КІРІСПЕ

 

Ел Президентінің Қазақстан халқына «Қазақстан — 2030 барлық қазақстандықтардың өсіп — өркендеуі, қауіпсіздігі және әл — ауқатының артуы» Жолдауында: «20-ғасырдың 90-жылдары республика экономикасында орын алған дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған. Радикалдық саяси және экономикалық әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан микро деңгейіне жылжытуға септігін тигізеді» деп еліміздің дамуы болашағында алға қойған шаралардың ауқымдылығын айта кетті /1/.

Қазақстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы нарықтың рөлі мен барлық тауар — ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған. Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыруға мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық қатынасқа тауар өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің шаруашылық қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән.

Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2006 жылдың
1 наурызында Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан өз дамуының жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” атап өткендей: “ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты – қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету” /2,17/. Осы мақсатта қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз етуде елеулі әсер ететін екінші деңгейлі банктердің қаржы нарығындағы қызметі. Екінші деңгейлі банктердің негізгі қызметінің бірі несиелендіру болып табылатындықтан, бұл қызметті реттеудің өзектілігі өздігінен ашылады.

Қазірігі банктер клиенттерге қызметтің кең ауқымды спектірін ұсынып, банк операцияларының жаңа техникасын қолданылып, қызмет көрсетудің жоғарғы деңгейімен қамтамасыз етіп отыр. Банктердің ең басты қызметі — несиелеу. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың және кәсіпкерлік фирмалардың тұтынушылық және инвестициялық мақсаттары үшін іске асырылады. Банктер өздерінің несие қызметін қаншалықты тиімді жүзеге асырса, соншалықты клиенттердің экономикалық жағдайына әсерін тигізеді. Себебі банктік қарыз жаңа кәсіпорындардың пайда болуына, жұмыс орны санының өсуіне мүмкіндік туғызады және олардың экономикалық өмір икемділігін қамтамасыз етеді.

Қазіргі банктік несиелеу жүйесі нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуға, өндірістің тиімділігін арттыруға, мемлекет экономикасын нығайтуға, айналыстағы негізсіз ақша массасының өсуін шектеуге, инфляциялық процестердің алдын алуға және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.

Кейінгі жылдары қаржы секторының тез арада дамуы мен нығайуы бұрын болған несие ресурстарының дефицитін қысқартты. Қазақстанның экономикалық өсуі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің конструкциялық саясаты, қоғамдық сенімді арттырып, мемлекеттің банк секторының динамикалық дамуына мүмкіншілік туғызды. Несие ресурстары мен бәсеке өсуінің нәтижесінде Қазақстан банктері пайыздық мөлшерлеме және мерзімге байланысты банктік қарыз беру бойынша аса ыңғайлы жағдай ұсынуға ұмтылуда.

Бірақ Республикадағы банктердің қызметі әртүрлі факторлардың ықпалынан аса күрделі жағдайда жүзеге асырылады. Мысалға, жекелеген экономикалық секторлардың экономикалық тұрақсыздығы, төлем дағдарысы, төлем балансының дефициті және т.б. Осы факторлардың әр қайсысы берілген банктік несиелер бойынша қарызды уақытылы өтеу мүмкіншілігінің төмендеуінен банктердің несие қызметі үшін жағымсыз салдармен анықталады. Осының салдарынан банктің несие қоржының құрылымының төмендеуі, жіктелімді активтер бойынша резервтерді қалыптастыруға шығындардың тез өсуі, таза табыстың жалпы сомасының қысқартылуы байқалады. Бұл жағдайда банктер сәтті несие және пайыздық саясат стратегиясы, несиелік бюролар және т.б. мүмкін тәсілдер механизмдерін әзірлеу көмегімен несие тәуекелдігін бәсеңдетуге ұмтылады.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының несие жүйесін қалыптастыру және жетілдіру бойынша сұрақтардың өзектілігі артып келеді. Себебі несие жүйесін оңтайландырудың жаңа механизмдерін енгізу әлемдік стандарттарға сай келетін несиелік үрдістердің тиімділігінің артуына және нарық субъектілерінің экономикалық қарекетінің құқықтық және ақпараттық негіздерін құруға жағдай жасайды.

Банктік қызметтің құқықтық базасын жетілдіру заңшығарушылық процестің басты міндеті болып табылады. Сондықтан, банк қарекетінің құқықтық базасының дамуы заң шығару процесінің маңызды міндеті болып табылады. Нарық принципіне толыққанды сәйкес келетін, банк пен клиенттер арасындағы тең құқылы қатынастарды қалыптастыруға, әлемдік банк тәжірибесінде жалпыға ортақ қабылданған банктік қызметтің жаңа түрлерін дамытуға ықпал ететін банк қарекетін заңдық реттеу қажет болып табылады. Қор нарықтарын реттейтін заңнамаларды одан әрі дамыту қажет /3/.

Дипомдық жүмыстың зерттеу объектісі болып екінші деңгейлі банктердің несие қарекеті табылады. Банктердің табыс көздерінің басты көзі несиелендіру болып табылатындықтан несие қарекетін жан-жақты зерттеп, оны жетілдіру тек банктердің ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің де мүддесінде.

 

Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде екінші деңгейлі банктердің несие қарекетін құқықтық реттеу мен оны басқарудың негізі қарастырылады. Банктік несиелендірудің мемлекетіміздің нарықтық-экономикалық қатынастарға өткеннен кейін маңыздылығы арта түсті.

      Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастарды қалыптастыру жағдайында екінші деңгейлі банктердің несиелік қарекетінің құқықтық реттеу негізін анықтау.

Осыдан барып дипломдық зерттеудің келесі міндеттері туындайды:

• Несиенің теориялық негізін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында екінші деңгейлі банктердің несиелік
            қарекетінің құқықтық реттелуін ұйымдастыруды қарастыру;
• Екінші деңгейлі банктердің несиені басқаруының қазіргі таңдағы
  маңызды жақтарын қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы несиелендіру жүйесінің жетілдіру
  жолдарын қарастыру.

Зерттеудің әдістемелік негізі болып шетелдік және отандық ғалымдардың банктік құқық, банктік несиелендіру саласындағы еңбектері  жатады. Зерттеудің құқықтық және ақпараттық қамтылуы үшін банк қызметін реттеу үшін қолданылатын заңдылық актілер, ережелер және басқа да нормативтік құжаттар, коммерциялық банктердің несиелендіруде қоданылатын стандарттары, шаруашылық субьектілерінің түрлі ұйымдастыру — құқықтық формаларының қаржылық есептері негіз болды. Зерттеу әдістемесі диалектикалық ойлау және жүйелі ұмтылысты қолдану негізінде құрылған. Жұмыс барысында жалпы ғылымдық экономикалық, қаржылық арнайы әдістемелік тәсілдері қолданылды.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құрылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тарау 1 ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ ҚАРЕКЕТІНІҢ-
        ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

Бұл тарауда банктік несиелендірудің құқықтық реттелуі, несие берудің және қайтарудың құқықтық формалары, несие келісім-шартына жалпы сипаттамасы және банктік несиені қамтамасыз ету ерешеліктері қарастырылады.

 

• Банктік несиелендірудегі экономикалық мүдделері және
  оның құқықтық реттелуі

 

Банк (екінші деңгейлі банктер) дегеніміз – акционерлік қоғам нысанында құрылған, коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға, яғни Қазақстан Республикасының “Банктер және банктік қызмет туралы” заңына сәйкес банктік қызметті жүзеге асыруға құқықылы. Ал, банктік несие дегеніміз – несиелік мәміленің субъектілері ретінде міндетті түрде екі тұлға қатысатын, яғни несие беруші мен алушы бар несиенің арнайы түрі.

Банктер қаржы ресурстарын несие алушылардың осы құралдарға қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында шоғырландырады. Мұндай операциялар экономикалық көзқарас тұрғысынан несиелік операциялар, ал заң тұрғысынан заем болып табылады /4, 354/. Несие (латын тілінен creditum – заем, қарыз дегенді білдіреді) – бұл ұйыммен және мемлекет тұлғаларының арасындағы уақытша қайтарым және пайыздық төлем негізінде (табиғи және ақшалай түрде) құн айырбасы операциясында пайда болған экономикалық қатынасты айқындаушы экономикалық түсінік /5, 357/. Несие (заем) капиталы нарығында банктер ерекше орынға ие, бірақ та өздерінің жеке және тартылған қаржылық құралдарды несие алушыларға әртүрлі формада ұсына отырып, несиелік операцияларды жүзеге асырушы арнайы ұйым болып табылады /4, 354/. Қазақстандағы банктік несиелендіру соңғы уақытта айтарлықтай маңызға ие болды. Қазіргі кезде банктердің активтерінің 60 пайызы экономиканы несиелендіруге бағытталған. Бұған себеп, Қазақстанның актив құрылымы дамыған елдердегі әмбебап банктердің көрсеткіштеріне жақындай түсті, яғни қазіргі уақытта өтімділік және несиелік қоржыны жалпы активтің 60-65 пайызы сомасы негізінде құрайды /6, 3/. Несиелендірудің мұндай масштабы, әрине, пайда болған құқықтық қатынастарды кең ауқымда және түпкілікті реттеуді талап етеді. Дегенмен, пайда болған әлеуметтік-экономикалық процестердің қажеттілігін реттеуге құқықтық база әлсіз.

Құқықтық реттеудің қазіргі жағдайын бағалау үшін олардың мүмкіндіктері мен пайдалану жолдарын, яғни біріншіден несиелендіруге қатысушы субъектілердің мүдделерінің жиынтығын және экономикалық қызығушылығын айқындап алуымыз қажет.

Әрине, банктік несиелендіруге екі субъект қатысады – банк және несие алушы. Банк үшін несиелендіру – кәсіби кәсіпкерлік іс-әрекеттің бір түрі және банк пайдасының қалыптасуының негіәзгі көзі. Бұл жағдайда банктік несиелендіру банктің кәсіби белгісі және Қазақстан Республткасының “Банктер және банктік қызмет туралы” заңының 30-бабына сәйкес Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау агентігімен (өкілетті орган) немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің (бұдан әрі ҚР ҰБ) оң шешімі нәтижесінде лицензияланады. Ал, несиелендірудің өзі болса, тұрақты түрде жүзеге асырылып тұратын, яғни пайда табу мақсатында стандартты түрде жүзеге асырылған іс-әрекеттер жиынтығы. Әрине, банк үшін ең тиімді іс-әрекет ең қымбат және қысқа мерзімге берілген несие. Несие алушыға несие өзінің қаржылық мәселелерін шешудің әдістерінің бірі. Осыған байланысты несие алушы пайдаланған несиесіне пайыз түрінде қосымша шығындарды өтеуге дайын, бірақ бұл несие мерзімі мен пайызы өндірісті дамытуға, үй салуға, жаңа технологияларды жетілдіруге және дамытуға мүмкіндік беруге тиісті. Несие алушыны қызықтыратын басты нәрсе – арзан және ұзақ мерзімді несие алу болып табылады.

Бұл екеуінен басқа, банктік несиелендіруде тағыда екі субъектінің мүдделері қозғалады. Бірінші субъект – бұл несиелік міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етуге қатысушы тұлға, егер бұл жерде несие алушының өзі болмаған жағдайда. Бұл жердегі басты сөз кепіл, кепілгер, сақтандырушы, үшінші тұлға – кепіл беруші жайында. Бұл тұлға негізінен барлық несиелік міндеттемелердің орындалуын қалайды. Ал, егер банктік несиелік келісім шарт орындалмаған жағдайда заң шеңберінде өзіне тиісті жауапкершілікті жүзеге асыруға міндетті. Екінші субъект – бұл құқық иеленуші, осы субъект жайлы заңгерлер несиелендірудің құқықтық табиғатын талдау кезінде еске алмай жатады /7, 302/.

Іс жүзінде банктік несиелендіру тек қана банктің жеке қаржы қаражаттарынан емес, сонымен бірге тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады. Оның құқықтық режимі әлі де жетілдірілмеген, бірақ-та осы қаражаттар жайлы банктің өзінде қосымша міндеттері және банк қарауына салым немесе шот түрінде аударған салымшылардың құқықтары бар.

Бұл салымшылардан басқа белгілі жағдайда несиелендіруге берілген ақшалар мемлекетпен мақсатты жеңілдікке ие несие ретінде ұсынылуы мүмкін. 

Осылайша банктің кәсіпкерлік қызметіне ұсынған банк салымшыларының мүддесі жайында айтуға болады және құқықтық қорғауды қажет етеді. Бұл субъектілерді ең басты қызықтыратын сипат өздерінің салған салымы есебінен максималды түрде пайыз алу.

Банктер мен оның салымшыларының өз тәуекелдері болады (салымшының – меншік иесінің тәуекелі,банктің тәуекелі – кәсіпкерлік), бұл тәуекелдер өзара тепе-тең жағдайда болу керек. Басқаша айтқанда, банк өзінің қаржылық мәселелерін салымшылардың есебінен шешуге құқықылы емес.

Мемлекетке және қоғамға толықтай қатысты әлеуметтік маңызы бар қызметтердің немесе жеке әлеуметтік топтар құқығын қамтамасыз етуге бөлінген нақты бір қаржы қаражаттарының сомасы несие алушыларға мақсатты жұмсалуы керек. Мақсатты несиелендіру кезінде құқықтар мен мүдделер иесі, несиені нақты жүзеге асырушы мемлекеттік орган болуға тиіс.

Сонымен бірге, банктердің несие саясатын жүзеге асыру кезінде немесе несиелендіру барысында нақты жеке мүдделеріне ие, бірақ нақты бір құқықтық мәртебеге ие емес және де банктік тәжірибеде айтарлықтай әсер ете алатын  тағы бір күрделі субъект жайында атап өту қажет. Бұл жерде дәстүрлі емес субъект жайлы, яғни Қазақстан Республикасының банк жүйесі. Ол барлық банктер мен олардың бірлестіктері арқылы құрылады және несиелендіруді жүзеге асырудың  тұрақтылық мүдделеріне иелік етуші болып табылады. Сонымен қатар, осы іс-әрекеттің тепе-теңділігі мен стандартталуына өз үлестерін қосады. Осыған қарамастан, әрбір банк өзге банктерге бәсекелестік принципін ұстанады, барлық банктер бірлестіктері осы жүйенің бұзылмауын қалайды. Себебі, бұл банк жүйесінсіз олардың қызмет атқаруы мүмкін емес. Бұл қызығушылық резервтік талаптардың іске асуын қалайды. Бұл өз кезегінде салымшылырдың мүдделерінің алдында банк жүйесінің сенімділігін арттырады.

Жоғарыда аталған субъектілердің құқықтары мен міндеттерін ескеру банктік несиелендірудің құқықтық реттеу негізін қалыптастыруы тиіс. Оның қазіргі жағдайы қалай? Қандай нормативтік актілерден құралады? Бұл нормативтік актілерді білу аз дегенде екі себепке байланысты: біріншіден, несиелік құқықтық қатынасқа қатыса отырып, өзіне жүктелеген құқықтар мен міндеттердің жүйесін және олардың кері салдарын білу қажет; екіншіден, көптеген келеңсіздіктерді ескере отырып, заңдық күші бар нормативтік актілерді сәйкестендіру мен иерархиясын, құқықтық реттеу кемшіліктерін болдырмау жолдары мен әдістерін субъект өз құқықтарын қорғау мақсатында білуі қажет. Банктік несиелендіру туралы негізгі заң актісі және барлық құқықтық реттеуді жүйелеуші басты заң Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (бұдан әрі ҚР АК) болып табылады. Бұл жерде банктік заемға 715-728 баптар арналған.

Банктік несиелендіру аталған азаматтық құқықтық нормалармен, сонымен қатар, арнайы банк заңнамаларының нормаларымен, соның ішінде “Банктер және банктік қызмет туралы” заңның 34-37 баптарымен реттеледі. Бұл нормаларда несиелендіруді жете құқықтық реттеудің шаралары толық  көрсетілмеген, тек қана бағыт беруші рөл атқарады.

Заңнамалық қосымша реттеу Қазақстан Республикасының Президентінің, Үкіметінің, Ұлттық банкінің, қаржылық қадағалау агенттігінің, қаржы министрлігінің, салық комитетінің және өзге де органдардың нормативтік актілері қалыптастырады. Барлық нормативтік актілер басқа да заңдарға қарама-қайшы болмауы тиіс.

Әрбір банктегі нақты несиелендіру процесі негізінен жергілікті құқықтық актілермен реттеледі. Олардың құрамына банктің несиелендіру ережесі, несиелік комитет туралы ережесі, коммерциялық банктің несиені ұсыну жөнінде шешім қабылдайтын жеке қызметкерлердің нұсқауы  кіреді. Бұл актілердің құқықтық маңызы несие алушыға келісім-шартқа қол қойғанға дейін кепілдеме болады, қол қойылғаннан кейін ерікті түрде қабылдаған міндеттеме болады. Сондықтан барлық потенциалды несие алушылар несиелендіру ережесін алдын-ала жан-жақты  зерттеп алуы қажет. Яғни, құқықтар мен міндеттер және несие беруші банктің бақылау, жауапкершілік шаралары туралы білуі қажет.

Толықтай айтар болсақ, банктік тәжірибе несие берудің және несиені қайтарудың өзіндік дәстүрі мен ережелерін қалыптастырды, кейбір кезде заңға және нормативтік актілерге сәйкес келмейтін жағдайлар туындаған кездерде де құқықтық реттеуге шешуші әсер ететін кездер болады. Себебі бұл экономикалық және құқықтық тұрғыдан қарастырылған. Бұл құқықтық қамтамасыз ету банктің несиелендірудің қатысушыларының қызығушылығын айқындайды және банктік несиелендірудің құқықтық табиғатын ашады.

Банктік несиелендіру тәжірибесі және осы процестерді құқықтық реттеу қарқыны бірқатар құқықтық мәселелерді қалыптастырады. Банктік несиелендіруді құқықтық реттеу арнайы заңдарды қабылдауы тиіс. Мысалы, шағын және орта бизнесті несиелендіру туралы, банктік тұтыну несиесі туралы, ипотекалық несиелер туралы заңдар сияқты. Мұндай заңдар банктік несиелендіру кәсіби қарекеті ретінде қарастырылатын әлемнің көптеген мемлекеттерінде қабылданған және жүзеге асырылуда. Бұл заңнамалар қаржылық нарықта кәсіби қарекетті жүзеге асыруға арналған банктік заем келісім-шарттар және заңды тұлғалар мен азаматтар арасындағы заемдық құқықтық қатынастарға қызмет көрсету сапасын арттыруы қажет.

Несиелендірудің құқықтық табиғатын анықтау осы процестегі жинақталған құқықтық қатынастардың сипаты мен ауқымын орнатуға және олардың экономикалық қажеттілігін анықтауға қажет. ҚР АК банктік заем келісім-шартын банк пен клиент арасындағы қарым-қатынастың негізгі ережесі ретінде бекітті. Яғни, осы бойынша құқықтар мен міндеттер маңызды сұрақтарды екі жақты шешкен кезде басталады. Мұндай қалыптастыру айтарлықтай экономикалық дәлелденген. Дегенмен, несиеленетін кәсіпкерлік қызмет нақты басқару негізі барысында жүзеге асырылады. Кәсіпкер немесе өзге несие алушы банкпен несие келісім-шартын бекіткеннен кейін осы щарт бойынша ақша талап етуге және сәйкесінше өзінің іс-әрекетін жоспарлауға құқылы, ал банк несие беруге меіндетті. Шындығына келсек, банктер несие алушыға қарастырылған несиені беруден бас тартуға құқылы, яғни несие алушыға берілген несие өз уақытында толықтай немесе бөлшектеніп қайтара алмайтын сипаты туындағанда. Әлбетте, мұндай негіздемелердің бірі несие алушының төлем қабілетсіздігі болып табылады.

Банктік несиелендірудің негізгі көзі тартылған қаржы қаражаттары болып табылады. Бұл жағдайда банк өзінің жеке қаржы құралдарымен қоса, салымшылардың салған ақшалары есебінен тәуекелге барады. Осы процесс салымшылардың құқықтары мен мүдделерін қорғайтын құралдарды бекіту керектігін айқындайды. Және де бұл жеке құқықтық реттеу деңгейінде емес, керісінше жалпы қоғамдық құқықтық реттеу ережелерін бекіту жолымен жүзеге асырылуы тиісті. Банктік заемның бірқатар элементтерінің қоғамдық-құқықтық  сипаты және салымшылардың мұдделерін қорғау қажеттілігі несиелендірудің бұл түрін, банктік жүйенің тұрақтылығы мен банк салымшыларының мүдделерін қорғай алатын арнайы талаптармен жүктеу.

Банктер және банктік қызмет заңының 30-бабына сәйкес несиелендіру уәкілетті органның берген лицензиясы негізінде банктік операциялардың кейбір түрлерін жүзеге асырушы ұйымның да банктік операциясы ретінде қарастырылған. Берілген баптың мазмұнына сүйенетін болсақ, несиелік ұйым болып табылмайтын заңды тұлғалар тартылған ақша қаражаттары есебінен несие беруге құқылы емес. Осылайша банктік несиелендіру несиелік ұйымдардың кәсіби кәсіпкерлік іс-ірекеттерінің бір түрі және олардың пайдаларын қалыптастыратын негізгі көздердің бірі болып табылады. Бұл сипатында банктік несиелендіру банктің кәсіби табиғаты ретінде қарастырылады және өкілетті органмен лицинзиялануды талап етеді. Несиелендірудің өзі банк үшін күнделікті жүзеге асырылатын іс-әрекет ретінде қарастырылуы қажет.

Банктік заем келісім-шарты бойынша банктік несиелендіру кезінде несие беруші несие алушыға несиеге ақша беруге міндетті (ҚР АК 727-бап). Әрине, бұл жерде сөз қомақты сома жайында, яғни банктік несиелендіру көбінесе қолма-қол емес нысанда жүзеге асырылады. Есеп айырысу операцияларының нормативтерін сақтау кезінде несие қолма-қол түрде ұсынылуы мүмкін.

Қазіргі заңнамаға сәйкес банктік несиені ұсынудың басты нысаны жазбаша түрде нақты бір шаралар мен ережелерді ұстана отырып толтырылған банк заемының келісім-шарты болып табылады (ҚР АК 727,728 баптар). Бұл келісім шарт консесуалды, қайтарымды және өзара міндеттеуші болып табылады.

Осылайша банктік несиелендіруді несиелік ұйымдардың лизензиялануға жататын кәсіпкерлік іс-әрекет ретінде қарастырылады. Енді банктік несиелендірудің ерекшеліктерін оның принциптеріне қалай айналатындығын қарастырайық.  

Енді банктік несиені ұсынудың, яғни осы іс-әрекетті жүзеге асырудың біркелкі ережелері мен принциптерін болуын қалайды. Осылайша, осы принциптер несиелендіру операциясына қатысушылардың барлық мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін, екінші жағынан, әртүрлі банктермен жүзеге асырылатын несиелендірудің тиімділігін арттыратын жалпы принциптерге сәйкес болуы тиіс. Біркелкілік және салыстыру функциялары банктік несиенің жалпы принциптерінің орындалуы қажет. Жалпы принциптері ретінде бұл жерде тәжірибе негізінде пайда болған және құқықтық талаптарда көрсетілген несиелік қарекетті жүзеге асыру кезіндегі ережелерді айтуға болады. Несие принциптері қарыз бен несие арасындағы нақты шекараны анықтауға мүмкіндік береді. Несие кезіндегі зат ретінде жекешелендірілген затты қарастыруға болады, бұл өз кезегінде принциптерге сүйенетін болсақ, затты тікелей қайтару керектігі қажеттігін қарайды. Мұндай міндетті шарт келсісім-шарт пәнін нивелирлеуге және оған толықтай иелік етуге мүмкіндік бермейді, сонымен қатар, үшінші тарапқа бұл пәнді қайтарымсыз түрде иелік етуді қаламайды. Осы себепке байланысты қарыз несиемен салыстырғанда қайтарымсыз түрді қалайды /8, 423/.

“Банктер және банктік қызмет туралы” заңының 34-бабына сәйкес заемдық операция – банктік операциялардың жеке бір түрін жүзеге асырушы банктермен немесе ұйымдармен өзге тұлғаларға мерзімдік, қайтарымдық және төлемділік негізінде ақша ұсынуы болып табылады. Банктік заемдық операциялары осы ұйымның директорлар кеңесімен бекітілген ішкі несие саясаты туралы ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады. Ішкі несие саясатын жүзеге асырушы орган банктің несие комитеті болып табылады.

Ішкі несие саясаты туралы ережесі заемдық операцияларды жүзеге асыру кезінде тәуекелділік деңгейін төмендету мақсатында жасалып дамытылады және келесілерді анықтайды:

1. заңды және жеке тұлғаларға несие ұсыну шартын;
2. банктің жұмысшылары мен өкілетті тұлғаларына несие ұсыну шартын;
3. несие комитетінің өкілетін, функциясын және ұйымдық құрылымын;
4. несие комитеті мүшелерінің жауапкершілігін;
5. несиелендіру шегін;
6. несие келісім-шартын бекіту ережесін (Банктер және банктік қызмет туралы,
        34-бап).

Сонымен қатар банктік несиелендірудің ережелері несиелендіру операциясына қатысатын тек қана ерікті жақтардың да ереже талаптарын қалыптастырады. Басқа сөзбен айтқанда, егер осы талаптар несие келісім шартында көрсетілмесе, онда олар қолданылмайды және автоматты түрде пайда болмайды. Осындай талаптардың ішіндегі екеуін атап өтуге болады – берілетін несиенің мақсатты бағытталуы және берілген несиенің қамтамасыз етілу шарттарының болуы. Барлық аталған талаптарды қарастырайық. Банктік несиелендірудің төлемділігі – ақша құралдарын қолданғаны үшін пайыздық төлемдерді төлеу. Банктік несиелендіру тәжірибесінде пайыздың екі түрін қолдану қабылданған – несиені пайдаланғаны үшін пайыз және айыппұл пайызы, яғни несиені өз уақытында қайтармағаны үшін алынатын пайыздар. Соңғы пайыз түрі несиелендірудегі төлемділікті жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді, керісінше, несие келісім шартын өз уақытында орындамаған жағдайда тұрақсыздық түрін сипаттайды. Алғашқы пайыз түрі капиталды пайдалану кезінде банкке сыйлық ретінде қарастырылады. Бірақ несиенің өз уақытында қайтарылмағаны үшін алынатын айыппұлға қосылып есептелмейді. Бұл несиені өз уақытында қайтармаған кездегі алынатын сомаға тек қана айыппұл сомасы қосылады, егер келісім-шартта басқа шаралар қарастырылмаған жағдайда. Несие үшін төленетін пайыз айыппұл пайызын төлеу кезінде қарастырылуы тиіс.

Пайыздық көрсеткіш көлемін анықтау кезінде екі жағдайды ескеру қажет: Ұлттық Банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі және осымен байланысты келісім-шартта көрсетілген банк несиелендірушісінің пайыздық көрсеткішті, несиелендіру мерзімін өзгерте алу құқығы. Теориялық тұрғыда, банктің заңды күші бар ережелеріне сәйкес қайта қаржыландыру мөлшерлемесі халықаралық мөлшерлемелерге (LIBOR, FIBOR және тағы басқалар) мөлшерлемелерге сәйкес қалыптасуы керек. Бұл қаржылық көрсеткіштер әлемнің алдыңғы қатарлы қаржы орталықтарында  (Лондон, Франкфурт-на-Майне, Париж, Мадрид, Токио, Сингапур, Нью-Йорк) бекітіледі.

Қазіргі уақытта LIBOR мөлшерлемесі 6 пайыз шамасында ауытқып тұрады. Ал Қазақстанда Ұлттық Банк қайта қаржыландырудың ресми мөлшерлемесін қаржы нарығындағы заемға сұраныс пен ұсыныс бойынша инфляция деңгейі мен инфляциялық күтулер негізінде бекітіледі (ҚР ҰБ, 31-бап). Қазіргі кезде қайта қаржыландыру мөлшерлемесі 8,5 пайызды құрайды.

Банктегі пайыз мөлшерлемесі банкпен және оның несие алушысымен келісіліп бекітіледі. Салым, несие бойынша пайыздық көрсеткіштер және операциялар бойынша комиссиондық сыйақылар клиентпен келісім негізінде несие ұйымымен бекітіледі, егер заңда басқаша көрсетілмесе. Несие ұйымы біржақты тәртіппен комиссиондық сыйақылар, несие, депозит бойынша пайыздық көрсеткіштер мен клиенттермен келісім-шарт мерзімін өзгертуге құқығы жоқ.

Келісім-шарттағы нақты пайыздық көрсеткіш Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қайта қаржыландыру немесе есеп және ресми пайыз негізінде анықталады. Оның құқықтық маңызы келесідей: несие алушы пайыздық көрсеткіш бойыншы шығындарын дайындалатын өнімнің өзіндік құнына қайта қаржыландыру мөлшерлемесі шамасында қосады. Нақты пайыз бойынша төленетін төлемнің қалған бөлігін несие алушы таза пайдадан төлейді. Одан басқа, қайта қаржыландыру көрсеткіші жеңілдікті несиелендіруді есептеу үшін базалық сипат ретінде қолданылады. Бұл несиелер коммерциялық банктермен пайыздық көрсеткіш негізінде мемлекеттің қаржысымен беріледі.

Банк несиелендіруші пайыздық көрсеткіштің нақты сомасын келісім-шартта осы ереже арнайы көрсетілген жағдайда өзгерте алады. Егер банктің мұндай құқығы келісім-шартта көрсетілмеген жағдайда, яғни несие алушының келісімінсіз заңда көрсетілмесе, пайызды өзгертуге құқығы жоқ. Бұдан басқа келісім-шартта өзге жағдайларға байланысты, мысалы, несиені өз уақытында қайтару сипаттары айқындалған жағдайда пайыздық көрсеткішті өзгерту құқығы мен міндетін көрсетуге болады. Пайыздық көрсеткішті төлеу несие мерзімі банктік несиелендірудің мерзімділік талабына айналады. Бұл несие белгілі уақытқа берілетіндігін және уақыт мерзімі біткен жағдайда қайтарылуы керектігін білдіреді. Ең қызықтысы және қиыны несие мерзімінің басталу және аяқталу мәселесі. Барлық қарапайымдылыққа қарамастан, ол бірқатар нақтылауларды қажет етеді. Ескере кететіндігі, бұл мәселелер банкте есеп шоты бар несие алушыға несие беру кезінде болмайды. Бұл мәселе банкаралық несиелендіру немесе есеп шоты өзге банкте орналасқан несие алушыны несиелеу кезінде пайда болады. Себебі, несие қолма-қолсыз түрде банктің есебінен несие алушының өзге банктегі шотына аудару кезінде актуалды сипатқа ие болады. Несиені қайтару осы жолмен керісінше жүзеге асырылады. Осы кезде мынадай сұрақ пайда болады: төлем құжаттарының айналым мерзімі несие мерзіміне кіреді ме? Несиенің мерзімі несие алушының шотына ақшаны аударғаннан кейін және осы ақша құралдарын қолдану құқығы берілген күннен басталады.

Сонымен қатар несиенің қайтарымдылығы қарапайым ережеден тұрады – несие қайтарылуы қажет. Несиелік ұйым Қазақстан Республикасының заңнамаларында көрсетілген шараларға сүйене отырып, несиенің қайтарылуын қамтамасыз етуі қажет. Несие ұйымы борышкерге қатысты төлемқабілетсіздігін (банкроттылығы) туралы белгілі болған жағдайда және заң бекітілген талаптарға сәйкес қарызын өтеу міндетін орындамаған жағдайда сотқа шағымдануға құқылы. Бұл жерде несиені қайтару ережесі және әдісі туралы сұрақ туындайды. Дегенмен, несие екі әдіспен қайтарылуы мүмкін:

 а) несиенің барлық сомасы мерзімі біткеннен кейін бір реттік төлеммен қайтарылады;

 б) банктің келісімімен несие келісім-шартта көрсетілгендей бөлшектеніп қайтарылады.

Әрине екінші әдіс банк және несие алушы үшін де қолайлы. Осы процесте басты көңіл бөлетін жайт – несиені пайдаланғаны үшін төленетін несие сомасы. Бөлшектеніп қайтару кезінде пайыз қалған бөлігіне есептелуі керек. Берілген қарыздың жіктелуі және несие тәукелдігін бағалау кәсіпкерлік іс-әрекетке тәуелді түрде жүзеге асырылады. Берілетін барлық қарыздар қамтамасыз етілу деңгейі бойынша 3 топқа бөлінеді:

• қамтамасыз етілген несие өтімді кепіл түрге ие, яғни оның нақты сомасы берілген несиеге тең немесе одан асып кететін немесе бекітілген ереже бойынша сақтандырылған несие түрі;
• жеткіліксіз қамтамасыз етілген несие – бөлшектеніп қамтамасыз етілген несие. Оның нақты құны немесе жүзеге асыру қабілеті күмән келтірерліктей;
• қамтамасыз етілмеген несие – қамтамасыз ету үрдісі байқалмаған несие түрі немесе қамтамасыз етуге нарықтық құны несие көлемінің 60 пайызынан төмен.

ҚР ҰБ-мен несиені жіктеу оның қамтамасыз ету сапасына, несие алушының қаржылық жағдайына, оның несиелік тарихы несинің жіктелу категориясына байланысты жүзеге асырады /9, 3/. Берілген критерийлер бойынша және несиелік міндеттемені орындауды ұзарту мерзімі негізінде одан ары қарай несиені 3 топқа бөлеміз: стандартты, күмәнді және сенімсіз несие. Әрбір осы топтар тәуекелдің анықталған категориясы бойынша танылады. Тәуекелдің бірінші тобына – “стандартты несиеге” — өз уақытында және толық көлемде, сонымен қоса 30 күн мерзімге дейін қамтамасыз етілген несиелер кіреді. Екінші деңгейлі банктер стандартты несие бойынша шығындалған жағдайға резервтік қор құруға міндетті емес және берілген несие көлеміне байланысты 0 пайызды құрайды. Тәуекелдің екінші тобына – “күмәнді несиелерге” – 30 күнге дейін создырылған, қамтамасыз етілмеген несиелер, 30 күннен 60 күнге дейін создырылған, жеткіліксіз қамтамасыз етілген несилер, сонымен қатар 60 күннен 80 күнге дейін создырылған қамтамсыз етілген несиелер кіреді. Коммерциялық банктер күмәнді несиелер бойынша шығындалу жағдайларына берілген сомасының көлемінің мөлшеріне байланысты 5 пайыздан 50 пайызға дейін көлемде резервтік қор құрайды. Тәуекелдің үшінші тобына – “сенімсіз несилерге” – 60 күннен 180 күнге дейін создырылған, қамтамасыз етілмеген және 180 күннен жоғары мерзімге дейін барлық несиелер кіреді. Екінші деңгейлі банктер берілген сома шамасында 100 пайыз шамасында резервтік қор құруға міндетті.

Банктік несиелендірудің қосымша принципі оның мақсатты сипаты болып табылады. Бір тараптың талабы бойынша, әрине, бұл банк, несие келісім-шартпен анықталған мақсатқа беріледі. Жеңілдікті несиелендіру кезінде бұл мақсаттар заңмен анықталады және берілген несиені мақсатсыз пайдаланғаны үшін жауапкершілікке тартылады және ол 50 айлық көрсеткіш шамасында айыппұл салынады /10, 17-6ап/. Несиені мақсатты пайдалану кезінде оны мақсатты қолданылуын қамтамасыз ететін бақылау шаралары келісім-шартта көрсетілген, егер талаптардан ауытқыған кезде оған әсер ету құралдары қолданылады. Банк ай сайын немесе тоқсан сайын кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қарекеті туралы құжаттар алып тұруға құқылы, егер несиелендіру есептік шотына ақшаны аудару жолымен жүзеге асырылса. Егер несие алушы айналым құралдарын жоғалтқан жағдайда, қамтамасыз ету шамасы төмендесе, қолайсыз өзгерістер анықталған кезде немесе ақшаның мақсатсыз пайдаланғаны туралы ақпараттар болған жағдайда банк берілген несиені мерзімінен бұрын қайтарып алуға құқылы. Және де банк несие алушыны төлем қабілетсіз жариялауға және осы негізде банкроттық туралы іс қозғау құқығына ие.

Шындығында да мақсатты несиелер көбінесе несие немесе арнайы несие шоттарын ашу жолы арқылы ұсынылады, бұл өз кезегінде ақшаның қолданылуын бақылауды жеңілдетеді.

Банкпен берілген несиелер жылжитын және жылжымайтын мүліктердің, соның ішінде заңмен немесе келісім-шартпен қарастырылған мемлекетте және өзге де құнды қағаздардың, банктік кепілдемелердің, кепілзаты ретінде қамтамасыз етіледі. Несие алушы келісім-шартта көрсетілген міндеттемелерді бұзған жағдайда банк несиені және осы несие бойынша төленген пайыздарды жетел қайтарып алуға құқылы, егер бұл келісім-шартта қарастырылса. Сонымен қатар, салынған мүліктіде заңда бекітілген жағдайда қайтарып ала алады.

Қазіргі уақытта Қазақстандағы банктік несие банктік заем ретінде өзінің формасы мен мазмұны бойынша өркениетті түрге жетіп қалды. Заемды беру кезінде банк үшін ең маңызды шарт клиенттің жақсы беделі мен оның қаржы жағдайы /11, 489/. Осыған байланысты банктер өзінің клиенттеріне қосымша қаржыландыруды іздеуге кеңес беруді ұсынуға, бизнес жоспар құруға көмек береді /12, 3/. Мысалы, синдицирлендірілген несиелендіру экономиканың алтын өндіру секторын дамытуды жүзеге асыруға және Қазақстанның отандық өндірушілерін қолдау мақсатында құрылған банк-резиденттері үшін жүзеге асырылады.

 

 

• Несиені берудің және қайтарудың құқықтық формалары

 

Банктік несиені алу операциясы несиені беру жөніндегі шешімді қабылдауды қамтитын бірқатар шараларды іске асырылуын қалайды. Нақты айтар болсақ, осы шаралар жергілікті нормативтік актілермен реттеледі және олар әр банкте бір-біріне сәйкес келмейді. Бәріне жалпы ортақ ережесі клиенттің төлем қабілеттігін алдын-ала тексеру болып табылады.  Осы шара арқылы бірқатар ұйымдық, қаржылық және құқықтық мәселелер шешіледі. Әлемнің көптеген елдерінде, сонымен қатар Еуропалық Одақ құрамына кіруші елдері арасында кеңінен тараған әдіс несие берушілер несие бюросы арқылы несие алушының төлем қабілеттігі туралы ақпараттармен алмасуды тұрақты негізде жүзеге асырып отырады.

Қазіргі кезде республикамызда несие бюролар жүйесі дамытылуда. Несие бюролары жүйесін құру банктік қызмет көрсету деңгейін көтеру, халықтың банкке және өзге де қаржылық ұйымдарға сенімін арттыру, банктер мен несие алушылардың мүдделерін қорғау бойынша кепілдемелер жүйесін құру, несие қызметі нарығындағы тәуекелдерді төмендету мақсаттарында құрылуда.

Осы сипатқа байланысты 2004 жылдың шілде айының 29 жұлдызында “Несиелік бюро және несие тарихын қалыптастыру туралы” заңына сәйкес Қазақстанда алғашқы несиелік бюро құрылды. “Алғашқы несиелік бюро” ЖШС-нің құрылтайшылары ретінде 7 банк қатысты: “Альянс Банк” АҚ, “АТФ Банк”, “ТұранӘлемБанкі” АҚ, “ЦентрКредит Банкі” АҚ, “Казкоммерцбанк” АҚ, “Қазақстан Халық банкі” АҚ және “Цеснабанк” АҚ.

Несилік бюроны құру банктермен есепті кезеңде берілген несие, сонымен қатар осы кезеңде есептен шығарылған барлық несие беру бойынша ақпараттар алмасу жолымен қол жеткізілді. Екінші деңгейлі банктер шағын және орта бизнес кәсіпорындарына несие ұсынуға қызығушылық танытпайды, себебі олардың біршама бөлігі несиелік тарихқа ие емес. Көптеген кәсіпорындардың алдағы кезеңдегі алған несиелері бойынша ресми ақпараттың және олардың іс-әрекетіндегі ашықтылықтың жоқтығы банктерге несиені өз уақытында қайтаруы туралы ол кәсіпорын бойынша күмән туғызады. Мемлекетте несиелік бюроның қызметін реттейтін қажетті нормативтік база құрылған және дамытылуда. Банктер және банктік қызмет туралы заңның 34-бабына сәйкес несие алушы несие алу үшін банктің немесе банктік операциялардың кейбір түрлерін жүзеге асыратын ұйымның несие ұсынуына жазбаша келісім беруге міндетті, яғни банк несие алушы және бекітілген шарт туралы ақпараттарды несиелік бюроның ақпараттар базасына ұсынуға тиісті. Сонымен қатар екі жақтың өз міндеттерін орындаумен байланысты ақпараттарды қоса ұсынуы қажет. “Несиелік бюро және Қазақстан Республикасындағы несиелік тарихты қалыптастыру туралы” туралы 2004 жылдың 6 шілдесіндегі № 573-II заңы ҚР-ғы несиелік тарихты қалыптастырудың құқықтық, экономикалық және ұйымдық негізін, осы процеске қатысушылардың құқықтық жағдайын және оны қолданудың ережелерін анықтайды, сонымен қатар несиелік бюроны құрумен, жүзеге асырумен және оның іс-әрекетін тоқтатумен байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді.

Несиелік бюроның негізгі іс-әрекеттері несие тарихын қалыптастыру және несие жөніндегі есептерді тапсыру, сонымен қатар несиелік бюро жүйесіне қатысушылардың іс-әрекетін және арнайы әдебиеттерді, несиелік бюро іс-әрекеті бойынша сұрақтарға кеңестік қызмет ұсынуды автоматтандыруда қолданылатын арнайы компьютерлік бағдарламаларды жүзеге асыру болып табылады.

Несиелік тарихты қалыптастыру және ақпараттарды қолдану келесі принциптерге сүйене отырып жүзеге асырылады:

1. несиелік тарих субъектісінің келісімінің болуы;
2. несиелік тарих субъектілерінің тең дәрежелі болуы;
3. несиелік тарихтың ақпараттар базасын және ақпараттар жүйесін,
   ақпараттарды мақсатты қолданылуы;
4. ақпараттардың құпиялылығы;
5. несиелік тарихтың ақпараттар базасының және осы базаға тиісті
   ақпараттар жүйесінің қорғанысын қамтамасыз ету;
6. ұйымның және азаматтардың заңды мүдделерімен, құқықтарын, еркіндігін
   қорғау;
7. азаматтардың жеке өміріне қол тигізбеу /13, 3-бап/.

Несиелік бюроға ақпараттарды міндетті тасымалдаушылары болып банк, банк операцияларының кейбір түрлерін жүзеге асырушы ұйым, сақтандырудың міндетті түрлерін жүзеге асырушы сақтандыру ұйымдары мен мемлекеттік органдар табылады. Өзге ұйымдар ақпараттық донор мәртебесіне иелік етуге несиелік бюроға, ақпараттарды ұсыну туралы келісім-шартын ерікті түрде бекіту жолы арқылы құқылы /14/.

Несиені ұсынудың және қайтарудың құқықтық формаларына осы процесті жүзеге асыру кезіндегі ережелер және құқықтық шаралар кіреді. Банк ісі саласындағы мамандар қазіргі уақытта екінші деңгейлі банктер несие алушыға несие ресурстарын берудің үш нұсқасын қолданатына жайында көп айтады:

-несие сомасын банк шотынан несие алушының есептік шотына аударуы, осы кезде банк ақшаның қолданылуын бақылау функциясын толықтай жоғалтады;

-банктің шотынан несие сомасын несие алушының арнайы банк осы операцияны толықтай бақылай алады;

-банктің шотынан несие сомасын несие алушының ашылған несиелік шотына аударған кезде, банк банктің арнайы қызметінің акцептісі бойынша шығындалатын ақша қаражаттарын толықтай бақылай алады.

Бұл принциптер негізінен бірқатар заңдық күші бар құқықтық актілерге сәйкес құқықтық талқылауларды қажет етеді. Егер банктік заем тұтыну қажеттілігіне, шикізат немесе құрал-жабдықтарды сатып алуды қаржыландыру мақсатында берілген кезде, яғни есептік шотқа түскеннен бастап шот бойынша операциялардың кезектілігіне бағынады, ал өз кезегінде несие алушының бюджет алдындағы қарыздарын жабуға бағытталуы мүмкін. Бұл жағдайда мақсатты несиелендірудің мазмұны жоғалады, яғни клиенттің өзінің және банктің мүдделеріне сәйкес келмейді.

Банктік несиелендіру банктік заем келісім-шартында көрсетілген арнайы заңды күші бар ережелермен жүзеге асырылады. Бұл сипат Қазақстан Республикасының Азазматтық Кодексінің 726-728 баптарымен реттеледі. Келісім-шарт міндетті түрде жазбаша нысанда жасалуы қажет. Жазбаша нысанды сақтамау банктік заем келісім-шартының заңды күшін жоғалтады. (ҚР АК 728-бап). Заң шығарушы банктік заем келісім-шартын банк немесе несие ұйымы мен несие алушы арасындағы ақша құралдарын беру жөніндегі, яғни келісім-шартта көрсетілген көлемде және алынған сомамен және осы соманы пайдаланғаны үшін төленетін пайызды қайтару міндеттемесін жазбаша түрде сипатын жүзеге асыруды түсінеді.    

Қазақстанның заңнамасы Ресейлік заңнамаға қарағанда “Несиелік келісім-шарт” түсінігін қарастырмайды. Қазақстан Республикасының банктік заңнамасында жоғарыдағы түсінік консесуалдық келісім-шарт негізіндегі банктік заем түсінігі ретінде анықталады: банктің заемды беру міндеттемесі осындай келісім-шартты бекіткен кезден туындайды /15, 360/.

Банктік заем келісім-шарты банк клиенттерін несиелендірудің түрлеріне қарамастан жасалуы қажет. Ол ұйымдастырушылық сипатқа ие болуы мүмкін және вексельдік несие, онкольдық несие немесе несиелік шек түріндегі несиелендіруді қарастырады. Іс жүзінде бұл нысандар бір-бірінен құқықтық табиғаты бойынша емес, керісінше несиелендіруші мен несие алушының өзара әсерлесу әдістерімен ерекшеленеді. Кез келген жағдайда осы сипатты жүзеге асыру үшін банктік заем келісім-шартын бекітіп алу керек және осыдан кейін сол немесе өзге нысандағы несиені ұсынуға болады. Бұндай келісім-шарт ұйымдастырушылық сипатқа ие. Себебі осы келісім-шарт екі жақтың міндеттерін, мерзімін және қандай жағдайда несиені қайтару немесе беру керектігін бекітеді. Сол немесе өзге шараларды орындау келісім-шартты бекіту емес, керісінше шарттың кейбір талаптарын жүзеге асыру болып табылады.

Несиелік шек дегеніміз – банктің клиентке оның жазбаша өтінішінде көрсетілген максималды сома шегінде ақша сомасын сөзсіз беру міндеттемесі. Несие алушы бұл кезде несиелік шектің мерзімі ішінде әртүрлі несие сомасын қолдануға және алғашқы нақты пайыз бойынша соманы төлеу міндеттемесіне ие. Несиелік шек әдетте бір жылға ашылады. Ол маусымдық айналым капиталының жеткіліксіздігінен – маусымдық, ақша құралдана ұзақ мерзімді қажеттілік туындаған кезде – қайта жаңартылатын болып бөлінеді. Онколдық немесе вексельдік несие (on call ағылшын сөзінен – талап бойынша) дегеніміз – қазыналық, коммерциялық немесе өзгеде вексельдердің қамтамасыз етілуімен берілетін және бірінші талап бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие. Әдетте несие арнайы несиелік шот бойынша беріледі, яғни осы түрі бойынша несиені толықтай қайтару және пайыздарды төлеу жүзеге асырылады.

Банктік заем келісім-шартын бекітетін кезде шартты бекітетін өкілетті тараптарды дұрыс анықтап алу қажет. Сот тәжірибесіне сүйенетін болсақ, бірқатар формальды талаптарды сақтамаудың салдарынан бірнеше несие келісім-шарттары жарамсыз болып табылды. Банктік заем келісім-шартының жарамдылығы келісім-шартты бекітетін өкілетті тұлғаның құзырлығына, заңдар мен жарғылардың талаптарына байланысты болады. Бұл банкке де, несие алушыға да қатысты. Банктік заем келісім-шартын бекіту кезінде өкілетті тұлғаның құқықтық негіздемесін ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар негіздеменің өзімен танысу керек. Дегенмен соттық жанжалды шешу кезінде тараптар шектеу сипаты туралы білу керектігі немесе білетіндігі жайлы келісім-шартта сілтеме болуы керек.

 

 

 

 

 

• Банктік несиелендіруді қамтамасыз етудің ерекшеліктері

 

Банктік несиелендіруді кәсіби іс-әрекет ретінде жүзеге асыру кезінде несиені ұсыну жайлы маңызды және шешілетін сұрақтардың болуын қалайды. Бұл айтарлықтай түсінікті, егер ұйым ерекше жағдайларда несие берген кезде ол несие алушының төлем қабілеттілігі жайлы жақсы ақпараттандырылған. Кері жағдай болғанның өзінде пайда болған шығынды өзге қызметтерден түскен шығындармен жабуға болады. Егер банк өзінің сәтті қызметтері үшін тұрақты түрде несие беріп тұрған кезде сол немесе өзге себептерге байланысты берілген несиенің қайтарылмау мүмкіндіктерін қарастыру керек. Сондықтан банктің және оның салымшыларының несие ала-алмаған кездегі мүдделері қалай қорғалатындығын алдын ала анықтап алуы  қажет. Тәжірибе көрсеткендей мемлекетіміздегі несиелердің қайтарылмауы көп кездесіп, бұлар қарапайым жағдай болып барады, яғни бұл міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін әдістерді қосымша қарастырудың қажеттігін айқындайды.

Іс жүзінде банк міндеттемелерді орындатуға Қазақстан Республикасындағы кез келген азаматтық құқығын қолдануға және келісім-шартта заңға қайшы емес міндеттемелерді көрсете алады.

ҚР АК 292-бабы бекіткендей, міндеттемелерді орындау заңдарда немесе шартта көзделген айып төлету, кепіл, борышқор мүлкін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпұл және басқа да әдістер арқылы қамтамасыз етіледі. Теориялық көзқарас бойынша банк мүдделерін қорғайтын құралдардың және құқықтық қатынасқа қатысатын қатысушылардың міндеттемелері мен құқықтарының жиынтығының құқықтық табиғатын айыра білу керек. Осыған байланысты несие қайтарылмаған жағдайда қолданылатын құқықтық институттарды үш топқа болуге болады. Бірінші топқа ҚР АК 18-тарауында қарастырылған міндеттемелерді орындатуды қамтамасыз ететін дәстүрлі әдістер кірген. Осылардың ішіндегі ең жиі қолданылатын әдістері айып төлету, кепіл, кепіл болушылық және кепілдік. Екінші топқа несиені қайтармаған кезде банктің мүдделерін қанағаттандыруға құқықтық кепіл қалыптастыратын сақтандырудың әртүрлі келісім-шарттары кіреді. Ал үшінші топқа банк пен оның салымшыларының мүдделерін қорғайтын стандартты емес әдістері кіреді. Бұл жерде сөз міндеттемені тоқтатудың және қарызды өтеудің мүлікпен төлетудің екі тарапқада тиімді жолы арқылы жағдай жасайды.

ҚР АК 293-бабына сәйкес айып төлеу дегеніміз – борышқор міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше орындамаған ретте, атап айтқанда, орындау мерзімін өткізіп алған ретте несие берушіге төлеуге міндетті, заңдармен немесе шартпен белгіленген ақша сомасы. Айып төлеу туралы талап бойынша несие беруші оған келтірілген залалдарды дәлелдеуге міндетті емес.   

Банктік несиелендіруде айып төлетуді қолданудың басты сәттерінің бірі болып оның қамтамасыз етушілік қызметі және шығындарға сәйкестігі табылады.

Банктік несиелендіруде кепілді қолдану бірқатар ерекшеліктерге ие, яғни банктік заем келісім-шартын бекіту кезінде банк пен несие алушы осы артықшылықтарды ескеру керек. Осы ерекшеліктер қазіргі уақытта заңнамалық күші бар және банктік іс-әрекеттің спецификасымен анықталады. Қазіргі уақытта кепіл туралы заңнама көп деңгейлі және күрделі сипатқа ие. Дегенмен ҚР АК (299-328 баптары) сәйкес кепілді тіркеу ережелерін, мемлекеттік мүліктің кепілдік мәмілені келістіру, мүліктердің кейбір жеке түрлерін (айналымдағы тауарлар, жылжымайтын мүліктер және т.б.) кепілге қалдыру ерекшеліктерін реттейтін бірқатар нормативтік актілер өз күшін сақтайды. Одан басқа 1995 жылдың 25 желтоқсанында “Жылжымайтан мүлікке құқығын және олармен мәмілелерді жүргізуді мемлекеттік тіркеу туралы” заң қабылданды.

Қазіргі уақытта кепіл ретінде пәтерлер, үйлер, жер учаскелері, құнды қағаздар, қоғамдық және шаруашылық серіктестіктерінің жарғылық капиталдарындағы үлестері мен пайлары, шетел валютасы, асыл тастар мен металлдар, көлік құралдары қолданылады. Осы заттардың әрқайсысы өз ерекшеліктеріне ие.

Банктік кепілдегі басты сұрақ міндеттемелерді орындамаған жағдайда кепілге қойылған мүлікті төлету ережелері болып табылады. Осы сұрақтағы басты мәселе несие берушінің мүддесін қанағаттандыру мақсатында рұқсат етілген құқықтық нысандарда несие алушының құқықтарына қысым жасамай қолдану мүмкіндігі.

Бактік тәжірибеде несиені қамтамасыз ету мақсатында көбінесе кепіл болушылық қолданылады, яғни жеке тұлғаларды несиелендіру кезінде. Бұл кезде Азаматтық Кодекстің реттеуші нормаларын ескеру қажет.

Кепілдік пен кепіл болушылықтың мазмұны келесідей, яғни белгілі бір тұлға несие берушінің алдында келісім-шартты бұзғаны үшін негізгі борышкер үшін жауапкершілікті өз мойнына алады. Кепілдік дегеніміз – кепілдік беруші борышқордың несие берушісі алдында осы жақтың міндеттемесін орындалуына толық немесе борышқормен ортақтасып ішінара жауап беруге міндеттенеді /16, 20/.

Әлемдік тәжірибеде банктер келісілген кепілдік бойынша бірыңғайланған ережелерге және талап бойынша кепілдік үшін  бірыңғайланған ережелерге сүйенеді /17, 234/. Осыған сәйкес кепілдік беруші бойынша келіспеушіліктерді білдіру жазбаша нысанда және кепілдік берушіге бекітілген ереже бойынша бағытталады. Кепіл болушылық келісім-шарты – несие беруші мен үшінші жақтың атынан іс-әрекетке араласатын  кепіл болушы арасындағы келісімі ретінде  пайда болады. Осылайша борышкер мен кепіл болушы арасындағы байланыс борышкердің міндеттемесі үшін  толықтай немесе жартылай жауап беруге міндеттеме алып, байланыс әр түрлі болуы мүмкін. Бұл дербес, мысалға сақтандыру немесе басқа да құқықтық байланыс болып табылатын, яғни қайтарымсыз негізде құрылған келісім-шарт. Мұндай байланыс құқықтық сипатқа ие болмауы мүмкін. Кез келген жағдайда кепіл болушылық несие беруші мен борышкердің арасындағы келісім-шарт үшін қоздырушы себеп болады. Кепіл болушылық келісім-шарты бір жақты міндеттеуші, консесуалды және қайтарымсыз болып табылады. Бұл кепіл болушының борышкерден қарызын өтемегені кезіндегі шығынын өтеуді талап ете алмайтындығын білдіреді. Қайтарымсыздылық кепіл болушы мен несие беруші арасындағы қатынаста қолданылады.  Кепіл болушылық келісім-шартының мазмұны ретінде кепіл болушының, борышкердің өз міндеттемесін толықтай немесе жартылай орындауына жауап беру міндеттемесі ретінде қарастырылады. Бұл кепіл болушы борышкердің міндеттемесін орындау керек дегенін білдірмейді. Борышкер өз міндеттемесін орындамаған жағдайдағы жауапкершілігін кепіл болушыға міндеттеу керектігі туралы сөз болуда. Мұндай жауапкершілік ақшалай соманы төлеу түрінде білдірілуі мүмкін. Сондықтан келісім-шартта қандай сомада, қалай төлеу керектігі және қандай міндеттемелер туындаған жағдайда төлеу керектігі анықталуы тиіс. Кепіл болушы несие беруші алдында кепіл болушылықта көрсетілген сома шегінде жауапкершілікке ие, егер өзге жағдайлар кепіл болушылықта қарастырылмаса. Субсидиярлық жауапкершілікке ие кепіл болушыға талаптар қоймас бұрын несие беруші борышкер жағынан қанағаттандыруға ие бола алатын орынды шараларды қолдануы тиіс. Кепіл болушылық келісім-шарты және міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ететін қалған әдістер негізгі міндеттемелермен тығыз байланысты. Бірақ басқа әдістерге қарағанда кепіл болушылық болашақта пайда болатын міндеттемелерді орындауды қамтамасыз етуге бағытталған. Осылайша кепіл болушылық болашақ міндеттемелердің пайда болуының алғы шарты ретінде қалыптасады және өзге келісім-шартты бекітудің қажетті шарты болып табылады. Бұл әрине несиелік, заемдық міндеттемелерге қатысты. Кепіл болушылықтың әртүрлі құқықтық емес нысандардан ажырата білу керек. Мысалы, банктің несие алушы туралы төлем қабілеттілігі туралы анықтаманы беруі және т.б. мұндай іс-әрекеттер кепіл болушылық бойынша қатынастарды туындатпайды және кепіл болушылықта бекітілген құқықтық салдарға апармайды.

Кепілдік және кепіл болушылық кепілдік немесе кепіл болушылықтың келісім-шарты негізінде пайда болады және жазбаша нысанда толрырылуы міндетті. Яғни бұл сипаттар ҚР АК 331-бабында көрсетілген. Бұл шараларды орындамау келісім-шарттың жарамсыздығын және кепіл болушылықтың жауапкершілігінің сәйкесінше жоқтығын білдіреді. Осылайша заңды реттеуге ҚР АК 152-162 баптары қолданылады.

Кепіл болушының несие беруші алдындағы жауапкершілігі келісім-шарт мазмұнына байланысты, себебі көрсетілген норма келісім-шарт арқылы субсидиярлы жауапкержілікті бекітуге құқық береді. Егер келісім-шартта немесе арнайы құқықтық нормаларында борышкер және кепіл болушы ортақтасып төлейтін борышкерлер екендігі туралы нұсқаулар болмаса,  ҚР АК 287-бабының күші бойынше несие беруші борышкерге және кепіл болушыға олардың жауапкершілігі туралы талаптар қоюға құқылы. Егер кепіл болушылық келісім-шартында субсидиярлық жауапкершілік көрсетілсе, онда ҚР АК 332-бабына сәйкес несие беруші кепіл болушыға талап қоймас бұрын негізгі борышкерге талап қоюға міндетті. Өз кезегінде несие беруші борышкер жағынан жауапкершіліктің орындалмағаны жөнінде ақпарат алса, сонымен қатар орындаудан бас тартса, онда ол кепіл болушыға талап қоюға құқылы.

Кепіл болушының жауапкершілігінің көлемі негізгі борышкердің жауапкершілігімен бірдей. Ол тікелей нақты шығындардан, сонымен қатар сот шығындарынан тұрады. Бірақ келісім-шартта кепіл болушының шектелген жауапкершілігі немесе нақты сома немесе шығындардың нақты бөлігін көрсетуі арқылы шектелуі мүмкін.

Егер кепіл болушы ретінде екі немесе оданда көп тұлғалар қатысатын болса, онда олар ортақтасып төлейтін борышкерлер деп аталады, яғни олар несие беруші алдында ортақ жауапкершілікке ие. Бұл жерде кепіл болушылық келісім-шарты күші негізінде басты борышкерге қатысты субсидиярлы борышкерлер болып табылады. Бірақ көп жағдайда осы тұлғалардың ортақ жауапкершілігі қалыптасады. Осы құқықтық қатынастарды ортақ міндеттемелерді реттейтін заңды күші бар барлық құқықтық нормалар реттей алады. Несие берушінің талаптарына қарсы кепіл болушының ниет білдіру құқығы кезінде осы қатынастарды құқықтық негізде реттеуді қажет етеді.

ҚР  АК 335-бабына сәйкес кепілдіктен немесе кепіл болушылықпен қамтамасыз етілген міндеттемені орындаған борышқор кепілдік берушіге немесе кепіл болушыға бұл туралы дереу хабарлауға міндетті. Олай болмаған жағдайда өз кезегінде міндеттемені орындаған кепілдік беруші немесе кепіл болушы несие берушіден негізсіз алынған өндіріп алуға, не борышқорға кері талап қоюға құқылы. Соңғы жағдайда борышқор несие берушіден тек негізсіз алынған соманы ғана өндіріп алуға құқылы.

Кепілдік және кепіл болушылық өзінің заңды күшін міндеттеме орындалғаннан кейін жоғалтады. Сонымен қатар кепілдік және кепіл болушылық өзге тұлғаға осы келісім-шартта көрсетілген жауапкершілікті ауыстырған кезде, егер кепілдік беруші немесе кепіл болушы несие берушіге жаңа несие алушы үшін келісімін бермеген жағдайда өз күшін жоғалтады. Сонымен қатар кепілдік пен кепіл болушылық келісім-шартта көрсетілген мерзімінен асып кетсе, өз күшін жоғалтады.

Кепілдік бойынша кепілдік беруші, заң актілерінде көзделген жағдайлары қоспағанда, басқа жақтың (борышқордың) несие берушісі алдында осы жақтың міндеттемесінің орындалуына толы немесе ішінара ортақтасып жауап беруге міндеттенеді. Кепілдік шарты болашақта туындайтын міндеттемені қамтамасыз ету үшін де жасалуы мүмкін (ҚР АҚ-329).

Кепілдік беруші несие беруші алдында, егер кепілдік шартына өзгеше белгіленбесе, борышқор сияқты айыппұл, сыйақы төлеуді қоса алғанда, борышты өндіріп алу жөніндегі сот шығындарын және борышқордың міндеттемені орындамауы немесе тиісінше орындамауы салдарынан туындаған несие берушінің басқа да зияндарын төлеуде сондай көлемде жауап береді. Кепілдік беруші, несие берушінің талаптарын қанағаттандыруға дейін бұл туралы борышқорға ескертуге, ал егер кепілдік берушіге қуыным жасалса, борышқорды іске қатыстыруға міндетті. Олай болмаған жағдайда борышқор өзінің несие берушіге қоймақшы болған қарсылықтарын кепілдік берушінің қайтарып қойған талабына қарсы қоюға құқылы.

Кепілдік берушіге, егер кепілдік шартымен өзгеше туындамаса, нсие берушінің талабына қарсы борышқор қоя алатын қарсылықтарды қоюға құқылы. Кепілдік беруші бұл қарсылықтарға құқығын тіпті егер борышқор олардан бас тартқан немесе өзінің қарызын мойындаған жағдайдада жоғалтпайды.

Заң азаматтық қатынастарды тұрақтандыру үшін кепілдік пен кепіл болушылықты мерзімін және кепіл болушыға несие берушінің талаптарын қою мерзімдерін бекітеді. Егер келісім-шарттың өзінде мерзімі көрсетілсе, онда мерзімі біткен жағдайда кепіл болушылық өз күшін жоғалтады. Бірақ бұл мерзім негізгі міндеттемені орындау мерзіміне қарағанда аз болса, онда кепіл болушылық өз мазмұнын жоғалтады.

Қорыта келгенде банктік несие дегеніміз – несиелік мәміленің субъектілері ретінде міндетті түрде екі тұлға қатысатын, яғни несие беруші мен алушы бар несиенің арнайы түрі.

Банктер қаржы ресурстарын несие алушылардың осы құралдарға қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында шоғырландырады. Мұндай операциялар экономикалық көзқарас тұрғысынан несиелік операциялар болып табылады.

Несие капиталы нарығында банктер ерекше орынға ие, бірақта өздерінің жеке және тартылған қаржылық құралдарды несие алушыларға әртүрлі формада ұсына отырып, несиелік операцияларды жүзеге асырушы арнайы ұйым болып табылады.

Банктер несиелендеру кезінде бірнеше принциптерге сүйенеді:

• мерзімдік: несие белгілі бір уақыт аралығына беріледі;
• төлемік: несиені қолданғаны үшін несие алушы сыйақы төлейді;
• қайтарымдық: несие алушы белгілі бір мерзім өткеннен кейін алынған несие сомасын қайтарады.

Несие алушы мен банктің қарым-қатынасын реттеуде банктік заем келісім-шарты қолданылады. Келісім-шарты міндетті түрде жазбаша нысанда болады.

ҚР АК 292-бабы бекіткендей, міндеттемелерді орындау заңдарда немесе шартта көзделген айып төлету, кепіл, борышқор мүлкін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпұл және басқа да әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тарау 2 «АЛЬЯНС БАНК» АҚ МЫСАЛЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ

 

Бұл тарауда екінші деңгейлі банктермен республика бойынша берілген несиелерге талдау жаса отырып, ол көрсеткіштер Альянс Банктің көрсеткіштерімен салыстырылады, банктің заңды тұлғаны несиелендіруі бойынша құжаттарына құқықтық сараптама жасалу және оның несие қабілеттігін анықтау мәселелері қарастырылады.

 

 

2.1 Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің несиелік
            қызметін талдау

 

Екінші деңгейлі банктердің дәстүрлі-базалық қызметтерінің бірі – экономиканы несиелендіру болып табылады. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңызды қызметіне және бакнтің активті операциясына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады.

Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерінің несиелік операцияларының даму сипатын және олардың нарықтағы үлесін төмендегі көрсетілген статистикалық мәліметтерден көруге болады. Бұл көрсеткіштерге сүйене отырып, мемлекетіміздің экономикасының тұрақты түрде дамып келе жатқанын айтуға болады.

 

Кесте 1

Екінші деңгейлі банктердің экономикаға салған
              несиелік салымдары, (млн. тенге)

 

	2002 ж.	2003 ж.	2004ж.	2005ж.	2005ж.,үлес салмағы, %
Екінші деңгейлі банктер несилері соның ішінде: қысқа мерзімді ұзақ мерзімді	672 407      289 014 383 393	978128 369 775 608353	1 484 010 508 596 975 414	2 592 061 956 470 1 635 591	100 36,9 63,1

 

Негізінен 2005 жылғы көрсеткіштер бойынша ұзақ мерзімді несиелер жалпы несие көлемінің 63,1 пайызын құрайды, яғни 1635591 млн. тенге. Бұл көрсеткіш алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,7 есеге артқан. Сол сияқты қысқа мерзімді несиелерде аладыңғы жылмен салыстырғанда шамамен екі есеге өсіп, 956470 млн. тенгені құраған.

 

Кесте 2

 Екінші деңгейлі банктер несиелері (мерзімі бойынша)

 

	2002 ж.	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.	2005ж.,ес салмағы, %
Ұлттық валютадағы несиелер: қысқа мерзімді ұзақ мерзімді шетел валютасындағы несиелер: қысқа мерзімді Ұзақ мерзімді	211 862 113 949 97 913 460 545 175 065 285 479	435 437 192 148 243 289 542 692 177 627 365 065	714 071 309 294 404 777 769 939 199 302 570 637	1 254 558 539 460 715 098 1 337 503 347 751 989 752	100 43 57 100 26 74

 

Шетел валютасында берілген несиені ұлттық валютада берілген несиелермен салыстырғанда екеуінің арасындағы айырмашылығы 2002 жылмен салыстырғанда төмендеген. Бұл негізінен тенгенің тұрақтануымен түсіндіріледі.

 

Кесте 3

 Салалар бойынша екінші деңгейлі банктердің несиелері

 

	2002 ж.	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.	2005ж.,ес салмағы, %
Жалпы несиелер соның ішінде: өнеркәсіп ауыл шаруашылығы құрылыс көлік байланыс сауда басқалары	672 407   230 786 76 417 42 700 20 263 12 777 197 847 91 318	978 128   273 486 117 355 75 179 31 453 7 729 276 892 196 035	1 484 010   289 614 125 204 158 799 56 201 19 670 398 624 435 898	2 592 061   437 727 163 990 313 481 96 043 21 689 638 343 920 787	100 16,9 6,3 12,2 3,7 0,8 24,6 35,5

 

Соңғы жылы өнеркәсіп саласын несиелендіру алдыңғы жылдармен салыстырғанда екі есе өсіп, 437 727 млн. тенгені құрап отыр. Алдыңғы жылдардағыдай сауда саласында несиені қолдану үлесі жоғары деңгейде сақталып отыр /18, 350/.

Альянс Банктің несиелік қоржыны 2002 жылдан бастап 11,8 есеге – 7 млрд. тенгеден 103,4 млрд тенгеге дейін өсті (кестеде – жақын бәсекелестермен салыстырған жағдай).

 

 

 

 

 

Екінші деңгейлі банктердің несие қоржыны

 

 

Сурет 1

 

2002 жылдан бастап жеке тұлғаларды несиелендіру көлемі 14,6 есеге, ал банктің жалпы несие қоржынындағы жеке тұлғаларды несиелендіру үлесі 2005 жылғы 1 сәуірдегі ақпарат бойынша 21,5%.

 

Альянс Банктің несие қоржынының өсу серпіні

 

 

Сурет 2

 

Корпоративтік қаржыландыру аясында 2004 жылы заңды тұлғаларды несиелендіру экономикалық өсу қарқынынан жоғары дәрежеде дамыды, төмен инфляциялық күтімдер және сыртқы несие алу нарығының коньюктурасындағы оң қатынас қазақстандық банктердің дамуына жоғары әсер етті. Коммерциялық банктермен берілген несиелердің жалпы сомасы жыл аяғында 1 484 010 млн. тенгені құрады, бұл 2003 жылмен салыстырғанда 51,7 пайызға көп. Берілген ақпарат несие бойынша пайыздың орташа деңгейін төмендету үрдісімен байланысты емес. Яғни бұл қысқа және орта мерзімді несиелердің коммерциялық және өндірістік кәсіпорындарға айтарлықтай дәрежеге жеткізді.

Осы жағдайда заңды тұлғаларды несиелендіру банк стратегиясының маңызды элементі болған және болып қалады. Альянс Банктің корпоративтік несиелендіруді дамытудағы іргелі принципі ретінде оны абсолюттік дәрежеде жай ғана көбейту емес, керісінше банктік өнімдерді ұсынудың жаңа қызмет түрлері есебінен айтарлықтай деңгейде жалпы кірісті ұстап тұру 2004 жылғы орташа айлық көрсеткіш бойынша банктің несиелік қоржыны жалпы активтер көлемінің 60 пайызын құрады. Бұл әлемдік стандарттарға толықтай сәйкес екендігін білдіреді. өткен жылмен салыстырғанда берілген несиенің біраз бөлігі (60 пайызға жуық) негізі құралдарды сатып алуға берілген, бұл өз кезегінде клиенттердің инвестициялық белсенділігінің артқандығынына дәлел бола алады. Ұзақ мерзімді несиелердің үлесі банк пассивінің құрылымының өзгеру есебінен 31 пайыздан 38 пайызға өсті. 

Өткен жылы корпоративті клиенттерді қаржыландырудың прогресивті формасын қолдану қажеттіліні айтарлықтай өсті, яғни аса жоғары көлемде және оптималды кіріс жағдайында ұзақ мерзімге беру үрдісін сипаттайды. Бұл өз кезегінде негізгі құралдардың тозуының жоғары көрсеткішіне ие немесе жаңа нарықтарға шығуға ұмтылған үлкен кәсіпорындарды қаржылық-экономикалық сауықтыруды одан ары қарай жүргізу сипатымен түсіндіріледі. Осыған байланысты корпоративтік қаржыландыру бағытындағы банктердің бәсекелестігін төмендетуден қашу мақсатында іс-әрекеттерді жүзеге асырылады. Осы үрдістің негізгі тапсырмасы үлкен және ерекше үлкен құрылымдық инвестициялық жобаларды дамыту және жүзеге асыру болып табылады. Осы кезде несиелендірудің прогресивті формалар қолданылады. өькен жылғыдан банк құрылымдық және жобалық қаржыландыру нарығында үлкен халықаралық банктермен әріптестік негізінде өз орнын тапты. Көбінесе Standard Bank London-мен біріге отырып, 2003 жылдың аяғында тартылған синдицирлендірілген заем құралдарнын орналастыру бойынша келісім-шартты жүзеге асыруда.

Бизнестің барлық сегменттерінде қызмет атқаратын банктік құрылымдар арасындағы қатаң бәсеке жағдайында Альянс Банк өзінің дәстүрлі күшті жақтарын дамытуға талпынуда. Осындай қызметтерінің бірі ретінде шағын және орта бизнес клиеттерімен жұмысты жүзеге асыру болып табылады. есептік кезеңнің аяқ жағында осындай түрдегі несиені кәсіпорындарға ұсыну банктің несиелік қоржынының 45 пайызын құрайды, бұл 2003 жылмен салыстырғанда 10 494 млн. тенгеге көп. Олардың үлесіне сонымен қатар банктердің заңды тұлғаларға қызмет көрсетуден түскен пайызсыз кірістері 52 пайызын құрады. 2004 жылғы шағын және орта бизнес кәсіпорындары бойынша пайыз мөлшерлемесінің орташа деңгейі 19,1 пайызды құрады. Бұл орташа есеппен несиелендіру 2-3 жылда асырылған кезде шағын және орта бизнестерге берілетін орта мерзімді бәсекеқабілетті өнімді анықтайтын негізгі сәт — кәсіпорындармен жұмыс істеу ынтасы және қабілеті болып табылады. Тәуекелдерді бақылаудың айтарлықтай сенімді және дәстүрлі емес механизмдердің болуы банкке потенциалды клиенттер аудиториясын максималды түрде көбейтуге мүмкіндік береді.

Елдегі нарық сегменттерінің даму алғы шарттары мен жоғары потенциалын ескере отырып, Альянс Банк бөлшек бизнес нарығын қорландыру көзқарасы бойынша, сонымен қатар банктің кіріс базасын арттыру және несиелік қоржынды диверсификациалау тұрғысынан алғанда сенімді. 2004 жылы өнімдердің бөлшек бизнес нарығында банк бірқатар жетістіктерге жетті. Бөлшек бизнестің бір бөлігі ретінде несиелендіруді алып қарастырсақ:

• бөлшек несиенің қоржынының абсолютті өсімі 6,5 млрд. тенгені құрады, яғни 2003 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда 4 есе көп;
• бөлшек несие қоржынының өсу қарқыны 3,2 пайызды құралы, бұл өз кезегінде республиканың банктік жүйесінің көрсеткішінен жоғары (2,5);
• жыл ішіндегі банктің нарықтағы үлесі 2,7 пайыздан 3,4 пайызға дейін өсті;
• бөлшек несиенің жалпы несие қоржынындағы үлесі 1 жыл ішінде 9,2 пайыздан 17 пайызға дейін өсті.

Банк активтерінің басты бөлігін несиелік оперрациялар құрайды, сондықтан олар банктің басты табыс көзі болып табылады. Сол себепті несиелік тәуекелге жоғары маңызға ие және ерекше мән берген жөн. Банктегі несиелік тәуекелді реттеудің басты элементтеріне несиелерді бағалаудың ішкі рейтингтік жүйесі, күтілетін және күтілмейтін жоғалтуларды жабу үшін қорлар құру, несие қоржының  диверсификациялау, лимиттендіру, сонымен қатар арнайы сақтандыру ұйымдарының көмегімен тәуекелдерді сақтандыру.

Банктің несиелерді сұрыптаудың ішкі жүйесі мыналарға қол жеткізуге көмектеседі:

• несие алышының несиеқабілеттігін талдаудың тиімділігін арттыруға;
• ұзақ мерзімді мерзімге капитал жеткіліктігін анықтаудың нақтылығын арттыру;
• несие қоржынының серпінін талдау мен мониторинг жасауға ішкі рейтингтерді қолдану;
• потенциялды мәселелі несиелер туралы алдын-ала хабарлама алып отыру;
• несие алушының және мәміленің тәуекелдігіне байланысты несилер бойынша баға қалыптастырудың жүйесін қолдану кіреді.

Несие тәуекелінің деңгейін қадағалау несие тәуекелінің деңгейін нақты көрсететін күнделікті мониторингтік есептермен жүзеге асырылады. Несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесі банк үшін несие қоржынының жоспарлау деңгейін ұстап тұруға мүмкіндік береді. Несиелік тәуекелді басқару саясатын тұрақты дамытудың арқасында 2005 жылы несие қоржынының басты бөлігін немесе 94 пайызын төмен несиелік тәуекелге ие несиелердеп қалыптасты. Олар негізінен стандартты және күмәнді несиелердің бірінші категориясына кіретін несиелер және олардың несие қоржынындағы үлесі алдыңғы жылмен салыстырғанда жыл басынан бері 6 пайызға өсті. Қор мөлшері 50-100 пайызды құрайтын проблемалық несиелердің үлесі несие қоржынының 3,8 пайызын құрайды.

 

 

Несие қоржыны және мерзімі өткен қарыздың өсу серпіні

 

Сурет 3

 

Несие қоржынының өсуіне қарамастан мерзімі өтіп кеткен несиелер үлесі жалпы несие салымдарының көлемінен 2003 жылы 4,1 пайыздан 2005 жылы 3,2 пайызға дейін төмендеді.

Несие тәуекелдерін диверсификациялауды жүргізу арқылы оларды шоғырлануы төмендеуі: несие қоржынындағы он ірі несие алушының үлесі 2004 жылы 23,7 пайыздан 2005 жылдың соңында 18,5 пайызға төмендеді.

Берілген несиелердің құрылымы салалық негіздед балансталған. Банктің жаңа несие алушыларының денін көтерме сауда секторы құрайды (2005 жылдың аяғында несие қоржынының 21 пайызы), өндіріс секторы (19 пайыз), жеке тұлғалар (17 пайыз), құрылыс (14 пайыз).

 

Экономика саласындағы несие қоржыны (31 желтоқсан 2005 жыл)

 

Сурет 4

 

Альянс Банк банктік бөлшек бизнесті өзіінң стратегиялық бағытының бірі ретінде қарастырады. Банктің бөлшек бизнеске қызығушылығының басты себептерінің бірі тәуекелді диверсификациялау мен несиенің үлесі ірі корпоративтік клиенттерде ғана шоғырлануын төмендетуде. Тұтынушылық несиелердіңде жалпы несие қоржынындағы үлесі жылдан жылға артып келеді. Мұндай саясат шағын және орта бизнесті несиелендіруге қатысты жүргізілуде. 

 

Шағын және орта бизнес пен тұтыну несиесінің өсу серпіні

 

Сурет 5

 

Несиелік жоғалтулар бойынша резервтер жалпы несие қоржынының үлесінен 2004 жылдың соңында 5,0 пайыздан 2005 жылдың соңында 4,7 пайызға төмендегеніне қарамастан құрылған резервтер банктің несие қоржынының тәуекеліне толықтай жауап бере алады. Себебі банкте тиімді жұмыс істейтін несие сапасына мониторинг жүйесі бар /19, 33/

 

 

• Альянс Банкте жауапкершілігі шектеулі серіктестікті несиелендіру құжаттарына құқықтық сараптама жасау

 

«Құрылыс» ЖШС-гі Альянс Банктің Алматы филиалына “Бизнес-Гранд” бағдарламасы бойынша жалпы сомасы 2 760 мың АҚШ долларына тең негізгі құрал-жабдықтарды сатып алуға банктік несие ұсыну туралы өтінішін білдіреді. Несие сомасы филиал үшін бекітілген сомасынан асып кеткендіктен жоба өндірістік тәжірибе өткен Альянс Банктің Бас офисында қарастырылды. Банктің корпоративтік стандарттарымен бекітілген ішкі банктік ережелері бойынша несие бөлімінің маманына несие алушы өтініш білдіргеннен кейін кеңеспен және несиені алу жөніндегі өтінішін қарастыру үшін қажетті құжаттар тізімін алады. Толық құжаттар тізімі қосымшада А-да көрсетілген.

Компания туралы мәліметтер:

— Серіктестік алғашқы рет 2002 жылы 13 маусымда тіркелген. 2006 жылы 20 наурызда серіктестіктің қатысушыларының құрамы өзгергеннен кейін қайта тіркеуден өткен;

— Серіктестіктің қатысушысы болып Қазақстан Республикасының азаматы табылады;

— Серіктестіктің негізгі қызметі: құрылыс материалдарын, темірбетондық өнімдерін және басқада құрылысқа қатысты өнімдерді өндіру. 

Ұсынылған құжаттарды толықтығын және рәсімделуін толықтай зерттегеннен кейін несие бөлімінің маманы алынған өтінішке қабылдау күні мен кіріс номерін қоя отырып, алынған құжаттарды тіркеу кітабына тіркейді. Несие бөлімінің маманы қаржылық талдауды жүргізгеннен кейін құжаттарды келесі тәртіп бойынша қызмет орындарына таратады:

• Заң қызметі бөлімшесіне бекітілген ережеге сәйкес жоба бойынша алғашқы құқықтық қорытынды шығару үшін;
• Бағалау қызметі бөлімшесіне кепіл мүліктерін бағалау бойынша қорытынды шығару ұшін;
• Тәуекел қызметі бөлімшесіне тәуекелділік қорытындысын дайындау үшін.

Толық құжаттар пакетін алғаннан кейін Заң қызметі бөлімшесі заңгері ұсынылған құжаттар бойынша құқықтық сараптама дайындайды.

Біріншіден, фирмалық бланкіде толтырылған қарыз алушының несиелеу туралы өтініші мен несие алушының анкетасы құрылтай құжаттарының түпнұсқасымен салыстырыла отырылып, шынайылық пен нақтылығы тексеріледі. Банк “Банктер және банктік қызмет туралы” заңның 34 бабына сәйкес несиені ұсыну туралы келісім-шартты бекітудің міндетті шарасы ретінде банктік операциялардың кейбір түрлерін жүргізуші ұйымдар мен банктердің несие ұсынысына қарыз алушының жазбаша келісімінің болуы, несие алушы туралы несие бюросының ақпараттар базасына бекітілетін келісім-шарттар туралы ақпараттар, сонымен қатар екі тараптың өз міндеттерін орындау жайындағы ақпараттар болып табылады.

Несие алушының өкілетті органының шешімінде несиені алуы туралы, кепілге ұсынылатын мүліктің түпкілікті сипаты (жылжымайтын мүліктің кадастрлық номері, инвентарлық номері және мүліктің техникалық, баланстық, қалдық құны туралы сипаттамасы және т.б.) мен оны ұсыну шешімдері туралы және несие алушы өз міндеттемелерін банк алдында дұрыс орындамаған жағдайда кепілге салынған мүліктен сот шешімінсіз несие сомасын өндіріп алу және банктік шоттарындағы барлық ақша қаражаттарын акцептсіз шешіп алу туралы шешімдер заң және банктің корпоративтік стандарттарына сәйкес жасалуы қажет. “Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестік туралы” заңның 42 бабына сәйкес серіктестік мүлкін кепілге салу туралы шешімді қабылдау серіктестіктің қатысушыларының жалпы жиналысының лауазымына кіреді. Кепіл міндеттемені қамтамасыз етуші басты құрал болғандықтан бұл құжаттың дұрыстығын анықтау маңызды болып табылады.

Өкілетті органның шешімінің растығы мен толықтығын тексергеннен кейін банк заңгері серіктестіктің келесідей құрылтайшы құжаттарын қарастырады: заң органдарында заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуі туралы немесе қайта тіркеуі туралы куәлікті, әділет басқармасының белгісі бар серіктестік жарғысы, құрылтай келісім-шарты немесе заңды тұлғаны құру туралы шешімді.

Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу мемлекеттік тіркеуге ұсынылған құрылтайшы және өзге де құжаттардың Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкестігін тексеруді, мемлекеттік тіркеу туралы куәлікті мемлекеттік тіркеу номерімен, бірегей мемлекеттік регисртге заңды тұлға туралы мәліметтерді енгізу жатады /20, 1-бап/.

Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеудің негігі мақсаттары:

• заңды тұлғаны құру, қайта құру және жою, сонымен қатар олардың филиалдары мен өкілдіктерін құру және жою фактілерін куәландыру;
• құрылған, қайта құрылған және өз іс-әрекетін тоқтатқан заңды тұлғаларды, сонымен қатар ҚР-ның территориясында құрылған және өз іс-әрекетін тоқтатқан филиалдар мен өкілдіктерді тіркеу;
• заңды тұлғалардың бірегей бірегей мемлекеттік регистрін және филиалдар мен өкілдіктердің реестрін енгізу;
• заңды тұлғалар, олардың филиалдары мен өкілдіктері туралы ақпаратты тарату (қызметтік немесе коммерциялық құпиялардан басқа).

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік құрылтай келісім-шарты негізінде құрылады. Серіктестіктің келісім-шартының мазмұны келесілерден тұруы керек:

• серіктестікті құру туралы шешім, оның фирмалық атауы және оның орналасу орны;
• орналасу орны, банктік реквизиттері (егер құрылтайшы заңды тұлға болса) немесе аты, мекен-жайы және жеке куәлігінің мәліметтері (егер жеке тұлға болса) бар серіктестіктің құрылтайшыларының тізімі;
• серіктестікті құру тәртібі; оның мекемесімен байланысты құрылтайшылардың міндеттері, сонымен қатар серіктестікті құру бойынша құрылтайшылардың жүзеге асыратын іс-әрекеттердің өзге жағдайларын; көрсетілген тұлғалардың өкілеттігін анықтау, сонымен қатар серіктестікті құру және тіркеу процесі кезінде серіктестіктің мүддесін білдіретін өзге тұлғаларды анықтау;
• серіктестіктің жарғылық капиталының көлемін;
• серіктестіктің жарғылық капиталына әрбір құрылтайшымен салған ақшалай салымын енгізу уақыты және көлемі, құрамы туралы мәліметтер; серіктестіктің жарғылық капиталына қосымша салым салу туралы шешім қабылдау, жарғылық капиталға өз уақытында ақшалай салымды енгізбегендігінің салдары туралы шешім қабылдау;
• серіктестіктің мүлкіндегі құрылтайшылардың үлесін, серіктестіктің құрылтайшыларының үлесінің өту ережелерінің үлесін анықтау;
• серіктестіктің жарғысын бекіту;
• серіктестіктің таза кірісін бөлу ережелері.

Құрылтайшылардың шешімі бойынша құрылтайшы келісім-шартына заңға және өзге де заңнамалық актілерге қарсы емес, серіктестікті құруға және оның іс-әрекетіне байланысты өзгеде шараларды енгізуі мүмкін.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің құрылтайшы келісім-шартында оның іс-әрекетінің пәні мен мақсаты көрсетіледі. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғысы серіктестікті заңды тұлға ретінде құқықтық мәртебесін анықтайтын құжат болып табылады. Серіктестікті мемлекеттік тіркеу кезінде жарғы құрылтайшы құжат ретінде қарастырылады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік жарғысы келесі сипаттарға ие болуы керек:

• серіктестіктің фирмалық атауы, орналасу орны және мекен-жайы;
• орналасу орны, банктік реквизиттері (егер құрылтайшы заңды тұлға болса) немесе аты, мекен-жайы және жеке куәлігінің мәліметтері (егер жеке тұлға болса) бар серіктестіктің құрылтайшыларының тізімі;
• серіктестіктің жарғылық капиталы туралы мәліметтер;
• серіктестіктің органдарын қалыптастыру және компетенциясының ержелері;
• серіктестікті іс-әрекетін тоқтату және қайта ұйымдастыру шарттары.

Егер серіктестік бір тұлғамен құрылса, онда оның жарғысында мүлікті қалыптастыру кірісті тарату шарттары анықталады. Жарғы құрылтайшылардың жалпы отырысында бір ауыздан бекітілуі тиісті және барлық құрылтайшылармен немесе оның өкілетті өкілімен қол қойылады.

Банктік заем келісім-шартына қол қою кезінде және банкпен келіссөз жүргізуде серіктестіктің атқарушы органы маңызды рөлді ойнайды. Себебі серіктестіктің ағымдағы басқару іс-әрекетін және басқа да іс-әрекеттерді жүргізуді атқарушы орган (директор) жүзеге асырады.

Серіктестіктің атқарушы органын тексеру кезінде, бірінші басшыны қызметіне тағайындауға қатысты құрылтайшыларды жалпы жиналысының шешіміне, бірінші басшы мен бас бухгалтерді тағайындау туралы бұйрығына, келісім-шартқа бірінші және екінші қол қою құқығы бар тұлғалардың қолдары қойылған және мөрі басылған құжатқа, сонымен қатар банкпен өтініш беруші атынан келісім-шартты бекітетін тұлғаның өкілеттігін айқындайтын құрылтайшылардың жалпы отырысының шешіміне мән беріледі.

Барлық құжаттарды талдағаннан кейін заңгер барлық құжаттарға қатысты қорытынды жасайды. Кейбір құжаттардың банктің корпоративтік стандарттары мен заңнамасына сәйкес келмеген жағдайда, заңгер толықтырылуға және жөнделуге тиісті құжаттарға сұрау жасатады. Толықтырылған және жөнделегн құжаттарды алғаннан кейін заңгер қосымша заңдық сараптама жасайды.

 

 

2.3 Банк клиентінің несие қабілеттігін талдау

 

Кәсіпорынның төлем қабілеттігін сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі – несиеге қабілеттілігі. Банктер несиелеу процесінде, нарық қатынастарының қалыптасуына, қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеруге, Қазақстан Республикасы егеменді мемлекеттің экономикасы мен қаржыларын нығайту, айналымда ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге, инфляция процестерін болдырмауға және ұлттық валютаның нығаюына ықпал етуге міндетті. Кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін бағалаудың басты әдісі – оның ресми бухгалтерлік есеп берулерін талдау. Кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін талдаудың негізгі міндеттері:

• Кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
• Қарыз алушының шаруашылық қызметінің тиімсіздігі салдарынан несие ресурстарын жоғалтудан алдын-ала сақтандыру;
• Қарыз алушы кәсіпорынды оның тиімділігін көтеру бағытында қызметін ынталандыру /21, 129/

Төменде «Альянс Банк» акционерлік қоғамында қарастырылған несиелендіру жобасында кәсіпорынның несиеге қабілеттігін анықтап көрелік.

Қосымшада (баланс) “Құрылыс” ЖШС-нің 01.08.2004 және 01.01.2006 жылдардағы бухгалтерлік балансы негізінде салыстырмалы баланс құрастырайық. Серіктестіктің салыстырмалы балансы косымша Б-да көрсетілген.

Талдау жасау периоды: 01.01.2005 ж.-01.01.2006 ж.

 1) Салыстырмалы баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы алдын-ала қорытынды жасауға мүмкіндік береді:

• 01.2003 және 01.01.2006 дебиторлық қарыз жоқ;
• 01.2006 жылғы кредиторлық қарыз құрылтайшыдан 635 000 тенге сомасында қаржылық көмек ретінде ұсынылған;
• өткен жылдың жабылмаған залалдары 01.2006 жылдың көрсетілген күнінде 163 578 тенге және есептік жылдың залалдары 3 480 тенгені құрап отыр. Бұл баптар кәсіпорынның залады екенін көрсетіп отыр. «Құрылыс» ЖШС қызмет атқармағанына қарамастан, кәсіпорынның болашақ мерзім шығындары өсуде: салықтар – 147 120 тенге, соның ішінде геологиялық ақпараттарды алғаны үшім төлемлер – 103 500 тенге, жазылмалы бонус – 41 322 тенге, қайта тіркеу алымдары – 2 298 тенге, сонымен қатар банктік қызмет көрсету – 5 880 тенге және айыппұлдар – 10 578 тенге;
• 01.2006 жылғы мерзім бойынша валюта балансы 553 722 тенгені құрап отыр. Оны салыстырған кезде құралтайшыдан 635 000 тенге сомасында қаржылық көмек есебіеде өскендігін көріп отырмыз;
• активтерді талдау кезінде болашақ шығындардың өскендігі байқалып отыр: 01.01.2005 жылда 408 478 тенге, ал 01.01.2006 бойынша 473 130 тенгені құрап отыр;

Қаражаттардың көзін талдау кезінде меншік капиталының төмендегенін көріп отырмыз; яғни 01.01.2006 жылы 163 578 тенге сомасында залалд Құралдарды аккумуляциялау блогы үшін негізгі тапсырмалар банктік жүйе активтерін кеңейту болып табылады. Халықаралық қаржы ұйымдары мен дамыту бюджеттерінің ақша құралдары банктік жүйенің активтерін толықтырудың қосымша көзі бола алады.

Банктік жүйе активтерінің негізгі көзі ретінде жеке және заңды тұлғалардың депозиттері қарастырылады. Оларды көбейту үшін салымдарды кепілдендіру жүйесін дамыту қажет. Ең маңыздысы ережелердің халықаралық стандарттарына және жазба бұйрықтарына, есеп беру процедураларына, қарыздарды бағалау, аудитке, бақылауға және тағы басқаларға сәйкес келеді. Бұл жердегі маңыздысы банк іс-әрекеті туралы ақпараттардың айқындылығы, яғни бұл өз кезегінде клиенттерге өз мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді және банктерді нарық тәртібіне бағындырады. Өте маңыздысы меншік құқығына қатысты депозиттерді қорғаудың, банкрот деп танылған банктерді жабу және Ұлттық Банкке тәуелсіз бақылаушы ведомстволар туралы заңнамалық базаның анықтығы. Банктік депозиттерді сақтандыру жүйесін қамтамасыз етудің ажырамас бөлігі қажетті қаржыландырулар мен кәсіби персонал.

• ың қалыптасуы есебінен 77 798 тенгені құрады. Жарғылық капитал өзгеріссіз қалды – 82 300 тенге.

2) «Құрылыс» ЖШС-нің мүліктік жағдайын талдау мүмкін болмай отыр.

3) Өтімділік пен төлемқабілеттілікті бағалау кезінде сыртқы көздердің жарғылық капиталдан 7,7 есе өскенін көріп отырмыз, ал залалдарға байланысты меншікті капитал теріс нәтижені көрсетіп отыр – 77 798 тенге.

4) Қаржылық нәтижелерге қатысты мынадай нәтижелер байқалады:

Кесте 5

 «Құрылыс» ЖШС-нің қаржылық нәтижелелері

 

Көрсеткіштер	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.
Өнімді өткізуден табыс	0	0	0
Өткізілген өнімнің өзіндік құны	0	0	0
Жалпы табыс	0	0	0
Мерзім шығындары:	104 535	55 563	3 480
Негізгі қызметтен табыс (залал)	-104 535	-55 563	-3 480
Негізгі емес қызметтен табыс (залал)	0	0	0
Салық салуға дейінгі табыс (залал)	-104 535	-55 563	-3 480
Табыс салығы бойынша шығындар (30%)	0	0	0
Салық салудан кейінгі от обычной қызметтен табыс (залал)	-104 535	-55 563	-3 480
Өткен  жылдар табыс (залал)	0	-104 535	-160 098
Таза табыс (залал)	-104 535	-160 098	-163 578

 

Өнімді өткізуден түскен табыс (залал) қызметтің барлық мерзімінде байқалып отырған жоқ; негізгі қызметтен залал шегу 93 пайызға төмендеді, негізгі қызметтен емес түскен табыс жоқ; залал 2,1 пайызға арттып отыр және 01.01.2006 жылында 165 578 тенгені құрап отыр. Тиісінше, талданылып отырған кәсіпорын рентабельді емес.

5) «Құрылыс» ЖШС-нің іскерлік белсенділігіне қатысты айтар болсақ, бұл кәсіпорын жұмыс істемейді. Нәтижелерді қорытындыласақ, келесілерді атап өтуге болады:

• «Құрылыс» ЖШС-ін құру кезінде ешқандай мүлік сатып алынбаған;
• кәсіпорын белсенді емес. Себебі ешқайдай ақшалай айналымдары жоқ
• меншікті капиталы жоқ;
• жабылмаған залалдар өсуде;
• қаржылық көмектер болашақ кезең шығындарын жабуға бағытталған.

Жоғарыда көрсетілгендерді ескере отырып, үшінші жақтың кепілдігі қарастырылған. Кепілдік беруші ретінде «АвтоСервис» ЖШС болып отыр.

«АвтоСервис» ЖШС-нің 01.01.2003-01.01.2006 жылдар арлығындағы қаржылық жағдайының талдауын жүргізейік.01.08.2004 жылдан 01.01.2006 жыл мерзімі аралығында ұсынылған баланс косымша Г-да баланс көрсетіледі мерзімінде өзгерістерді зерттеу мақсатында салыстырмалы баланс құруға болады (қосымша Д-да салыстырмалы баланс көрсетілген).

1) Салыстырмалы баланс кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы алдын-ала қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Енді баланстың “әлсіз” баптарын қарастырып өтейік:

7. Дебиторлық қарыздары 01.01.2005 жылы 10 585 546 тенгені құрап отыр, яғни валюта балансының 31,73 пайызын құрап отыр және сәйкесінше 01.01.2006 жылы 4 077 872 тенге болса, ол өз кезегінде 2,61 пайыз шамасында болып отыр. 2005 жылы 66,04 пайызға төмендегені байқалып отыр. Айта кетерлігі пайда болу мерзімі әртүрлі. 31.12.2003 жылдан бастап ең ұзағы 24 453 тенгені құрап отыр, бірақ бұл сома көп емес, сонымен қатар өзара есептесу жүргізу шешілген. Үлкен сомалар 2004 жылдың екінше жартысына есептеледі – 2 185 732 тенге, ал қалған берешектер сомасы бір жылдан кем емес.

 

Кесте 6
 01.01.2006 жылғы жағдай бойынша дебиторлық қарыздың жалпы сомасының
                    5 пайызынан асатын дебиторлық қарыздардың жіктелуі

 

Дебитор атауы	Қарыз сомасы	Пайда болған себебі	Пайда болған күні	Жоспарланған қайтару мерзімі	Шаралар
1	2	3	4	5	6
«Водные  ресурсы и маркетинг» ЖШС	32 113	Су және канализациялар үшін алдын-ала төлемдер	31.12.2005	31.01.2006	өзара есеп айырысу
«Профиль» ЖШС	1 396 311	Жалдау төлемдері бойынша қарыздар	31.12.2004	01.04.2006
«Аманат» ЖШС	202 560	1 айға жалдық төлем бойынша қарыздар	31.12.2005	15.01.2006
«Строймонтаж» АҚ	24 453	Жабдықтаушымен есеп айырысу	31.12.2003	01.07.2006	өзара есеп айырысу
«Моторс» ЖШС	732 086	Жалдау төлемдері бойынша қарыздар	31.12.2004	01.07.2006	өзара есеп айырысу
«Аманат» ЖШС	512 643	1 айға жалдық төлем бойынша қарыздар	31.12.2005	15.01.2006
«Фирма Брокер» ЖШС	57 335	Коммуналдық төлемдер бойынша қарыз	30.06.2004	15.04.2006
1	2	3	4	5	6
«Бетонмаш» ЖШС	408 900	6 айға жалдық төлем бойынша қарыздар	01.07.2005	31.01.2006
«Стартстрой» ЖШС	481 038	1 айға жалдық төлем бойынша қарыздар	01.07.2005	31.01.2006
«ЖЫЛУЭНЕРГО» ЖШС	37 793	Электр қуатына алдын-ала төлем	31.01.2006	31.01.2006
БАРЛЫҒЫ:	3 885 234

 

8. 01.01.2005 жылы кредиторлық қарыздар 6 434 891 тенге, яғни валюта баласының 17 пайызын құрады және сәйкесінше 01.01.2006 жыл бойынша 25 904 267 тенге және валюта балансының 16,61 пайызын құрап отыр. 2005 жылы 302,56 пайызға артқандығы байқалып отыр, бірақ маңызды сомалардың 16 496 713 тенге және 2 224 066 тенгенің қайтару мерзімі 01.01.2009 жылы мерзімі туындайды. Сонымен қатар бөлінбеген табыс 01.01.2005 жыл бойынша 26 347 118 тенге, ал 01.01.2006 жылы 27 263 677 тенгені құрады.

 

Кесте 7
  01.01.2006 жылғы жағдай бойынша кредиторлық қарыздың жалпы сомасының   
                   5 пайызынан асатын кредиторлық қарыздардың жіктелуі

 

Кредитор атауы	Қарыз сомасы	Пайда болған себебі	Пайда болған күні	Жоспарланған қайтару мерзімі		Шаралар
1	2	3	4	5		6
«Бритекс Лайн» ЖШС	16 496 713	Қаржылық көмек	31.12.2005	01.01.009
«ГХ Кентгаз» ЖШС	2 224 066	Қаржылық көмек	31.12.2005	01.01.2009
«Торгснаб» АҚ	3 798 734	Ағымдағы қарыз	31.12.2005	31.03.2006
«Строймаркет» ЖШС	119 251	Ағымдағы жабдықтаушы алдындағы қарыз	31.12.2005	31.03.2006
«Эристайл Қазақстан» ЖШС	52 577	Ағымдағы жабдықтаушы алдындағы қарыз	31.12.2005	31.03.2006
«Қазақтелеком» АҚ	48 092	Ағымдағы қызметтер бойынша қарыз	31.12.2005	31.01.2006
1	2	3	4	5	6
Беков Р.П. (жеке тұлға)	666 500	Ағымдағы қарыз	31.12.2005	31.03.2006
БАРЛЫҒЫ:	23 405 935

 

9. “Жабылмаған өткен жылдар залалдары” мен “Есепті жыл залалдары” баптарының болмауы оң қорытынды беріп отыр.
10. Валюта балансын салыстырғанда 2005 жылы 312,11 пайызға өскен. Бұл негізгі құралдарға салымдар (25 263 071 тенге) арқылы ұзақ мерзімді активтердің өсуімен байланысты (125 633 413 тенге) және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар – 100 372 500 тенге ұзақ мерзімді міндеттеме арқылы (100 305 500 тенге) өсіп отыр, сонымен қатар пайда болған кредиторлық қарыз (25 904 267 тенге) есебінен.

2) Активтерді талдағанда мыналар байқалды:

1. Ағымдық активтер сомасы 7 518 896 тенгеге, яғни 31,69 пайызға азайды:

• ақша қаражаттарының 832 678 тенгеге (585,03 пайыз) өсімі байқалады;
• ТМҚ 2005 жылы 1,07 пайызға (120 928 тенге) төмендеді;

2. Ұзақ мерзімді активтер 125 633 413 тенгеге, яғни 889,84 пайызға өсті:

негізгі құралға капитал салымы 25 263 071 тенгеге (178 пайыз) өсті;

ұзақ мерзімді қаржылық салымдар 100 372 500 тенгеге жасалды.

3) Қаражаттардың пайда болу көзін талдағанда  мына көрсеткіштер байқалады:

• меншікті капитал өзгерісі небәрі 3,48 пайызға өскен;
• ұзақ мерзімді міндеттемелер несиелер арқасында 100 305 500 тенгеге өскен;
• ағымдағы міндеттемелер 197,77 пайызға, яғни 16 892 958 тенгеге өсті. Қысқа мерзімді қарыз 19 469 376 тенгеге, яғни 302,56 пайызға өскен.
  4) Мүліктік жағдайды талдағанда мына көрсеткіштер есептелді:

Кесте 8
                                      «Автосервис» ЖШС-нің мүліктік жағдайы

 

Көрсеткіштер	01.01.2003	01.01.2004	01.01.2005	01.01.2006
Барлық мүліктер	31 511 621	37 345 289	37 841 918	155 958 593
Соның ішінде:
Иммобильді активтер	15 394 018	15 062 467	14 116 495	139 752 066
-материалды емес активтер	7 128	7 128	2 158	0
— негізгі құралдар	15 394 018	15 062 467	14 116 495	39 379 566
— бітпеген құрылыс
— ұзақ мерзімді қаржылық салымдар	0	0	0	100 372 500
Мобильді құралдар	16 117 603	22 282 822	23 725 423	16 206 527
— ТМҚ	4 564 699	10 357 479	1 1 274 575	11 153 647
— дебиторлық қарыз	10 585 546	10 441 073	12 006 663	4 077 872
— ақша қаражаттары	710 116	1 484 270	142 330	975 008
— басқада ағымдағы активтер	257 242	0	301 855	0

 

Иммобильді құралдар мен мобильді құралдар серпінінің өзгерісін және олардың қатынасын графикалық түрде қарастырып өтейік.

 

Иммобильді және мобильді активтердің өзгеру серпіні
(01.01.2003-01.01.2006 жж.)

                                                  Сурет 6

Жоғарыдағы суретті қарай отырып, иммобильді активтердің мобильді құралға қарағанда күрт өсуі байқалады. Бұл серіктестіктің ағымдағы жылы ұзақ мерзімді қаржылық салымдар салумен түсіндіріледі.

Мобилді активтер құрылымының өзгеру серпіні
 (01.01.2003-01.01.2006 жж.)

Сурет 7

Жоғарыдағы суреттегі көрсеткіштерді қарастырғанда ТМҚ-дың жалпы тұрақтылығы байқалады. Сонымен қатар ағымдағы жылы дебиторлық қарыз бойынша алдыңғы жылдармен салыстырғанда біршама азайғандығы байқалады.

 

 

 

 

 

Кесте 9

                                   Мүліктік жағдайдың көрсеткіштері

 

№	Шартты белгіленуі	Коэффициентер	01.01. 2003	01.01. 2004	01.01. 2005	01.01. 2006	Талап бойынша
1	Дос	Активтердегі негізгі құралдар бөлігі	0,488	0,403	0,373	0,253
2	Кизн	Негізгі құралдардың тозу коэффициенті	0,145	0,211	0,279	0,179	<0,5
3	Кгодн	Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті	0,855	0,789	0,721	0,821	>=0,5
4	Креал	Мүліктің нақты құнының коэффициенті	0,488	0,403	0,376	0,253	>=0,5
5	Кимущ	Өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициенті	0,496	0,411	0,434	0,299	>=0,5
6	Кмоб	Активтердің мобильділік коэффициенті	0,511	0,597	0,627	0,104	>=0,5

 

1. Дос: серіктестіктің қызметінің салалық ерекшілігін ескере отырып (техникалық тексеру, автокөліктерді жөндеу және дианостика қызмет көрсету аясы), бұл коэффициент төмен. Сонымен қатар оның төменделуі байқалуда, себебі валюта балансы 312,11 пайызға өсуімен түсіндіріледі. Осыған қарамастан негізгі құралдар 178,96 пайызға өскен.

2. Кгодн: негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайды. Оның деңгейі жоғары, себебі қосымша 25 263 071 тенгеге негізгі құрал сатып алынған;
3. Кизн: бұлда негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайды және Кгодн коэффициентіне керісінше болады. Бұл жерде бұл көрсеткіш маңызсыз, себебі бұлда негізгі құралдарды сатып алумен түсіндіріледі;
4. Креал: негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайды, бірақ оның нәтижесі айтарлықтай емес. себебі валюта балансындағы үлесі 40,33 пайызды құрап отыр;
5. Кимуш: өндірістік потенциалды сипаттайды. Кәсіпорынның материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі төмен және валюта балансының өсу салдарының төмендеу тенденциясына ие;
6. К моб: кәсіпорынның активтерінің жалпы құнындағы ағымдық активтерінің үлесін немесе қарыздарын қайтару үшін құралдардағы үлесін сипаттайды, ол талаптарға сәйкес келмейді. Бірақ серіктестіктің қызметінің салалық ерекшелігін ескере отырыа, берілген коэффициент төмен, яғни кәсіпорынның ТМҚ-ның үлкен қорға деген қажеттілігі жоқ;

Толықтай бұл серіктестіктің мүліктік жағдайына байланысты келесідей қорытынды шығаруға болады: кәсіпорын өндірістік қорларға құрал-жабдықтар сатып алмайды, бұл оның қызметінің ерекшелігімен түсіндіріледі, яғни автокөліктерді жөндеу және диагностика жасау бойынша қызмет көрсету.

5) өтімділігін бағалау кезінде активтер мен кәсіпорынның өтімділігін қарастырайық:

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің балансының өтімділігін талдау жасауды активтерді өтімділігіне, міндеттемелерінің төлеу мерзімдеріне байланысты топтастырып активтерді салыстыру жүргізіледі.

 

Кесте 10
                      Активтердің өтімділік деңгейіне байланысты жіктелуі

 

АКТИВ	01.01.2003	01.01.2004	01.01.2005	01.01.2006
А1	710 116	1 484 270	142 330	975 008
А2	10 842 788	10 441 073	12 308 518	4 077 872
A3	4 564 699	10 357 479	11 274 575	111 526 147
А4	15 401 146	15 069 595	14 118 653	39 379 566
БАРЛЫҒЫ	31 518 749	37 352 417	37 844 076	155 958 593

 

А1 – жоғары өтімді активтер (ақша қаражаттары, қысқа мерзімді қаржылық салымдар);

А2 – тез өтетін активтер (дебиторлық қарыз жәнек өзге де ағымдық активтер)

A3 – өткізу дәрежесі төмен активтер (тауарлы-материалдық құндылықтар, ұзақ мерзімді қаржылық активтер және басқа да ұзақ мерзімді активтер);

А4 – өткізілуі қиын активтер (ұзақ мерзімді активтерден ұзақ мерзімід инвестицияларды алып тастағанда).

 

Кесте 11
                      Пассивтердің өтімділік деңгейіне байланысты жіктелуі

 

ПАССИВ	01.01.2003	01.01.2004	01.01.2005	01.09.2005
П1	12 581 272	7513 170	6 434891	25 904 267
П2	2 766 638	1 457 804	2 194 000	-382 418
ПЗ	0	6 768 873	0	100 305 000
П4	16 170 839	21 612 570	29 215 185	30131 744
БАРЛЫҒЫ	31 518 749	37 352 417	37 844 076	155 958 593

 

П1 – қысқа мерзімді пассивтер (кредиторлық қарыздар, уақытылы қайтарылмаған қарыздар, өзгеде қысқа мерзімді міндеттемелер, кәсіпорынның қызметкерлері үшін қарыздар);

П2 – қысқа мерзімді міндеттемелер – қысқа мерзімді қарыздар емн заемдар және жұмысшылар үшін қарыздар;

ПЗ – ұзақ мерзімді міндеттемелер – ұзақ мерзімді несиелер мен заемдар;

П4 – тұрақты міндеттемелер – меншікті капитал.

 

 

 

 

 

 

Кесте 12
                               Өтімді активтер мен пассивтер қатынасы

 

Қатынас	Төлем артықшылығы; жетіспеушіліктер
	01.01.2003	01.01.2004	01.01.2005	01.01.2006
А1>П1	-11 871 156	-6 028 900	-6 292 561	-24 929 259
А2>П2	8 076 150	8 983 269	10 114 518	4 460 290
АЗ>ПЗ	4 564 699	3 588 606	11 274 575	11 221 147
П4<А4	769 693	6 542 975	15 096 532	-9 247 822
Сақтау	жоқ	жоқ	жоқ	жоқ

Абсолютті өтімділік шарттары сақталмай отыр, яғни кәсіпорынның бос ақша массасы жоқ және жедел туындаған қарыздарды өтеуге қабілеті жоқ. Сонымен қатар 01.01.2006 жылы А4 тобы П4 тобына қарағанда көбірек. Бұл ұзақ мерзімді активтердің меншікті капиталға 4,6 есе артқандығымен түсіндіріледі, яғни меншікті капиталдың жеткіліктілік шарты орындалмауда. Меншікті капитал 30 131 744 тенгеге тең, сол уақытта ұзақ мерзімді міндеттемелер 100 305 500 тенгені құрайды, яғни меншікті капиталдан 3,3 есе көп.

1. «АвтоСервис» ЖШС-нің өтімділігін талдау үшін келесі коэффициенттерді қарастырамыз:

Кесте 13
                                          Өтімділік коэффицинттері

 

Шаррты белгілері	Көрсеткіштер мен коэффициенттер	01.01. 2003	01.01. 2004	01.01. 2005	01.01. 2006	Талап бойынша
Кобщ	Жалпы өтімділік коэффициенті	0,54	0,96	1,29	0,65	>=0,9
Кабс	Абсолютті өтімділік коэффициенті жедел	0,046	0,165	0,016	0,038	0,05-0,2
Ксроч	Жедел өтімділік коэффициенті	0,75	1,33	1,44	0,20	>=0,2
Ктек	Ағымдық өтімділік коэффициенті	1,05	2,48	2,75	0,64	>=1
Нсос	Меншікті айналым құралдарының болуы	769 693	13311848	15096532	-9315322	—
Кобесп	Меншікті айналым құралдарымен қамтамасыз етілу коэффициенті	0,05	0,60	0,64	-0,57	>=0,1

Кобщ:барлық өтімді активтердің төлем міндеттемелерінің сомасына қатынасын көрсетеді (А1,А2,АЗ мен П1,П2,ПЗ топтарын, құралдардың түсуін ескеретін салмақ коэффициенттерімен қоса алғанда, яғни активтердің ақшалай құралдарға және міндеттемелерді қайтаруға трансформация жылдамдығы және олардың төлену жеделділігі) нормаға сәйкес келмейді. Оның шамасы 0,64 пайызға төмендеуі жүрген. Бұл 100 305 500 тенге сомасында несие алумен түсіндіріледі;

Кабс: ағымдық қарыздардың қандай бөлігі жақын арада өтелетіндігімен түсіндіріледі. Талдау жасалатын мерзімде 2003-2005 жылдар аралығында берілген көрсеткіш шамасы айтарлықтай өзгермеген, 2005 жылғы көрсеткіш кәсіпорынғы еркін ақша құралдарының көлемінің жеткіліксіздігін көрсетеді;

Ксроч: ағымдық міндеттемелердің қандай бөлігі ақша құралдары және күтілетіе пайда есебінен өтелетіндігін көрсетеді. Ол 2004 жылғы талап етілген деңгейден асып кетті, ал 2005 жылы 0,5 пайызға төмендеді. Бұл ағымдық міндеттемелердің өсуімен түсіндіріледі (кредиторлық қарыздардың 25 904 267 тенгеге өсуімен түсіндіріледі;

Ктек: активтердің өтелу мүмкіндігін ескере отырып, ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден қанша есе артатындығын көрсетеді. Бұл да талаптарға сәйкес емес, 2005 жылғы бұл көрсеткіш 2,75-ден 0,64 пайызға дейін төмендеген, өтелім қабілетінін төмендегенін көрсетеді. Кәсіпорынның қарыздарын бір уақытта төлеу талап етілген кезде өзінің міндеттемелерін орындай алмайды;

Кобесп: оның қаржылық тұрақтылығына қажетті тұрақты кәсіпорынның меншікті айналым құралдарының болуын сипаттайды – 2005 жылы 1,21 пайызға дейін төмендегені байқалды. Осы уақытта кәсіпорын өзінің айналым құралдарын сырттан тартылған қаржылық ресурстар есебінен толықтыруға толықтай өткендігін көрсетеді, ағымдағы міндеттемелердің өскендігі байқалады (несие, кредиторлық қарыздың өсуі).

Қорытындылай келсек, өтімділік және төлемқабілеттілігі бойынша кәсіпорын төлемқабілетсіз, себебі міндеттемелері меншік капиталынан асып кетеді, егер несие берушілер жағынан барлық қарыздарды өз төлеу талап етілген жағдайда кәсіпорын өзінің мүлігін ақшалай нысанға ауыстыру қиын болады.

6) кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ететін қаржылық ресурсының жағдайы.

 

Кесте 15

Тұрақтылық коэффициенттері

 

Шартты белгілер	Көрсеткіштер мен коэффициенттер	01.01. 2003	31.01. 2004	01.01. 2005	31.01. 2006	Талап бойынша
1	2	3	4	5	6	7
Кавт	Автономия коэффициенті	0,51	0,58	0,77	0,19	>0,5
Кфин	Қаржыландыру коэффициенті	1	1	3	0	>1
Коб им	Міндеттемелердің мүлікпен қамтамасыз етілу коэффициенті	0,00	0,27	0,00	1,98	<1
Коб сое	Жеке айналым құралдарымен запастардың қамтамасыз етілу коэффициенті	0,17	1,29	1,34	-0,84	0,6-0,8
1	2	3	4	5	6	7
Ксоотн дз/кз	Дебиторлық және кредиторлық қарыздар қатынасы	0,71	1,16	1,43	0,16	>=1
Кманев	Қызмет етуші капиталдың маневрлік коэффициенті	0,05	0,62	0,52	-0,31	>=0,5
Кфу	Қаржылық тұрақтылық коэффициенті	0,51	0,76	0,77	0,84	0,9-0,75
Кинвест	Инвестициялау коэффициенті	1,05	1,43	2,07	0,77	>=0,5

 

Есептелген коэффициенттер сипаты:

— Кавт: кәсіпорынның активтерін қалыптастыру көздерінің жалпы көлеміндегі меншік капиталының үлесін сипаттайды. Біздің жағдайда талап орындалуда, бірақ оның төмендеуі байқалуда. Себебі валюта балансы барлық мерзім ішінде  124 439 844 тенгеге артқандығы түсіндіріледі. (2005 жылы сыртқы көздерден тартылған: несие 100 305 500 тенге тартылған, сонымен қатар кредиторлық қарыз 19 469 376 тенгеге өскен), бірақ меншік капиталыеһның өзі 13 960 905 тенгеге артқан. Бұл сома бөлінбеген пайда – 27 263 677 тенге сомасы есебінен апйда болған. 01.01.2006 жылы оның валюта балансындағы үлесі 19,32 пайызды құрайды, яғни өте аз.;

• Кфин: кәсіпорынның активтерінің қандай бөлігі меншік капиталы есебінен қалыптасатынын көрсетеді,01.2006 жылы кәсіпорын активтерін сыртқы көздер есебінен толықтай толтырады (несие – 100 305 500 тенгені, ал кредиторлық қарыздар — 19 469 376 тенег);
• Коб: міндеттемелердің қаншалықты нақты мүлікпен қамтамасыз етілгендігін көрсетеді (ТМҚ, негізгі құралдар). Бұл көрсеткіштің өскендігі байқалады, бұл кәсіпорын міндеттемелерінің кәсіпорын мүліктерінен 2 есе асқандығымен түсіндіріледі;
• Коб зап: қордың қандай бөлігі меншік құралдары есебінен жабылатындығын көрсетеді. Бұл көрсеткіш сақталмай отыр, валюта балансының жалпы құрылымындағы ағымдық міндеттемелердің 195,77 пайызға өскендігімен байланысты, 01.2006 жылы бұл көрсеткіш 0,84 пайыз құрап отыр. Себебі кәсіпорынның меншікті айналым құралдары жоқ;

—  Ксоот   дз/кз:  кредиторлық қарыздардың дебиторлық қарыздармен қамтамасыз етілгенін көрсетеді. Параметрлерге сүйенсек, дебиторлық қарыз (4 077 872 тенге) кредиторлық қарызды (25 904 267 тенге) жаппайды. Кредиторлық қарыздың дебиторлық қарызға қарағанда 6,4 пайызға өскендігі байқалады. Бұл өз кезегінде пайдасыз;

—  Кманев: меншік капиталының қандай бөлігі мобильді нысанның қандай бөлігін алып жатқанын көрсетеді, берілген көрсеткіш тез өзгерген және 01.01.2006 жылы теріс болып отыр, яғни меншік капиталының ұзақ мерзімді активтерге салынуы байқалмауда. Яғни серіктестіктің салалық ерекшілігімен анықталады;

— Кфу: жалпы капиталдағы ұзақ мерзімді міндеттемелер мен меншік капиталдың үлесін сипаттайды. Берілген көрсеткіш 2005 жылы  ұзақ маерзімді несие алу есебінен өскен (100 305 500 тенге);

• Кинвест: меншік капиталын негізіг құралдарды сатып алуға қолданғандығын көрсетеді. Ол айтарлықтай жоғары және кәсіпорынның арнайы құралдарын пайдалануымен байланысты салалық ерекшеліктерін ескеретіндігін дәлелдейді.

Қорытындылап айтар болсақ, «АвтоСервис» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі қаржылық тұрақсыз кәсіпорын. Кредиторлық қарыздары дебиторлық қарыздардан көп, бірақ қамтамасыз етушілер алдында үлкен қарызға ие бола отырып, кәсіпорынның бөлінбеген кірісі 27 263 677 тенгені құрап отыр және бұл кәсіпорын ұстанып отырған саясат түсініксіз. Себебі 25 904 267 тенге шамасындағы үлкен қарызға ие бола отырып, кәсіпорын өз беделін жоғалтуға тәуекел етіп отыр.

• Қаржылық нәтижелерге сәйкес келесілер байқалады:

Кесте 16
                              «Автосервис» ЖШС-нің қаржылық нәтижелері

 

		2003 ж.		2004 ж.		2005 ж.		2004ж. өсімі, тг		2004ж., өсімі,%	2005ж. өсім, тг	2005ж. өсім, %
Өнімді өткізуден түскен табыс		30054922		39913354		39746 878		9858432		32,80	-166476	-0,42
Өткізілген өнімнің өзіндік құны		18448515		22070340		26683885		3621825		19,63	4613545	20,90
Жалпы табыс		11606 407		17843014		13062993		6236607		53,73	-4780021	-26,79
Мерзім шығындары:		3074544		6993693		11043546		3919149		127,47	4 049 853	57,91
Жалпы жіне әкімшілік шығындар		2588145		6468921		8425838		3880776		149,94	1 956 917	30,25
өткізу бойынша шығындар		486399		0		0		-486399		-100,00	0
пайыздар бойынша шығындар		0		524772		2617708		524772			2092936	398,83
Негізгі қызметтен табыс (залал)		8531863		10849321		2019447		2317458		27,16	-8 829 874	-81,39
Негізгі емес қызметтен табыс (залал)		0		616978		0		616978			-616 978	-100,00
Салыққа дейінгі табыс (залал)		8531863		11466299		2019447		2934436		34,39	-9 446 852	-82,39
Табыс салығы бойынша шығындар		2559559		3 439 890		605 834		880331		34,39	-2 834 056	-82,39
Салықтан кейінгі табыс (залал)	5972304		8026409		1413613		2054105		34,39		-6612796	-82,39
Өткен кезеңдер табысы (залалы)	0		0		0		0		0,00		0
Таза пайда (залал)	5972304		8026409		1413613		2054105		34,39		-6612796	-82,39

 

• Сатудан түскен табыс 2005 жылы 166 476 тенгеге төмендеді (0,42 пайызға);
• Негізгі қызметтен пайда болған залалдар 81,39 пайызға артқан (8 829 874 тенге). Негізгі қызметінен жөндеу және техникалық байқау бойынша қызмет көрсету, халық тұтынатн тауарлар сатудан түскен кіріс жатады;
• Негізгі емес қызметтен түскен кіріске ғимаратты жалға беруден түскен, тасымал қызметінен және т.б. қызметтен кіріс 01.01.2005 жылы 616 978 тенге табыс, ал 01.01.2006 жылы ешқандай табыс байқалмайды;
• таза табыстың төмендеуі 2005 жылы 82,39 пайызды (6 612 796 тенге) құрады. Бұл қызметтін өзіндік құнының және жалпы және ұйымдастырушылық шығындардың (1 956 917 тенге) өсуімен, сонымен қатар пайыздық төлемдер бойынша (2 092 936 тенге) төлемдермен байланысты.

Кесте 17
                                             Табыстылық көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.
өнім мен қызметтің өзіндік құнының өткізу құрылымындағы үлесі	0,61	0,55	0,67
Шығындар рентабельділігі	0,46	0,49	0,08
Сату рентабельділігі	0,39	0,45	0,33
Активтер рентабельділігі	0,16	0,21	0,01
Меншікті капитал рентабельділігі	0,28	0,27	0,05
Қорқайтарымы	1,97	2,74	1,49
Материалқайтарымы	1,63	1,81	1,49

 

2004 жыл қорытындысы бойынша кәсіпорын 24 370 мың тенге таза табыс тапты, ал 2005 жылы – 9 649 мың тенге, яғни кәсіпорын қызметі рентабельді. Бірақ рентабельділіктің барлық көрсеткіштер бойынша төмендеуде. Бұл шығындар көбеюімен және кірістің азаюымен түсіндіріледі.

Қор қайтарым көрсетіші негізгі құралдардың қолдануының тиімдігін көрсетеді, яғни негізгі қордың 1 тенгесі қанша табыс әкеледі. Бұл көрсеткіш 1,25 тенгеге төмендеген.

Материал қайтарымы материалды ресурстардың қолдану тиімділігін көрсетеді, яғни материалдың 1 тенгесі қанша табыс әкеледі. Бұл көрсеткіш 0,82 пайызға өскен.

• «АвтоСервис» ЖШС-нің іскерлік белсенділігін мына көрсеткіштермен сипаттауға болады:

 

Кесте 18
                                                    Белседілік көрсеткіштері

 

Шартты көрсеткіште	Көрсеткіштер	2003 ж	2004 ж.	2005 ж
1	2	3	4	5
Окап	Авансталған капитал айналымдығы	1,39	1,37	1,32
1	2	3	4	5
Оск	Меншікті капитал айналымдығы	1,59	1,57	1,34
Одз	Дебиторлық қарыз айналымдығы	2,86	3,56	4,94
Пдз	Дебиторлық қарыздың айналу мерзімі	125,93	101,23	72,84
Окз	Кредиторлық қарыз айналымдығы	2,99	5,72	2,46
Пкз	Кредиторлық қарыздың айналу мерзімі	120,35	62,90	146,45
Оз	Запастар айналымдығы	4,03	3,69	3,54
Пз	Запастардың айналым мерзімі	89,37	97,56	101,57
ОЦ	Операциондық цикл	215,30	198,79	174,41
ФЦ	Қаржылық цикл	94,95	135,89	27,96

 

• Окап: «АвтоСервис» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметі туралы жалпы көріністі кәсіпорын барлық капиталының айналымдылығын береді (Окап). Бұл көрсеткіш кәсіпорынның барлық ресурстарын қолдану интенсивтілігін көрсетеді. Осы жағдайда 1,32 пайызды құрап отыр. Әрине айналым деңгейінің жоғары екендігін көрсетеді, яғни 272 күн ішінде;
• Оск: кәсіпорын өз меншік капиталын қаншалықты тиімді пайдаланатындығын көрсетеді – оның деңгейі айтарлықтай жоғары, яғни меншік капиталының құралдары кәсіпорынның жалпы іскерлік айналымында белсенді қолданылғандығын айтады;
• Одз: бір мерзім (жыл) ішінде дебиторлық қарыз қаншалықты айналатынын көрсетеді, 3 жыл ішінде 1,72 пайызға өскен;
• Пдз: кәсіпорын сатылған өнімі үшін алатын төлемінің мерзімін сипаттайды – 2004 жылы 101,23 күн және ол 74,82 күнге қысқарған;
• Окз: төлем жылдамдығын сипаттайды, яғни мерзім (1 жыл) ішінде кредиторлық қарызының қанша рет айналғандығын. Осы жағдайда осы көрсеткіш біршама өзгерген, яғни 2004 жылы 2,74 пайызға өссе, 2005 жылы 3,26 пайызға төмендегені байқалған. Себебі кредиторлық қарыз 19 469 376 тенгеге өскендігімен түсіндіріледі;
• Пкз: серіктестік қандай мерзім ішінде өзінің шығындарын өтей алатындығын көрсетеді. Осы көрсеткіш бойынша кәсіпорын шығындарын төлеу үрдісі бойынша артта қалуда. Дегенмен, өтеу мерзімі артуда;
• Оз: кәсіпорынның қоры ақшаға айналатындығын мерзім ішінде қанша рет жүзеге асыратындылығын көрсетеді. Кәсіпорында осы көрсеткіштің төмендеуі байқалуда. Негізінен барлық ақша қаражаттары жинақталуға бағытталып жатқан сияқты;
• Пз: қорларды өткізу мерзімін сипаттайды. Бұл көрсеткіш өсуде, яғни 2003-2005 жылдар аралығында 12 күнге артқан, бірақ маңызсыз;
• Оц: қорларды пайдалану кезінен көрсетілген жұмыстар мен қызметтер бойынша қарыздарды өтеу кезіне дейінгі мерзімді көрсетеді. Бұл жағдайда көрсеткіш 40,89 күнге қысқарған. Бірақ кәсіпорынның белсендігінің өскендігін көрсетеді. Дегенмен операциялық цикл ұзақ күйінде қалуда;
• Фц: қаржылық цикл ұзақтылығы ақша құралдарының кәсіпорынға келуімен және оның кетуі арасындағы мерзімді сипаттайды. Бұл көрсеткіш 2004 жылы 40,94 күнге өскен, ал 2005 жылы  107,9 күнге азайған. Себебі кредиторлық қарыз мерзімінің өскендігін түсіндіреді және оның азаюы теріс фактор болып табылмайды.

Жалпылай қорытындыласақ серіктестіктің іскерлік белсенділігі жоғары емес.

Талдау нәтижесі бойынша келесідей оң нәтижелерін айқындап өтуге болады:

• серіктестік нақты экономикалық потенциалға ие және оның рентабельділігін дәлелдейді:
• серіктестікте валюта балансымен және негізгі құралдарға капитал салымының өсуі байқалуда;
• 2005 жылы дебиторлық қарыз төмендеген және қысқа мерзімді сипатқа ие.

Теріс жақтарына келесілерді жатқызуға болады:

• меншік капиталына қатысты теріс жағдайлар қалыптасуда, яғни заем көздері меншік капиталға қарағанда 3,3 есе көбейген;
• кредиторлық қарыздары дебиторлық қарыздан және ақша құралдарынан 5 есе көп;
• таза кіріс тиімсіз пайдаланылуда. Бұл көрсеткіш баланста бөленбеген кіріс түрінде көрсетілген.

Тарауды қорыта келгенде Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің несиелеріне талдау жасалып, еліміздің экономикасындағы алатын орнының артып келе жатқаны байқалды. Өткен жылмен салыстырғанда жалпы коммерциялық банктердің несие көлемі шамамен 57 пайызға өсіп, 2 592 061 тенгеге жеткен.

Сонымен қатар Альянс Банктің коммерциялық банктер арасында белсенді түрде дамып келе жатқаны анықталды. Банктің несиелік қоржыны 2002 жылдан бері 11,8 есе өсіп, 7 млрд. тенгені құраған.

Альянс Банктің клиенттерді несиелендіру барысында құжаттарына құқықтық сараптама жасау кезінде құрылтай құжаттары мен жалпы жиналыстың шешімдерінің маңыздылығы анықалып, олар қазіргі уақытта қолданылып жүрген нормативтік актілерге сәйкестігіне талдау жасалды.

Заңды тұлғаның несие қабілеттігіне талдау жасау барысында, серіктестіктің қаржылық көрсеткіштерін қолдана отырып, оның несие қабілеттігі анықталды. Бұл жерде серіктестіктің мүліктік жағдайы, өтімділігі, балансына, қаржылық жағдайлары қарастырылды.

 

 

 

 

 

 

 

Тарау 3 НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

Бұл тарауда Қазақстан Республикасының несиелендіру жүйесін дамыту жолдары қарастырылады. Бұл жерде басты көңіл несиені экономикалық өсу құралы ретінде қолданып, оны жетілдіру бағыттары қарастырылды. Сонымен қатар несие процесінде туындайтын несие тәуекелін төмендету факторы ретінде несие бюросы жүйесі қарастырылады.

 

 

3.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелендіру процесін
      басқаруды жетілдіру

 

Экономиканың нақты секторының несиелендіру жоспарында одан әрі қарай дамыту қаржы нарығының барлық сегменттерінің қолайлылық және даму деңгейіне байланысты. Несие жүйесінің ұйымдық құрылымын мемлекеттің қатысуымен дамытуға көмегі кезінде, сонымен қатар несиелендірудің тиімді механизмдерін, нысандарын және әдістерін қолдану кезінде экономиканы қаржы және нақты секторы арасында тығыз қарым-қатынасты орнату мүмкіндігі бар. Нақтырақ айтар болсақ, осындай тиімді әріптестікті несиелеудің рационалды жүйесі ретінде түсінеміз, яғни осы үрдіс еліміздің экономикасындағы өзіміздің ұстанымдарымызды нығайтуға, сонымен қатар өндірісті қайта орнатуға және деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.

Бұл жерде маңыздысы несиелендіру үрдісін басқарудағы жүйелік әдістеме болып табылады. Жүйелік әдістеме негізгі блоктарды айқындауға мүмкіндік береді. Қысқартылған түрде барлық үрдіс үш негізгі функциялар арқылы орындалады:

• құралдарды аккумуляциялау;
• несиелендіру;
• сыйақыларды есептеу және олар бойынша төлемдерді жүзеге асыру.

Осыған сүйене отырып тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету мақсатында несиелендіру процесін басқару жүйесі төмендегі суретте ұсынылады.

Құралдарды аккумуляциялау блогы үшін негізгі тапсырмалар банктік жүйе активтерін кеңейту болып табылады. Халықаралық қаржы ұйымдары мен дамыту бюджеттерінің ақша құралдары банктік жүйенің активтерін толықтырудың қосымша көзі бола алады.

Банктік жүйе активтерінің негізгі көзі ретінде жеке және заңды тұлғалардың депозиттері қарастырылады. Оларды көбейту үшін салымдарды кепілдендіру жүйесін дамыту қажет. Ең маңыздысы ережелердің халықаралық стандарттарына және жазба бұйрықтарына, есеп беру процедураларына, қарыздарды бағалау, аудитке, бақылауға және тағы басқаларға сәйкес келеді. Бұл жердегі маңыздысы банк іс-әрекеті туралы ақпараттардың айқындылығы, яғни бұл өз кезегінде клиенттерге өз мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді және банктерді нарық тәртібіне бағындырады. Өте маңыздысы меншік құқығына қатысты депозиттерді қорғаудың, банкрот деп танылған банктерді жабу және Ұлттық Банкке тәуелсіз бақылаушы ведомстволар туралы заңнамалық базаның анықтығы. Банктік депозиттерді сақтандыру жүйесін қамтамасыз етудің ажырамас бөлігі қажетті қаржыландырулар мен кәсіби персонал.

 

Несие процесін ұйымдастыру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 8

 

Несиелендіру блогының негізгі тапсырмалары салымшылардың ақша құралдарын аккумуляциялайтын банк жүйесінің активтерін басқару болып табылады. Осы блокты экономиканың өндірістік секторын дамыту және мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларға сүйене отырып несиелендіру ұсынылады.

Тапсырманы шешу үшін банктік және банктік емес ұйымдар жүйесін кеңейтуді қарастыру керек. Ұсынылғаннан басқа жергілікті басқару органдарына белсенді араласатын мемлекеттік несие ұйымын құру. Қазіргі уақытта Қазақстандағы филиалдар мен әр есептік-кассалық бөлімдерге он мың адамнан келеді. Салыстырар болсақ, Жапония, АҚШ, Еуропаның кейбір елдерінде банк филиалдарына 700-2200 адамға дейін, Ресейде 3000 тұрғынға дейін келеді. Сонымен қатар банктерді қысқарту аймақтағы банктердің тең дәрежеде дамуына мүмкіндік бермейді. Қазіргі уақытта 39 банктің 29-ы 7 облыста орналасқан және де олардың біреуі ғана активтер шамасы бойынша еліміздің он ірі банктер қатарына кіреді. Республиканың басқа өңірлерінде негізінен алматылық банктердің филиалдары мен өкілдіктері орналасқан.

Осындай жағдайда аймақтық банктер облыс экономикасының көтерудің инструменті болуы мүмкін және солай болуы керек.

Аймақтық банктердің құрылтайшылары ретінде, мысалға, жергілікті басқарудың аймақтық органдары, Қазақстан Даму Банкі, Қазақстанның 2010 жылға дейінгі даму бағдарламасы бойынша құрылған дамыту бюджеті, сонымен қатар Қазақстан аймақтарына қызығушылығы артып келе жатқан шетелдік инвесторлар мен халықаралық қаржылық ұйымдары.

Аймақтық мемлекеттік банктер үлкен инвестициялық жобаларды несиелендіруге белсенді тұрде қатыса алуы мүмкін. Аймақтық банктерден басқа Германияның несиелік кооперативінің үш деңгейлі жүйесін ұйымдастыру мысалы негігізінде несиелік кооперативтер жүйесін дамыту керек.

Әрине экономиканың нақты секторын несиелендіру үрдісіне мемлекеттің араласу жүйесі керек, яғни несие саясатын қолдану қажет. осы жағдайда келесі принциптерді ескере отырып, дифференцацияланған несие мөлшерлемесін қолдану керек. 

Дифференцацияланған мөлшерлеменің айрықша сипаты оның әрбір өндіріс саласы үшін біртексіздігі. Қазақстан экономикасының ерекшілігі ретінде оның шикізат өндірушілік бағыты. Сондықтан дайын соңғы өнім өндіру саясатын жүргізу мұқтаждығы туындайды. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейін даму бағдарламасында көрсетілген бағыттарды несиелендіруде төмендетілген несие көрсеткіштерін қолдануға болады: импорт алмастыратын, жоғары технологиялық салаларда, ауыл шаруашылығында, ақпараттық және космостық технологияларда, биологияларда, химияларда және медицинада. Ауыл шаруашылығы ерекше көңіл бөлу керек.

Жоғары пайыздық көрсеткіштерді өндіру саласын несиелендіруде қолдануға болады. Осындай салаларды қаржыландырудың негізгі көздерінің бірі шетелдік инвестицияларды белсенді түрде пайдалану. Несие сыйақыларының мөлшерлемесінің дифференцациясы несиелерді сақтандыру жүйесін дамытуға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта мұндай механизм дамымаған, себебі несие пайыздарын төлеуді сақтандыру жарнасын жүйелі түрде қажет етеді. Бұл өз кезегінде несие құнының автоматты түрде өсуіне алып келеді. Несие үшін сыйақысын төмендету кезінде берілген қамтамасыз ету көзін қолдануға мүмкіндік берер еді. Ескере кетерлік жайт несиені сақтандыру кезінде сақтандыру компаниясы клиенттің қаржылық-техникалық жағдайын, оның нарықтағы орнын, маркетинг деңгейін талдайды, яғни несие алушы екі рет тексеруден өтед. Несиені қайтаруды кепілдендіру жүйесінің толықтай жұмыс істеуіне оның табиғатын, рөлін, орнын, мәртебесін, ұйым қызметін кепілдендіру операциясы бойынша жауапкершілігін айқындайтын нормативтік құқықтық базаны құру қажет. Сонымен қатар кепілдік қорын құру көптеген щығындарды қажет етпейді. Батыс елдеріндегі кепілдендіру қорларын құру тәжірибесіне сүйенер болсақ, жинақталған ақша құралдары бірінщі реттік сипатқа ие болады және құралдарды құруға, сатып алуға, ғимараттарды жалдауға және тағы басқа іс-әрекеттерге жұмсалады. Сосын өзінің даму шамасына қарай қор берілген кепілдік бойынша төленетін коммисиондық төлемдер есебінен толықтырылады.

Үшінші блок салынған ақша бойынша сыйақыларды төлеуді сипаттайды. Сыйақылардың уақытылы төлемдерін төлеу банкпен салынған құралдардың төлемқабілеттігіне және қайтарымдығына байланысты. Осы мақсатта банк міндетті түрде несие алушының өз уақытылы төлей алатын потенциалды мүмкіндігін және клиенттің бекітілген пайыздық төлемдер мен негізгі қарызы бойынша қарыздарын толықтай өтей алатындығын міндетті түрде дұрыс бағалау қажет.

Қазіргі кезде банктермен қолданылып жүрген клинеттің несие қабілеттігін бағалау әдістемесінің негізгі кемшіліктерін әрбір фактордың сандық өлшемінің және оның көрсеткіштер жүйесіндегі рөлінің жоқтығы. Бұл көрсеткіштердің салыстырмалы мағынасын қате бағалау және несиенің мүмкіндігі туралы қорытынды тәуекелдігіне алып келеді. Сондықтан несие алушының несие қабілеттігін бағалауға рейтингтік әдісін қолдануға кеңес беріледі, яғни екінші деңгейлі банктің саясатына, оның балансының өтімділігіне, қарыз нарығындағы орнына байланысты әрбір несие алушыға мүмкіндік береді. Сонымен қатар несие алушының қай салада жұмыс істейтіндігін, оның айналым құралдарының құрылымын, дебиторлық және кредиторлық қарыздарын ескеру керек.

Несиелендіру кезінде бұл үрдіс – оның негізгі үш элементтерінің өзара әсерлесуінің нәтижесі екендігін ескеру керек және олардың әрбірі терең, түпкілікті талдауды қажет етеді. Сонымен қатар несиелендіруге әсет ететін сыртқы факторларда болады. Осы факторлардыда мұқият ескеру қажет. Несиелендіру үрдісін кешенді талдағаннан кейін несиелендіру банк пен клиент үшінде пайдалы және тәуекелсіз болады.

Осылайша несиелендіруді ұйымдастыруды ұсынылған сызбасы бойынша банктер тікелей қаржыландыру және инвестициялық делдалдықтың келесі негізгі механизмдерін белсенді қолдана алады: мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларға қатысуға, құрал-жабдықты сатып алуға ұзақ мерзімді несиелендіруді және кәсіпорынның өзгеде капитал салымдарын, лизингтік операцияларды қаржыландыруды, жобалық операцияларды қаржыландыруға қатысуды, делдалдық, ақпараттық, кеңес беру қызметтерін ұсынуды, инвестициялық жобаларды бақылауды, басқаруды және есептеулер бойынша агенттік қызметтерді.

 

 

3.2 Несие бюросының қызметі несиелік тәуекелді басқару
      факторы ретінде

 

Банк үшін несие бойынша тәуекелді басқару – несие алушының міндеттемесі бойынша несиені, сыйақыны қайтармау тәуекелі маңызды орынға ие. Несие тәуекелінің деңгейін анықтайтын басты фактор болып несие алушының несиеқабілеттілігі табылады. Қарыз алушының несиеқабілеттігін бағалау кезінде келесі факторларды ескеру қажет:

• оң несие тарихы;
• клиенттің қаржылық-шаруашылық жағдайын талдау;
• қарыз алушының банк алдындағы негізгі қарыздарын өтеу бойынша және есептелген сыйақы міндеттемелерін орындау үшін қажетті ақшаның қамтамасыз ете алу қабілеті;
• жеке капиталының жеткіліктігі және несиені қажет еткен жобаға қолдана алу мүмкіндігі;
• қарыз алушының нарығының конъюнктурасының жағдайы және оның салаларын дамытудың алғы шарттары;
• оның бизнесінің мүмкіндігінің маркетинг және басқару ілімі көзқарасы тұрғысынан рухани тұрақтылығы және іскерлік беделі;
• өтем қабілеті жоғары кепіл мүліктерінің болуы немесе қаржылық өтімді құралдар (сақтандыру полисі, акциялар, облигацияар, кепілдіктер).

Тәуекелдерді тиімді басқару үшін әрбір факторлар (банк үшін – тәуекел факторлары) алдын-ал талдау жасалып, оған баға берілуі қажет.

Несие келісім-шарттары туралы ақпараттарды жинайтын, бағалайтын және оны қоғамға ұсынатын (қарыз алушылардың көрсеткіші түрінде) жинайтын несиелік бюро институттары әлемнің барлық жерінде бар. Әлемнің көптеген мемлекеттеріндегі несие берушілер (банктер, қаржылық компаниялар, несие карталарының эмитенттері, инвестициялық және сауда компаниялары) тұрақты негізде несие бюросы арқылы қарыз алушының төлемқабілеті туралы ақпараттармен алмасып отырады. Олардың қызметінің теориялық негіздерін қаржылық делдалдықтағы ақпараттардың асимметриясының мәселелеріне арналған экономистердің көптеген жұмыстары құрайды.

Ақпараттар асимметриясы контрагент туралы келісім-шарттарды бекіту кезінде мәліметтердің жеткіліксіздігімен анықталады. Бұл өз кезегінде несие ресурстарынын тиімсіз таралуына әкеледі. Әдетте несие беруші инвестициялық жобалармен байланысты болашақ кірістер мен тәуекелдерді нақты бағалай алмайтын жағдайларда болады, осылайша барлық қарыз алушыларға несие бойынша пайыздық көрсеткіштерді бірдей етіп белгілейді. Өз кезегінде «жақсы» қарыз алушыларға тәуекел үшін жоғары деңгейде сыйақы, ал «нашар» қарыз алушыларға төмен деңгейде төлеуге мәжбүр болады. Дегенмен сенімсіз қарыз алушылардың төлем қабілеттілерге қарағанда несиені жоғары пайыз деңгейінде алуға ұмтылуы, несие ресурстарын таратудың тиімділігін төмендетеді. Нәтижесінде сенімді және пайдалы жобалардың біршама бөлігі жүзеге асырылмайды. Бұл құбылыс «қолайсыз таңдау» атына ие болды.

Бұған қарамастан несие берушілер қарызды алғаннан кейінгі қарыз алушының қызметін бақылай алмайтын жағдайда болуы мүмкін. Қарыз алушы төлем қабілетінің тәуекелділік деңгейін арттыратын қызмет түрлерімен айналысуы мүмкін немесе қарыздарды төлемеу мақсатында инвестициялардан кірістерін жасыруға баруы ықтимал. Бұның салдары несиелендірудің пайыздық көрсеткішін жоғары деңгейде бекітілуіне және несие көлемінің деңгейін төмендетуіне әкеледі. Бұл қүбылыс ғылыми әдебиеттерде «недобросовестная поведения» (moral hazard) атына ие болды.

Әлем тәжірибесі көрсеткендей бұл мәселелерді шешу несие беруші мен қарыз алушы арасындағы ақпараттармен алмасу мақсатында құрылған несие бюросы арқылы жүзеге асырылады. Бұл кезде үш жақты нәтиже түріне қол жеткізіледі.

Біріншіден, несие бюросы банктерге потенциалды несие алушылар туралы мәліметтерді ұсынуды арттырады және қарыздың нақты қайтарылуын болжауға мүмкіндік береді. Бұл несие берушілерге берілген қарыздың бағасы мен бағытын тиімді анықтауға көмектеседі.

Екіншіден, несие бюросы банктер клиенттерінен алатын ақпараттарға төлейтін төлемдерін қысқартуға мүкіндік береді. Бұл несие нарығының ішіндегі ақпараттар жазығының теңестірілуіне алып келеді және несие берушілерді өзінің ұсынып отырған несие ресурстарына бәсеке бағасын еріксіз түрде бекітуге мүмкіндік береді. Өте төмен пайызды көрсеткіштер несие алушылардың таза кірісін арттырады және олардың қызметін ынталандырады.

Үшіншіден, несие бюросы несие алушыны тәртіпке келтіретін механизмді қалыптастыруға тырысады. Егер өз міндетерін орындамаған жағдайда несие берушілер алдында беделі төмендейтіндігін бәріде біледі және заемдық құралдардың қысқаруына немесе оның шамалы қымбаттауына алып келеді. Бұл механизм қарыз алушының несиені қайтаруға деген ынтасын келеңсіз іс-әрекеттерінің тәуекелділігін төмендете отырып арттырады.

Несие бюросы ақпарат делдалы ретінде немесе өзінің несие берушілер құрған және соларға тиесілі, немесе тәуелсіз қызмет жасайтын және өз қызметінен пайда табатын ақпаратық делдалдары ретінде рөлге ие. Несие берушілер бюроны клиентері туралы мәліметтермен қамтамасыз етеді. Бюро оларды өзге мәліметтермен байланыстыра отырп ұштастырады. Және әрбір қарыз алушыға картотеканы қалыптастырады. Несие алушылар өзінің клиенттері туралы ұсынылған ақпараттардың жиілігі мен растығына сүйене отырып, потенциалды несие алушылардың несиелік операциялары туралы есептерді бюродан тұрақты түрде алып тұруға тырысады. Несиелік бюролардың қызметі өзара айырбас принципіне негізделген және бюро мен несие беруші арасындағы келіміде көрсетіледі.

Экономикалық өсу банктік секторда жақсы көрсетілген: компанияларды ашу, жаңа құрал-жабдықтарды, технологияларды сатып алуға керекті, қызметін кеңейтуге қажетті қарыз капиталына қажеттелік өсуде. Жылжымайтын мүлік нарығының жандануы ипотекалық несиелерге үлкен сұраныс туғызуда.

Бәріде жақсы, бірақ бір мәселе туындап отыр: банктер потенциалды несие алушылар туралы нақты мәліметтер алу кезінде қиындықтарға соқтығысуда және нәтижесінде қаржылық шығындарға алып келуде. Мысалы, 2004 жылдың 1 маусымындағы мәліметтер бойынша банктің несие қоржынының 63.4 пайызын стандартты несиелер, 34.1 пайызын күмәнді,  2.5 пайызын сенімсіз несиелер құрап отыр. Осылайша банктердің өзінің клиенттерімен өркениетті қатынас орнатуы түсінікті – осындай іспеттес несие бюролары дамыған және дамушы елдерде сәтті жұмыс істеуде. Олар қарыз алуға ниет білдірген заңды жіне жеке тұлғалардың қызметтерінің оң және теріс жақтары туралы ақпараттарды жинаумен және таратумен айналысады. Біздің елімізде олардың несие алуына арналған және несие ұйымдары туралы заң жобалары қабылданған. Қазіргі таңда көптеген банктер адал және арам пиғылды несие алушылар тізімін қалыптастыруда. Бірақ несие беру нарығындағы бәсекені ескере отырып, олар қолда бар мәліметтермен айырбас жүргізуде. Осындай сипаттағы институттарды құру жайы аргументтер бірқатар көңіл бөлгенді қалайды. Біріншіден, экономиканы қарқынды және тұрақты дамыту экономикалық айқындылық және потенциалды несие алушылар жайлы ақпараттардың ашықтығынсыз мүмкін емес. Банктер мен несие ұйымдары қаржы нарығындағы айтарлықтай ашық құрылым ретінде саналады, ал қаржылық есептің әлемдік стандарттарына көшкен кезде осыған қатысты сұрақтар туындамайды.

Екіншіден, экономистер болжамы бойынша несие бюросы бар елдердің банктік несие көлемі, несие бюросы жоқ елдерге қарағанда жалпы ішкі өнмге қатысты 25 пайызға көп. Осы мақсаттар негізінде Қазақстан Республикасының ҰБ-ның 17.01.2003 жылғы №18 жарлығына сәйкес «Несие бюросы және несие тарихын қалыптастыру туралы» заң жобасын жетілдіру жөніндегі жұмыс тобы құрылды. Жұмыс тобының құрамына ҚР ҰБ-ның, қаржыгерлер ассоциациясының, Прагма корпорациясының, ЮСАИД, екінші деңгелі банктердің, сонымен қатар банктік операцияларың кейбір түрін жүзеге асыратын ұйымдардың өкілдері кірді. Осы бағыт барысында екі несие бюросын – заңды тұлғалармен жұмыс істейтін мемлекеттік несие бюросын және жеке тұлғалармен жұмыс істейтін несие бюросын құру жоспарланған. Несие бюросы мен клиент арасындағы ақпарат алмасуы республиканың заңды күші бар заңнамаларына сәйкес жүргізіледі, осы құбылыстың негізгі принципі – мәліметтердің толық құпиялылығы болып табылады.

Несие тарихының болуының арқасында несие беруші күш жұмсамай әрқашанда несие алушы туралы нақты мәліметтерді жылдам ала алады және осылайша өзінің тәуекелін минимумға келтіреді. Осы жерде адал ниетті несие алушылар арам пиғылды несие алушылармен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарға ие болады: несие беру туралы шешімді тез қабылдау, төмен несие көрсеткіштері «сенім несиесі» және тағы басқалар.

Несие бюросын құру механизмі әр мемлекеттерде әртүрлі. Бірқатары орталық банк базасында құрса, ал өзгелері бюроға коммерциялық ұйым мәртебесін бере отырып, мемлекеттік құрылымнан бөліп тастады, яғни лицензия негізінде келісім-шарт бойынша несие тарихын сақтап және ұсынып отырады.

Қазақстанда несие бюросын екінші жолмен құруды шешті, бірақта несие бюросын жеке меншікке беру керек пе деген бірқатар күмәндар туындады. Парламент сенатының шешіміне сәйкес Ұлттық Банк несие бюросын құру құқығынан айырылды. Бірақ ол мемлекетті өкілетті орган ретінде оларды лицензиялауға және бақылау құқығына ие болды. Дегенмен заң коммерциялық банктер мен несие ұйымдарына несие бюросы жүйесін қалыптастыруға қатысуға құқық берді. Осылайша «үш қызметті бірден атқару» принципі туындайды: олар бюроны құрады, оған ақпаратты ұсынады және өздері тұтынады.

Несие тарихы мәліметтер базасына қіру рұқсатына несие бюросына несие есебін алушы ретінде тіркелген ұйымдар ие болады. Несие бюросы толықтай коммерциялық негізінде жұмыс істейді және несие алушыға оның талабы бойынша несие есебін тегін беруге міндетті. Заң қызығушылық білдірген тұлғалардың, жеке жіне заңды тұлғалардың қарым-қатынасын түпкілікті анықтайды. Бұл жердегі қызығушылық тудырып отырған сипат, яғни субъектілер туралы мәліметтер несие бюросының несие тарихы мәліметтері базасына осы субъектілердің келісі бойынша бағытталады.

Көптеген елдерде несие тарихының субъектісі өзі туралы ақпараттарды қолдануға шектеу енгізу; несие тарихын уақытша жабуға немесе толықтай жоюға; кез-келген уақытта және толық көлемде несие тарихындағы мәліметтер базасынан ақпараттар алуға; бектілген ережеге сәйкес бюроға сол немесе өзге ұйымдардың ұсынан ақпараттардың нақтылығын талқылау құқықтарына ие және кез-келген жерде еріктілік принципі сақталады. Алғашында бұл құқық артық: кез-келген несие алушы өзі туралы ақпараттардың теріс сипатты болуына қарсылық білдіреді және бұған ешұашан өз келісімін бермейді. Банк арам пиғылды несие алушылар туралы ақпараттарды құпиялылықты сақтай отырып беру үрдісі жай қарағанда оңай сияқты. Бірақ бұның бәрі керісінше. Кез-келген қаржылық ұйым банктік құпияны тарату құқығына ие емес және клиеттерге қатысты қатынастарының жоғалғанын қаламайды – бұның барлығы орындалмаған жағдайда оның имиджіне нұқсан келеді. Осылайша заңды әдістерімен және өзінің клиенттерінен оларға арнап тарихын құру шешімін сұрау қалады.

2004 жылы 29 шілдеде Қазақстанда алғаншы несие бюросы «Несие бюросы және несие тарихын қалыптастыру туралы» заңына сәкес құрылған. Оның жұмыс істеуі 2004 жылдың күз мезгіліне жоспарланған еді. Бұл мекеменің басты мақсаты төлемсіздік тәуекелін төмендету және несие беру үрдісін жеңілдету болды.

ЖШС-ң құрылтайшылары ретінде жеті банк болды: «Альянс Банк» АҚ, «АТФ Банк» АҚ, «ТұранӘлемБанкі» АҚ,  «ЦентрКредит Банкі» АҚ, «Казкоммерцбанк» АҚ, «Қазақстан халық банкі» АҚ және «Цеснабанк» АҚ. Бюроны құра отырып, қатысушылардың жарғылық қордағы үлестері тең болады деп келісілген еді. Бірақта «Аьянс Банк» АҚ жарғылық қордың 14,28 пайызын сатып алды. Сатып алынған пакеттің ақшалай сипаты 4 050 мың тенгені құрады.  «Бірінші несие бюросы» өз қызметін классикалық сызбаларды сақтай отырып халықаралық стандарттарға сәйкес құрастырылады.

Несие ақпаратын қалыптастыру және қолдану келесі принциптерді жүзеге асыра отрып қолданылады:

• несие тарихының субъектісінің келісімінің болуы;
• несие тарихының барлық субъектілернің тепе-теңдігі;
• несие тарихының мәліметтер базасын, ақпараттар жүйесін және ақпаратты мақсатты қолдану;
• ақпараттардың құпиялылығы;
• несие тарихының мәліметтер базасын және ақпараттар жүйесін қорғауды қамтамасыз ету;
• азаматтардың жеке өміріне араласпау, заңды және жеке тұлғалардың, қоғам мен мемлекеттің заңды мүдделері мен құқықтарын сақтау.

Несие бюросынан несие мәліметтерін ұсынуға негіздеме несие субъектісінің несие есептерін беруге келісімі болып табылады. Несие бюросының негізгі қызмет түрлері (заңға сәйкес):

1. несие бюросының негізгі қызметтерінің бірі несие тарихын қалыптастыру және несие есебін ұсыну болып табылады;
2. несие бюросы қосымша келесі міндеттерді атқаруға құқылы:
   • несие тарихын қалыптастыру үрдісіне қатысатын қатысушылардың қызметін автоматтандыруда қолданылатын арнайы бағдарламалық қамтамасыз етуге;
   • несие бюросының қызметін реттеуге қатысты өзге де ақпараттық материалдар мен арнайы әдебиеттерді таратуға;
   • несие тархын қалыптастыруға қатысқан қатысушыларды ақпараттық қамтасыз етумен байланыты кеңес беру қызметтерін ұсынуға;
   • несие тарихының субъектілерінің несиеқабілеттігін өздері жасған әдістеме негізінде бағалауды жүзеге асыруға;
   • маркетингтік және статистикалық зерттеулерді жүргізуге.

Осылайша осы қаржы институтының негізгі іс-әрекеті қарыз алушылардың несие тарихын қалыптастыру және несие берушілерге жоғары кәсіби есептерді ұсынудан тұрады.

Қарыз алушының несие тарихы деп банктік, коммерциялық, тұтыну, тауарлық несиелерді алғандығы туралы тізімін және оларға қызмет көрсету тарихын айтамыз. Несие бюросы қарыз алушының беделіне қатысты өзгеде маңызды мәліметтерді енгізіп отыруға құқылы. Осы бюро кәсіпорындарды несиелендіру аясында ерекше орынға ие. Бюромен аккумуляцияланатын мәліметтер көлеміне келесі сипаттағы ақпараттап кіреді: потенциалды несие алушының қызметі, оның қаржылық жағдайы, өзге де несие берушілер, акционерлер және менеджерлер туралы. Несие тарихындағы ерекше құндылыққа ие алынған қарыз, салық бойынша міндеттемелері, сонымен қатар оның потециалды төлемқабілеттігі туралы мәліметтер (мүліктің, ақша құралдарының, құнды қағаздардың және өзге де активтердің) иелік етеді. Несие бюросының банктермен, банктік операциялардың кейбір түрлерін жүзеге асыратын ұйымдармен ұсынылатын ақпараттар мазмұны келесілерге иелік етуі керек:

1. банк берген несие бойынша қарыз сомасы, сонымен қатар бардық алынған несиелердің, шартты және мүмкін міндеттемелердің жалпы сомасы;
2. шартты және мүмкін міндеттемелердің, несиені қайтарудың және берілген мерзімі;
3. өкілетті органның нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес міндетемелерді орындауды қамтамасыз ететін мәліметтердің болуы.

Несие бюросы жүйесіндегі ақпараттарды алушы келесі мақсаттарда қолдана алады:

1. несие беру, мониторигн кезіндегі тәуекелдерді бағалау;
2. несие келісім-шарттарының талаптары өзгеруі кезіндегі тәуекелдерді бағалау;
3. өзге де келісім-шарттар негізінде тәуекелдерді бағалау;
4. несие есебіндегі ақпараттардың растығын дәлелдеу.

Несие бюросы ақпараттарды жеткізушіден алынған мәліметтерді маркетингтік және статистикалық зерттеулерді жүзеге асыруда қолдануға құқылы. Несие есебін ұсынуға негіздемелер келесілер:

• несие тарихының субъектілерінің өзі туралы мәліметтерді беру туралы келісімдерінің болуы;
• несие есебін алушының заң талаптарына сәйкес болуы.

Осылайша бірінші ресми несиеден кейін несие тарихы жазылады. Нәтижесінде несие алушының ресурстар құны мен оның нарықтағы орны несие тарихының жақсы болуымен анықталады. Еуропа елдерінде, мысалы, несие алушы өз қарыздарын қалай қайтарса, оған деген сенім сондай деңгейде және сәйкесінше пайыз көрсеткіштері төмен болады. Несие тарихын енгізу тәжірибесінің артықшылығы неде? Бәрінен бұрын банктер несие тарихын біле отырып, өзін сенімсіз клиенттерден сақтандырады және өзінің қаржылық тәуекелдіктерін айтарлықтай төмендетеді, несие алушының жауапкершілігін сақтандыру кезінде сақтандыру компанияларына төлемнің деңгейі төмендейді.

Осылайша несие алушылар үшін бәсеке қабілетті өркениетті орта қалыптасады. Мұнда адал ниетті төлеушілер арам пиғылды төлеушілерге қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие; несие беруші мен алушы арасындағы жағдай тепе-теңдікте болады – бұл жерде несие алушылар несие берушіні таңдап қана қоймай, сонымен қатар несие ұйымдары несие алушыны таңдау мүмкіндігіне ие болады. Несие бюросын құру халықтың қаржыға деген сұраныстарын арттырады, қаржылық айқындылықты жақсартады және несиеге қажетті құжатар санын қысартады, жемқорлық тәуекелін төмендетеді және көтерме сауда, шағын және орта бизнес секторына қолайлы жағдай жасайды. Әлемдік тәжірибеге сүйенер болсақ, жыл сайын несие бюросы адал ниетті несие алушылар тізімін жасай отырып, оны банктерге сатады. Нәтижесінде жыл сайын адал ниетті несие алушыларға жаңа несие карточкасын алу және төмен пайызбен несие алу ұсыныстары келеді. Мысалға, АҚШ-та жылжымайтын мүлікті несиеге алу 75 пайызды құрайды, ал тұтыну несиесі туралы айтудың қажеті жоқ.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей несие бюросы қаржы нарығының маңызды инфрақұрылымдық институты олып табылады және несие алушы туралы қажетті мәліметтерді алуға, банктердің тәуекелдері мен операциялық шығындарын төмендетуге, шағын және орта бизнеске және көтерме саудаға берілетін несиелердің өсуіне мүмкіндік береді.

Тарауды қорыта келгенде несие процесін басқарудағы жүйелік әдістеме несие процесін ұйымдастыруда негізгі блоктарды айқындауға мүмкіндік берді. Бұл процес қысқартылған түрде үш функция арқылы жүзеге асырылады:

• құралдарды жинақтау;
• несиеледіу;
• сыйақыларды есептеу және олар бойынша төлемдерді жүзеге асыру.

Осыған сүйене отырып экономикалық тұрақты өсуді қамтасыз ету мақсатында несиелендіру процесін басқару жүйесі ұсынылды.

Құралдарды аккумуляциялау блогы үшін негізгі тапсырмалар банктік жүйе активтерін кеңейту болып табылады. Халықаралық қаржы ұйымдары мен дамыту бюджеттерінің ақша құралдары банктік жүйенің активтерін толықтырудың қосымша көзі бола алады.

Несиелендіру блогының негізгі тапсырмалары салымшылардың ақша құралдарын аккумуляциялайтын банк жүйесінің активтерін басқару болып табылады. Осы блокты экономиканың өндірістік секторын дамыту және мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларға сүйене отырып несиелендіру ұсынылады.

Тәуекелді басқару – несие алушының міндеттемесі бойынша несиені, сыйақыны қайтармау тәуекелі маңызды орынға ие. Несие тәуекелінің деңгейін анықтайтын басты фактор болып несие алушының несиеқабілеттілігі табылады.

Тәуекелдерді тиімді басқару үшін әрбір факторлар алдын-ал талдау жасалып, оған баға берілуі қажет. Осыған байланысты банк тәуекелін басқаруды жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасында несие бюролар жүйесі іске қосылды. Несие тарихының болуының арқасында несие беруші күш жұмсамай әрқашанда несие алушы туралы нақты мәліметтерді жылдам ала алады және осылайша өзінің тәуекелін минимумға келтіреді. Осы жерде адал ниетті несие алушылар арам пиғылды несие алушылармен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарға ие болады: несие беру туралы шешімді тез қабылдау, төмен несие көрсеткіштері «сенім несиесі» және тағы басқалар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Дипломдық жұмысты қорыта келгенде, зерттуедің төрт міндетін толығымен ашып қарастырылды. Несие – бұл ұйыммен және мемлекет тұлғаларының арасындағы уақытша қайтарым және пайыздық төлем негізінде (табиғи және ақшалай түрде) құн айырбасы операциясында пайда болған экономикалық қатынасты айқындаушы экономикалық түсінік. Қазақстандағы банктік несиелендіру соңғы уақытта айтарлықтай маңызға ие болды. Қазіргі кезде банктердің активтерінің 60 пайызы экономиканы несиелендіруге бағытталған. Бұған себеп, Қазақстанның актив құрылымы дамыған елдердегі әмбебап банктердің көрсеткіштеріне жақындай түсті, яғни қазіргі уақытта өтімділік және несиелік қоржыны жалпы активтің 60-65 пайызы сомасы негізінде құрайды. Несиелендірудің мұндай масштабы, әрине, пайда болған құқықтық қатынастарды кең ауқымда және түпкілікті реттеуді талап етеді.

Банктік несиелендіру туралы негізгі заң актісі және барлық құқықтық реттеуді жүйелеуші басты заң Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (бұдан әрі ҚР АК) болып табылады. Бұл жерде банктік заемға 715-728 баптар арналған.

Банктік несиелендіру аталған азаматтық құқықтық нормалармен, сонымен қатар, арнайы банк заңнамаларының нормаларымен, соның ішінде “Банктер және банктік қызмет туралы” заңның 34-37 баптарымен реттеледі. Бұл нормаларда несиелендіруді жете құқықтық реттеудің шаралары толық  көрсетілмеген, тек қана бағыт беруші рөл атқарады.

Заңнамалық қосымша реттеу Қазақстан Республикасының Президентінің, Үкіметінің, Ұлттық банкінің, қаржылық қадағалау агенттігінің, қаржы министрлігінің, салық комитетінің және өзге де органдардың нормативтік актілері қалыптастырады. Барлық нормативтік актілер басқа да заңдарға қарама-қайшы болмауы тиіс.

Әрбір банктегі нақты несиелендіру процесі негізінен жергілікті құқықтық актілермен реттеледі. Олардың құрамына банктің несиелендіру ережесі, несиелік комитет туралы ережесі, коммерциялық банктің несиені ұсыну жөнінде шешім қабылдайтын жеке қызметкерлердің нұсқауы  кіреді. Бұл актілердің құқықтық маңызы несие алушыға келісім-шартқа қол қойғанға дейін кепілдеме болады, қол қойылғаннан кейін ерікті түрде қабылдаған міндеттеме болады. Сондықтан барлық потенциалды несие алушылар несиелендіру ережесін алдын-ала жан-жақты  зерттеп алуы қажет. Яғни, құқықтар мен міндеттер және несие беруші банктің бақылау, жауапкершілік шаралары туралы білуі қажет.

Банктік несиелендірудің негізгі көзі тартылған қаржы қаражаттары болып табылады. Бұл жағдайда банк өзінің жеке қаржы құралдарымен қоса, салымшылардың салған ақшалары есебінен тәуекелге барады. Осы процесс салымшылардың құқықтары мен мүдделерін қорғайтын құралдарды бекіту керектігін айқындайды.

Қазіргі заңнамаға сәйкес банктік несиені ұсынудың басты нысаны жазбаша түрде нақты бір шаралар мен ережелерді ұстана отырып толтырылған банк заемының келісім-шарты болып табылады. Бұл келісім шарт консесуалды, қайтарымды және өзара міндеттеуші болып табылады.

Банктік несиелендіру мына принциптерге сүйене отырып жүзеге асырылады:

• қайтарымдық: алынған несие сомасы қайтарылуға міндетті;
• мерзімдік: несие белгілі бір уақыт аралығына беріледі;
• төлемдік: несиені қолданғаны үшін несие алушы сыйақы төлейді.

Берілген қарыздың жіктелуі және несие тәукелдігін бағалау кәсіпкерлік іс-әрекетке тәуелді түрде жүзеге асырылады. Берілетін барлық қарыздар қамтамасыз етілу деңгейі бойынша 3 топқа бөлінеді:

• қамтамасыз етілген несие өтімді кепіл түрге ие, яғни оның нақты сомасы берілген несиеге тең немесе одан асып кететін немесе бекітілген ереже бойынша сақтандырылған несие түрі;
• жеткіліксіз қамтамасыз етілген несие – бөлшектеніп қамтамасыз етілген несие. Оның нақты құны немесе жүзеге асыру қабілеті күмән келтірерліктей;
• қамтамасыз етілмеген несие – қамтамасыз ету үрдісі байқалмаған несие түрі немесе қамтамасыз етуге нарықтық құны несие көлемінің 60 пайызынан төмен.

ҚР ҰБ-мен несиені жіктеу оның қамтамасыз ету сапасына, несие алушының қаржылық жағдайына, оның несиелік тарихы несинің жіктелу категориясына байланысты жүзеге асырады.

Қазіргі кезде республикамызда несие бюролар жүйесі дамытылуда. Несие бюролары жүйесін құру банктік қызмет көрсету деңгейін көтеру, халықтың банкке және өзге де қаржылық ұйымдарға сенімін арттыру, банктер мен несие алушылардың мүдделерін қорғау бойынша кепілдемелер жүйесін құру, несие қызметі нарығындағы тәуекелдерді төмендету мақсаттарында құрылуда. Несиелік бюроның негізгі іс-әрекеттері несие тарихын қалыптастыру және несие жөніндегі есептерді тапсыру, сонымен қатар несиелік бюро жүйесіне қатысушылардың іс-әрекетін және арнайы әдебиеттерді, несиелік бюро іс-әрекеті бойынша сұрақтарға кеңестік қызмет ұсынуды автоматтандыруда қолданылатын арнайы компьютерлік бағдарламаларды жүзеге асыру болып табылады.

Осы сипатқа байланысты 2004 жылдың шілде айының 29 жұлдызында “Несиелік бюро және несие тарихын қалыптастыру туралы” заңына сәйкес Қазақстанда алғашқы несиелік бюро құрылды. “Алғашқы несиелік бюро” ЖШС-нің құрылтайшылары ретінде 7 банк қатысты: “Альянс Банк” АҚ, “АТФ Банк”, “ТұранӘлемБанкі” АҚ, “ЦентрКредит Банкі” АҚ, “Казкоммерцбанк” АҚ, “Қазақстан Халық банкі” АҚ және “Цеснабанк” АҚ.

ҚР АК 292-бабы бекіткендей, міндеттемелерді орындау заңдарда немесе шартта көзделген айып төлету, кепіл, борышқор мүлкін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпұл және басқа да әдістер арқылы қамтамасыз етіледі. Теориялық көзқарас бойынша банк мүдделерін қорғайтын құралдардың және құқықтық қатынасқа қатысатын қатысушылардың міндеттемелері мен құқықтарының жиынтығының құқықтық табиғатын айыра білу керек. Осыған байланысты несие қайтарылмаған жағдайда қолданылатын құқықтық институттарды үш топқа болуге болады. Бірінші топқа ҚР АК 18-тарауында қарастырылған міндеттемелерді орындатуды қамтамасыз ететін дәстүрлі әдістер кірген. Осылардың ішіндегі ең жиі қолданылатын әдістері айып төлету, кепіл, кепіл болушылық және кепілдік. Екінші топқа несиені қайтармаған кезде банктің мүдделерін қанағаттандыруға құқықтық кепіл қалыптастыратын сақтандырудың әртүрлі келісім-шарттары кіреді. Ал үшінші топқа банк пен оның салымшыларының мүдделерін қорғайтын стандартты емес әдістері кіреді. Бұл жерде сөз міндеттемені тоқтатудың және қарызды өтеудің мүлікпен төлетудің екі тарапқада тиімді жолы арқылы жағдай жасайды.

Банк табысының негізгі көзі — несие қоржыны болып табылады. Несие қоржыны банк табысының басты көзі бола отырып, активтерді орналастыру кезінде тәуекел көзі болады. Банктің тұрақтылығы, беделі  мен қаржылық сәттілігі банк қоржынының құрылымы мен сапасына байланысты болады. Сондықтан, банктердің барлығында қоржындағы қарыздардың сапалылығына бақылау, тәуелсіз сараптама және қабылданған стандарттар мен банктің несие саясаты мақсатынан ауытқу жағдайларын анықтау жүргізіледі.

 «Альянс Банк» Акционерлік Қоғамының несие қоржынының берілгендері бойынша жүргізілген зерттеу нәтижесінде 01.07.2005 ж. заңды және жеке тұлғаларға 81 155 млрд. тенге шамасында несие берілген. Несиелік тәуекелді басқару саясатын тұрақты дамытудың арқасында 2005 жылы несие қоржынының басты бөлігін немесе 94 пайызын төмен несиелік тәуекелге ие несиелердеп қалыптасты. Олар негізінен стандартты және күмәнді несиелердің бірінші категориясына кіретін несиелер және олардың несие қоржынындағы үлесі алдыңғы жылмен салыстырғанда жыл басынан бері 6 пайызға өсті. Қор мөлшері 50-100 пайызды құрайтын проблемалық несиелердің үлесі несие қоржынының 3,8 пайызын құрайды.

Несие қоржынының өсуіне қарамастан мерзімі өтіп кеткен несиелер үлесі жалпы несие салымдарының көлемінен 2003 жылы 4,1 пайыздан 2005 жылы 3,2 пайызға дейін төмендеді.

Несие тәуекелдерін диверсификациялауды жүргізу арқылы оларды шоғырлануы төмендеуі: несие қоржынындағы он ірі несие алушының үлесі 2004 жылы 23,7 пайыздан 2005 жылдың соңында 18,5 пайызға төмендеді.

Берілген несиелердің құрылымы салалық негіздед балансталған. Банктің жаңа несие алушыларының денін көтерме сауда секторы құрайды (2005 жылдың аяғында несие қоржынының 21 пайызы), өндіріс секторы (19 пайыз), жеке тұлғалар (17 пайыз), құрылыс (14 пайыз).

Банкпен жүргізілетін қарыз операцияларының сапасына байланысты оның қаржылық сәттілігінің тәуелділігін бағалай отырып, несие қоржын сапасының төмендеуін болдырмау мен несие тәуекелін азайту жұмысы үздіксіз жүргізілуі керек деген қорытынды жасауға болады.

Несиелендіру процесі кезінде жоба бойынша жинақталған құжаттарға сараптама жасау несие қарекетін басқарудың бір нысаны болып табылады. Құжаттарға сараптама жасаудың басты мақсаты: несиенің заңды түрде қамтамасыз етілуін қадағалау. Осы мақсатта банк заңнамаларға мен корпоративтік стандарттарға сәйкес несие алушының барлық құжаттарына сараптама жүргізіледі.

Кәсіпорынның төлем қабілеттігін сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі – несиеге қабілеттілігі. Банктер несиелеу процесінде, нарық қатынастарының қалыптасуына, қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеруге, Қазақстан Республикасы егеменді мемлекеттің экономикасы мен қаржыларын нығайту, айналымда ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге, инфляция процестерін болдырмауға және ұлттық валютаның нығаюына ықпал етуге міндетті. Кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін бағалаудың басты әдісі – оның ресми бухгалтерлік есеп берулерін талдау. Кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін талдаудың негізгі міндеттері:

• Кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
• Қарыз алушының шаруашылық қызметінің тиімсіздігі салдарынан несие ресурстарын жоғалтудан алдын-ала сақтандыру;
• Қарыз алушы кәсіпорынды оның тиімділігін көтеру бағытында қызметін ынталандыру.

Экономиканың нақты секторының несиелендіру жоспарында одан әрі қарай дамыту қаржы нарығының барлық сегменттерінің қолайлылық және даму деңгейіне байланысты. Несие жүйесінің ұйымдық құрылымын мемлекеттің қатысуымен дамытуға көмегі кезінде, сонымен қатар несиелендірудің тиімді механизмдерін, нысандарын және әдістерін қолдану кезінде экономиканы қаржы және нақты секторы арасында тығыз қарым-қатынасты орнату мүмкіндігі бар. Нақтырақ айтар болсақ, осындай тиімді әріптестікті несиелеудің рационалды жүйесі ретінде түсінеміз, яғни осы үрдіс еліміздің экономикасындағы өзіміздің ұстанымдарымызды нығайтуға, сонымен қатар өндірісті қайта орнатуға және деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.

Банк үшін несие бойынша тәуекелді басқару – несие алушының міндеттемесі бойынша несиені, сыйақыны қайтармау тәуекелі маңызды орынға ие. Несие тәуекелінің деңгейін анықтайтын басты фактор болып несие алушының несиеқабілеттілігі табылады. Қарыз алушының несиеқабілеттігін бағалау кезінде келесі факторларды ескеру қажет:

• оң несие тарихы;
• клиенттің қаржылық-шаруашылық жағдайын талдау;
• қарыз алушының банк алдындағы негізгі қарыздарын өтеу бойынша және есептелген сыйақы міндеттемелерін орындау үшін қажетті ақшаның қамтамасыз ете алу қабілеті;
• жеке капиталының жеткіліктігі және несиені қажет еткен жобаға қолдана алу мүмкіндігі;
• қарыз алушының нарығының конъюнктурасының жағдайы және оның салаларын дамытудың алғы шарттары;
• оның бизнесінің мүмкіндігінің маркетинг және басқару ілімі көзқарасы тұрғысынан рухани тұрақтылығы және іскерлік беделі;
• өтем қабілеті жоғары кепіл мүліктерінің болуы немесе қаржылық өтімді құралдар (сақтандыру полисі, акциялар, облигацияар, кепілдіктер).

Тәуекелдерді тиімді басқару үшін әрбір факторлар (банк үшін – тәуекел факторлары) алдын-ал талдау жасалып, оған баға берілуі қажет.

Несие келісім-шарттары туралы ақпараттарды жинайтын, бағалайтын және оны қоғамға ұсынатын (қарыз алушылардың көрсеткіші түрінде) жинайтын несиелік бюро институттары әлемнің барлық жерінде бар. Әлем тәжірибесі көрсеткендей бұл мәселелерді шешу несие беруші мен қарыз алушы арасындағы ақпараттармен алмасу мақсатында құрылған несие бюросы арқылы жүзеге асырылады. Бұл кезде үш жақты нәтиже түріне қол жеткізіледі.

Біріншіден, несие бюросы банктерге потенциалды несие алушылар туралы мәліметтерді ұсынуды арттырады және қарыздың нақты қайтарылуын болжауға мүмкіндік береді. Бұл несие берушілерге берілген қарыздың бағасы мен бағытын тиімді анықтауға көмектеседі.

Екіншіден, несие бюросы банктер клиенттерінен алатын ақпараттарға төлейтін төлемдерін қысқартуға мүкіндік береді. Бұл несие нарығының ішіндегі ақпараттар жазығының теңестірілуіне алып келеді және несие берушілерді өзінің ұсынып отырған несие ресурстарына бәсеке бағасын еріксіз түрде бекітуге мүмкіндік береді. Өте төмен пайызды көрсеткіштер несие алушылардың таза кірісін арттырады және олардың қызметін ынталандырады.

Үшіншіден, несие бюросы несие алушыны тәртіпке келтіретін механизмді қалыптастыруға тырысады. Егер өз міндетерін орындамаған жағдайда несие берушілер алдында беделі төмендейтіндігін бәріде біледі және заемдық құралдардың қысқаруына немесе оның шамалы қымбаттауына алып келеді. Бұл механизм қарыз алушының несиені қайтаруға деген ынтасын келеңсіз іс-әрекеттерінің тәуекелділігін төмендете отырып арттырады.

Соңғы жылдары республикамызда несие бюролар жүйесі құрылып, одан әрі жетілдіру жұмыстары жасалуда. Мұнда жүйенің құқықтық қамтамасыз етілуіне аса мән бөлген жөн. Сонымен қатар айта кетерлік басты мәселе – бұл ақпараттардың құпиялылығын қамтамасыз ету.

Қорыта келгенде, мемлекетіміздің  банк жүйесі тұрақты түрде дамып келеді. Сонымен қатар банктік несиені пайдалану заңды және жеке тұлғалар арсында жылдан-жылға артуда, яғни несиелендіру көлемі соңғы үш жылда шамамен 4 есеге өскен.

Қорыта келгенде, Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің несиелендіру қызметінің мәселелері Азаматтық кодекспен және басқа да құқықтық актілермен реттелетін болса да, әрдайым жаңару мен даму үстінде болады. Негізгі мақсат – мықты және тұрақты несиелендіру жүйесін қалыптастыру болғанымен, мемлекет тарапынан ұйымдастырушылық қажырлы күш жұмсалуы керек. Сонымен қатар банктердің несиелендіру процесінде мемлекеттің, қоғамның, жанұяның, халықтың мүдделері толығымен қарастырылуы тиіс.