Дипломдық жұмыс. Неке қатынастарының халықаралық құқықтық мәселелерін зерттеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

 

 

Д.А. ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ

 

 

 

 

 

 

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

НЕКЕ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУ

 

Алматы — 2009

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………………..

 

I БӨЛІМ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАҒЫ НЕКЕ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ…………………………………………………………..

• Неке қатынастарының пайда болу тарихы……………………………………..
• Неке қатынастарының түсінігі және оның түрлері………………………….

 

II БӨЛІМ. НЕКЕ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖӘНЕ МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫ  БОЙЫНША СИПАТТАМАСЫ…………………….

2.1.     Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына

• сәйкес некеге тұрудың шарттары мен тәртібі…………………………………………

2.2.     Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес  

     некені бұзу және оның салдары………………………………………………………………

 

III БӨЛІМ. НЕКЕ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР…..

3.1. Неке қатынастарындағы коллизиялық мәселелер…………………………………..

3.2. Жалған неке………………………………………………………………………………………….

3.3. Неке шарты………………………………………………………………………………………….

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………………

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………………

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ.

 

Қарастырылып отырған тақырыптың маңыздылығы келесі жағдайлармен анықталады. Бүгінгі таңда неке қатынастары тек біздің мемлекетіміздің шеңберінде ғана емес, бүкіл әлемде кең өріс алуда. Некесіз қатынастардың, жалған некелердің, толық емес отбасыларының саны артуда. Кейде отбасы дағдарысының белгілері ретінде қарастырылатын осындай құбылыстарды қазіргі индустриалдық қоғамның, Қазақстан Республикасы демографиялық дамуының және әлеуметтік экономикалық өмірдің жалпы талаптарына сай отбасының жаңа түрінің пайда болуы деп айтсақ дұрысырақ болады.

Құқықтық көзқарас бойынша шетелдік элементпен күрделенген неке қатынастары мәселесі әрі қызық әрі өзекті мәселелердің біріне айналып келеді. Өйткені мұнда қарастырылып отырған мәселені реттеуге ұлттық немесе шетелдік заңнамаға сілтеме жасайтын коллизиялық нормалардың толық әрі жеткілікті білімі қажет етіледі. Шетелдік элементпен күрделенген неке қатынастарының құқықтық режимін анықтау кезінде  шетелдік заңнаманы білу маңызды болып табылады, себебі көп жағдайда шетелдік құқық қолданылады.

Осындай мәселелердің шешілуіне осы саладағы қағидалар мен әлемдік стандарттарға жауап беретін заңнамалық база өз септігін тигізуі қажет.

Адам құқықтарын сыйлау қағидасы халықаралық құқықтың басты қағидаларының бірі болып табылады. Адам құқықтары тұлға тұратын елдің заңдарымен көзделген экономикалық, саяси, әлеуметтік, азаматтық және мәдени құқықтары және бостандықтарымен анықталады. Бұл құқықтар мен бостандықтар сипаты, белгілі бір мемлекеттің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық құрылысымен және оның заңнамасымен анықталады.

     Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам құқықтарын қорғау саласында маңызды өзгерістер пайда бола бастады. 1945жылы Сан-Франциско конференциясында қабылданған БҰҰ Жарғысында экономикалық, әлеуметтік, мәдени және гуманитарлық сипаттағы халықаралық дауларды шешу үшін халықаралық әріптестікті жүзеге асыру және ұлтына, жынысына, тілі мен діни нанымына қарамастан барлығының құқықтары мен негізгі бостандықтарын сыйлау мен қолдау мақсатында БҰҰ ереже енгізді.

     Әйелдің құқығын шектеген және оны еркекке бағындырған авторитарлық отбасының қатаң құрылымы демократиялық неке қатынастарымен орын алмастырды. Бірақ  неке қатынастарының оңай бұзылуы, отбасының сыртқы әсерге тез беріліп әлсізденуіне әкеп соқтырды. Отбасы өзгерістерге ұшырай отырып көптеген жаңа қиындықтарға тап болғанымен де өзінің құндылығын ешқашанда жоғалтқан емес.

     Әр адамның өмірі үшін, қоғам мен мемлекет үшін отбасының қаншалықты маңызды екенін барлығымыз да білеміз. Әр адам үшін тек отбасы ғана махаббаттың, сүйіспеншіліктің, адалдық пен қолдаудың көзі болып табылады. Отбасында шыдамдылықтың, рухани байлықтың және ізгіліктің негізі қаланады. Берік отбасы ғана, кез-келген қоғамның гүлденуінің, өсуінің және тұрақтылығының кепілі бола алады.

     Отбасы әлеуметтік бірлік ретінде, әрдайым әлемдік дамудың басты элементтерінің бірі ретінде қарастырылған. Отбасының басымдылығы идеологиясы, қоғам мен адамның өмір сүруі және дамуы үшін отбасының қажетті құндылығы көптеген нормативтік актілерде бекітілген. Осы құжаттардың негізгі ережелерінің бірі, отбасы институтының қоғам тарапынан қорғалуы, барлық мемлекеттердің ұлттық отбасы саясатын жетілдіруі болып табылады. Отбасы саясатының алдына қойған негізгі мақсаты қоғам дамуының күрделі мәселелерін шешу барысында отбасы мүмкіндіктерін қоғамдық институт ретінде белсенді пайдалануға жағдай жасайтын технологиялар мен механизмдерді жетілдіру болуы тиіс.

     Отбасы әлеуметтік жүйе ретінде өзінің болмысын қатынастардың нақты түрлері арқылы жүзеге асырады және осындай отбасы-неке қатынастары қоғам өмірінің негізгі заңы ─ конституциямен реттеледі және қорғалады.

     Осы бітіру жұмысының негізгі мақсаты неке қатынастарының халықаралық құқықтық мәселелерін зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету жолында төмендегі сұрақтарды қарастыру қажеттілігі туындады:

• халықаралық жеке құқықтағы «неке» түсінігінің анықтамасы
• неке институтының Қазақстан Республикасы заңнамасына және мұсылман құқығына сәйкес салыстырмалы сипаттамасы
• некеге тұру мен некені бұзудың негізгі талаптары мен тәртібін қарастыру
• неке қатынастарындағы коллизиялық мәселелерді қарастыру
• неке шарты мәселесін қарастыру
• Қазақстан Республикасында неке шарты мен жалған некенің құқықтық реттелу ерекшеліктерін зерттеу және т.б.

     Зерттеу жұмысының теоретикалық негізін халықаралық жеке құқық мамандары ─ Сарсембаев М.А., Ануфриев Л.П. Чешир Дж., Норт П., Звеков В.П., Мухаммад Али-Аль Хашими секілді, қазақстандық, ресейлік және шетелдік авторлардың әдебиеттері құрады. Теоретикалық материалды халықаралық құқықтық актілер, сондай-ақ неке қатынастарының құқықтық аспектілерін белгілейтін Қазақстан Республикасының әрекет етуші заңдары толықтырды. Неке қатынастарының тарихы және басқа да мәселелеріне қатысты бағалы материалдар Интернеттің түрлі сайттарынан алынған.

     Осы бітіру жұмысы үш бөлімнен, жеті параграфтан, кіріспе, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.      Бірінші бөлім неке қатынастарының құқықтық режимінің жалпы мәлелеріне арналған. Мұнда неке қатынастарының пайда болу тарихы, халықаралық жеке құқықтағы некенің түсінігі мен түрлері сияқты мәселелер қарастырылады. Некенің пайда болу тұжырымдамасын, оның қай теория негізінде және қашан пайда болғанын білмей тұрып оны түсіну, оған дұрыс баға беру мүмкін емес. Автор мифтік, діни немесе соған ұқсас неке түсініктерін емес, тек ғылым шеңберіндегі көзқарастарды ғана қарастырып кетеді. 

     Екінші бөлімде Қазақстан Республикасы заңнамасына және ерекше құқық жүйесінің бірі болып табылатын мұсылман құқығы бойынша неке қатынастарының салыстырмалы сипаттамасы беріледі, яғни екі құқық жүйесі бойынша некеге тұрудың, некені бұзудың тәртібі мен талаптары, неке бұзылған жағдайда туындайтын құқықтық салдар секілді мәселелер жөнінде айтылады.

    Үшінші бөлімде неке қатынастарында туындайтын коллизиялар, неке шарты және некенің болмысына мүлдем қайшы келетін, дегенмен де қазіргі таңда орын алып жүрген жалған неке мәселелерінің құқықтық реттелу жағдайлары қарастырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

 

   

I БӨЛІМ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕКЕ ҚҰҚЫҚТАҒЫ НЕКЕ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ.

 

1.1 Неке қатынастарының пайда болу тарихы.

 

    Неке туралы түсініктердің тарихи дамуы әлемнің әр жерінде әр түрлі көрініс тапты. Неке туралы діни көзқарастардың орнына кейде этикалық көзқарастар да қабылданды. Бұл жағдайда неке құпия ретінде де емес, шарт ретінде де емес, ерекше бір  институт түрі ретінде қарастырылды. Некеге мұндай анықтама берген И.Кант болатын. Мұны «Метафизика нравов» кітабынан да көруге болады. Оның ойынша келісім-шарт тұжырымдамасы некеге қатысты қолданылмауы керек, өйткені келісім-шарт некені тудыра алмайды. Келісім-шарттан тек белгілі бір мақсатты түсінуге болады. Ал неке адамның бүкіл өмірін қамтитын және белгілі бір мақсатқа жетумен емес, ерлі-зайыптылардың өлімімен ғана тоқтатылатын бір құбылыс.

    Бұл теорияның жетіспеушілігі, неке туралы этикалық көзқарастарды құқық саласына аудару болды. Құқық, міндетті түрде сол кезеңнің этикалық көзқарастарына сәйкес құрылуы тиіс еді. Бірақ құқық түгелдей тек этикалық нормалардан тұра алмайды.

    Плюралистік қоғамда, оның барлық мүшелерінің неке туралы бірдей көзқарастарды ұстануы мүмкін емес. Сондықтан да, құқық жүріс-тұрыс ережелеріне негізделе отырып, тек құқықтық реттеуге жататын әрі құқықтық реттелуге мұқтаж неке қатынастарының бөлігін қамтыды.

    Некенің құқықтық мазмұнына қатысты бірнеше теориялар бар. Олар:  некені келісім ретінде, құпия ретінде, ерекше бір институт ретінде түсіну.

    Некені келісім ретінде түсіну теориясы Ежелгі Римде қалыптасты. Классикалық кезеңнің Рим құқығында, некеге тұрудың барлық негізгі нысандары қарапайым азаматтық шарттық белгіге ие болды. Өйткені  Римде, құқықтық реттеу пәні ретінде тек ерекше неке қатынастары танылды. Кейіннен канондық нормаларға сәйкес, неке институты оның рухани жағына байланысты құпия сипатқа ие болады.

    Некенің түрлі қатынастар тобын бөліп қарастыруға болады: рухани, физикалық және материалдық. Әрине, революцияға дейінгі және қазіргі таңдағы ғалымдардың көбі некенің рухани және физикалық элементтері құқықпен реттелмейді деген көзқараспен келіседі.

    Бірақ  некелік одақты құрайтын қатынастарды осылайша бөлу теориясы бірден қабылданған жоқ.

    Орта ғасырлардағы отбасы құқығы өте үлкен тарихи маңызға ие. Отбасы құқығы католик шіркеуінің істерімен қалай дамығандығына тоқталайық.

    Неке институтына және жалпы еркек пен әйелдің арасындағы қатынастарға деген көзқарастар  орта ғасырларда эволюцияға ұшыраған болатын. Католик шіркеуі некені өте кеш таныды. Орта ғасырлардың басында папа Ұлы Грегорий (530-604) мен әулие Иеронимнің (347-430) шығармаларына негізделген некеге деген көзқарас кең өріс алды. Шіркеу қызметкерлері кез-келген некеге адамзат атаулының ата-анасы боп есептелетін Адам ата мен Хауа ананың жасаған күнәсі деген сын көзбен қарады. 451 жылдан бастап шіркеу қызметкерлерінің некеге тұруына тыйым салына бастады. Қиылған некелер айыпталып, некеге тұрудан бас тартқан адамдар ғана «нағыз христиан» деп танылды.

    Қазіргі таңда бұл көзқарас мүлдем жойылып кетті десек қателескен боламыз. Барлығына белгілі болғандай католик шіркеуінде, тек некеге тұрмаған адамдар ғана қызмет ете алды. Алайда әулие Иеронимнің кезінде-ақ некеге қатысты Қасиетті жазбада Гиппонск епископы Августинге (Блаженный Августин) тиесілі (354-430) басқа да анықтамалар болған.  Августиннің айтуы бойынша заңды некедегі жыныстық қатынас өлі күнәдан кешірімді күнәға айналады. Августиннің бұл тұжырымдамасы IXғ. басында ресми түрде мақұлданды. Сол кезден бастап қана шіркеулік неке халық арасында кең тарала бастады. Бұған дейін неке қатынастарында екі дәстүр сақталып келді: соңғы антикалық және ежелгі грециялық дәуіріндегі дәстүр. Бұл екі дәстүр бойынша неке одағының бірнеше түрін бір уақытта қолдануға тыйым салынған жоқ. Орта ғасырлардағы неке қазіргі таңдағы неке түсінігінен мүлдем ұзақ болды. Ол кезде неке деп ұзаққа созылған некелік жыныстық одақ танылды.

    XIғ. бастап некеге бір құпия ретінде қарала бастап, мұндай көзқарастың салдары некесіз қатынастарға және некені бұзуға тыйым салуға әкеп соқтырды.

    Триденттік собор некені құпия деп танымайтын және некені бұзуға жол беретін кез-келген адамға анафема белгіледі. Ерлі-зайыптылардың әлеуметтік жағдайлары бір-біріне сәйкес келмеген жағдайда шіркеу ондай некені заңсыз деп таныды.

    Жақын туыстар арасында неке қиюға жол берілген жоқ. Бірақ ерлі-зайыптылардың ешқайсысы қалаған кезінде басқа бір ауылға кете алмады.

    Канондық құқық әйелдердің құқықтық жағдайын нашарлатты. Неке жасы қыздар үшін 12, ұлдар үшін 14 жас деп белгіленді.

    Сол кездерде Гай секілді Рим заңгерлері табиғи заңға сүйене отырып, әйелдердің ерлі-зайыптылардың мүлкіне билік ету құқығынан аластату әділетсіз деп санап, жыныстар теңдігін уағыздады.

    Француз заңгері Тирако 1513 жылғы «Неке туралы заңдар» атты еңбегінде былай деп жазған: «әйел ─ ең төменгі жаратылыс, оның қызметі тек бас ию. Оны табиғат солай жаратқан. Ер адамдар 36 жасында, әйелдер 18 жасында некеге тұруға тиіс».[1]

    Орта ғасырлардағы Батыс Европа елдерінің отбасы құқығына келетін болсақ, орта ғасыр ─ әлемнің көптеген бөлігінде мемлекеттік құқықтық процестердің өткен кезі. Батыс Европада бұл процесс төрт кезеңді қамтиды: ерте феодалдық монархия, ленно вассалдық монархия, сословиелік өкілдік монархия, абсолюттік монархия. Әрине бұл кезеңдерді барлық мемлекеттер бір уақытта басынан кешірген жоқ. Бұл олардың ұлттық тарихының ерекшеліктерімен анықталды. Батыс Европа елдерінде құқықтық жүйе дами бастады. Феодалдық бытыраңқылық дәуіріндегі бұл процестің маңызды белгісі ─ бүкіл мемлекетте заңды күшке ие бірыңғай заңның болмауы еді. Англияның феодалдық құқығы бөлек дами бастады. Көп ұзамай батыс европалық құқықтың англосаксондық және континенталдық құқық деп бөліну процесі басталды.

    Моногамды некенің христиандық тұжырымдамасы Европа елдерінде тек XII-XIII ғасырларда таныла бастады. Неке қию процедурасына  шіркеулік ризашылық, яғни шіркеудің рұқсаты қосылды. Алайда «неке», «әйел» деген түсініктер әлі де ашыла қойған жоқ.

    Неке-отбасы қатынастарының өте маңызды бір қосымша көрінісі, XII-XIII ғасырларда пайда болған әйелдің ғибадатын (куртуазный культ Дамы) айту қажет. Оның шетелде пайда болуы XI-XII ғасырлармен байланыстырылады. Францияда негізі қаланып, кейіннен Европаның басқа елдерінде де дами бастады

    Европада XII-XIII ғ.ғ. әйел ғибадатының кеңінен таралуы, әйел затына деген көзқарастың өзгеруіне әкеп соқтырды. Ол ғасырларда еркек пен әйелдің арасындағы қатынастарды өзгерту қажеттілігін барлығы түсіне қойған жоқ. Бұл ең алдымен құндылықтар жүйесін түгелдей бағалауға дейін баратын интеллектуалды элитаға қатысты еді. Ондай гумманистік интеллегенция алдымен Италияда пайда болып, кейіннен Францияда және XIV-XV ғасырларда Батыс Европа елдерінде пайда болды. Оның қызметі үлкен масштабты болмағанымен сол топтың көзқарастары әйгілі француз жазушысы Кристина Пизанскаяның «Книга о граде женском» атты кітабында орын тапты. Кристина Пизанскаяның айтуы бойынша әйелді де Құдай жаратты және өзінің қабілеті жағынан еркектен ешқандай       да      қалыспайды.
    Кристина сәтсіз некелердің болуының себебін әйелдің болмысынан емес, нақты адами қателіктерден іздейді. Ал қателік жасау еркекке де әйелге де тән қасиет. Отбасының бақытты немесе бақытсыз болуын ерлі-зайыптылардың екеуіне де байланысты екенін айтады. Әрине, Кристина әлемнің христиандық моделіне тән еркектің үстемділігіне қатысты дәстүрлі көзқарасын жоққа шығара алмайды. Дегенмен де интеллектулдық және моральдік тұрғыдан алғанда еркекке тән қасиеттердің әйел затының бойынан табылатындығы туралы  Кристинаның көзқарасы ортағасырлық дәстүрлерді қайта қараудағы маңызды қадам болып табылады.

    Отбасы қатынастары сипатының әр түрлі болуына қарамсатан, әр мемлекетте және әр уақытта еркектің және әкенің үстемдігі қағидасы негізінде құрылған.

    Францияның солтүстік бөлігінде ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың арасындағы қарым-қатынастар еркінірек болды. Мүліктік қатынастар отбасының басшысы ретінде еркек иелік етіп билік ететін мүліктің жалпылығына негізделіп  құрылды. Францияның оңтүстігінде мүліктік жалпылық болған жоқ. Еркек неке бұзылғанға дейін  әйелдің жасауын иеленіп, өлгеннен кейін әйелдің иелігіне өтті.  Францияның оңтүстігінде рим құқығының әсерінен өсиет бойынша мұра қалдыру кең өріс алды. Солтүстікте мұра қалдыру еркіндігі шектелді. Мұра қалдырушы заң бойынша мұрагерлерді жоққа шығара алған жоқ. Феодалдық иеліктер тек еркектерге өтіп отырды. Ал әйелдер әскери қызметтерге қабілетсіз деп танылып, мұраның ешқандай түріне иелене алмады. Осындай отбасы неке қатынастары католик шіркеуінің дін оқуының негізіндегі канондық құқықпен реттелді.

    Францияда неке және отбасы қатынастары канондық құқықпен реттелді. XVI-XVII ғасырларда патша билігі отбасы неке қатынастарына мемлекеттік ықпалды нығайту мақсатында неке қиюға жататын шіркеулік нормалардан шегінді. Некенің өзі баяғыдай шіркеулік кітаптарда тіркелгенімен, кейіннен тек діни құпия ретінде ғана емес азаматтық жағдайдағы акт ретінде де қарастырыла бастады. Некеге тұру кезінде ата-ананың келісімі қажет етілмейтін канондық құқық қайта қарауға жатқызылды. Бұдан былай, ата-ананың еркінен тыс некеге тұрушылар, мұраға құқыққа ие болмайтын болды. Сонымен қатар,  XVIIғ. бастап ата-аналар «кюре әрекеті», яғни ата-ананың келісімінсіз некеге тұру әрекеті  бойынша  Париж Парламентіне шағым жасауға құқық алды.[2]

    Канондық құқық бойынша некенің бұзуға болмайтындығымен байланысты Парламент ондай некені заңсыз деп тани алмады, бірақ заңсыз негізде қиылғандығын жариялаған. Дегенмен де мұндай неке заңды салдар тудырмайтын еді.

    Германияда Франциядағы секілді құқық өзінің шұбарлаңқылығымен ерекшеленді. Қала халқы ертеде пайда болған және дамыған қалалық құқықпен реттелді. Сол кезеңнің неміс құқығында дәстүр басым болды.    

    Жалпы құқық нормалары жазылған жоқ, тек ауызша беріліп отырды. Германияда неке отбасы қатынастары канондық құқық негізінде пайда болды. Некенің жалғыз нысаны шіркеулік неке болды. Шіркеу некенің жарамдылығына байланысты күрделі бір жүйе жасап шығарды. Белгілі бір неке жасына жетуден басқа, туысқандық дәрежеге және болашақ ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынастарға  көңіл аудару қажет болды. Басқа бір тұлғамен некелескеннен кейінгі немесе шоқындырылмаған тұлғамен қиылған неке жарамсыз болып табылды. 

    Шіркеу некені бұзуға қарсы болды, алайда кейбір жағдайларда (бір-бірінің көзіне шөп салу) ерлі-зайыптылардың бөлек тұруларына рұқсат етілді. Мұндай жағдайда мүлік бөлінуге жататын болды, әйелдің үлесі мүліктің тең жартысын немесе үштен бірін құрады.

    Христиан шіркеуінің ықпалы нәтижесінде VII-IX ғасырларда немістердің неке отбасы қатынастарында елеулі өзгерістер пайда болады. 789 жылы  Ұлы Карлдың мақұлдаған 744 жылдың капитулярийі христиандық канондарға сәйкес киелі деп жарияланған некенің бұзылуға жатпайтындығын бекітті.

    Шетелде қайталанатын некелерге тыйым салатын некенің шіркеулік рәсімделуін міндеттейтін алғашқы заңнамалық актілер пайда бола бастады.

    Неке қалыңдықты сатып алу нысанында жасалды. Некеге тұру мақсатында қалыңдықты алып қашқандарға айып салынды. Некеге тұруға кедергі болатын жағдайлар анықталды. Олар: заңды некенің болуы, тұлғаны заңнан тыс  деп жариялау, жақын туыстық қатынас, адамның  еріксіздігі.

    XIIғ. Англияда  II Генрих заңына сәйкес бала көтерген кез-келген әйел, ол туралы билік басындағыларға хабарлауға тиіс болды. Ал оны жасамаған жағдайда баланың өлімі анасының өліміне әкеп соқтырды. Мұнда да отбасы қатынастары шіркеумен реттелді. Туысқандар арасында некеге жол берілмеді және некесіз бала тууға тыйым салынды. Шіркеу осындай жолмен туылған балаларды заңдастыруға тырысқанымен де барондар тарапынан қолдау таппады. Отбасы қатынастары еркектің билігі қағидасына негізделді. Францияның солтүстік бөлігінде мүліктік қатынастар мен балаларға қамқоршылық жасау құқығы еркекке берілді.[3]       

    Германияда отбасы патриархалды сипатқа ие болды, Англияда да солай, бірақ Англияда әйелдер феодалдың әйеліне қарағанда еркінірек болды. Осылайша, әйел бірте-бірте өз бетінше шарт жасау, саудамен айналысу және мүлікке иелену құқығына ие бола бастады.

    Күніміздегі неке-отбасы қатынастары міне осылай дамыды.

 

• Неке қатынастарының түсінігі және оның түрлері.

 

    Ең алдымен некеге тұрудың басты себебі болып табылатын «отбасы»  ұғымына анықтама беріп кетейік. Отбасы лат.тіліндегі «familia» сөзінен шыққан, бірінші мағынасы отбасы болса, екіншісі Ежелгі Римде отбасылық шаруашылық құқықтық бірлікті білдіреді.[4] Отбасы деп ─ некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы аталады. Отбасы мүшелері әдетте бір үйде тұрады.

    Көптеген мемлекеттердің отбасы заңнамасына сәйкес неке ─ бір-біріне және балаларына қатысты құқықтар мен міндеттер тудыратын әйел мен еркектің одағы болып табылады.[5] Неке ағылшындардың қолданатын «marriage» сөзіне жақын фр.тіліндегі «mariage» сөзінен шыққан. Ол неке, той деген мағыналарға ие.4

    Заң әдебиеттерінде некенің анықтамасына  байланысты әр түрлі пікірлерді кездестіруге болады. Мысалы Матвеев Г.К. былай дейді: «Неке ─ ерлі-зайыптылардың арасында өзара жеке және мүліктік құқықтар мен міндеттер туғызатын, заңда бекітілген шарттар мен тәртіпке негізделе отырып жасалған  еркек пен әйелдің тең құқылы және ерікті одағы», немесе Л.П.Ануфриевтің берген анықтамасына сәйкес, «Неке ─ әйел мен еркектің заңда бекітілген тәртіп пен талаптарды сақтай отырып, отбасын құруға ниеттенген және ерлі-зайыптылардың арасында өзара жеке, мүліктік құқықтар мен міндеттер туғызатын еркек пен әйелдің мәңгілікке қиған тең құқылы және ерікті одағы».2 Сол сияқты Марокко патшалығының жеке және мұрагерлік құқықтар туралы заңдар кодексінің 1-бабына сәйкес неке анықтамасы келесідей: «Неке ─ ерлі-зайыптылардың ұзақ мерзімге қиған заңды міндеттемесі». Бұл анықтамада да некенің отбасы құқығының ерекше бір институты ретінде қарастырыла алатындығын байқауға болады.

     Әдетте ерлі-зайыптылардың арақатынасына байланысты белгілер айтылады, бірақ кейбір белгілер жалпы болып табылады, яғни некеге тұру туралы келісімге де, ерлі-зайыптылардың арақатынасына да қатысты болады.

     Әрине әр мемлекетте бұл ұғым әр түрлі анықталады. Мысалы,  бір АҚШ­тың өзінде бұл ұғым әр түрлі анықтамаға ие. Батыс Ирландияның қарапайым отбасылары, Тробриан аралдарындағы және израильдік кибутцаларындағы отбасы өмірінің ерекшеліктері жайында жүргізілген зерттеулер дәлелдегендей, бір қоғамда сұмпайы көрінген дәстүр, екінші бір қоғамда әдеттегі жағдай болып саналады.

     Түрлі қоғамдардағы отбасы құрылымдарын социологтар мен антропологтар параметр бойынша салыстырады: отбасы нысаны, неке нысаны, билікті бөлу үлгісі, серік таңдау және тұрғылықты жер таңдау, мүліктің пайда болуы мен мұраны иелену тәсілдері.

    Аталған тізімдегі неке нысанына тоқталайық. Ирландық шаруалар Тробриан аралының тұрғындары және израильдік кибутца мүшелерінің арасында некенің негізгі нысаны моногамды, яғни бір еркек пен бір әйелдің арасындағы неке ғана орын алған. Дегенмен де некенің басқа да нысандарының орын алғандығы жөнінде мәліметтер бар.

    Теория жүзінде неке нысанына қарай төмендегідей болып бөлінеді:

Полигамия ─ бір және бірнеше тұлғалар арасында қиылған неке. Ол 2-ге бөлінеді:

2. полигиния ─ бір еркек пен бірнеше әйелдің арасындағы неке
3. полиандрия ─ бір әйел мен бірнеше еркектің арасындағы неке

    Некенің тағы бір нысаны ─ топтық неке, яғни бірнеше еркек пен бірнеше әйелдің арасындағы неке.

    Некенің бір немесе екінші түрінің орын алуына қандай факторлар әсер етеді? Кейбір ғалымдар белгілі бір қоғамдағы экономикалық факторларға көңіл аударады. Мысалы, Тибетте отбасына тиесілі жер барлық балаларына мұрагерлік бойынша беріледі. Жер жекелеген учаскілерге бөлінбегендіктен, бір отбасынан шыққан балалар жерді ортақтаса пайдаланады және әйелдері де барлығына ортақ болады.

    Неке нысанына экономикалық факторлардан басқа да факторлар әсер етеді және олардың маңызы зор. Мысалы, полигиния соғыста көптеген ер азаматтар қайтыс болған қоғамдағы әйелдер үшін тиімді.

    Ұнамды және халық арасында ең көп тараған некенің түрі моногамия, яғни бір еркек пен бір әйелдің арасындағы неке. Антропологтар некенің барлық түріне рұқсат етілген қоғамдардың да бар екендігін айтады. Бірақ адамдардың көбі моногамияны таңдайды. Ғалымдардың ойынша халықтың ондай қорытындыға келуіне экономикалық факторлар әсер етеді.

    Бір елдің заңнамасына сәйкес заңды болып табылатын, ал басқа мемлекетте керісінше заңсыз болып табылатын неке түрлері де бар.[6]

    Сондай-ақ неке, жарамды, жарамсыз және даулы болуы мүмкін. Неке ерлі-зайыптылардың біреуі үшінші бір тұлғамен жарамды некеде тұрса, онда ол жарамсыз болып табылады.

     Даулы некелерге, қандай да бір маңызды қателердің салдарынан немесе өтірік айтудың әсерінен қиылған некелерді жатқызуға болады.

     Қазақстан Республикасында көптеген мемлекеттердегідей моногамды неке ғана танылады, алайда полигамды некені де танитын мемлекеттер аз емес. Қазіргі таңда мемлекеттердің құқықтық жүйелері некенің бір моделін ғана таңдап отыр. Континенталды және англо-американдық жүйелер моногамды некені, мұсылмандық құқыққа ие елдер мен Африка елдері полигамды некені заңды деп таниды. Алайда құқықтық нормалар мен әдет-ғұрыптың өзара сіңісуі неке одағының екі моделін де тануға әкеп соқтырды. Америка және Европа елдерінде түрлі сексуалдық топтардың көбеюіне байланысты бір жынысты (әйел мен әйел немесе еркек пен еркектің арасындағы неке) тұлғалардың некелерін тіркеу керектігі жөнінде пікірлер айтылуда. Ал бұл, неке табиғатына мүлдем қайшы келеді. Бірақ қазіргі таңда мұндай неке түріне заңмен рұқсат ететін Голландия секілді елдер де бар.[7]

     Мысалы, Ресей Федерациясының заңнамасында бекітілген еріктілік принципі некенің қиылуы немесе некенің бұзылуы секілді жағдайларда тараптардың еркін білдіреді. Психикалық,  физикалық зорлауға немесе жергілікті дәстүрге негізделген неке жарамсыз болып танылады.

     Қазақстан Республикасында бекітілген еркек пен әйелдің құқықтарының теңдігі қағидасына сәйкес төмендегілерді айтуға болады.

     «Ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең міндеттер атқарады. Ерлі-зайыптылардың әрқайсысы қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерін таңдауға ерікті. Ана, әке болу, балаларды тәрбиелеу, оларға білім беру мәселелері мен отбасы өмірінің басқа да мәселелерін ерлі-зайыптылар бірлесіп шешеді. Ерлі-зайыптылар отбасындағы өз қатынастарын өзара сыйластық және өзара көмек негізінде құруға, отбасының игілігі мен нығаюына жәрдемдесуге, өсіп жетілуіне және олардың әл ауқаты жағдайына қамқорлық жасауға міндетті.

     Некеге тұру кезінде ерлі-зайыптылар өз тілектері бойынша ортақ тек ретінде өздерінің  біреуінің тегін таңдап алады не ерлі-зайыптылардың әрқайсысы өзінің некеге тұрғанға дейінгі тегін сақтап қалады, не өз тегіне екінші жұбайдың тегін қосады. Егер ерлі-зайыптылардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі қосарлас болса, тектерді қосуға жол берілмейді. Ерлі-зайыптылардың біреуінің  тегін өзгертуі екінші жұбайдың тегін өзгертуіне әкеп соқпайды. Неке бұзылған жағдайда ерлі-зайыптылар ортақ текті сақтауға немесе өздерінің некеге тұрғанға дейінгі тегін қалпына келтіруге құқылы». [8]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II БӨЛІМ. НЕКЕ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖӘНЕ МҰСЫЛМАН ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША СИПАТТАМАСЫ. 

 

• 1.Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес некеге тұрудың шарттары мен тәртібі.
•  

    Қазақстандық және мұсылман құқығындағы неке институтын салыстырмастан бұрын, екі  құқықтық жүйенің ең алдымен қайнар көздеріне байланысты ажыратылатындығын   айта   кеткен        жөн.
     Қазақстандық құқықтық жүйе романо-германдық жүйеге жататын болғандықтан заңды басшылыққа алады. Ең жоғарғы заң Конституция болып табылады. Құқықтың белгілі бір саласымен қамтылған қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар жалпы қағидаларға негізделген кодекстерде жинақталады. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында (бұдан әрі ─ ҚР) отбасы қатынастары 1998 жыл 17 желтоқсанда қабылданған Неке және отбасы туралы Заңымен реттеледі.

     Мұсылмандық құқық жүйесі діни сипатқа ие.  Құқықты заңшығарушылық салаларға бөлу мұсылман құқығына тән емес. Мұсылман құқығының негізінде Құранның, Суннаның (хадистер-Мұхаммед(с.а.у.) айтқан сөздері мен жасаған әрекеттері) заңды маңызға ие ережелері, сондай-ақ   иджма мен қияс жатыр.

     Сонымен қатар, Құран мен Суннаға түрлі түсінік беретін төрт заң мектептері − ханефиттік, маликиттік, шафииттік, ханбалиттік мұсылман құқығында зор маңызға ие. Құқықтың ең басты қайнар көзі ретінде жоғарыда аталған мектептердің негізін қалаушыларының (Абу Ханифа, Малик, Мухаммад ибн Идрис аш-Шафии, Ахмад бин Ханбал)  жазған еңбектері қарастырылады.

     Мұсылман құқығының айта кетер тағы бір ерекшелігі ─ оның икемділігі, яғни бір мәселеге қатысты бірнеше шешім тәсілдерінің болуы және ағымдар арасындағы көзқарастардың әр-түрлі болуына жол берілуі.

     Мұсылман құқығы әдет-ғұрыптардың (адаттар) пайдаланылуын шектейді. Егер де  бір мәселе шариғатпен реттелмесе және шариғаттың өзінде тікелей адатқа сілтеме жасалған болса ғана адаттарды пайдалануға рұқсат етіледі. Мысалы мехир төлеу әдістерін анықтау барысында адат қолданылуы мүмкін.
     Неке бұл ең алдымен еркек пен әйелдің одағы. Бұл анықтама екі құқықтық жүйеге де сәйкес келеді. Кейбір елдерде ресми мәртебеге ие болған біржынысты некелер ҚР азаматтық хал актілерін жазу (бұдан әрі АХАЖ) органдарында тіркелуге жатпайды, ал мұсылман доктринасы бойынша қылмыс болып табылады.

Некенің заңды табиғатына келер болсақ, мұсылмандық заңнамаға сәйкес неке, отбасын құрғаннан кейін ерлі-зайыптылар үшін құқықтар мен міндеттер туғызатын азаматтық құқықтық келісім болып есептеледі. Неке келісімі діни әдет-ғұрыптар сақталмаған жағдайда да заңды болып табылады, дегенмен де олардың сақталуы                                 құпталады.[9]
     ҚР-да АХАЖ органдарында тіркелген неке ғана заңды салдар туғыза алады. Діни әдет- ғұрыптар мен  ұлттық дәстүрге негізделген неке құқықтық маңызға ие болмайды.

     Мұсылман құқығы бойынша неке қию процедурасы әлдеқайда жеңілдетілген, ешқандай мемлекеттік тіркеуді  талап етпейді. Некенің заңды деп танылуы үшін, неке қию туралы сөздер және сөздер айтылған уақытта және жерде сол сөздерді қабылдау ғана талап етіледі. Неке келісімі қойылатын талаптарға сәйкес келуі тиіс.

     Мұсылман құқығы шариғаттың қойған талаптарына сәйкес мұсылмандардың арасында, сондай-ақ мұсылман емес тұлғалардың  арасында қиылған некелерді заңды деп таниды. Мұсылман емес тұлғалар арасындағы некенің шариғат бойынша емес, діни немесе азаматтық нормаларға сәйкес қиылу мүмкіндігіне қарамастан, неке келісімін жасау барысында неке қию шарттары (некеге тұруға еркі, жақын туыстық қатынастардың болмауы, куәлардың болуы т.б.) мен тәртібі талаптары сақталған болса, мұсылман құқығы бойынша ондай неке заңды болып табылады. Мұндай жағдайда жоғарыда айтылған неке салдарынан туындайтын кез-келген даулар шариғат сотының қарауына жатқызылады. Мұсылман құқығы талап ететін жағдайларға сай келмейтін мұсылман емес тұлғалардың арасында қиылған некеден туындайтын даулар шариғат сотында қарастырылмайды. Ондай даулар ерлі-зайыптылар мүшесі болып табылатын дін ағымы ұстанушыларының құрған соттардың қарауына жатқызылуы мүмкін. Неке қимай бірге тұрудың кез-келген нысаны қылмыс болып саналады.

     Мұсылман құқығында тек жалпы құқықтық мәселелерге ғана емес моральдік нормаларға да көңіл бөлінеді. Неке қатынастарының элементтерін рухани, физикалық және материалдық деп бөліп қарастыруға болады.

     Қазақстандық заңнама некемен байланысты рухани қатынастар секілді адам өмірінің барлық жақтарын реттемейді. Қазақстандық заңнамаға сәйкес неке институты некені қию, ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттері, ерлі-зайыптылар мүлкінің заңдық және шарттық режимі, некені бұзу мен оны заңсыз деп тану мәселелерін қамтиды.

     Шариғат бойынша неке институтына неке қию, мехир (неке қию кезінде әйелге берілетін мүлік немесе ақша) мәселелері кіреді. Бұл институт шеңберінде бірнеше әйел алу, ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары, ажырасу, некені заңсыз деп тану т.б.мәселелерімен  байланысты ерекшеліктер реттеледі.

     Қазақстандық заңнамаға сәйкес некеге тұру некеге тұратын адамдардың тікелей қатысуымен АХАЖ органдарында жүзеге асырылады (13 б). Некені қию некеге тұруға тілек білдірушілер АХАЖ органына арыз берген күннен бастап бір ай мерзім өткен соң жүргізіледі. Дәлелді себептер болған жағдайда неке қиюды мемлекеттік тіркеу орны бойынша АХАЖ органы бір ай өткенге дейін неке қиюға, сондай-ақ осы мерзімді ұзартуға, бірақ бір айдан аспайтын мерзімге ұзартуға рұқсат етуі мүмкін.

     Ерекше мән-жайлар болған кезде (жүктілік, бала тууы, бір тараптың өміріне тікелей қауіп төнуі және басқа да ерекше мән-жайлар) неке өтініш берілген күні қиылуы мүмкін.

     Қазақстандық құқық бойынша талап етілетін некеге тұруға тілек білдіруші тұлғалардың тікелей қатысуы, мұсылман құқығына белгісіз нәрсе. Өйткені мұнда, неке өкіл жіберу арқылы жүзеге асырыла алатын азаматтық құқықтық келісімнің түрі ретінде қарастырылады. Өкілге (уакил) қойылатын талаптар төмендегідей:

• Кәмелеттік жасқа толуы
• Күнәхар болмауы
• Психикалық аурудың болмауы

     Мұсылман құқығы қазақстандық құқық немғұрайлықпен қарайтын «жастарды атастыру» институтына ие. Жақын туыстық қатынасы жоқ әйелдер мен еркектердің кездесуіне тыйым салынатындықтан,  атастыру институты болашақ ерлі-зайыптылардың бір-бірін жақынырақ тану мақсатын көздейді.

     Некеге тұрушы еркек пен әйелдің өзара ерікті келісімі, неке жасына жетуі және некеге тұруға кедергі болатын мән-жайлардың жоқтығы Қазақстандық құқық бойынша некеге тұрудың шарттары ретінде қарастырылады (9б). Мұсылман құқығында некеге тұру кезінде некеге тұруға рұқсат берген келіннің қамқоршысының (уәли) және екі куәнің қатысуы міндетті. Бұрын некеде тұрған әйелдерге қатысты алдыңғы некеден кейін 4 ай 10 күндік «идда» мерзімінің өтуі міндетті.

     Қазақстандық заңнамаға сәйкес некеге тұруға тілек білдіруші тұлғалардың өзара келісімі некелік құқықтық қатынастардың тууына бағытталған болашақ ерлі-зайыптылардың алдын-ала келісілген еркін білдіреді. Некеге тұрушы тұлғалардың қалауы ерікті түрде болуы керек. Зорлық, алдау, күш көрсету т.б. заңға қайшы әрекеттер некенің жарамсыз деп танылуына әкеп соғады.

     Шафи мектебі өкілдерінің көзқарастарына сәйкес некеге тұрушы тұлғалардың алдын-ала өзара келісімі барлық уақытта некені заңды деп танудың шарттарына жата бермейді. Мұндай келісім бұрын некеде тұрған кәмелеттік жасқа толған, ақыл есі тура еркек және әйел үшін қажетті болып табылады. Яғни некеге тұрушы тұлғалардың жоғарыда аталған категориясы ғана отбасы қатынастарының маңыздылығын толық көлемде түсінуге және некеге тұру барысында өз құқықтарын қорғауға қабілетті деп есептеледі. Бұл категорияға жатпайтын тұлғалар үшін неке келісімін талаптарды сақтай отырып әкесі немесе атасы жасай алады. Ал өзінің келісімінсіз қиылған некеге қыз қарсы болған жағдайда неке жарамсыз болып танылады.

     Ханефи мектебінің өкілдері кәмелеттік жастағы ақыл есі толық қыз келісімін бермеген жағдайда некеге тұрмайда, онымен қоса, егер некеге тұрушы тұлғалар әлеуметтік жағдайы бойынша тең болса, қамқоршысының рұқсатынсыз-ақ некеге тұруға құқылы деген көзқарасты ұстанады. Мұндай келіспеушілік, төрт ағымның хадистерді түрлі түсінуі мен талқылауынан туындайды: «Уәлидің рұқсатынсыз әйелдің қиған кез-келген неке келісімі қарғыс атылған»[10], «Әйел әйелді күйеуге бермейді және әйел өз өзін күйеуге бермейді»2. Мұсылман құқығында қыздың жақын туысы уәли болып саналады. Ол тізімге: әкесі, атасы, туған және туысқан ағалары, туған және туысқан ағасының балалары т.б.жатқызылады. Осы тәртіп бойынша әр келесі тұлға алдыңғысы болмаған жағдайда қамқорлыққа құқық алады.

     Уәлиге келесі талаптар қойылады: еркін, ақыл есі толық, кәмелеттік жасқа толған, қамқорлығына алатын қыз қай дінді ұстанса сол дінді ұстанатын, біреудің күштеуімен әрекет етпейтін, некеге тұру кезінде еркінен айрылмаған немесе өзі тікелей некеге тұру қабілетінен айрылмаған ер адам болуы керек. Бұл талаптар қамқорындағы тұлғаның мүддесін толық қорғауға және өз құқығын қамқорындағы тұлғаға зиян келтіру үшін қолданбауға бағытталған. Уәлидің 2 түрі бар: уәли муджбир және уәли гайри муджбир. Қыздың келісімінсіз неке қию қолдау таппайды. Алайда уәли муджбир қойылған талаптарды сақтай отырып кейбір жағдайларда қамқорындағы тұлғаның келісімінсіз неке қия алады, ал уәли гайри муджбир ондай құқықтарға ие бола алмайды.

     Келіспеушілігін айтып жеткізу міндетті емес, жылау т.б.әрекеттер арқылы келіспеушілігін білдіру жеткілікті. Некеге тұруға болашақ ерлі-зайыптылардың келісімі ғана емес, қыздың қамқоршысының да келісімі қажет. Ол мына хадисте айтылады: «Уәлидің рұқсатынсыз әйелдің қиған кез-келген неке келісімі қарғыс атылған». Сонымен қатар, некеге тұруға келісім бермеу күнә болып есептеледі және үш рет келісім бермеу өкілдік ету құқығынан айырып ол құқық келесі туысқанына өтеді.

     Қазақстандық заңнама бойынша неке жасы міндетті талаптардың бірі, өйткені некеге тұру үшін белгілі дәрежедегі физикалық және психикалық жетілуі қажет. Неке жасы еркектер мен әйелдер үшін 18 жас болып белгіленген, бірақ тұлғаның неке жасына толмауы тіркелген некеге тұруға кедергі болса да, неке қатынастарына түсуге тыйым сала алмайды. Дегенмен де бұл салады заңның әсерін асыра бағалауға болмайды.  18 жасқа толғанға дейін тіркелген некеге тұруға тыйым салу, шындығында неке қатынастарына түсудің алдын ала алмайды.

     Мұндай қатынастарды мемлекеттік тіркеуден бас тарту, шындығында ерлі-зайыпталар болып табылатын тұлғалардың құқықтарын бұзудан  басқа еш нәрсеге әкеліп соқпайды. Сондықтан да ҚР Неке және отбасы туралы Заңының 10-бабы 2-тармағында дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша АХАЖ органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін.

     Мұсылман құқығы бойынша жыныстық тұрғыда жетілген тұлға кәмелеттік жасқа толған болып есептеледі. Кәмелеттік жасқа толмаған тұлға өз мүддесін қорғауға қабілетсіз және некенің маңыздылығын толық түсінбейтін тұлға ретінде, өз бетінше некеге тұру құқығына ие бола алмайды. Бірақ мұсылман құқығында неке жасы нақты анықталмаған. Кейбір мұсылман елдері некеге тұрудың ең төменгі жас мөлшерін белгілеу мақсатында шаралар қолдануда. 1931 жылы кәмелеттік жасқа толмағандарға некеге тұруға тыйым салу мақсатында Таксис ал када (ел басының соттар юрисдикциясын анықтау және шектеуге құқығы) қағидасы алғаш рет Египетте қолданылды. Заң соттарға 18-ге толмаған еркектер мен 16 жасқа толмаған әйелдердің некеге тұру туралы арыздарын қабылдауына тыйым салды.

     ҚР Неке және отбасы туралы Заңына сәйкес, біреуінің болса да басқа тіркелген некеде тұруы жаңа некеге тұруға кедергі болып табылады. Тіркелмеген неке некеге тұруға кедергі болатын мән-жайларға жатпайды. Бұл жағдайда моногамдық қағиданың заңды бекітілгендігін айтуға болады. Бұл европалық мәдениет және діни дәстүрмен байланысты. Ал мұсылман құқығы бойынша басқа некедегі тұлғаның жаңа некеге тұруға байланысты шектеулері тек әйелге ғана тарайды, ал еркектер ең көбі төрт некеде тұруға құқылы. Демек мұсылман құқығында полигамия танылады. Бұл мұсылман құқығының тағы да бір айырмашылығы. Бірақ исламның полигамияға жол беретіндігіне қарамастан мұсылман елдерінде көп некелілік кең тарамаған. Бұл  бірнеше әйел алған еркектің барлық әйелдерін теңдей қамтамасыз талабымен түсіндіріледі.  Некеге тұру кезінде әйел өзінің рұқсатынсыз басқа некеге тұрмауын талап ете алады, ал мұндай жағдайда әйелдің келісімінсіз қиылған неке жарамсыз болып табылады.

     Сирия, Ирак секілді елдерде әйелдерге қатысты әділдік туралы Құранның барлық талаптарының сақталуын қамтамасыз ету мақсатында, кез-келген полигамды некені соттың міндетті тану процедурасы енгізілді. Бірақ бұл ереже керісінше полигамды некеге тыйым салуға әкелді, өйткені Пайғамбардан басқа ешкім бір некедегі бірнеше әйелге қатысты әділетті теңдікті қамтамасыз ете алмайды.

     Қазақстандық заңнамада көп некелілікті қылмыс деп санауға ешқандай негіз жоқ. ҚР Қылмыстық Кодексінде полигамды некеге рұқсат беретін не тыйым салатын нақты норма да жоқ. Қазіргі таңда Қазақстанда 100 мыңнан астам екінші әйел ретінде тұрмысқа шығуға дайын қыздар бар, өйткені балалы болғылары келеді ал баланың заңды әкесі болуы керек. Көп некелілікке заңмен тыйым салынғандықтан көптеген қыздар некесіз бала табуда, ал туылған балалар жетімханада. Көп некелілік мәселесі тек Қазақстанда ғана емес, Европа мемлекеттерінде де туындап отыр.

     Әдетте бірінші әйелмен еркек мүлік жинайды. Ал 30-35 жасындағы әйел бала туа алмайды. Сондықтан Қазақстаннан бала асырап алады. Европалық еркектің ойында «неге екінші рет некеге тұрмасқа» деген сұрақ туындайды. ҚР-да көпнекелілік туралы заңды енгізуді жақтайтындардың бірі мәжіліс депутаты Амангелді Айталы.[11]

     Бұл мәселеге байланысты басқа мемлекеттердің де құқықтық жүйесін мысалға келтіруге болады. Мысалы, Ресей Федерациясы Қылмыстық Кодексіне сәйкес полигамды неке көп жылдар бойы қылмыс болып есептелген. (1960ж. РСФСР ҚК 235-бабы) 1969 жыл  19 наурыз РСФСР Жоғарғы Соты Пленумының «жергілікті дәстүр қалдықтарын құрайтын қылмыстар туралы істер бойынша сот практикасы жөніндегі» мәлімдемесіне қарамастан РСФСР Қылмыстық Кодексінің  235-бабымен көзделген қылмыс құрамы, еркектің екі немесе бірнеше әйелдің әрқайсысымен ортақ шаруашылық жүргізе отырып әрқайсысымен бірге тұрғанына  және тіркелген некенің болуына қарамастан орын алған.

     1997 жылы 1 қаңтардан бастап Ресей Федерациясы жаңа Қылмыстық Кодексінің пайда болуымен қылмыстың жоғарыда аталған құрамы декриминализацияланды. Осыдан кейін Ресей Федерациясының кейбір субъектілері, әсіресе Калмыкия және Ингушетия Республикалары тарапынан полигамияны заңдастыру әрекеттері жасалды.

     Ингушетия Президенті Ресей Федерациясы Конституциясының 235-бабы 4-тармағына (Конституцияның 132-бабына сәйкес отбасы заңнамасы Федерация және оның субъектілерінің ортақ басқаруына жатады) және шындығында көптеген мемлекеттердің еркек жынысты азаматтарының бірнеше заңды некеде тұратындығына сілтеме жасай отырып Ресей Федерациясы Отбасы Кодексінің біреуі болса да басқа тіркелген некеде тұрған адамдардың некеге тұруына тыйым салатын 14-бабына толықтыру енгізуді ұсынды. Президент «басқа тіркелген некеде» деген сөздерден кейін «егер Ресей Федерациясы субъектілерінің ұлттық заңында өзгеше көзделмесе» деген сөздерді қосуды ұсынды.

     Бұл ұсыныс 1999 жылы Ресей Федерациясы мемлекеттік билік субъектілерінің заң шығарушы органдарының және Дума комитеттерінің талқылауына берілген болатын. Бұған жауап ретінде көптеген ресейлік орталық бұқаралық ақпарат құралдары, полигамияны заңдастыруға қатысты заң жобасының әйел құқықтарын бұзатындығын мәлімдей отырып, өз қарсылықтарын белсенді түрде білдірді.

     Дегенмен де,  көп некелілік кең тараған құбылыс. Оның заңды реттелмеуі және тіркелуіне тыйымның салынуы, керісінше, тіркелмеген некедегі әйелдің құқықтарының бұзылуына, заңмен қорғалмауына әкеп соғады.

     Демек кез-келген мәселеге қатысты тыйым салу немесе шектеу әрекеттері мәселенің шешімі болып табылмайды, керісінше, заңсыз әрекеттердің, құқық бұзушылықтардың етек алуына себеп болады. Өйткені, тыйым салынған әрекетті тыйым салынғаны үшін әдейі істеу немесе ең болмағанда дәмін тату адамзат болмасына тән қасиет.

     Жалпы неке қатынастарына байланысты ҚР Қылмыстық Кодексінде тек бір ғана бап көзделген. Онда былай делінеді: «еңбекке жарамды адамның еңбекке жарамсыз және материалдық көмекке мұқтаж жұбайын (зайыбын) асырау үшін сот шешімі бойынша төлем төлеуден үш айдан астам әдейі жалтаруы ─ айлық есептік көрсеткіштің екі жүзден бес жүзге дейінгі  мөлшерінде немесе сотталған адамның жалақысының немесе екі айдан бес айға дейінгі кезеңде тапқан өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз жиырмадан жүз сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, не алты айға дейінгі мерзімге қамауға жазаланады».

     Неке институтының салыстырмалы сипаттамасына қайта оралайық. Мұсылман құқығы бойынша, некеге тұру кезінде әйелдерге қойылатын келесі бір талап ─ алдыңғы некеден кейін идда мерзімінің өтуі. Неке бұзылғаннан кейін әйел жүкті болатын болса идда мерзімі жүктіліктің соңына дейін созылады. Мұндай талап некеден кейін туылуы мүмкін баланың әкесін анықтау қажеттілігімен түсіндіріледі.

     Қазақстандық заңнама тікелей ата-тегі бойынша және өзінен тарайтын жақын туыстардың (ата-аналар мен балалардың, атасының, әжесінің және немерелерінің), ата-анасы бір және ата-анасы бөлек әкесі немесе анасы ортақ ағалы-інілер мен апалы-сіңілілердің (аға-қарындастардың) арасындағы некеге тыйым салады. Жақын туыстардың арасында қиылған неке көптеген ауруларға себеп болуы мүмкін. Бұл биологиялық себептермен байланыстырылады. Адамдар бұл заңдылықты генетика өз талқылауын бермес бұрын-ақ байқаған болатын. Сондай-ақ, асырап алушылар мен асырап алынғандар арасында некеге жол берілмейді. Бұл әлеуметтік себептермен байланысты. Уақыт өте келе жақын туыстар арасында некені болдырмайтын табиғи себептер этикалық норма сипатына ие болды. Ата-ана мен баланың арасындағы неке моральдік түсініктерге де жат әрекет ретінде қабылданды. Ал асырап алудың бірден бір мақсаты, ата-ана мен баланың арасындағыдай қатынас орнату болғандықтан асырап алушы мен асырап алынғандар арасындағы некеге моральдік, заңдық тыйым салынды.

     Некеге тұруға тыйым салынатын туыстар шеңбері мұсылман құқығында әлдеқайда кең. Некеге тұруға тыйым салынған тұлғалардың туыстық дәрежесі үшке бөлінеді:

1. тікелей некеге тұрушының әкесі мен шешесі жағынан туыстары
2. олардың ата аналырының туыстары
3. қандас және қандас емес көкелері мен апайлары

     Сондай-ақ, әйелінің жақын туыстарымен де некеге тұруға тыйым салынады. Ол тізімге әйелінің ата-анасының тікелей туыстары кіреді. Алдыңғы әйелмен неке бұзылған күннің өзінде де бұл категориядағы тұлғалармен некеге тұруға тыйым салынады. Неке қатынасы орын алған алғашқы әйелдің келесі категорядағы туыстарымен де некеге тұруға тыйым салынған. Олар: апалы-сіңілілер, әкесінің немесе баласының бұрыңғы әйелдері.

     Қазақстандық заңнама біреуінің болса да психикалық ауруының немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдардың арасында некеге тыйым салады. Мұны былай түсіндіруге болады, біріншіден, психикалық аурумен ауыратын тұлға некеге тұру келісімін жете түсіне алмайды. Екіншіден, медико-генетикалық түсініктер бойынша мұндай неке жақталмайды, өйткені рухани аурулар ұрпақтан ұрпаққа берілуі мүмкін. Сондықтан да әрекетке қабілетсіз тұлға тұрақты ремиссия кезеңінде өз әрекеттеріне жауап бере алғанның өзінде неке жарамсыз деп танылады. Некеге тұруға кедергі болатын мән-жайларға сот шешімі бойынша тұлғаны тек ресми  түрде әрекетке қабілетсіз деп тану жатады. Тұлғаның психикалық бұзылуы сот шешімімен бекітілмеген болса да неке жарамсыз деп танылады, өйткені тұлға келісімнің ерікті түрде берілу керектігін жете түсінуге қабілетсіз болып табылады.

     Шариғат бойынша бұл мәселенің реттелуі өзгешелеу. Аталған категориядағы тұлғалар некеге түсуші екінші тарапқа ауруы жөнінде хабар берген жағдайда некеге тұруға рұқсат етіледі. Бірақ некеге тұру әрекетін неке келісімін рәсімдеу кезінде мүліктік және басқа да құқықтарын қорғау мақсатында қамқоршы жүзеге асырады. Ауру адамның некеге тұруға келісім беруі талап етілмейді, өйткені медицина дәлелдегендей кейбір жағдайларда рухани ауруға шалдыққан тұлғалардың некеге тұруы олардың денсаулығына пайдалы әсер етуі мүмкін. Ал ақыл-есі кем тұлғалардың көбі некенің маңыздылығын түсіне бастауы мүмкін.             

     Жалпы исламда адамды некеге тұру құқығынан айыруға болмайды деп есептелінеді.  Салыстырмалы түрде қарағанда екі құқықтық жүйеде де бұл категориядағы тұлғалардың белгілі бір шектерде некеге тұруға мүмкіндіктері бар.

     Екі құқықтық жүйеге сәйкес аурудың бар екендігі хабарланбаған жағдайда неке жарамсыз деп танылады.

     Қазақстандық заңнамаға сәйкес некеге тұруға тілек білдіруші адамдарға медициналық, сондай-ақ медициналық-генетикалық мәселелер және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша консультация беру мен тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге тұратын адамдардың екеуінің келісімімен ғана жүргізіледі. Тексерудің нәтижелері медициналық құпия болып табылады және тек тексеруден өткен адамның келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.          

     Ерлі-зайыптылардың некені жарамды деп тануы мен танымауында діни көзқарастардың маңыздылығы мәселесіне байланысты мұсылман құқығы мен қазақстандық құқық арасында елеулі айырмашылықтар бар. Қазақстандық құқық дін мен құқықтың бөлінісі қағидасына сүйене отырып ерлі-зайыптылардың діни нанымдарына назар аудармайды. Ал мұсылман құқығы керісінше бұған көп көңіл аударады. Мұсылман еркек тек мұсылман әйелмен немесе китаби (христиан немесе иудей әйелмен) ғана некеге тұра алады.

     Мұхаммед пайғамбардың отбасы өмірінен, кейіннен ислам дінін қабылдаған Рейхан және София есімді еврей әйелдерінің болғанын көруге болады.  Ал мұсылман әйел тек мұсылман еркекпен ғана некеге тұра алады. Шариғаттың бұл нормасы әйелдің еркек тарапынан қамқорлыққа мұқтаждығынан келіп шығады. Мұсылман еркек өз дінінен бас тартқан жағдайда идда мерзімі аралығында исламды қайта қабылдамаса, оның  некесі қарғыс атылған болып есептеледі.

     Қазақстандық құқықта да мұсылман құқығында да қазіргі кезде уақытша неке деген түсінік жоқ. Ислам дінінің қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде уақытша неке танылған, кейіннен тыйым салынды. Бүгінгі таңда шиит секілді кейбір мұсылмандық секталар уақытша некеге рұқсат береді. Дегенмен де сунниттік ағым ғалымдары уақытша некені жоққа шығарды.

     Мұсылман құқығында шарт бойынша некеге тұру көзделген. Некеге тұру кезінде еркек немесе әйел «егер  мінезі жақсы болса мен оны әйелдікке аламын» және т.б. секілді шарттарды талап етіп,  кейіннен аталған шартқа сәйкес келмейтіндігі анықталса еркектің (әйелдің) некені жарамсыз деп тану мен некені жою арасында таңдау құқығына ие болады.

     Некеге тұру кезінде шариғатта тікелей көзделмеген ерлі-зайыптылардың бір-біріне құқықтар немесе міндеттер тудыратын басқа да талаптар қоюлары мүмкін. Көріп отырғандай некеге тұрудың шарттары мен тәртібіне байланысты мәселелер қазақстандық құқық пен мұсылман құқығына сәйкес елеулі айырмашылықтарға ие.

 

2.2. Мұсылман құқығы және Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес  некені бұзу және оның салдары.

 

     Некені бұзу үшін қажетті жағдайлар мен процедура мәселесі қазақстандық және мұсылман құқығымен әр түрлі реттеледі. Жалпы некені бұзу мәселесіне қатысты екі құқық жүйесінің көзқарсатары әр түрлі. Мұсылман құқығындағы ажырасу мына хадисте көрініс табады: «Ажырасу ─ Алланың рұқсат еткен әрекеттерінің ішіндегі ең жиеркеніштісі».[12] Бұдан мынадай қорытынды шығаруға болады, ажырасу жалпы мәні бойынша адамды ұялтатын  әрекет болып табылғанымен, барлық қажетті талаптар сақталған жағдайда некені бұзуға ешкімнің де кедергі жасауға құқығы жоқ. Ажырасу жалпы мәні бойынша ұятты әрекет болғанның өзінде некедегі тұлғалар үшін кейбір жағдайларда міндетті немесе мубах (жасалуы мен жасалмауында діни жағынан ешқандай тосқауыл болмаған, яғни жауапкердің еркіндегі іс әрекет) болып табылуы, кейде тыйым салынуы да мүмкін. Ажырасу,  күйеуі әйелін қамтамасыз ете алмайтан немесе жыныстық қатынасқа түсуге қабілетсіз болған жағдайда, сондай-ақ әйелі шариғаттың міндетті талаптарын орындамаған жағдайда міндетті болып табылады. Жоғарыда айтылған  алғашқы екі жағдайда еркектің некені бұзу міндеттілігі әйелі талап еткен жағдайда туындайды.

     Бір некедегі әйелдерге қатысты теңсіздік мәселесі туындаған жағдайда некеге тыйым салынады. Мұндай тыйым автоматты түрде ажырасуға әкеп соқпаса да, діни көзқарас бойынша болымсыз әрекет болып есептеледі.  
     Қазақстандық заңнама ажырасу мәселесін ерлі-зайыптылардың жеке іс-әрекеті деп қарастырады. Ерлі-зайыптылардың екеуі де некені бұзуды талап еткен жағдайда, мемлекеттің некенің бұзылуына кедергі жасауға құқығы жоқ. Ерлі-зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісімі болмаған жағдайда сот, ерлі-зайыптыларды татуластыруға шаралар қолдануға және ерлі-зайыптыларға татуласу үшін үш ай көлемінде мерзім тағайындай отырып, істі қарауды  кейінге қалдыруға құқылы. Қазақстандық құқықта некені тоқтату үшін мемлекеттің некенің бұзылғандығын тіркеуі немесе тиесілі сот шешімін қабылдауы міндеттті. Шариғат бойынша некенің бұзылғандығын заңды деп тану үшін, қойылған талаптардың сақталуы жеткілікті, неке сот тәртібімен бұзылған жағдайда да мемлекеттік билік органдарының шешімі міндетті емес.

     Қазақстандық заңнамаға сәйкес неке АХАЖ органдарында немесе ерлі-зайыптылардың бірлескен өтініші бойынша сот тәртібімен немесе біреуінің өтініші бойынша бұзыла алады.

     Мұсылман құқығында некені бұзудың екі тәсілі көзделген, біріншісі ─ тек еркектің құқығы бар некені бұзу тәртібі (талақ), екіншісі ─ қажетті талаптардың сақталуы жағдайында соттың некені тоқтатуы (әйелдің немесе басқа тұлғалардың талап-арызы бойынша), ол фисх деп аталады.

     Талақ төрт түрге бөлінеді:

1. некені бұзуға қатысты сөздердің айтылуы
2. хулъя
3. ант беру арқылы некені бұзу ( иляи )
4. ерлі-зайыптылардың әрқайсысының туыстарынан құрылған төрелік тарапынан бұзылатын неке

     Сот, еркек әйелді қамтамасыз етуге немесе мехир төлеуге қабілетсіз болған жағдайда некені тоқтата алады.                                                                                                                              

     Қазақстандық құқық мұсылман құқығымен салыстырғанда ерлі-зайыптылар арасында ажырасу көлемін шектемейді. Ерлі-зайыптылар некені бұзғаннан кейін өз араларында шектеусіз мөлшерде неке қиюға құқылы.

     Шариғат бұзылған некені қайта қалпына келтіру мүмкіндігіне байланысты некені екіге бөледі: толық (баин) және қалпына келтірілетін (раджии). Бірінші топтағы некелерге үш реттік ажырасу, ерлі-зайыптылардың арасында жыныстық қатынасқа дейінгі ажырасу, хулъа жатады. Идда мерзімі аяқталғанға дейінгі қалған барлық некелер екінші топтағы некелерге жатады. Идда мерзімі аяқталғаннан кейін раджии ажырасуы баин ажырасуына ауысады.

     Идда мерзімі өткенге дейін ерлі-зайыптылар раджии ажырасуынан кейін өз араларында некені қайта қиюлары мүмкін.

     Баин ажырасуынан кейін неке келісімін жасасу, әйелі екінші рет некеге тұрған және осы неке болашақта бұзылған жағдайда ғана болады. Бұл норма маңызсыз себептер бойынша еркектердің асығыс шешім қабылдауынан сақтауға бағытталған.

     Қазақстандық заңнамаға сәйкес некені бұзу үшін талап етілетін ең басты негіз ─ ерлі-зайыптылардың өзара келісімі болып табылады. Ерлі-зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісімі болмаған жағдайда, егер, сот ерлі-зайыптылардың одан әрі бірлесіп өмір сүруі және отбасын сақтауы мүмкін еместігін анықтаса, неке сот тәртібімен бұзылады.

     Мұсылман құқығы бойынша еркектің некені бұзу туралы сөзі немесе соттың шешімі басты негіздер болып табылады. Талақ тәртібімен некені бұзу үшін еркектің әйелімен ажырасу ниетін тікелей көрсететін «бұдан былай сен менің әйелім емессің»  сияқты сөздерді айтуы жеткілікті. Мұндай жағдайда некенің бұзылғандығы  «айқын» және кез-келген жағдайда заңды болып табылады. Айтылған тәртіпте некені бұзудың бір ғана ерекшелігі, некенің бұзылғандығын аффект (жан күйзелісі) халінде жариялау.

     Сот, некені бұзу туралы шешім шығаруы үшін алдын-ала арнайы ескертілген себептердің болуы керек.                                                                                                                              

     Қазақстандық заңнамаға сәйкес АХАЖ органдарында некені бұзу кәмелетке толмаған ортақ балалары жоқ және ерлі-зайыптылардың некені бұзуға өзара келісуі жағдайында жүргізіледі (16б). АХАЖ органдарының рөлі некенің бұзылғандығын тіркеумен ғана байланысты, некені бұзу себептерін анықтауға құқығы жоқ. Ерлі-зайыптылардың біреуінің өтініші бойынша, егер ерлі-зайыптылардың екіншісін сот хабар ошарсыз кеткен, әрекетке қабілетсіз  деп таныса, қылмыс жасағаны үшін кемінде үш жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталса, неке АХАЖ органдарында бұзылады (16б). Мұндай жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ кәмелетке толмаған балаларының болуы маңызды емес. Жауапкер болып табылатын тұлғаның келісімінің де құқықтық маңызы жоқ, өйткені хабар ошарсыз кеткен деп танылған тұлғаның келісімін алу мүмкін емес. Ал әрекетке қабілетсіз деп танылған тұлға өз еркін білдіре алмайды. Қорғаншысының да мұндай жағдайда келісім беру құқығы жоқ, себебі бұл жағдай әрекетке қабілетсіз тұлғаның еркінің орнын толтыруға жол берілмейтін жеке қатынастармен байланысты. Қылмыс жасағаны үшін сотталған тұлғаның да келісімі міндетті емес. Неке оның қатысуынсыз да бұзыла береді.

     Шариғат бойынша некені бұзу құқығы тек еркек пен сотқа берілген. Әйел некенің бұзылғандығын жариялау құқығына ие болмағанымен де арнайы ескертілген себептер орын алған жағдайда сотқа жүгіне алады. Ал келесі жағдайларда әйелге сот тәртібімен некені бұзу құқығы да берілмейді: шариғатқа сәйкес, еркек неке және идда мерзімі кезінде әйелді материалдық жағынан қамтамасыз етуі керек,  некеге тұру кезінде кейде өте үлкен мөлшерде болатын мехир төлеуі керек. Осылайша еркек некенің сақталуында экономикалық мүдделі болады. Некені бұзуда әйелдің құқықтарын шектейтін екінші бір себеп,  мұсылман құқығы бойынша неке бұзу процедурасының өте жеңіл болуы, өйткені әйел өзінің болмысындағы жоғары дәрежедегі эмоционалдылығы салдарынан аса маңызды емес негіздер бойынша ойланбай, асығыс шешім қабылдауы мүмкін.

     Қазақстандық заңнамаға сәйкес АХАЖ органдарында бұзылатын неке азаматтық хал актілерін жазу кітабында некенің бұзылғандығы мемлекеттік тіркелген күннен бастап, ал неке сотта бұзылған жағдайда соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап тоқтатылады.                                                                                                                                

     Ал мұсылман құқығында, ең алдымен тараптардың некені бұзу туралы шешімдері қорытынды шешім болып табылатындығы немесе табылмайтындығы анықталады. Баин тәртібіндегі некені бұзу бірден жүзеге асырылады.  Раджии тәртібі бойынша неке идда мерзімінің өтуі бойынша бұзылған болып есептеледі. Идда мерзімі аяқталғанға дейін неке толық болмайды, өйткені некенің бұзылғандығы жарияланғаннан кейін және идда мерзімі аяқталғанға дейін еркек пен әйелдің жыныстық қатынасқа түсуіне тыйым салынған.

     Мұсылман құқығы бұл норманы Құранның мына аятына сілтеме жасай отырып негіздейді: «еркек татуласуды қалайтын болса оларды қайтарғаны ол үшін абырой». Некенің бұзылғандығын бір рет жариялау идда мерзімінің аяқталуымен некенің          бұзылғандығын   білдіреді.
     Идда мерзімі аяқталғанға дейін неке бұзылған боп есептелмейтіндіктен, белгіленген мерзім өткен уақытқа дейін еркек неке келісімін қалпына келтіруге құқылы. Бұл үшін некені қалпына келтіру ниеті айқын көрініс табатын «мен сені қайтарып алдым және т.б.секілді» сөздердің айтылуы жеткілікті.  Мұндай жағдайда некені қалпына келтіру кезінде әйелдің келісімі талап етілмейді. Мұсылман құқығы айтылған норманы мына аятпен негіздейді: «еркек татуласуды қалайтын болса оларды қайтарғаны ол үшін абырой». Идда мерзімінің аяқталуымен неке бір рет бұзылды деп жарияланса некенің бұзылғандығы қорытынды шешім болып табылады.

     Ибн Аббас, Тавус, Ибн Исхак секілді кейбір муджтахидтердің (мұсылман құқығы мәселелері бойынша өз бетінше шешім шығаруға құқылы имамдар) көзқарастарына сәйкес  бір уақытта жарияланған ажырасудың үшеуі де раджии ажырасу болып саналады. Сондай-ақ,  әйел күйеуінен өзінің жеке мүлкінен беретін сыйлығы үшін некенің бұзылуын сұрай алады. Еркек өз келісімін бере отырып сыйлықты қабылдауы немесе некені бұзуға келісім бермеуі мүмкін. Әйелдің өтініші бойынша некені бұзу (хул) баин тәртібіндегі неке бұзу болып табылады. Әйелдің күйеуіне беретін сыйлығы шариғаттың тауарға қойған талаптарына сай келуі тиіс.

     Мұсылман құқығында орны мен уақыт белгіленетін неке бұзудың келесі бір түрі ─ некені шартты бұзу да орын алады. Мысалы, еркек әйеліне «1999 жылы 8маусымда неке бұзылды» деп айтуы мүмкін. Мұндай жағдайда белгіленген мерзімнің толуынша неке бұзылды деп есептеледі. Егер еркек «сенің әкеңнің үйінде неке бұзылды» деп айтса, әйел әкесінің үйіне кірген уақытта неке бұзылған болып есептеледі.                

     Мұсылман құқығында неке-азаматтық құқықтық келісім болып табылатындықтан, некеге тұруға және оны басқа да тұлғалардың бұзуына құқық беру уәкілеттілігі еркекке беріледі, бірақ әйелге де неке бұзу құқығы берілуі мүмкін. Кепілдік туралы азаматтық-құқықтық нормаларға сәйкес еркек өзінің сенім білдіруші тұлғасын  неке бұзу құқығынан айыруы мүмкін.  Еркек әйелге некені бұзу құқығын берген жағдайда бұл құқық ұсыныс жасалғаннан  кейін тікелей жүзеге асырылуы тиіс, яғни некені бұзу құқығы мен ажырасу арасында әйел басқа заңды маңызға ие әрекеттер жасамауы тиіс.

     Қазақстандық құқық та мұсылман құқығы да отбасын нығайтуға мүдделі. Осыған байланысты екі құқықтық жүйеде де ерлі-зайыптыларды татуластыру мақсатындағы институттар көзделген. Қазақстандық заңнаманың бұл жағдайда маңыздылығы, ерлі-зайыптылардың біреуінің некені бұзуға келісімі болмаған жағдайда, сот ерлі-зайыптыларды татуластыруға шаралар қолданып және белгілі бір мерзім тағайындай отырып істі қарауды кейінге қалдыру кезінде көрініс табады. Мұсылман құқығында ерлі-зайыптыларды татуластырумен түсініспеушіліктің себептерін анықтап, ерлі-зайыптыларды татуластыру үшін шаралар қолданатын екі жақ отбасыларының өкілдері айналысады. Ал отбасын сақтап қалу мүмкін болмаған жағдайда некені бұзу жүзеге асырылады. 

     Бұл институт келесі аятқа негізделеді: «Егер де екеуінің арасының ашылуынан қауіптенсеңдер, еркектің ағайынынан бір төреші, әйелдің ағайынынан бір төреші жіберіңдер».[13]

     Автордың ойынша мұсылман құқығында көзделген татуластыру процедурасы әлдеқайда тиімдірек, өйткені туыстар ерлі-зайыптыларды татуластыруға ұтымды әсер ете алады, түсініспеушілікке негіз болған себептерді жақыннан, тереңірек анықтай алады. Ал ресми тұлға ─ сот, неке бұзуға себеп болған жағдайларды толық аша алмайды.

     Шариғат бойынша некені бұзудың тағы бір түрі ант беру арқылы некені бұзу (иляи). Иляи ─ еркектің төрт айлық мерзім өткенге дейін әйелімен жыныстық қатынасқа түспеу туралы анты. Егер берген сөзінде тұратын болса төрт айлық мерзім өткеннен кейін сот әйелдің өтініші бойынша некені бұзады. Ал берген сөзінде тұра алмаса ант бұзушы деп танылады және ол үшін кінәсін өтеу міндетті болып табылады. Бұл да Құранның мына аятына негізделген: «Әйеліне жақындаспауға ант еткендер, төрт ай күтеді. (Егер төрт ай ішінде кәппарат төлеп) анттарын бұзса, шексіз Алла аса жарылқаушы, ерекше мейірімді. Егер олар талақ ниет етсе (төрт айға дейін антын бұзбаса, талақ болады). Расында Алла әр нәрсені естуші, білуші».[14]

     Күйеуі әйелін зинақорлықпен айыптаған немесе балаға қатысты әкелікті танымаған жағдайда және тағылған айыппен әйел келіспесе,  бірақ қажетті дәлелдемелер ұсына алмаса, ерлі-зайыптылардың екеуі де Алланың атымен өзінің ақтығы үшін төрт рет ант ішеді. Ал ант етуден бас тартқаны жеңілген боп есептеледі. Ешқайсысы бас тартпай төрт рет ант етсе «әйел мен еркектің анты Алланың қарғысын мойындаумен» расталуы тиіс. Қарғысты мойындағаннан кейін неке соңғы ажырасумен бұзылды деп есептеледі.

     Ерлі-зайыптылардың біреуінің немесе екеуінің діннен безушілік әрекеті некені тоқтатудың басты негіздерінің бірі болып саналады.  Мұндай жағдайда неке идда мерзімінің аяқталуымен тоқтатылады. Егер діннен безген тұлға идда мерзімі аяқталғанға дейін дінін қайта қабылдайтын болса неке автоматты түрде қайта        қалпына        келтіріледі.
     Қазақстандық заңнамаға сәйкес неке екеуіне ортақ кәмелетке толмаған балалары болған және некені бұзуға біреуінің келісімі болмаған жағдайда сот тәртібімен бұзылады. Бұл екі жағдайдың арасында маңызды айырмашылықтар бар.

     Егер ерлі-зайыптылардың біреуі некені бұзуға қарсылығы болмауына қарамастан АХАЖ органдарында некені бұзудан өзінің әрекеті не әрекетсіздігі арқылы жалтартса, некені бұзу туралы істер сот тәртібімен қаралады. Мұндай жағдайларда ерлі-зайыптылардың біреуіне сотқа жүгіну құқығын беру қажеттілігі шешімін таппаған сұрақтарға қатысты некені бұзу процесін жеңілдетумен байланысты. Ерлі-зайыптылардың екеуі де некені бұзуға келісімін берген жағдайда сот некені бұзудан бас тарта алмайды. Бұл жағдайда сот некені тек кәмелетке толмаған балалардың мүддесін қорғау мақсатында бұзады. Алайда бұл, сот балалардың мүддесін қорғау мақсатында отбасын кез-келген жолмен сақтап қалуы керек дегенді білдірмейді. Он жасқа толған бала пікірі егер бұл пікір оның мүддесіне қайшы келмейтін болса ескерілуге міндетті.
     Мұсылман құқығы кәмелетке толмаған бала кіммен тұрады деген сұраққа былай жауап береді. Ең алдымен баланы тәрбиелейтін тұлға анықталады. Баланы тәрбиелеу құқығы келесі тәртіппен анықталады: анасы, нағашы апасы, әкесі, апасы, жақындық дәрежесі бойынша туыстары. Мұндай жағдайларда артықшылық әйелге беріледі. Сот процесі қажет етілмейді, өйткені шариғат баланы тәрбиелеу құқығының тиістілігін нақты анықтайды. Тәрбиелеу құқығы бұзылған жағдайда іс сот тәртібімен қаралады. Мұсылман құқығында баланы қамтамасыз ету шығындары баланы тәрбиелеуші тұлғаға жүктеледі. Егер баланы тәрбиелеуші тұлға адамгершілікке жат өмір сүру салтына ие болса шариғат сотының шешімі бойынша бала тәрбиелеу құқығынан айрылады.

     Осылайша неке институтының екі құқықтық жүйеге ─ мұсылмандық және қазақстандық заңнамаға сәйкес салыстырмалы сипаттамасы, оның ішінде некеге тұру мен некені бұзудың шарттары мен тәртібі жоғарыда қарастарылды.         

     Әрине, кез-келген құқықтық жүйенің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері болады. Әдетте құқықтық жүйедегі кемшіліктер, дамушы мемлекеттер дамыған мемлекеттердің құқықтық жүйесіне еліктеп тұрғылықты халықтың менталитетіне тіптен сай келмейтін мемлекеттің заңдарын өз мемлекетіне енгізген жағдайда туындайды. Сондықтан да, әр мемлекет халықтың, жалпы адамзат баласының болмысын ескере отырып заңнаманы да соған қарай сәйкестендіруі тиіс.

 

 

 

 

      

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     III БӨЛІМ. НЕКЕ ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР.

 

     3.1. Неке қатынастарындағы коллизиялық мәселелер.

 

     1948 жыл 10 желтоқсанда қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына сәйкес барлық адамдар тең құқылы және еркін болып дүниеге келеді. Әрбір адамның өмір сүруге, жеке өмірінің қол сұғылмаушылығына, еркіндікке құқығы бар. Және бұл жерде еркек пен әйелді бөліп қарастыруға болмайды, екеуінің құқықтары теңдей.

     Бұл нормалар тек жоғарыда аталған Декларацияда ғана емес,  барлық дерлік мемлекеттердің Ата заңында көзделген. Мысалы АҚШ, ҰБ, Германия, Франция сияқты жетекші елдер ең алдымен адам және адам құқықтарына көңіл бөледі.

     Отбасы құқығының материалдық-құқықтық нормалары әр мемлекетте әр түрлі болғандықтан бұл салада шетелдік элементпен күрделенген құқықтық қатынастарды шешу барысында, тәжірибеде көптеген қайшылықтар туындайды. Отбасы-неке қатынастарын реттеуге тек экономикалық ерекшеліктер әсер етіп қоймай, сондай-ақ, әр мемлекеттің өзінің әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ұлттық, діни ерекшеліктері де едәуір әсер етеді. Алайда әр мемлекет қандай да бір мәселені шешу барысында, сол мемлекеттің Конституциясына сәйкес шешім шығаруы тиіс. Бұл орайда ҚР Конституциясын айта кету қажет. Оның 1-бабының 1-тармағында былай делінген: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары». Бұл тек ҚР-ның Конституциясында ғана емес, ең алдымен Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 1-бабында, жетекші елдердің Конституцияларында, халықаралық конвенцияларда, адам құқықтарын маңызды деп есептейтін кез-келген елдің заңдарында көзделген.

     Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.

     Нақты отбасы-неке қатынастарына байланысты, неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады делінген.

     Отбасы-неке қатынастарында қандай да бір мәселеде ерлі-зайыптылардың құқықтары тең. Әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тіл және діни белгілері бойынша азаматтардың құқықтарын шектеудің кез-келген нысандарына тыйым салынады.

     Дегенмен де, кейбір мемлекеттердің отбасы құқығында басымдылық ер азаматқа беріледі, отбасында әйел мен еркектің құқықтарының теңсіздігі біршама мемлекеттерде әлі күнге дейін сақталуда және осындай мемлекеттердің Азаматтық Кодексінде еркекке әйелдің мүлкін иеленуге құқық беретін неке шарты бекітілген. Отбасы-неке қатынастарында мүліктік қатынастар маңызды болып табылады. Осы мүлікке байланысты едәуір коллизиялар туындауы мүмкін. Кейбір елдерде мүліктік қатынастар еркектің  жеке заңымен анықталады. Мұның да Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына қайшы келері сөзсіз. Әрине бұл мемлекеттердің азаматтарымен некеге тұру барысында коллизиялық мәселелердің туындамауы мүмкін емес. Мұндай мәселелер халықаралық құжаттарға сүйене отырып, бар болған жағдайда екі жақты немесе көп жақты келісімдер негізінде және әр мемлекеттің ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып шешілуі тиіс.

     Халықаралық жеке құқықта неке қиылған жер заңы (lex loci celebrationis) шешуші заң болып табылады. Некенің қиылған жерін анықтау оңай болғандықтан, тәжірибеде бұл заң тиімді болып саналады. Ал тиімсіз жағы, мүдделі тұлғалардың елінде неке қиюға кедергілер жасалатын болса, олар заң бойынша ондай кедергілер жоқ елдерде неке қиюлары мүмкін. Мемлекеттер мұндай оқиғаларды болдырмау мақсатында арнайы актілер, қаулылар қабылдады.

     Lex loci celebrationis қағидасы Аргентина, Гватемале, Мексика, сондай-ақ кейбір ескертпелерімен ҰБ, Германия, Франция елдерінде қолданылады.

     Неке қатынастарын реттейтін заңдарға жеке заң, яғни тұлғаның өз елінің заңы немесе тұлға азаматы болып табылатын елдің заңын жатқызуға болады. Тұлғаның жеке заңы қағидасы Норвегияда, Данияда қолданылады. Ал басқа елдердің барлығында азаматтық заң қолданылады.

     Кейбір мемлекеттер жоғарыда аталған  екі қағиданы араластыра отырып пайдаланады. 1902 жылғы неке туралы Гаага Конвенциясын ратификациялаған мемлекеттерде солай болды. Бұл Конвенцияға қатысушы мемлекеттерде діни нысанда жасалатын елдердің заңы бойынша қиылған некелер заңды болып еептеледі. Некеге тұру туралы 1978 жылғы Конвенция 1902 жылғы Конвенцияның орнын алмастырды. 1902 жылғы Конвенцияның айырмашылығы некенің нысанына қойылатын талаптарға өзгеріс енгізуінде. Екі Конвенция да неке нысанының некенің жасалу жер заңы бойынша анықталатынын бекітеді. Бірақ неке нысанының ерлі-зайыптылардың біреуінің елінің заңымен анықталу мүмкіндігінде ерекшелік бар. Бұған қоса Конвенцияда, бұл Конвенция қолдануға жатпайтын неке түрлері нақты көрсетілген. Бұл тізімге төмендегі неке түрлері кіреді:

• тиісті түрде рәсімделмеген некелер
• өлгеннен кейінгі неке
• әскери билікпен рәсімделген неке
• көлік құралдарының (ұшақ, теңіз кемесі) бортында қиылған некелер

     Коллизиялық мәселелердің туындауына себеп бола алатын тағы да төмендегідей жағдайларды атауға болады.

     Кейбір елдерде нәсілдік шектеулер қойылған, әр түрлі нәсілге жататын немесе әр түрлі дін өкілдері болып табылатын азаматтардың некеге тұруына тыйым салынған. Мұндай жағдайлардың барлығы Адам құқықтары жөніндегі Декларацияға мүлдем қайшы келеді. Декларацияның 16-бабында былай делінген: «Кәмелеттік жасқа толған еркектер мен әйелдер нәсілдік, ұлттық немесе нанымдық белгілері бойынша қандай бір шектеулерсіз некеге тұруға және отбасы құруға құқылы. Олардың құқықтары некеге тұру, некеге тұрған және некені бұзу кезінде де тең».

     Некеге тұрудың заңмен көзделген басты талаптарының бірі болып табылатын неке жасына қатысты, яғни некеге тұрудың ең төменгі жас мөлшеріне байланысты, 1965 жыл 1 қарашадағы Бас Ассамблеяның Қарарын айта кету қажет. Онда ерекше рұқсат етуге болатын жағдайлардан тыс жағдайларда, некеге тұратын жақтардың біреуі 15-ке толмаса ол некені құруға жол берілмейді делінген.

     Неке қатынастарында неке нысанына байланысты да коллизиялар туындауы мүмкін.

     Көптеген елдердің заңдары бойынша полигамия (көп некелілік) танылмаса да, әлі күнге дейін кейбір Азия және Африка елдерінде көп некелілік заңды болып табылады. Қыз үшін қалың мал төлеу сақталған, кейбір елдерде әйелдің некеге тұру жасы өте төмен.

     Неке жарамды, жарамсыз және даулы болуы мүмкін. Неке ерлі-зайыптылардың біреуі үшінші бір тұлғамен жарамды некеде тұрса, онда ол жарамсыз болып табылады.

     Даулы некелерге, қандай да бір маңызды қателердің салдарынан немесе өтірік айтудың әсерінен қиылған некелерді жатқызуға болады.

     Осылардың барлығы отбасы құқығында әйелдерді кемсіту, дискриминацияға ұшырауының бірден бір көрінісі.

     Осындай жекелеген мысалдардан, басқа салалардағы секілді отбасы құқығында отбасы неке қатынастарын шешу қаншалықты қиынға соғатынын көруге болады. Әсіресе бұл түрлі мемлекеттердің азаматтары болса.

     Бүгінгі таңда халықаралық  ынтымақтастықтың, мемлекеттер арасында қарым-қатынастардың дами түсуіне байланысты ҚР азаматтарының шетелдік азаматтармен, шетелдік азаматтардың бір-бірімен отбасы-неке қатынастарына түсуі жиілей түсті. Мұндай некелердің нәтижесінде ата-аналар мен балалардың азаматтық мәселесі туындады.

     Неке қатынастарындағы шетелдік элемент орын алған кезде қай мемлекеттің заңымен реттеледі және мұндай реттелу барысында қай мемлекеттің органы шешім қабылдауға құзыретті деген сұрақ әлбетте туындайды. Осы сұрақтардың барлығы да халықаралық жеке құқық саласына қатысты. Осындай мәселелердің шешілуі, қолданылуға тиіс елдің құқығын анықтауға көмектесетін арнайы коллизиялық нормалардың негізінде жүзеге асырылады.[15]

     Шетелдік элементпен күрделенген неке қатынастарына қатысты қолданылатын коллизиялық нормаларды әр түрлі қайнар көздерден табуға болады. ҚР-на қатысты айтатын болсақ бұл ең алдымен ҚР ішкі заңнамасы. ҚР «Неке және отбасы туралы» заңында коллизиялық нормалардан тұратын жеке бөлім бар.[16]

     Отбасы заңнамасының құрамындағы қазіргі нормалардың бұрынғыларынан негізгі айырмашылығы ─ неке қатынастарында шетелдік құқықты қолдануға рұқсат ететіндігі. Бұл ұзақ уақыт бойы теорияда үстемдік еткен отандық халықаралық жеке құқықтағы кез-келген жағдайда отбасы қатынастарына қатысты тек қана отандық құқық қолданылуы тиіс түсініктерден шегінумен байланысты болды. Қазіргі таңда мұндай түсінік мүлдем ескірді және шетелдік құқықты пайдалану мүмкіндігі халықаралық жеке құқықтың жалпы қабылданған қағидаларына негізделеді. Әрине мұндай қолданыс процесінде қиындықтардың туындауы әбден мүмкін. Бұл ең алдымен шетелдік құқықтың мазмұнын бекітуге қатысты.

     Халықаралық жеке құқық теориясында қолданылуға жататын шетелдік құқықтың құқықтық табиғатын анықтаудың екі түрлі тәсілі бар. Кейбір елдерде ол істің шындық жағдайларының бірі ретінде қарастырылады және оның мазмұны тараптармен дәлелденуі тиіс, ал ҚР да солардың қатарына жататын елдерде шетелдік құқық факт мәртебесіне емес құқық мәртебесіне ие.[17] Бұл оның мазмұнын тараптар дәлелдемейтіндігін, құқық қолданушы органдардың бекітетіндігін білдіреді. Шетелдік құқықтың мазмұнын бекіту оның қолданылуын жүзеге асыратын құзыретті мемлекеттік органның міндеті. Құзыретті органдар шетелдік құқықты оның ресми талқылауына, қолдану тәжірибесіне және тиісті шетелдік мемлекеттің доктринасына сәйкес қолдануға міндетті. Алайда біздің мемлекетте оның талқылауы, тәжірибесі мен доктринасы былай тұрсын, шетелдік заңның ресми текстінің алынуының өзі әлдеқайда қиынға соғады.

     Шетелдік құқықты қолданатын сот, АХАЖ органдары және басқа да органдардың Әділет Министрлігі не Ішкі Істер Министрлігі немесе басқа да құзыретті органдар,  мысалы, қандай да бір елдің елшілігі немесе мамандардың көмегіне жүгіне алатындығына қарамастан осы әрекеттердің барлығы қалаулы нәтижелерге әкелмейтін жағдайлардың да болуы мүмкін.

     Шетелдік құқықтың мазмұны бекітілгеніне қарамастан кейбір жағдайларда оның қолданылуы ҚР жалпы тәртібіне қайшы келуі мүмкін. Мұндай жағдайда шетелдік құқықтың орнына ҚР заңнамасы қолданылады. Жалпы тәртіп туралы ереже негізінде, мысалы, белгілі бір ұлт өкілдері немесе әйелдердің құқығын шектейтін шетелдік отбасы заңнамасын қолдануға тыйым салынған.

     Коллизияларды қолдану ережесіне қарамастан Неке және отбасы Заңының 212б. императивті норма бекітеді. Оған сәйкес басқа мемлекеттердің неке-отбасы заңдарының нормалары оларды қолдану ҚР заңдарына қайшы келген жағдайда қолданылмайды. Бұл жағдайда ҚР заңдары қолданылады.

     Егер ҚР бекіткен халықаралық шартта ҚР неке және отбасы туралы заңдарында белгіленгенінен өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері қолданылады (213б.).

     ҚР территориясындағы неке нысаны қазақстандық заңнамамен анықталады. Бұл коллизиялық норма шетелдік мемлекеттердің көбінде қабылданған реттеуге сәйкес келеді. Масылы, 1978 жыл 15 маусымда қабылданған халықаралық жеке құқық туралы Австрия Федеративтік заңына (ХЖҚ туралы Заң) (BGBI 304/1978)[18] сәйкес «мемлекет территориясының шеңберінде қиылатын неке нысаны ішкі нормалармен реттеледі. Шетелде қиылған неке нысаны некеге тұрушы тұлғалардың жеке заңымен реттеледі, алайда неке қию орны бойынша нысанын сақтау жеткілікті болып табылады» (16параграф).

     ҚР неке және отбасы туралы Заңының 13б. сәйкес некеге тұратын адамдардың тікелей қатысуымен неке мемлекеттік АХАЖ органдарында қиылады. Некеге тұратын адамдардың біреуі АХАЖ органына келе алмайтын ерекше жағдайларда неке мұндай адамның тұратын жері бойынша қиылуы мүмкін.

     Неке қию кезінде өкілдік етуге жол берілмейді.2

     Келесі коллизиялық норма ҚР аумағында неке қиюдың ережелері, егер халықаралық шартта өзгеше көзделмесе, некеге тұратын адамдардың әрқайсысының некеге тұратын кезде қай мемлекеттің азаматы болса, сол мемлекеттің заңдарымен, осы Заңның 9-11 баптарының неке қиюға кедергі болатын мән-жайлар жөніндегі талаптарын сақтай отырып белгіленетіндігін көрсетеді.

     Азаматтығы жоқ адамның ҚР аумағында некесін қию ережелері сол адамның тұрақты тұратын жері бар елдің заңымен белгіленеді.

     ҚР-да қазақстандық азаматтар мен шетелдік азаматтар арасында қиылған, шетелдік азаматтардың өз араларында және әр түрлі мемлекет азаматтары арасында қиылған неке заңды болып табылады. Қазақстандық азаматтардың  шетелдік азаматтармен некелесуіне біздің заңнамамен ешқандай тыйым салынбаған және мұндай неке үшін рұқсат алудың қажеттілігі көзделмеген.

     Қазақстандық азаматтардың  шетелдік азаматтармен некеге тұру процедурасы ҚР-ң Неке және отбасы туралы Заңымен реттеледі. Бұл Қазақстанда мемлекеттің отбасы заңнамасында көзделмеген шарттарды АХАЖ органдарының талап етуіне құқысы жоқ дегенді білдіреді.

     Қазақстандық азамат (азаматша) пен шетелдік азаматша (азамат) арасында ҚР-да қиылған неке, шетелдік азаматтың елінің заңына сәйкес жарамсыз деп танылғанына қарамастан Қазақстанның бүкіл аумағында жарамды болып табылады. Мұндай жағымсыз мәселелерді болдырмау үшін осы мәселелерді қарастыратын халықаралық шарттар жасасқан жөн.

     Батыстағы мемлекеттердің отбасы құқығында коллизиялық нормалары өзінің түрлілігімен ерекшеленеді. Некелік құқық қабілеттілік, яғни некеге тұруға берілген құқық, некеге тұру үшін кедергілердің болмауы мұның бәрі көптеген мемлекеттерде ерлі-зайыптылардың әрқайсысының жеке заңымен анықталады. Азаматтығы әр түрлі елдің азаматтарының арасында неке бұзылған жағдайда кейбір мемлекеттерде еркектің азаматтық заңы қолданылады.

     Жалпы отбасылық құқықтық мәселелерге байланысты заңдарды унификациялауға байланысты әрекеттер өте күрделі және жүзеге асыру қиын болып табылады. Осыған байланысты 1902-1906 ж.ж. қабылданған Гаагалық конвенциялар, отбасы құқығында коллизиялық нормаларды қолданудың біркелкілігін қалыптастыру мақсатында жасалған алғашқы қадамдар болатын. Өкінішке орай бұл конвенцияларға қосылған мемлекеттер саны көп болған жоқ, сәйкесінше некеге тұру және бұзу, қорғаншылық және қамқоршылық мәселелерін реттеуге арналған бұл конвенциялар кең тараған жоқ.

     ХIХғ. соңы XXғ. басында қабылданған қазіргі күнге дейін әрекет ететін  Конвенцияларды айту қажет. Олар:

1. 1956 жылғы алименттік міндеттемелерге байланысты қолданылатын заң туралы Гаага Конвенциясы
2. 1956 жылғы алименттік міндеттемелер туралы істер бойынша шешімдерді тану мен орындау туралы Гаага Конвенциясы
3. 1958 жылғы некедегі әйелдің азаматтығы туралы Конвенция
4. Некесіз туылған балалардың құқықтық жағдайы туралы Конвенция (Страсбург, 1975 жыл)
5. 1961 жылғы кәмелетке толмағандарды қорғауға байланысты қолданылатын құқық және құзырет туралы Конвенция
6. 1980 жылғы балаларды халықаралық ұрлаудың азаматтық аспектілері туралы Гаага Конвенциясы және т.б. жатады.

     Мемлекеттердің барлығына бұл конвенциялардың міндетті болып табылмайтынын айту керек. Бұл конвенцияларға қосылған және міндетті болып табылатын мемлекеттердің өзінде де, еркек пен әйелдің одағы барысында құқықтық салдар туғызатын мәселелерді, яғни отбасы қатынастарын шешу барысында көптеген қайшылықтар туындайды.

     Тәжірибеде некеге тұрудан бұрын талап етілетін шарттар барлық мемлекеттердің құқықтық жүйесінде анықталған. Мұндай шарттарға төмендегілерді жатқызуға болады:

• туысқандық қатынастың болмауы
• үшінші тұлғалардың келісімі
• неке жасына толуы және т.б.

     Көптеген мемлекеттердің заңнамасында көзделген некеге тұру шарттары бір-біріне ұқсас болып келеді. Ал жалпылама түрде айтатын болсақ ол төмендегідей:

• неке жасына жету
• некеге түсуге ниет білдіруші тұлғалардың жақын туыстық қатынаста болмауы
• заңда көзделген аурулардың болмауы
• ата-аналардың, қорғауша немесе оларды алмастыратын тұлғалардың берген рұқсаты

Әрине жоғарыда аталған талаптар әр мемлекетте әр түрлі анықталады. Мысалы, неке жасын алатын болсақ, Швейцарияда әйелдер үшін ─ 18 жас, ерлер үшін ─ 18, ал Францияда әйелдер үшін ─ 15 жас болса, ерлер үшін ─ 18 жас деп белгіленген. Қазақстанда Неке және отбасы туралы Заңымен еркектер мен әйелдер үшін 18 жас белгіленген. Дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін.

     Некеге тұру үшін ең алдымен некеге тұрушы еркек пен әйелдің өзара ерікті келісімі қажет. Кейбір елдерде (Испания, Перу және т.б.) өкілетті адамға сенім хат беріп неке қиюға рұқсат етілетін болса, ҚР-да ондай өкілдікке жол берілмейді.                                                                                                    

     Неке қиюға кедергі болатын мән-жайларға некеге тұрушы азаматтардың біреуінің болса да тіркелген некеде тұруы жатады. Бұл Неке және отбасы туралы заңның 11-бабында көзделген. Сондықтан Қазақстандық азаматпен некеге тұрушы шетелдік азаматтың елінің заңы оған көп некелілікке рұқсат бергенімен, ондай неке ҚР-да жарамсыз болып табылады. ҚР-да ондай некені тіркеуін талап етуге ешбір шетелдік азаматтың құқығы жоқ. Кейбір мұсылман елдерінде (Түркия, Ирак) көп некелілікке жол берілмейді.                            Қазақстанда, бұрын тіркелген некеге тұрған тұлғалар (шетелдік азаматтар, азаматтығы жоқ тұлғалар) АХАЖ органдарына алдыңғы некенің тоқтатылғандығын дәлелдейтін құжаттар тапсыруы керек. Ол құжаттарға:

• некенің бұзылуы туралы анықтама
• ерлі-зайыптылардың біреуінің қайтыс болуы туралы анықтама немесе некені жарамсыз деп тану туралы сот шешімдері жатады

     Шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғалар бұл құжаттарды ҚР-ның елшілігінде немесе консулдық мекемесінде немесе ҚР Сыртқы Істер Министрлігінің консулдық қызмет Департаментінде заңдастырулары тиіс.

     Шетелдік азаматтың заңымен неке қию үшін бекітілген кедергілер біздің елге беймәлім болса, ҚР-да бұл некені тіркеуге кедергі болатын мән-жайларға жатпайды (нәсілдік немесе діни шектеулер, некеге тұру үшін ата-анасының рұқсатының болмауы т.б. Мысалы, 1984 жылғы Алжир мемлекетінің Отбасы Кодексіне 31-бабына сәйкес мұсылман әйелге мұсылман емес еркекпен некеге тұруға тыйым салынады). Ал кейбір елдерде неке қию үшін толық шектеулер қойылмаса да, ішінара шектеулер қойылған. Мысалы, құзыретті органның рұқсатын талап ету.

     Жоғарыда аталған неке қию үшін кедергі болып табылатын мән-жайларға жақын туыстық қатынастың болуы да жатқызылған болатын.

     Бұл да әр мемлекетте әр түрлі анықталады. Бір мемлекеттің заңы бойынша жақын туыс ретінде ағалы-інілер мен апалы-сіңлілер белгіленген  болса, екінші бір мемлекетте басқа да туысқандар жатқызылады. Ал ҚР-да жақын туыстар деп ата-аналар, балалар, асырап алушылар, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек аға-інілер мен апалы-сіңлілер (аға-қарындастар), ата, әже, немерелер танылады.

     Кейбір елдерде некеге тұрушы еркек пен әйелдің бір-біріне, денсаулығы жөнінде медициналық құжатты тапсыруы және оны көрсетуі талап етіледі. Ал ҚР заңнамасында ондай талап көзделмеген. Заңда тек, некеге тұруға тілек білдіруші адамдарға медициналық, сондай-ақ медициналық-генетикалық мәселелер және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелер бойынша консультация беру мен тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге тұратын адамдардың екеуінің келісімімен ғана жүргізілетіндігі, сондай-ақ тексерудің нәтижелері құпия болып былатындығы және ол некеге тұруға ниеттенген адамға, тексеруден өткен адамның келісімімен ғана хабарлануы мүмкін екендігі айтылған.

     ҚР-да психикалық ауру немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдардың некеге тұруына жол берілмейді.

     Осындай некеге тұру тәртібіндегі мемлекеттер арасындағы қайшылықтар, халықаралық шарттардың жасалуына себеп болды. Бұл қайшылықтар 1928 жылғы Бустаманте Кодексінде, 1978 жылғы неке қию және оны заңды деп тану туралы Конвенцияда, 1940 жылғы халықаралық азаматтық құқық туралы шартта рәсімделді.

     Қазақстан шетелдік мемлекеттермен «азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету туралы бірнеше шарттар жасасты. Соның бір мысалы ретінде 1993 жылы 22-қаңтарда ТМД елдері төңірегінде қабылданған  азаматтық, отбасылақ және құқықтық істер бойынша құқықтық көмек көрсету туралы көпжақты Конвенцияны айтуға болады. Жоғарыда аталған Конвенцияда былай делінген: «Некеге тұруға тілек білдіруші адамдардың некеге тұру тәртібі Келісуші тараптардың заңнамасымен анықталады, өзі азаматы болып табылатын елдің, ал азаматтығы жоқ тұлғалардың некеге тұру тәртібі тұрақты тұрғылықты жер заңымен анықталады». Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде некеге тұру тәртібі және басқа да неке және отбасы қатынастарына байланысты нормалар унификацияланған.

 

3.2. Жалған неке.

 

     ҚР Неке және отбасы туралы заңына сәйкес жалған неке төмендегідей анықталады:

     «Жалған неке отбасын құру ниетінсіз заңда белгіленген тәртіппен жасалған және ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін туғызбайтын неке».[19]

     Неке бұл ─ Неке және отбасы Заңымен бекітілетін әйел мен еркектің одағы ғана емес, тараптардың екеуіне де құқықтар бекітетін факт.[20] Дегенмен де некені жарамсыз деп танудың көп кездесетін негіздердің бірі жалған некеде тұру. Жалған неке, неке қатынастарындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені жалған неке, некенің пайда болуының басты себебі болып табылатын отбасын құру ниетінен мүлдем ауытқиды. Жалған неке нақты мақсаттарды көздейді мұрагерлікке салық төлеуден жалтару, тұрғын үйге құқық алу, ҚР азаматтығын алу және т.б.

     Некенің жалғандығының негізгі белгісі оның қиылу мотиві емес отбасын құру ниетінің болмайтындығы. Сондықтан да егер де мүліктік немесе басқа да пайданы көздей отырып некеге тұрып, кейіннен отбасын құрған жағдайда ондай неке жалған неке ретінде қарастырыла алмайды. Өйткені бұл жағдайда пайдакүнемдік ниетпен қиылған неке туралы сөз қозғауға болады. Неке қию мотиві ешқандай да құқықтық маңызға ие болмайды, сол үшін мұндай неке жарамды болып есептеледі.

    Ресми құжаттарда (төлқұжат, еңбек кітапшасы және т.б.) тіркелген неке мәртебесі өмір сүру мүмкіндіктерін анықтайды. Алғашқы кездерде некеде тұрмаған азаматтардың шетелге шығуына тыйым салынған немесе некеде тұрмаған еркек немесе әйелге бала асырап алуға рұқсат етілмеген жағдайлар да кездескен. Сондықтан да халық, мұндай проблемаларды шешудің жолын жалған некеден іздеген. Қазіргі кезде жалған неке стратегиясы көп жағдайларда ірі қалаларда тіркелу үшін қолданылды.

    Жалған неке праблематикасы көптеген мемлекеттерде азаматтардың күнделікті өміріндегі механизмі, тәжірибесі және стратегиясы әлі де толық зерттелмеген.

     Жалған неке кейбір елдердің тәжірибесіне сәйкес келісім шарт деп анықталса, кейбір мемлекеттер халқының арасында жолдастық көмек ретінде кең өріс алған.

     Жалған неке келісім-шарт ретінде бөтен адамдар арасында жасалатын шарт болып табылады. Мұның себебі некеге тұрушы тұлғалардың біреуінің ақша қажеттілгі және екіншісінің некеге тұру арқылы нақты бір мәселені шешуі болуы мүмкін. Әдетте тіркелу, тұрғын үйді алып-сату мәселелерінде қолданылады.

     Жалған неке жолдастық көмек ретінде бір-бірін жақсы танитын немесе көптеген таныстары екеуіне де ортақ тұлғалар арасында жасалады. Бұл жағдайда жалған неке заңды некеге айналуы мүмкін. Жалған некенің бұл түрі бойынша ерлі-зайыптылар достық, тіпті жыныстық қатынастарға да түседі. Дегенмен де некенің бұл түрін жалған неке деп қарсатыру керек, өйткені некенің жалған немесе жалған еместігінің басты көрсеткіші ─ әйел мен еркектің некеге тұру кезіндегі мақсаты.

     Жалған некені жарамсыз деп тану туралы істерді қарау үнемі қиынға соқтырған. Бұдан да қиыны ─ отбасын құру ниетінің жоқтығын дәлелдеу.

     Қазақстандық заңнамаға сәйкес ерлі-зайыптылардың бірге тұруы міндетті болып табылмағандықтан, тұрғылықты жері бөлек ерлі-зайыптылардың некесін жалған некелер қатарына қосуға ешқандай негіз жоқ.

     Әсіресе отбасын құру ниеті ерлі-зайыптылардың тек біреуінде ғана болмағанын дәлелдеу қиын. Мұндай жағдайларда әдетте қысқа мерзімде сырт көзге отбасы секілді көрінеді, себебі арам ниетті жұбайы өзінің зайыбынан іс жүзіндегі арам ниетін жасыруға тырысады. Оның шынында да отбасын құру ниетінің болмағаны әдетте көздеген мақсатына (азаматтық алу, тұрғын үйге құқық алу) қол жеткізген жағдайда анықталады.[21]

     Бұдан кейін арам ниетті жұбайы алданған тұлғаны тастап кетеді де, жағдайдың шынайы мәнін түсіне бастаған тұлға осыдан кейін барып қана некені жарамсыз деп тану туралы шағым жасайды. Алайда ол нақты жағдайда ажырасудың себебі әдеттегі ұрыс-жанжал емес екенін сотта дәлелдеуі тиіс.

    Жалған некеде тұрған ерлі-зайыптылар кейіннен отбасын құрған жағдайда неке жарамсыз деп танылмайды. Мұнда ерлі-зайыптылардың екеуінде де алғашында отбасын құру ниеті болмайды.

    Отбасын құру ниеті тұлғалардың біреуінде болмаған жағдайда жоғарыда аталған норма егер сол тұлғаның ниеті өзгеріп отбасы құрылған кезде ғана қолданылуы тиіс.

    ҚР Неке және отбасы туралы заңына сәйкес жалған жасалған неке жарамсыз деп танылады.

    Жалған некені ерлі-зайыптылардың жас мөлшері немесе әлеуметтік жағдайына қарай анықтауға болады. Бірақ дәлелдеу қиын. Қазақстанда ҚХР мен ҚР азаматтарының арасында жасалған жалған некелердің саны аз емес. Бір адам некені тіркейді, белгілі бір уақыт өткеннен кейін ондаған туыстары келіп кәсіпкерлікпен айналысады.

    Қалалық Ішкі Істер Басқармасы заңсыз миграциямен күрес бойынша бөлімшесінің мәліметтеріне сәйкес, 1995 жылдан бастап мемлекетте шетелдік азаматтардың ҚР территориясына кіруін қатаң бақылау тәртібі орнатылды. 2004 жылы 7 мың Қытай азаматы тіркелді, жартысынан көбі оралмандар. Қытай азаматтарымен жасалған 4 неке тіркелді, 5адам тұрғын үйге құқық алды.  ҚР Үкіметінің қаулысы бойынша шетелдік тұлға тұрғын үйге құқық алу үшін қазақстандық банк шотында кем дегенде 8 мың долларға ие болуы керек.

    2005 жылдан бастап Атырау қаласында отбасы мүшелерінің бірі таяу немесе қиыр шетел азаматы болып табылатын 55 неке тіркелді. Атыраулық қыздар көбінесе мұнай секторларында қызмет ететін венгрлер, американдықтар, ағылшындар мен қытайлықтармен некелесуде.

    Қалалық әділет басқармасы хабарлағанындай жалпы отбасы саны да өсіп келеді. Өткен жылы Атырау қаласында 1452 неке тіркелген болса, ағымдағы жылы 1633 неке тіркелді.[22]

    Басқа мемлекеттерде орын алған жалған неке қандай құқықтық мәртебеге ие деген сұраққа келейік.

    Ресей Федерациясында мүліктік келісім ретінде жалған неке 30-жылдары пайда болды. Ірі қалаларда тіркелу, шетелге шығу сияқты мәселелердің барлығы жалған неке арқылы шешілді. Ал қазіргі таңда бұл ірі әрі гүлденіп келе жатқан бизнестің бір түріне айналды. Соңғы жылдары Ресей Федерациясында, әсіресе Мәскеу секілді ірі қалаларда жалған некелердің саны күннен      күнге          өсуде.
    Жалған неке жасалу барысында неке қиюға қажетті талаптардың барлығы сақталады, оның мақсаты отбасын құру емес, қандай да бір артылықшылықтарға ие болу. Жалған неке көбінесе тіркеу қағазын алу  немесе тұрғын үйге құқық алу сияқты тұрғын үй мәселесін шешу үшін жасалады. Жалған неке екі түрлі болуы мүмкін:

1. некеге тұрушы тұлғалардың екеуінің де некенің жалғандығын біле отырып қандай да бір пайда табу мақсатында келісім жасасуы
2. некеге тұрушы тараптардың біреуі алдануы, қателесуі салдарынан некенің жалғандығын білмей отбасын құру мақсатында жасалатын неке

    Сот ерлі-зайыптылар (немесе біреуі) отбасын құру мақсатында некеге тұрмағандығына қарамастан ерлі-зайыптыларға тән отбасылық қатынастарға түскен жағдайларда жалған некені жарамсыз деп таниды.

    Отбасы қатынастарының орын алғандығы келесі жағдайлармен анықталады:

• ерлі-зайыптылардың бірге тұруы
• ортақ шаруашылық жүргізуі
• бірлесіп қолдану мақсатында мүлікке ие болуы
• ерлі-зайыптыларға тән қатынастардың анықталуы (жеке хат алысу және т.б.)

   Дегенмен, осы және тағы басқа жағдайлардың анықталуы некенің жалған сипатқа ие болғандығын жоққа шығара алмайды, өйткені уақытша отбасы ретінде көріну үшін жасалған әрекеттер болуы әбден мүмкін.

   Барлық жағдайларды зерттеу нәтижесінде ғана сот, некені жалған деп тану туралы шешім шығара алады.

   Некенің жалғандығын дәлелдеу мақсатында (азаматтық заңнамамен рұқсат етілген) барлық құралдарды пайдалануға болады: медициналық анықтама, жеке хат алысу, куәгердің айғақтары, яғни некеге тұрушы тұлғалар әкімшілік, қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.

   Неке жарамсыз деп танылмайды, егер:

• неке мерзімі ұзаққа созылса (бір жылдан астам уақыт бұрын қиылған болса)
• некеден бала тууы немесе жүктілік орын алған болса баланың немесе жүктіліктің болуы некенің отбасын құру мақсатында жасалғандығын білдіреді.
• Үйлену тойы немесе үйлену саяхаты жасалған болса

    «Есеп бойынша неке» деп аталатын некенің түрлері де кездеседі. Мұнда некеге тұрушы тұлғалардың екеуі де отбасын құруға ниеттене отырып өздері тұрған некелерінен материалдық немесе басқа да артылықшылықтарға ие болуды көздейді. Мұндай неке заңда белгіленген тәртіппен жасалғандықтан заңсыз деп танылмайды.

   Бельгияда жалған неке үшін қылмыстық жауапкершілік көзделетін заң қабылданды. Жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері бойынша, некенің Бельгия азаматтығын алу мақсатында жасалғаны анықталса, заңсыз әрекеттер жасаған тұлға екі жылға бас бостандығынан айрылады. Жазаның бұл түрі некелік одаққа тұрушы тараптардың біреуі некеге тұруға мәжбүрлі түрде тартылу жағдайында қолданылады. Сонымен қатар заң бұзғандар үшін 15 тәуліктен 1 жылға дейін бас бостандығынан айыру, ақшалай айыппұл төлеумен өтелетін жаза түрлері көзделген. Қабылданған заңға сәйкес муниципалдық басқарма қызметкерлері некеге тұруға ниет білдіруші тұлғалардың ниеттерінің адалдығына қатысты күдіктенсе, некені тіркеуден бас тартуға құқылы.

    Индия Жоғарғы Соты некеде жыныстық қатынастың болмауын ─ некені бұзудың басты негіздерінің бірі деп таныды. Яғни мұндай әрекеттерден ерлі-зайыптылардың біреуінде отбасын құру ниетінің жоқтығын көруге болады. Осыған сәйкес ерлі-зайыптылардың біреуінің отбасы міндеттерін орындамауы қатыгездік және некені бұзудың негізі болып табылады.

    Венесуэлада тұрғын үйге құқық алу үшін кіру визасы қажет, ал оны алғаннан кейін ПМЖ қойдыру үшін түрлі инстанциялар бойынша жүру керек. Жыл сайын мерзім ұзартумен бес жыл өткеннен соң ғана, міндетті түрде уақытында ұзарту қажет, сонан соң ғана тұлға Венесуэла азаматтығы құқығына арыз бере алады. Венесуэла Латиноамерикандық елдердің ішіндегі басқа елдермен салыстырғанда иммиграциялық заңнамасында ең көп кедергілері бар мемлекет болып табылады.

    Американдық көзқарасқа келгенде некені жалған немесе жалған емес деп танудың өзі өзгеше, өйткені олар некеге тұрған ерлі-зайыптылардың Американың екі жағында әр қайсысының жеке өмір сүруінде ерекшелік байқамайды. Ондай некелердің тіпті «голливудтық» деген атауы да бар. Яғни Голливуд ерлі-зайыптылары жылына бір екі рет кездескеннің өзінде ажыраспайды. Бұған қоса 70 жасар шал мен 25 жасар сұлудың арасындағы некенің жалған болу мүмкіндігі ешкімнің ойына да кіріп шықпайды. Мұны американдықтар, ерекше, махаббатқа емес өзара есепке негізделген бір неке деп қана түсінеді.

    Иммиграциондық офицерде некенің жалғандығы туралы ой ең алдымен неке мәжбүрлеу бойынша қиылды ма, тараптардың біреуі ақшалай есептесе ме деген күдік пайда болғанда ғана туындайды. Оған ерлі-зайыптылардың жүріс-тұрысы немесе құжаттары себеп болуы мүмкін. Егер некенің жалғандығына байланысты күмән туындайтын болса, ерлі-зайыптылар «Стокс интервьюі» деп аталатын әңгімелесуге шақырылады.

    Егер заңсыз әрекеттердің орын алмағандығы анықталса құжаттар Green Card дайындауға жіберіледі. Бұл жерде бір ерекшелікті айта кету керек, егер неке қиылғаннан бастап интервьюге шақырылғанға дейін екі жылдан кем уақыт өткен болса шартты Green Card беріледі. Кейіннен оны шексіз Green Card-қа ауыстыру керек, ал егер ауыстырылмаса Green Card-ты жоғалтады. Ал екі жылдан астам уақыт өткен жағдайда Green Card шексіз болып табылады да мерзімін ұзартудың немесе ауыстырудың қажеттілігі туындамайды. Осымен АҚШ территориясында өмір сүруге құқық пен тұрған үйге құқық алудың заңдық және бюрократиялық процедурасы аяқталды деп есептеуге болады.

    Қандай мемлекетте болмасын жалған неке салдарының құқықтық реттелуі қиынға соғады.

    Автордың ойынша адал ниетті тұлғаның мүддесін қорғау мақсатында сырт көзге уақытша отбасын құрудың некені жарамсыз деп тануға кедергі болмауы керектігі жөнінде норма енгізу қажет. Бұл норма тек адал тұлғаның мүддесін қорғауға ғана емес ұлттық мүддені де қорғауға жәрдем етер еді, өйткені шетелдік элементпен күрделенген жалған неке, жалған некені өз мақсаттарында қолданатын шетелдік тұлғалар үшін көптеген пайдакүнемдік мақсаттардың көзі болып табылады.

    Жалған некені жарамсыз деп тану туралы шағымды прокурор және некенің жалғандығын білмеген тұлға жасай алады.

 

    3.3. Неке шарты.

 

    Бүгінгі таңда неке шартының жақтаушылары да қарсыластары да аз емес.

    Барлық мемлекетерде дерлік неке және отбасы қатынастарына түсуші тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғаудың негізгі құралы ретінде неке шарты, яғни некеге тұрушы адамдардың келісімі немесе ерлі-зайыптылардың некедегі және (немесе) ол бұзылған жағдайдағы мүліктік құқықтары мен міндеттерін айқындайтын келісім есептеледі.

    Отбасы қатынастарында маңызды болып табылатын мәселелердің бірі меншік мәселесі. Әсіресе ерлі-зайыптылар әр түрлі елдің азаматы болған жағдайда меншік мәселесіне байланысты қай елдің заңы қолданылады деген сұрақ туындайды. Кейбір елдерде, мысалы Италияда, неке қию уақытында шешуші заң деп еркектің ұлттық заңы қарастырылады. Ал Англия, Франция мемлекеттерінде шешуші заңға сілтеме жасайтын коллизиялық нормалар жоқ. Мұнда тараптардың таңдау құқығы бар, әйелдің немесе еркектің мемлекетінің заңы қолданылады. Англия мемлекетінде де тараптарға ерікті түрде келісу немесе таңдау құқығы беріледі. Бірақ тараптар қолданылатын құқықты таңдамаған немесе дауласып жатқан болса коллизиялық нормаға сілтеме жасайды.

    Шетелдік ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым қатынастарды реттейтін нормалар әр мемлекетте әр түрлі болғандықтан сол нормаларды унификациялау мақсатында қабылданған халықаралық конвенциялар бар. Мысалы, 1905 жылғы жеке және мүліктік қатынастарға байланысты коллизиялық заңдар туралы Гаага Конвенциясы шетелдік ерлі-зайыптылардың жеке қатынастарын ұлттық заңмен реттеуге сілтеме жасайды. Жоғарыда аталған Конвенцияның ережелері ерлі-зайыптылардың өздерінің келісімі бойынша өзге ережелер көзделмеген жағдайда қолданылады. Ерлі-зайыптылардың арасында келісім болмаған жағдайда ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарына байланысты неке қию кезіндегі еркектің азаматтық заңы қолданылады.

    1905 жылғы жеке және мүліктік қатынастарға байланысты Гаага Конвенциясында неке шартын жасасу мен өзгерту тәртібіне ерекше көңіл бөлінген.

    Неке шарты деген не? ҚР заңнамасына сәйкес, неке келісімі немесе басқа сөзбен айтқанда неке шарты деп ─ некеге тұрушы адамдардың  әрқайсысының мүддесін есепке ала отырып, мүлікті бөлу туралы дауларын сот тәртібімен шешуден қашуға мүмкіндік беретін ерлі-зайыптылардың келісімі аталады.

    Неке шартының пайда болу тарихына қысқаша шолу жасап кетейік.
Жалпы қабылданған пікірге қарамастан, Европа да, Америка да неке шартының алғаш рет пайда болған жері болып есептелмейді. Бұл құжат біздің ойлағанымыздай жас құжат емес. Мыңдаған жылдар бұрын Ежелгі Греция және Римде әйел мен еркек отбасын құрмас бұрын, өздерінің мүліктік қатынастары, сондай-ақ болашақта бірлесе отырып жинайтын ортақ меншікті иелену құқықтары  баяндалатын келісім жасасқан. Бұл ұяларлық немесе күлкі боларлық әрекет болып есептелмеген және «сақтандырудың» бұл түрі христиан діні қалыптасқанға дейін халық арасында кең тараған. Кейінгі уақыттарда «киелі одақ» тек шіркеуде қиылып, шіркеу тарапынан реттелді.

    1882 жылға дейін Англияда  ерлі-зайыптылардың мүлкі «жалпы құқық» қағидаларына (common law) сәйкес еркекке тиесілі болды. Әйелдің некеге тұрғанға дейінгі мүлкі де еркектің меншігіне өтті. Ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі деген түсінік болған жоқ. XVII ғасырдан бастап Англияда капитализмнің дамуына байланысты,  «жалпы құқық» нормалары   халықтың дәулетті тобының мүдделеріне қайшы келе бастады. Өте ертеден бері неке шарты орын алып келе жатқан Франция және Англия мемлекеттерінде неке шартының пайда болуы некедегі әйелдің жақын туыстарының мүліктік құқықтарын қорғау, тектік мүліктерін сақтау,  азаматтық айналым мен қорғанысты нығайту мақсатында жаңа институт құрылды. Осындай мақсатта әділеттілік соты  әйелдің мүлікке құқықтарын танитын неке шарттарын заңды деп тани бастады.

    Сөйтіп, 1882 жылы ағылшын парламенті Некедегі әйелдің меншігі туралы Заң қабылдады. Некедегі әйел, қабылданған заңға сәйкес өзінің меншігіне қатысты шарт жасасуға, мұраға қалдыру құқығына ие болды.

    Осылайша неке шартының пайда болуының алғашқы себебі, ауқатты топтардың өз капиталын бөтеннің араласуына жол бермеу қажеттілігі болып табылды.

    Алғашқы кездерде неке шартын жасау қажеттілігі болған жоқ. Өйткені ерлі-зайыптылардың меншігін күнделікті қолданыстағы заттар ғана құрағандықтан (киім, ыдыс-аяқ және т.б.) бөлетін де ештеңе болған жоқ.
    Алайда жеке меншік қатынастарының дамуына байланысты жағдай өзгере бастады. Өз капиталын, байлығын қорғау қажеттілігін тудырған табысы мол отбасылар пайда бола бастады.

    Жалпы бір сөзбен айтқанда, отбасы құқығындағы неке шартының пайда болуының тарихы жеке меншіктің пайда болуымен тығыз байланысты деп айтсақ қателескен болмаймыз.

    Әрбір адам өзінің жеке өмірінде әр түрлі дәрежедегі отбасылық құқықтық қатынастармен қарсыласады,  өйткені әрқайсысымыздың өміріміз отбасы, тап, халық, мемлекет секілді ірі немесе кіші әлеуметтік топтар немесе ұйымдармен тығыз байланысты. Әрбір индивидтің жетістігі қоғамның жетістігімен тығыз байланысты. Неке-отбасы қатынасындағы неке шарты қазіргі таңда үлкен маңызға ие.

    Заң ерлі-зайыптылардың мүлкі үшін таңдау құқығын қамтамасыз ететін екі түрлі режим белгілейді: заңдық және шарттық. Екінші жағдайда олар неке шарты арқылы өздерінің нақты жағдайлары мен мүдделеріне қатысты мүліктік құқықтық қатынастарын анықтауға мүмкіншіліктері мол.[23]

    Отбасы құқығының нормалары болса төмендегілерді анықтай отырып  шарттық қатынастарды жеткілікті дәрежеде толық белгілейді:

• Неке шартының құқықтық табиғатын
• Оның жасалу нысанын
• Неке шартының мазмұнын
• Оны өзгерту, бұзу немесе жарамсыз деп танудың негіздерін

    «Неке шарты» атауының өзі көбінесе оның болмысын анықтайды. Неке шартын тұлғалар неке жасына толмаған тұлғалар некеге тұруға ниеттенген (некеде тұрған) сондай-ақ ерекше жағдайларды ескере отырып некеге тұруға рұқсат етілген тұлғалар да жасай алады.

    Неке шарты неке қиылған сәтте жасалғанына немесе неке қиылғаннан көп жылдар өткеннен кейін жасалғанына қарамастан жарамды болып табылады. Ең бастысы оның неке орын алған кезде жасалғандығында. Ерлі-зайыптылардың қатынастарының ұзақтығы әдетте неке шартының мазмұнына әсер етеді. Егер ол неке қиылғанға дейін немесе неке рәсімделгеннен кейін жасалған болса, ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттерінің көлемі үлкен болмайды.

    Неке шартының орындалуы тараптардың әрекет қабілеттілігіне қарамастан жүзеге асырылады. Бірақ неке шартын жасау үшін тараптар міндетті түрде әрекет қабілеттілікке ие болулары тиіс. Егер ерлі-зайыптылардың біреуі әрекетке қабілетсіз болса неке шартын әрекетке қабілетсіз тұлғаның атынан қорғаншысы жасай алады. Бұл жағдайда неке шартын жасауға қорғаншысының келісімі міндетті түрде қажет.

    Некенің жарамсыз деп танылуы автоматты түрде неке шартының да жарамсыздығына әкеледі. Некенің орын алуы неке шартының міндетті элементінің бірі болып табылады.

    Неке шартын тек тіркелген некедегі тұлғалар жасай алады. Осы жерде «неке шартын тіркелмеген некедегі тұлғалар жасай ала ма?» деген сұрақ туындайды. Әрине олардың келісімі неке шарты болып табылмайды, өйткені қазақстандық және басқа да елдердің заңнамасына сәйкес тіркелмеген некелер құқықтық маңызға ие болмайды.[24]

    Неке шарты ерлі-зайыптылардың жеке мүліктік емес қатынастарын реттей алмайды. Бұл неке шартының құрамына тек орындалмаған жағдайда мәжбүрлі түрде жүзеге асырылатын құқықтар мен міндеттердің кіретіндігімен байланысты.

    Ал осы ерлі-зайыптылардың жеке және мүліктік қатынастары шетелдік элементпен күрделенген жағдайда қатынастар қалай реттеледі деген сұрақ туындайды?

    ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңының 205б. сәйкес ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері аумағында екеуінің бірге тұратын жері бар мемлекеттің заңдарымен, ал екеуінің бірге тұратын жері болмаған жағдайда, аумағында екеуінің бірге тұрған соңғы жері болған мемлекеттің заңдарымен белгіленеді. Бұрын бірге тұрған жері болмаған ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері ҚР-ң аумағында ҚР заңдарымен белгіленеді.

    Ортақ азаматтығы немесе ортақ тұрғылықты жері, неке шарты немесе алиментті төлеу туралы келісімі болмаған жағдайда ерлі-зайыптылар өздері жасаған неке шартына қатысты заңнаманы өздері таңдай алады. Неке шартына немесе алиментті төлеу туралы келісімге қатысты қолданылатын заңды таңдау кезінде ерлі-зайыптыларға ешқандай шектеулер қойылмайды. Ерлі-зайыптылар ешқайсысының да қатысы жоқ елдің заңын таңдауға толық құқылы. Ерлі-зайыптылардың заңнаманы таңдау құқығын жүзеге асыру сәті туралы сұрақ  үлкен тәжірибелік маңызға ие.

    Неке шартына немесе алимент төлеу туралы келісімге қолданылатын құқықты таңдау туралы ереже шарт жасалынғаннан кейін де енгізілуі мүмкін, өйткені тараптардың өзара келісімі бойынша кез-келген уақытта неке шартына немесе алимент төлеу туралы келісімге өзгеріс енгізу немесе бұзу заңмен рұқсат етілген.

    Егер неке шарты немесе алимент төлеу туралы келісім бұдан бұрын шетелдік заңнамамен реттелген болса, келісім жасалғаннан кейін қолданылатын заңды таңдау туралы ережені енгізу мүмкіндігі туралы сұрақ осы келісімді реттейтін елдің заңнамасына сәйкес шешілуі тиіс.

    Ерлі-зайыптылар қолданылатын елдің заңын таңдау құқығын пайдаланбаған жағдайда, неке шарты немесе алимент төлеу туралы келісімнен туындайтын қатынастарды реттейтін құқық  ерлі-зайыптылардың жеке мүліктік емес және мүліктік қатынастарын реттейтін заңнаманы анықтау үшін қолданылатын ережелер бойынша анықталады.

    Осылайша ерлі-зайыптыларға қолданылатын құқықты таңдау мүмкіндігі прогрессивті құбылыс болып табылады. Ерлі-зайыптылар өзіне қолайлы деп санайтын немесе өздерімен тығыз байланысын сезінетін елдің заңын таңдауға құқылы.[25]

    205б. бұрын бірге тұратын жері болмаған ерлі-зайыптылардың мүліктік емес және мүліктік жеке құқықтары мен міндеттері ҚР аумағында ҚР заңдарымен белгіленетіндігіне сілтеме жасайды. Жоғарыда айтылған мәселелер ҚР неке және отбасы туралы заңның 6 және 7 бөлімдерімен реттеледі. Әсіресе 6 бөлімде ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерінің пайда болу аспектілері (28б.), ерлі-зайыптылардың отбасындағы теңдігі (29б.), ерлі-зайыптылардың тек таңдау құқығы (30б.) реттеледі.

    Ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттері деп аталатын  тарау ерлі-зайыптылар мүлкінің заңдық (32-37б.) және шарттық (38-42б.) режимін, сондай-ақ  міндеттемелер бойынша ерлі-зайыптылардың міндеттеріне қатысты сұрақтарды (43-44б.) анықтайды.

   Автордың ойынша 205баппен реттелетін шет елдердегі ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарының кейбір сұрақтарын қайта қарау қажет. Мұндағы некедегі ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарының көптеген аспектілерін екі топқа бөлуге болады: ерлі-зайыптыларға тиесілі мүлікке қатысты туындайтын және материалдық мазмұнына байланысты қатынастар.

    ҚР-ғы қоғамдық экономикалық және құқықтық жүйедегі өзгерістер күнделікті отбасы өміріндегі құқықтық қатынастардың өсуіне әкеп соқты.

    Шетелдік мемлекеттердің заңнамасында неке шартының пайда болуы,  мүліктік мәселелерін түрлі шешуді қажет еткен буржуаздық қоғамдық сипатпен түсіндіріледі.

    Басқа сөзбен айтқанда, неке шарты бұл ─ ерлі-зайыптылардың екеуі үшін арналған заң. Некеге тұруға тілек білдірген тұлғалар мүліктік қатынасқа байланысты өз ережелерін орнатып бұларды орындауға міндетті. Болашақ ерлі-зайыптылардың неке шартын жасасудағы негізгі мақсаттарының бірі, некені бұзу кезінде сотта мүлікті бөлумен байланысты жағымсыз жағдайлар туындаған кезде өз-өзін материалдық шығыннан қорғау болып табылады.

    Шетелдік тәжірибе материалдық жағдайы жоғары отбасыларында, егер де мүліктік мәселелер неке шартында қарастырылмаған болса, бұл мәселелерге байланысты даулар әлдеқайда шиеленіскен болатынын көрсетті. Сондықтан да, әсіресе материалдық жағдайы өте жоғары отбасыларында неке шартын жасасу кең өріс алған. Ерлі-зайыптылардың арасында дау туған жағдайда, сот заңға емес неке шартының ережелеріне сүйенеді. Неке шартының  ерекшелігі, оның неке отбасы қатынастары аясында жасалатынында.

    Шарттың бұл түріне ерекше субъектілер құрамы тән. Неке шартын некеге тұрушы еркек пен әйел, некедегі ерлі-зайыптылар жасай алады. Неке шарты азаматтық құқықтық келісімнің арнайы сипатқа ие бір түрі болып саналады. Басқа азаматтық құқықтық келісімдермен салыстырғанда неке шарты ерекше субъектілер құрамы, шарттың пәні мен мазмұнына байланысты ерекшеленеді. Неке шарты азаматтық құқықтық келісім шарттарына қойылатын талаптарға сәйкес келуі керек. Бұл талаптар шартты жасау нысаны мен мазмұнына және тараптардың ерікті келісіміне байланысты. Неке шартының басты ерекшелігі оның ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттерін реттеуге бағытталуында. Ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастары неке шартының пәні болып табылады.

    Неке шартының мазмұны дегеніміз ─ ерлі-зайыптылардың нақты немесе басқа да құқықтық меншік режимін белгілеуі. Неке шарты ерлі-зайыптылардың қолда бар мүлкі жөнінде де, болашақтағы мүлкі жөнінде де жасалуы мүмкін.

    Неке шартымен реттелетін ерлі-зайыптылардың мүлкіне қатысты сұрақтар төмендегі қайшылықтарды қамтиды:

• Ерлі-зайыптылар заңмен бекітілген некеге тұрғанға дейінгі және кейінгі мүлікке қатысты меншік режимін өзгертуге және ерлі-зайыптылардың некеге тұрғанға дейінгі мүлікке немесе оның жекелеген объектілеріне бірлескен, үлестік немесе бөлектелген меншік режимін белгілеуге құқылы.
• Ерлі-зайыптылар неке шартында отбасылық шығындарды бөлуге байланысты құқықтар мен міндеттерді анықтауға құқылы. Бұл ереже күнделікті шығындарға да, отбасы мүшелерінің білім алу, күтіп бағу секілді шығындарына да қатысты.
• Ерлі-зайыптылар неке шартында өзара күтіп бағу жөніндегі жағдайларды да анықтауы мүмкін.

    Ерлі-зайыптылар неке шартында неке бұзылған жағдайда ерлі- зайыптылардың әрқайсысына берілетін мүлікті анықтауға құқылы.

    Мамандар шарттың жасалуы некені нығайтуға емес керісінше некенің бұзылуына бағытталғанын мақұлдаса да неке шарты мүліктік қатынастарға қатысты қолданылуда. Ерлі-зайыптылар бұдан былай өздерінің мүліктік қатынастарын заңдық немесе келісімдік негізде құруға мүмкіндікке ие болды.
    Неке шартында ерлі-зайыптылар өзара күтіп бағу жөніндегі өз құқықтары мен міндеттерін, бір-бірінің кірістеріне қатысу әдістерін, олардың әрқайсысының отбасылық шығындар жасау тәртібін айқындауға құқылы.

    ҚР және басқа да көптеген мемлекеттер үшін неке шарты жаңа бір әрекет болып табылатындықтан, әлі де көптеген шешімін таппаған мәселелер бар. Мысалы, тараптардың біреуі өзіне алған міндеттемелерін орындамаған жағдайда жауапкершіліктің қай түрі белгіленуі керек. Еркек әйелін әр жыл Канара аралдарына апарамын немесе ай сайын 500$ төлеймін деп міндеттеме алып, күтпеген жерден қызметінен айрылып қалған жағдайда шарт талаптарын қалай жүзеге асырады? Міне осындай мәселелерге қатысты өкінішке орай құқықтық тәжірибе ешқандай шешім ұсына алмай отыр.

    ҚР неке және отбасы туралы заңында «ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі олардың бірлескен ортақ меншігі болып табылады, егер меншік режимі неке шартында өзгеше белгіленбесе» делінген.

    Неке қатынастары отбасы құқығындағы ең күрделі қатынастардың бірі. Бұл қатынастардың кейбірі мүлдем құқықпен реттелмеген. ҚР Неке және отбасы туралы Заңының 7-тарауы неке қатынастарының құқықтық реттелуіне арналған (ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттері).

    Ерлі-зайыптылардың арасындағы құқықтық қатынастар (немесе неке қатынастары) отбасы құқығындағы басқа қатынастардан субъектілердің өзара ерікті келісімімен басталатындығымен ерекшеленеді. Заңда белгіленгендей, некеге тұру үшін некеге тұрушы еркек пен әйелдің өзара ерікті келісімі қажет.

    Неке қатынастары деген түсінік «неке» түсінігімен пара-пар. Ол отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқылы одақ нәтижесінде туындайтын құқықтар мен міндеттердің жиынтығын білдіреді.

    Жоғарыда айтылғандай неке қатынастарының субъектілері ─ ерлі-зайыптылар. Бұл, субъектілердің спецификалық құқықтық сипатқа ие ерекше бір түрі болып есептеледі. Некеге тұратын адамдардың тікелей қатысуымен неке АХАЖ органдарында қиылады. Неке қатынастары неке АХАЖ органдарында тіркелген сәттен бастап туындайды.

    Тіркелмеген некелер заңды салдар туғызбайды.

    Ерлі-зайыптылар отбасы неке қатынастарына түсу кезінде азаматтық құқық қабілеттіліктерін толық мөлшерде сақтап қалады. Сәйкесінше, кез-келген, оның ішінде бір-біріне қатысты азаматтық құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыра алады. Бірақ жаңа қиылған некенің шегінде ерлі-зайыптылардың ескі құқықтары мен міндеттері өзгеріске ұшырап, жаңа құқықтар мен міндеттер пайда болады. Сондай-ақ неке кезінде де неке қатынастарының шеңберінде де өзгерістер болуы мүмкін: алимент өндіріп алу, меншікті иелену құқығы және т.б.

    Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері АХАЖ органдарында некеге тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап туындайды.

    Оған ең алдымен жеке құқықтар кіреді: қызмет, кәсіп түрін, тұрғылықты жерді және т.б. таңдау құқығы.

    Екіншіден ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастары кіреді.

    Неке және отбасы туралы заңда бекітілген ерлі-зайыптылардың отбасындағы теңдігі қағидасы, ерлі-зайыптылардың құқықтарының көлемі және мазмұны бойынша тең екендігін білдіреді.

    Ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, олардың бірлескен ортақ меншігі болып табылады.

    Заңда ерлі-зайыптылардың мүлікке құқықтарының теңдігі арнайы ескертіледі, өйткені ерлі-зайыптылардың біреуінің некеде тұрған кезеңде үй шаруашылығын жүргізу, балаларды бағып күтуді жүзеге асыруы немесе басқа да дәлелді себептермен жеке кірісі болмауы мүмкін.

    Ерлі-зайыптылардың біреуі ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне билік ету жөніндегі жасасқан мәмілесін сот басқа жұбайдың келісімі болмауын дәлелдеп, тек оның талап етуімен ғана және басқа тараптың мәміле жөнінде білгендігі немесе осы мәмілені жасасуға басқа жұбайдың күні бұрын білуі тиіс екендігі  дәлелденген жағдайларда ғана жарамсыз деп тануы мүмкін.

    Ерлі-зайыптылардың біреуі жылжымайтын мүлікке билік ету жөнінде мәміле мен нотариаттық куәландыруды және (немесе) заңда белгіленген тәртіппен тіркеуді талап ететін мәміле жасауы үшін басқа жұбайдың нотариат куәландырған келісімін алуы қажет.

    Мүлікті бөлу бірлескен ортақ меншікке ерлі-зайыптылардың құқықтарының теңдігі қағидасына негізделе отырып жүзеге асырылады. Жалпы ережеден шығатын заңда көзделген ерекшеліктің басты мақсаты кәмелетке толмаған балалардың, көңіл бөлуге тұрарлық ерлі-зайыптылардың біреуінің, сондай-ақ жалпы отбасының мүддесін қамтамасыз ету болып табылады.

    Егер некеде тұрған кезеңде ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкі немесе басқа жұбайдың мүлкі не ерлі-зайыптылардың кез-келгенінің еңбегі есебінен осы мүліктің құнын едәуір арттыратын салыным жүргізілгені (күрделі жөндеу, қайта жаңғырту, қайта жабдықтау және с.с.) анықталса, ортақ бірлескен меншік үлесінің теңдігі қағидасы сот шешімімен бұзылуы мүмкін.

    ҚР заңнамасына сәйкес неке шартын жасасу мен өзгертудің тәртібі төмендегідей.

    Неке шарты некеге тұруды мемлекеттік тіркеуге дейін де, неке кезеңіндегі кез-келген уақытта да жасалуы мүмкін.

    Некеге тұруды мемлекеттік тіркеуге дейін жасалған неке шарты некеге тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап күшіне енеді.

    Неке шарты жазбаша түрде жасалады және оны нотариат куәландыруға тиіс.

    Неке шарты ерлі-зайыптылардың келісімі бойынша кез-келген уақытта өзгертілуі мүмкін. Неке шартын өзгерту туралы келісім неке шартынаң өзі сияқты нысанда жасалады.

    Осылайша ерлі-зайыптылардың мүлікті теңдей иелену, пайдалану және оған билік ету мүмкіндігі заңмен қамтамасыз  етіледі. Неке қатынастарының тараптары меншіктің шартты режимін белгілеуге құқылы. Неке шарты бұл үшін негіз болып табылады.

    Американдық заңнамада неке шартына байланысты көптеген еркіндіктер берілген. АҚШ-та неке шартының пәні тек мүліктік емес,  сондай-ақ ерлі-зайыптылардың арасында туындауы мүмкін барлық қатынастар бола алады. Мысал ретінде әйгілі эстрадалық әнші Майкл Джексонның неке шартын келтіруге болады.  Майкл Джексон әйелі Дебби Роуимен неке шартын жасасады және сол шартқа сәйкес бала күтіп отырған әйеліне сый ретінде 1.25млн. АҚШ долларын төлеуге міндетті болады. Бұған қосымша жыл сайын 58 мың АҚШ долларын төлеуге міндеттенеді. Өз кезегінде Майкл, неке бұзылған жағдайда баланы әкесімен қалдыруды және шешесіне баланы көруге рұқсат берілмеуін талап етеді.

    Неке шарты не үшін жасалады? Біріншіден, тұлғалар өздерінің мүліктік құқытарын қорғай алады. Мысалы, некеге тұрмас бұрын ерлі-зайыптылардың екеуінде де автомобилі болған. Некеге тұрғаннан кейін олар өзара келісім бойынша әйелдің машинасын сатады да еркектің машинасын пайдаланады. Сатудан түскен ақша отбасы қажеттілігіне жұмсалады. Неке бұзылады және мүлікті бөлу кезінде автомобиль мүлік ретінде еркектің меншігінде қалады. Нәтижеде әйелдің мүддесі қорғалмайды. Осындай жағдайларды болдырмау үшін ерлі-зайыптылардың некеге дейінгі және некеден кейінгі ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншікке құқықтарын реттейтін неке шартының мүмкіндіктерін пайдалану қажет.

    Екіншіден, ерлі-зайыптылардың некеден  кейін де жақсы қарым-қатынаста болуларын қамтамасыз ету. Неке бұзылу кезінде әдетте ерлі-зайыптылардың арасы суып, бір-бірінен пайда табуды ғана көздейді. Ал, егер ерлі-зайыптылардың арасында ненің кімге берілетінін анықтайтын келісім болса мұндай мәселелер туындамайды.

    Неке шарты ерлі-зайыптылардың (немесе болашақ ерлі-зайыптылардың) құқық қабілеттілігін және әрекет қабілеттілігін шектей алмайды. Мысалы, қызмет, кәсіп түрін таңдау, білім алу, тұрғылықты жер таңдау т.б. құқықтарын шектей алмайды. Мысалы, еркек материалдық жағынан қамтамасыз еттім деп әйелді жұмысын тастап тек үй шаруашылығымен айналысуға міндеттей алмайды.

    Неке шарты ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік қатынастарға қатысты ғана жасалады. Бұл ерлі-зайыптыларды бірін бірі сүюге, бір-біріне адалдық сақтауға және т.б. міндеттер жүктей алмайды дегенді білдіреді. Бірақ неке шартында ерлі-зайыптылардың біреуінің жағымсыз әрекеттері салдарынан келтірілген моральдік зиянның орнын толтыру көзделуі мүмкін. (опасыздық, ұрып соғу және т.б.)

    Балаларға қатысты ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері неке шартымен реттеліне алмайды. Мысалы, некенің бұзылуы жағдайында бала кіммен қалады, онымен қарым-қатынасқа түсудің тәртібі қандай болады деген мәселелер қаралмайды.

    Неке шарты ерлі-зайыптылардың біреуінің аса қолайсыз жағдайға түсіретін талаптарды (Мысалы, ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік және табыс ерлі-зайыптылардың тек біреуінің меншігіне өтетіндігі) қамти алмайды.

    Сондай-ақ, некеге түсудің еріктілігі, ерлі-зайыптылардың теңдігі, отбасының игілігі және балалардың өсіп жетілуі мәселелері неке шартында қарастырылмайды.

    Неке шарты некеге тұруды мемлекеттік тіркеуге дейін де, неке кезеңіндегі кез-келген уақытта да жасалуы мүмкін. Қандай да бір қымбат мүлікке ие болған жағдайда некеге дейінгі мүлік кімнің меншігінде болса, неке бұзылғаннан кейін де соның меншігінде қалатындығын белгілей отырып, неке шартын некені мемлекеттік тіркеуге дейін жасасқан жөн. Бірақ неке шарты, ерлі-зайыптылардың қолда бар мүлкі жөнінде де, болашақтағы мүлкі жөнінде де жасалуы мүмкін. Мұндай жағдайда меншіктің үлестік режимін белгілеуге болады. Мысалы, неке бұзылуы кезінде бала кіммен қалса меншіктің 2/3-сі соған тиесілі.

   Некеге тұруды мемлекеттік тіркеуге дейін жасалған неке шарты некеге тұру мемлекеттік тіркелген күннен бастап күшіне енеді. Некені тіркеу мен шартқа отыру арасындағы уақытқа байланысты ешқандай шектеулер жоқ.
   Неке шартын орындаудан біржақты бас тартуға жол берілмейді.

    Әрине неке шартының жасалуына байланысты ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасы өзгере ме деген сұрақ туындайды. Дегенмен, мұндай мәселелер құқықтық емес моральдік-этикалық сипатқа ие деп айтсақ дұрыс болар еді. Бұл толығымен ерлі-зайыптылардың дүние танымына байланысты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                          ҚОРЫТЫНДЫ. 

     Қазіргі таңда неке қатынастары көңіл аударарлық мәселе болып табылады. Отбасы тарихи категория ретінде өзінің пайда болуы, қалыптасуы және дамуы  барысында көптеген өзгерістерге ұшырады деп пайымдай аламыз. Бүгінгі таңда отбасы Конституциямен қорғалады, ал отбасы құқығын зерттеу мен білу заңды әрі қажетті болып табылады. Әрбір тұлға некеге тұрар алдында отбасы құқығының басты қағидалары мен негіздерін анықтап алуы қажет.     

     Отбасы құқығы некеге тұрудың, некені тоқтатудың және оны жарамсыз деп танудың шарттары мен тәртібін белгілейді. Сондай-ақ ерлі-зайыптылар, ата-ана мен балалар арасындағы мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарды бекітеді. Дегенмен отбасы заңнамасы барлық мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарды реттемейді, себебі кейбір мәселелер тек азаматтық құқықпен реттеледі.

     Отбасы ұғымы әрқашан нақты болмағандықтан оны заңнамада бектудің өзі қиын.

     Мемлекет отбасы әріптесі ретінде оның жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайларға ыңғайлануы процесіне белсенді қатысады және отбасының әлеуметтік маңызды мүдделерін қорғау мақсатында үнемі осы жағдайларды реттеп отыруы тиіс. Мұнда отбасын қамқорлыққа алу немесе оның функцияларын алмастыру жөнінде емес, көп жағдайда оның қоғамдағы қызметін анықтайтын, белсенділігін арттыратын немесе керісінше қызмет етуін қиындадатын заңдар, жарлықтар, әр түрлі Үкімет шешімдері арқылы отбасына қажетті макро жағдай жасау жөнінде сөз қозғалып отыр.

     Отбасы заңнамасы әлі де отбасы қатынастарын басқа құқық салаларымен реттелетін қатынастардан ажыратуға мүмкіндік беретін сапалы материалдық критерийлерге ие емес. Отбасы қатынастарын отбасында пайда болатын қатынастар ретінде анықтау әрекеті бұл қатынастардың табиғаты жөніндегі сұраққа толық жауап бере алмайды. Осы критерийлердің табылуы некені бұзу кезінде пайда болатын мәселелерді әділ шешуге мүмкіндік берер еді.

     Жүргізілген анализ негізінде қазіргі таңда мынадай неке қатынастарына қатысты қолданылатын ережелер қарастырылмаған деп айтуға болады:

-«неке» және «отбасы» ұғымдарының арақатынасы;

-«жалған неке» ұғымына анықтама берудің күрделілігі;

-жалған некеге қатысты мәселелердің заңнамамен толық   

 қарастырылмағандығы;

-неке шарты халықаралық қатынастарда орын алғанымен, қазақ халқы    менталитетіне неке шартын жасаудың жат болуы салдарынан  тәжірибеде  кең көлемде қолданылмауы;

-кейбір коллизиялық мәселелер; 

     Зерттеу нәтижесінде үш бөлімге мынадай қорытынды жасадық.

     Бірінші бөлімдегі басты мәселе «неке» және «отбасы» ұғымдарына анықтама беру болатын. Ал сырт көзге оңай болып табылатын бұл ұғымдарға анықтама берудің маңыздылығы неде деген сұраққа жауап беру барысында келесідей қайшылықтарға кездесеміз. Неке ағылшындардың қолданатын «marriage» сөзіне жақын фр.тіліндегі «mariage» сөзінен шыққан. Ол неке, той деген мағыналарға ие. Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес неке ─  әйел мен еркектің заңда бекітілген тәртіп пен талаптарды сақтай отырып, «отбасын құруға ниеттенген» және ерлі-зайыптылардың арасында өзара жеке, мүліктік құқықтар мен міндеттер туғызатын еркек пен әйелдің қиған тең құқылы және ерікті одағы. Ал осы анықтамадағы «отбасы» ұғымы нені білдіреді? Осы сұраққа жауап табу мақсатында автордың жүргізген сауалнамасы келесідей нәтиже берді: сұрақ қойылған жиырма тұлғаның он төрті отбасы ұғымын некеге тұрған тұлғалардың балаларының пайда болуымен байланыстырады. Тек алтауы ғана отбасы ұғымын тараптардың қатынастарын заңдастырумен байланыстырады.  Ал жалпы, отбасы лат.тіліндегі «familia» сөзінен шыққан, бірінші мағынасы отбасы болса, екіншісі Ежелгі Римде отбасылық шаруашылық құқықтық бірлікті білдіреді. Отбасы деп ─ некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы аталады. Демек жоғарыда аталған он төрт тұлғаның неке ұғымын дұрыс түсінбейтіндігі байқалады. Сол секілді жалпы қауымның неке ұғымын дұрыс түсінетіндігіне күмән келтіруге болады. 

     Тағы бір тоқтала кететін жәйт, бір жынысты тұлғалардың арасындағы неке. Бізге мәлім болғандай мұндай неке көптеген елдерде танылмайды, дегенмен бұл тұлғалардың отбасын құру ниетінің бар екендігін жоққа шығара алмаймыз. Автордың пікірінше халықаралық құқықта үлгі ретінде қолданылатын «неке» ұғымына нақты анықтама берілуі және сол үлгіге сай әр мемлекет өзінің ішкі заңнамасын сәйкестендіруі қажет. Мүмкін осы жағдайда кез-келген тұлғалардың арасындағы неке өз елінде ғана емес, басқа мемлекеттерде де  танылар еді… . Сондай-ақ барлық елдегі тұлғалар неке ұғымын бірдей түсінер еді.

     Екінші бөлімде неке институтының сылыстырмалы сипаттамасы берілді. Бұл бөлімнен мынадай қорытынды шығаруға болады:

• Қазақстандық құқықтық жүйе романо-германдық жүйеге жататын болғандықтан заңды басшылыққа алады. Ал мұсылман құқық жүйесі діни сипатқа ие.
• Мұсылман құқығы бойынша неке қию процедурасы жеңілдетілген, ешқандай мемлекеттік тіркеуді талап етпейді. Ал Қазақстан Республикасында, АХАЖ органдарында тіркелген неке ғана заңды салдар туғыза алады.
• Мұсылман құқығында тек жалпы құқықтық мәселелерге ғана емес моральдік нормаларға да көңіл бөлінеді. Ал қазақстандық заңнама некемен байланысты рухани қатынастар секілді адам өмірінің барлық жақтарын реттемейді.
• Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес неке жасы 18, ал мұсылман құқығы бойынша жыныстық тұрғыда жетілген тұлға кәмелеттік жасқа толған болып есептеледі.
• Екі құқықтық жүйенің арасында некені жарамды деп тану мен танымау, некені бұзуға қатысты көзқарастары мен некені бұзуға қойылатын талаптар және т.б.өзгешеліктер бар.

     Үшінші бөлімде неке қатынастарының өзекті мәселелері қарастырылған болатын. Онда неке қатынастарында туындаған коллизияларды шешудің бірнеше тәсілдері көрсетілді. Сондай-ақ жағымсыз болғанымен қазіргі таңда орын алып жүрген жалған неке мәселесі туралы сөз қозғалды.

     Жалған неке ─ отбасын құру ниетінсіз заңда белгіленген тәртіппен жасалған және ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін туғызбайтын неке.

     Қазақстан Республикасының заңында жалған неке анықтамасы нақты көрсетілгенімен оның жалғандығын анықтау қиынға соқтырады. Өйткені, әдетте  отбасын құру ниетінің жоқтығын дәлелдеу көп жағдайларда мүмкін емес.

     Бүгінгі таңда неке шартының жақтаушылары да қарсыластары да аз емес.

Барлық мемлекетерде дерлік неке және отбасы қатынастарына түсуші тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғаудың негізгі құралы ретінде неке шарты, яғни некеге тұрушы адамдардың келісімі немесе ерлі-зайыптылардың некедегі және (немесе) ол бұзылған жағдайдағы мүліктік құқықтары мен міндеттерін айқындайтын келісім есептеледі. Бірақ Қазақстан Республикасында неке шартын жасау фактілері кездеспейді. Бұған мысал, Оңтүстік Қазақстан Облыстық Cтатистика Басқармасының берген мәлеметіне сүйенсек Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша әлі күнге дейін бірде бір неке шартын жасау фактісі тіркелмеген. Мұның себебі Қазақстан халқына неке шартының әлі де болса жат болуы.

     Зерттеліп отырған мәселе алғашқыда көрінгендей оңай болған жоқ. Ол бір мәселені шешу кезінде келесі күрделірек мәселелерді тудырып отырды. Неке мәселесі тек тарихи ғана емес, психологиялық, философиялық, әлеуметтік мәселе болып та табылады. Дегенмен зерттеу барысында кейбір маңызды және жеке қорытындылар шығарылды.

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

         Халықаралық құқықтық актілер

 

1. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясымен қабылданған 1948 жылдың 10 желтоқсанындағы Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы.
2. Ең төменгі неке жасында некеге тұруға келісім беру және некелерді тіркеу туралы Рекомендация. 1 қараша 1965 жылғы 2018 (XX) Бас Ассамблея Қарары.
3. 1957жылғы Некедегі әйелдің азаматтығы туралы Конвенция
4. Нәсілдік кемсітушіліктің кез-келген нысанын жою туралы Халықаралық Конвенция (Нью-Йорк, 7 наурыз 1966 ж.).
5. Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Конвенция (Рим, 4 қараша 1950 ж.) (өзг. мен тол. 21 қыркүйек 1970 ж., 20 желтоқсан 1971 ж., 1қаңтар 1990 ж., 6 қараша 1990 ж., 25 наурыз 1992 ж., 11 мамыр 1994 ж.).
6. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт.(Нью-Йорк, 16 желтоқсан 1966 ж.).
7. Мәдени, әлеуметтік және экономикалық құқықтар жөніндегі халықаралық пакт.(Нью-Йорк, 16 желтоқсан 1966 ж.).
8. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері арасындағы азаматтық, отбасы және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек туралы Конвенция .(Минск 22. 93)

Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері

 

1. 1995 жылдың 30тамызында қабылданған Қазақстан Республикасының  Конституциясы.
2. Қазақстан Республикасының 1998 жыл 17 желтоқсандағы №321-I «Неке және отбасы туралы» Заңы, Алматы: ЮРИСТ.
3. Қазақстан Республикасындағы 1995 жыл 19 маусымдағы №2337 «Шетелдік тұлғалардың құқықтық жағдайы туралы» ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы.
4. Қазақстан Республикасының 1997 жыл 16 шілдеде қабылданған № 167-I Қылмыстық Кодексі.
5. Қазақстан Республикасының 1991 жыл 20 желтоқсандағы №1017-XII «Азаматтық туралы» Заңы.
6. 1994жыл 27желтоқсанда қабылданған№269-XIII Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.

    

         

         Арнайы әдебиеттер

 

1. Құранның қазақша аудармасы. Халиф Алтай.
2. 1978 жыл 15 маусымда қабылданған ХЖҚ туралы Австрия Федеративтік Заңы
3. Амангельды Айталы. По семейным обстоятельствам.//Мегаполис, №30 (243), 2005г.,ст.
4. Андрей Соколов. В Атырау растет число браков с иностранцами.//Национальное информационное агенство «КазИнформ» 10.05.
5. Мұхаммед Пайғамбардың әйел және отбасы туралы өсиеттері (Мұхаммед Пайғамбардың хадистері мен Әзірет Әліге айтқан өсиеттері бойынша). 10б.
6. Мың бір хадистер. Аударғандар: Төрежан Жүнісов, Файзулла Жүнісов. Шымкент қ.
7. Абдуррохман ибн Мухаммад «Авзи Аль Джузирийю». Китаб-уль-фикхи алал мазахиб-иль-арба ати (араб.яз.)(книга о законодательстве по 4-м мазхабам) Бейрут 1996
8. Ангерс. Э. История Европейского права (Перевод со шведского) \Ин-т Европы- М: Наука, 1996-395 с
9. Антольская М.В. «Семейное право»: Учебник — М: Әділет, 1998
10. Ануфриев Л.П. Международное частное право: В 3-х т. Том 1. Общая часть: Учебник. — М.: Издательство БЕК, 2002. — С. 1-6, С. 57-102.
11. Богуславский М.М. «Международное частное право». 1994 Москва
12. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. — 3-е изд. перераб. и доп. — М.: Юристъ, 1998. — С. 10-44.
13. Галанза П. Н. Кеченьян С. Ф. История государства и права. Учебник. Под ред. Черниловского З. М.- М: 19949 — 535 с
14. Галенская Л.Н. Международное частное право.1983.
15. Международное частное право./ под ред. Дмитриевой Г.К. — М.:, 1993.
16. Звеков В.П. Международное частное право. Курс лекций. — М.: Издательсткая группа НОРМА-ИНФРА T М, 1999. — С.
17. Звеков В.П. «Международное частное право». Курс лекций. Издательство НОРМА, 2000. — 686с.Петров Ф.Н. «Словарь иностранных слов». 2-е издание. Огиз — гос.изд-во иностранных и национальных словарей. Москва 1941. с.676
18. Игнатенко А.А., Скрыпников Н.И. Брачный договор. Законный режим имущество супругов. М.,
19. Лунц Л.А. Курс международного частного права. 1-й том. — М.: Юрид. лит., 1973.
20. Лунц Л.А. и др. Международное частное право. — М.: Юрид. лит., 1984
21. Мухаммад Али-Аль Хашими «Личность мусульманина» Российский фонд. 1997. — 78с.
22. Нечаева А.Н. Брак, семья, закон. М., 1984г.Панов В.П. Международное частное право. Схемы. Документы. Учебное пособие. — М.: Право и Закон, 1996. — С. 5-15.
23. Пантелеев А.Д. «Брак и семья в апокрифических Деяниях апостолов».
24. Рясенцев В.А. Семейное право. М., 1967г.С..93-94.
25. Сарсембаев М.А. «Международное частное право». Учебное пособие. Издание 2-е, Алматы Ғылым, 1998. — 339с.

 

 

 

[1]Галанза П. Н. Кеченьян С. Ф. История государства и права. Учебник. Под ред. Черниловского З. М. — М: 19949 — 535 с.

 

[2]Ангерс. Э. История Европейского права (Перевод со шведского) \Ин-т Европы — М: Наука, 1996-395 с

[3]Ангерс. Э. История Европейского права (Перевод со шведского) \Ин-т Европы — М: Наука, 1996-395 с

[4] Ф.Н.Петров «Словарь иностранных слов». 2-е издание. Огиз — гос.изд-во иностранных и национальных словарей. Москва 1941. с.676

[5] Л.П.Ануфриев Международное частное право особенная часть.II том.ст.546

4 Ф.Н.Петров «Словарь иностранных слов». 2-е издание. Огиз — гос.изд-во иностранных и национальных словарей. Москва 1941. с.396

 

2 Галенская Л.Н. Международное частное право.1983.

 

[6] М.М.Богуславский Международное частное право 1994г.Москва, С.295

[7]Л.П.Ануфриев Международное частное право особенная часть.II том.ст.

[8] Қазақстан Республикасының №321-I «Неке және отбасы туралы» Заңы, 1998ж. 17желтоқсан Алматы: ЮРИСТ

[9]Абдуррохман ибн Мухаммад «Авзи Аль Джузирийю». Китаб-уль-фикхи алал мазахиб-иль-арба ати (араб.яз.)(книга о законодательстве по 4-м мазхабам) Бейрут 1996

 

[10] Мұхаммед Пайғамбардың әйел және отбасы туралы өсиеттері (Мұхаммед Пайғамбардың хадистері мен Әзірет Әліге айтқан өсиеттері бойынша).

2 Мың бір хадистер. Аударғандар: Төрежан Жүнісов, Файзулла Жүнісов. Шымкент қ.

[11]Амангельды Айталы.По семейным обстоятельствам.//Мегаполис, №30 (243), 2005г.,ст.1.

[12]Мұхаммед Пайғамбардың әйел және отбасы туралы өсиеттері (Мұхаммед Пайғамбардың хадистері мен Әзірет Әліге айтқан өсиеттері бойынша). 10б.

[13] Құран. Бақара сүресі 234 аят, 2/234, 2005ж.

[14] Құран. Ниса сүресі 35 аят, 4/35

[15] Халықаралық жеке құқық бойынша әдебиеттерде шетелдік элементпен күрделенген қатынастардың басқа түрлері де кездеседі. Богуславский М.М. Международное частное право. М.,1994г.С.15.

[16] №321-I 1998жыл 17желтоқсандағы ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңы (276-II 24.12.01.Заңымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілген)7 бөлім Неке отбасы заңдары нормаларының шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылуы.

[17] Лунц Л.А.Курс международного частного права.- М.,1975г. Т.2.С.464.

[18] 1978жыл 15маусымда қабылданған ХЖҚ туралы Австрия Федеративтік Заңы

2 1994жыл 27желтоқсанда қабылданған №269-XIII Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.

 

[19] Қазақстан Республикасының 17желтоқсандағы 1998жылғы  №321-I «Неке және отбасы туралы» Заңы, Алматы: ЮРИСТ.

 

[21] Антокольская М.В. Семейное право. М., «Юрить», г.С.

[22] Андрей Соколов. В Атырау растет число браков с иностранцами.//Национальное информационное агенство «КазИнформ» 29.10.05.

[23] Игнатенко А.А., Скрыпников Н.И. Брачный договор. Законный режим супругов. М.,1997.

[24] Рясенцев В.А. Семейное право. М., 1967г.С..93-94.

[25] Антокольская М.В.Семейное право.М., «Юристь»,1996г. C..349-350.