Дипломдық жұмыс. Өндіріске кеткен шығындар есебі

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ                                                                                                             

       

• ӨНДІРІСКЕ КЕТКЕН ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
  • Өндіріске кеткен шығындар түсінігі, жіктелуі
  • Өнімнің өзіндік құны түсінігі, экономикалық мәні

1.3 Ұйымның сипаттамасы және өндіріс шығындарының есеп

      саясатында қаралуы                                                                                   

 

2 ӨНДІРІСКЕ КЕТКЕН ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ                                           

2.1  Өндіріске кеткен шығындардың бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілуі

2.2 Өндіріске кеткен шығындарын есепке алу мен өзіндік құнды калькуляциялаудың  әдістері                                                                                 

2.3 Үстеме шығындар есебі және олардың бөлініп таратылуы                       

 

3 ӨНДІРІСКЕ КЕТКЕН ШЫҒЫНДАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЕСЕПТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ      

3.1 Өнімнің өзіндік құнын талдау                                                                    

3.2  Өндіріске кеткен шығындарды азайту көздерін анықтау әдістемесі                  

ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                              

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ                                                       

 

 

Кіріспе

 

Бүгінгі  нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. «бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» жөніндегі заңға сәйкес барлық шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін ұлттық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.

Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін анықтап,  негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден –бір ақпараттық жүйе. Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында елбасымыздың халқымызға жолдауының бағыттарын ұстанып,  өндірістік салада өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын неғұрлым  азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл  анықтау міндетті шарт болып отыр.

Осы мәселеге орай ұйымдарда өндіріске кеткен шығындардыесептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары сақталған жағдайда халық шаруашылығының өркендеуіне жол береді.

Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару  өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.   

Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу — бір ғана қолданатын дискретті үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері байланыс элементі ретінде көрініс тапты.

Пайда табу ұйымды басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді бола бастады. Ол ұйымдағы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін қайта құруды талап етті.

Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны сақтауға сай келу қажеттілігі ұйымның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке екі бөлікке — қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.

Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан диплом жұмысында  өнімнің өзіндік құнын анықтау  және калькуляциялау әдістеріне терең мән берілген. Ұйымдар өздерінің есеп саясатында пайдаланылатын ең тиімді өзіндік құнды калькуляциялау тәсілін таңдап көрсетуі қажет.

• Өндіріске кеткен шығындар есебінің теориялық мәселелері

 

• Өндіріске кеткен шығындар түсінігі, жіктелуі

 

Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен байланысты .

         әдетте, шығындар деп белгілі-бір тауарлар мен қызметтер үшін төленген, яғни, жұмсалынған ресурстар немесе ақша қаражаттарын түсінеміз. Шығындар – есепті кезеңдегі активтердің кемуі немесе капиталдың кемуіне әкелетін міндеттемелердің пайда болуы түріндегі экономикалық пайданың азаюы. (заң)

         ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.

         өзіндік шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген жіктелімі аса қажет. Халықаралық қаржылық есептіліктің №2 «қорлар» стандарты сәйкес шығындардың жіктелуін келесі кестеден көреміз.

1 кесте

Топтық белгілеріне қарай шығындардың жіктелуі*

 

№ р\н	Жіктеу белгісіне сәйкес тобы	Шығындар түрлері
1	Өндіріс процесіндегі экономикалық рөл бойынша	·         Негізгі ·         Үстеме
2	Өнімнің өзіндік құнына салу тәсілі бойынша	·         Тікелей ·         Жанама
3	Құрамы бойынша (біртектілік)	·         Бір элементі ·         Кешенді
4	Өндіріс көлеміне қатынасы бойынша	·         Өзгермелі ·         Тұрақты
5	Пайда болу кезеңі бойынша	·         Ағымдық ·         Біруақыттық
6	Өндіріс процесіне қатысуы бойынша (басқару қызметі бойынша)	·         Өндірістік ·         Әкімшіліктік ·         Коммерциялық
7	Тиімділігі бойынша	·         Өндірілетін ·         Өндірілмейтін
8	Бақылау мүмкіндігі бойынша	·         Реттелетін ·         Реттелмейтін
9	Орташалау деңгейі бойынша	·         Жалпы ·         Орташа
10	Пайданы генерациялау кезеңіне шығынды рет-ретімен көшіру	·         Өнімге ·         Кезеңге

*дерек көзі: шеремет а. Д. Управленческий учет:учебное пособие. М.:фбк-пресс, 1999.-33бет

 

          кестеден калькуляция туралы жеткілікті ақпарат алу, өндірілген өнімді бағалау, эконоикалық шешімдерді қабылдау, жоспарлау, бақылау және реттеу осы шығын жіктеулерінің көмегімен жүргізілетінін көреміз:

1. Өндірілген өнімді калькуляциялау және бағалау үшін шығындарды топтастыру:

• Негізгі — өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты.
• Үстеме — өндірісті ұйымдастыруда, қызмет көрсету мен басқару барысында пайда болады;
• Тікелей — өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның өзіндік құнына тікелей қосылады;
• Жанама – жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына тікелей емес, жанама (шартты) бөлінеді;
• Кірістік (болашақта табыс әкелетін ресурстарға ие болу және оның қолда бар болуы);
• Біткен (шығынға кеткен материалдар).

2. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындарды топтастыру:

• Айнымалы, өзгермелі – оның көлемі өндіріс көлеміне қарай үйлесімді (пропорционально) өзгереді;
• Тұрақты — өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне тәуелді емес;
• Қайтарылмайтын — өткен кезеңнің табысы мен шығыны;
• Міндеттік (вмененные) – ресурстар шектеулі болған жағдайда пайда болады және оны болашақта пайдалану мүмкіндігін сипаттайды;
• Айыптық (өсетін) – қандайда бір өнім партиясын дайындауда қосымша пайда болады (өнім өндірісін жеделдету үшін сыйлық ақы төлеу);
• Маржиналдық (шектеулі) – қосымша шығындар, бірақ есепте өнім бірлігіне келеді;
• Релеванттық – тапырыстардың (заказ) сақталуы мен орындалуына байланысты.

3. Шығындарды басқару мақсатында бақылау және реттеу процесін жүзеге асыру үшін шығындарды топтастыру:

• Реттелетін;
• Реттелмейтін;
• Тиімді (өндірімді, өнімді);
• Тиімісіз (өндірімді емес);
• Бақыланатын;
• Бақыланбайтын.

Сонымен қатар, шығындар мыналарға жіктеледі:

1. Пайда болу орны бойынша — өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше. Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса қажет.
2. Өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша – оның өзіндік құндарын есептеу үшін керек.
3. Шығын түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі бойынша – экономикалық элементтер бойынша және калькуляциялау баптарымен [3].

Экономикалық элементтері бойынша — өнім өндіру үшін қандай шығын кеткенін көрсетеді. Эконмикалық элементтер ретінде анықталған:

• Материалдық шығындар;
• Еңбекақы шығындары;
• Аударым;
• Құралдың тозуы;
• Басқадай шығындар;

Калькуляция баптары бойынша — өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін пайдаланылады:

• Материалдар;
• Еңбек ақы;
• Аударымдар;
• Үстеме шығындар.

Экономикалық элемент және баптар бойынша шығындарды топтастыру  өзара байланысты, өйткені олар құрамы (элементі) және мақсатты бағытталуы (калькуляция бабы) бойынша субъектінің бір ғана шығындарын сипатайтынын айта кету керек. Бұл ақпарат есебінде шаруашылық жүргізуші субъектінің тұтас шығынын өнім (жұмыс, қызмет) түрлері бойынша, калькуляциялу баптарымен шығынның пайда болу орнына қарай  бөлшектеп, элементік қимада қалыптастыруға мүмкіндік тудырады, өнімнің өзіндік құнын әлдеқайда дұрыс есептелуіне және ұйым шығындарына бақылауды күшейтуге жағдай жасайды.

Экономикалық элемент бойынша топтастыру оның құрылымын зерделеу, өндіріске кеткен шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және  талдау үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру ұйым шығынының талдамалық есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын бақылау үшін пайдаланылады. Екі топтастыру бірін-бірі толықтырады және  өнімді өндіруге кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге мүмкіндік тудырады.

Шығындар жіктемесінің тағы келесідей түрлері белгілі:

• Ағымдағы – жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар

Шығыны);

• Бір жолғы – демалыс төлемі, жөңдеу жүргізу және т.б. Ол сметаның

Бекітуімен белгіленген тәртіпте және мерзімде өнімнің өзіндік құнына бөлек қосылады;

• Өндірістік – тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік

Құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады (тауарлық өнім өз материалымен де, техникалық бақылаумен қабылданып, қоймаға өткізілген тапсырыс берушінің материалымен де шығарылатын дайын бұйымдардың құны; тараптарға босатылған өз өндірісінің жартылай дайындалған өнімнің өзіндік құны, сондай-ақ субъектінің негізгі қаражатын толтыруға бағытталған өнім);

• Әкімшілік – жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы

Шаруашылық, әкімшілік тағайындауындағы шығындар.

• Коммерциялық (өндірістен тыс) — өнімді сатып алушыға өткізумен

Байланысты шығын;

• Өндірушілік (жоспарланған) – ұтымды технология мен өндірісті

Ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын;

• Өндірушілік емес (жоспарланбаған) – технологияның жетіспеушілігнен

Және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын (жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімнен тыс еңбекақы);

• Реттелетін – атқарушы шығын деңгейін реттейтін немесе оған елеулі

Ықпал ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат шығыны, оны цех бақылаушысы реттейді);

• Реттелмейтін – қызметкер оның деңейіне елеулі ықпал ете алмайтын

Шығын (дайындау учаскесінің мастері кострукторлық бөлім қызметкерлерінің еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе алмайды);

• Жалпы — өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығындарды

Білдіреді;

• Орташа – есепте бір өнімнің бірлігіне кететін шығын;
• Өнімге — өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын);
• Кезеңге – кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары,

Тауарларды сату шығындары, сыйақы бойынша шығындар (жанама шығындар).

          бұлардың ішіндегі ең маңыздылары өнімге және кезеңге қатысты шығындар болып табылады. Оларға нақты қандай шығындарын жататынын келесі сызбалардан көреміз.

 

Өнімге қатысты өндіріс шығындары

 

Негізгі материалдар

Еңбек шығындары

Өндірістік үстеме шығыстар

Бастапқы (алғашқы) шығындар

Қосылған шығындар

 

1 сурет. Өнімдерге қатысты шығындар құрамы

 

Бірінші сызбадан өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар тікелей шығындар, яғни, шикізаттар мен материалдар, негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбегін төлеумен байланысты шығындар жататынын көреміз. Бұлар ең алғаш өндіріске жұмсалатын болғандықтан оларды бастапқы шығындар деп те атайды. Көмекші өндірісте пайдаланылатын материалдық қорлар, жөндеу жұмыстарымен айналысатын еңбеккерлердің ақысы, коммуналдық шығыстар, өндіріс жабдықтарының амортизациясы қосылған шығындар деп аталады, бұларды басқаша маетриалдарды дайын өнімге айналдыру мақсатында жұмсалған өңдеу шығындары деп атауға болады.(уу1)

         келесі сызба кезең шығындарының құрамын көрсетеді, өнімнің өзіндік құнына қосылмайтын, есепті кезең шығындары ретінде қаржылық нәтижеге апарылатын шығындар.

 

Кезең шығындары (өндірістік емес шығындар)

Сатумен байланысты шығындар

Әкімшілік шығындары

 

• Сурет. Кезең шығындарының құрамы

 

         сатумен байланысты шығындарға тапсырыстарды қамтамасыз ету, дайын өнімді тасымалдап жеткізу, клиенттерге қызмет көрсетумен байланысты шығындар жатады. Оның ішіне комиссиялық төлемдер, жарнама, сауда жабдықтарының, көлік құралдарының амортизациясы, тасымалдап жеткізу мен дайын өнімді сақтау шығындары да кіреді. Әкімшілік шығындарына ұйымдағы басқарудың жүзеге асырылуымен байланысты барлық шығындар жатады. 

         жалпы және өнім бірлігіне қатысты шығындар әртүрлі сипатта болады. Оны келесі кесте арқылы көрсетуге болады [1].

2 кесте

Шығындардың өндіріс көлеміне қатысты сипаттамалары*

 

Шығындар	Шығындар сипаты (тәртібі)
	Жалпы шығындар	Өнім бірлігіне келетін шығындар
Айнымалы (өзгермелі) шығындар	Айнымалы шығындардың жалпы сомасы өндіріс көлемінің өзгерісіне тура пропорционалды өзгереді	Өнім бірлігіне келетін айнымалы шығындар тұрақты болады
Тұрақты шығындар	Жалпы тұрақты шығындар өндіріс көлеміне тәуелсіз тұрақты болып қалады	Өнім бірлігіне келетін тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне кері пропорционалды өзгереді

*дерек көзі: usaid/pragma. Управленческий учет 1.2005-11 бет

 

         енді осы кестеде келтірілген мәліметтерді графиктік тәсіл арқылы суреттеп көрсетуге болады.

 

Шығындар, мың теңге

                                         өзгермелі шығындар

300

 

200

                                         тұрақты шығындар                                                              

100                      

                                          өндіріс көлемі, мың дана

           30   60  90  120                            

 

3 сурет. Шығындардың өндіріс көлеміне қатысты өзгерісі (шығын мөлшері мен өндіріс көлемі мәндері мысал ретінде шартты түрде алынған)

 

         осы арада, шығындардың жартылай тұрақты болатыныдығын айта кеткен жөн. Олар өндіріс көлеміне тәуелді болғанымен оған қатысты тура пропорционалды өзгермейді.  Жартылай тұрақты шығындар:

— сатылы түрде өседі, яғни белгілі бір өндіріс көлеміне дейін тұрақты, ал одан кейін айнымалы болып кетеді,

— оларды есепке алуды жеңілдету мақсатында немесе тұрақты, немесе айнымалы деп алады.

         графиктік әдісті қолдана отырып жартылай тұрақты шығындар сызығын көрсетуге болады.

 

                                         өзгермелі шығындар

300

 

200

                                         тұрақты шығындар                                                             

100                      

                                                 өндіріс көлемі, мың дана

           50      100   150  200                            

 

4 сурет. Жартылай тұрақты шығындардың өндіріс көлеміне қатысты өзгерісі (шығын мөлшері мен өндіріс көлемі мәндері мысал ретінде шартты түрде алынған)

 

         екінші суреттен жартылай тұрақты шығындардың өндіріс көлемі 50 мың данаға жеткен сайын тағы да қосымша шығындарды қажет ететндігін көреіп отырмыз.

         ендігі кезекте осы айтып отырған тұрақты, айнымалы, жартылай тұрақты (айнымалы) шығындардың нақты шаруашлық бірлігінің саласына қатысты әртүрлі болатындығын келесі кесте арқылы көрсетеміз.

• Кесте

Тұрақты, айнымалы, жартылай тұрақты (айнымалы) шығындардың мысалдары*

 

Шығындар	Өндіріс компаниясы үшін	Банктер үшін
Айнымалы	—   Тікелей материалдық шығындар; —   Тікелей еңбек шығындары; —   Жанама еңбек шығындары; —   Құралдар, аспаптар  шығындары, т.б.	—   Компьютерлерді жалдау (лизинг) шығындары; —   Операторлардың еңбек ақылары; —   Дискета және басқа жинақтағыштардың шығындары, т.б. —
Тұрақты	—  Үйлер мен жабдықтардың амортизациясы; —  Басқару аппаратының —  Еңбек ақысы; —  Мүлік салығы.	—   Үйлер мен кеңсе жабдықт. Амортизациясы; —   Бағдарламашылар еңбек ақысы; —   Үйлер жал шығындары, т.б.
3-ші кестенің жалғасы
Жартылай айнымалы	—  Электр энергиясының шығындары; —  Телефон байланыс шығындары; —  Жылыту шығындары

*дерек көзі: шеремет а. Д. Управленческий учет:учебное пособие. М.:фбк-пресс, 1999.-35-36 беттер

 

Айнымалы шығындардың жалпы сомасының өндіріс көлеміне тура пропорционалды өзгеруіне байланысты ұйым үшін өндірістік қуаттылықты анықтаудың маңызы зор. (уу)

Өндірістік қуаты дегеніміз нақты қолда бар өндіріс ресурсатры жағдайындағы ұйымның өндірісінің мүмкін болатын ең жоғарғы шекті мөлшері. Басқаша айтқанда, бұл ұйымның осы есепті кезеңдегі өндіре алатын өнімінің көлемі.

Өндіріс көлемі ұйымның өндірістік қуатынан артып кеткен жағдайда ресурстардың, өндіруші күштердің де артық мөлшері қажет болады. Өндірістік қуатты үш түрлі сипаттауға болады:

1. Теория тұрғысындағы қуаты – бұл барлық ресурстар толық тоқтамастан іске қосылған жағдайдағы жоғарғы өнім көлемі, өндірістің мүмкін болатын ең жоғарғы деңгейін анықтайды.
2. Тәжірибелік қуаты – теория тұрғысындағы өндіріс қуатының мәнінен қалыпты жұмыстың тұрып қалу мөлшерін шегергенде анықталатын өндіріс көлемі. Қалыпты жағдайда тұрып қалу машиналар мен жабдықтардың аспаптарын айырбастауға, жөндеуге, жұмысшыларға арнайы үзіліс беруге байланысты орын алады. Теориялық тұрғыдағы және тәжірибелік өндіріс қуатын ұйымдар сирек қолданады.
3. Қалыпты өндірістік қуаты – сатылады деп күтілетін көлемді қамтамасыз етуге қажетті орташа жылдық өндіріс көлемі. Бұл шама іскерлік белсенділіктің маусымдық ауытқуларымен түзетіліп отырады. Басқаша айтқанда, бұл өндіре алатын көлем емес, нақты өндіретін өнімнің шынайы өлшемі.

 

1.2 Өнімнің өзіндік құны түсінігі, экономикалық мәні

 

Калькуляциялау — өнім, жұмыс және көрсетілетін қызмет бірліктерінің өзіндік құнын есептеу әдісі. Ол ұйымның жұмысына оперативті басшылық жасау үшін өте маңызды, өйткені ішкі резервтерді уақытылы ашуға және өнімнің өзіндік құнын одан әрі түсіндіруге, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Калькуляция өнімнің өзіндік құнын  жоспарлауда және оған, нарықтағы сұранысты есепке ала отырып, жұмысқа, көрсетілетін қызметке негізді баға белгілеуде қолданылады.

Калькуляцияда өндірістегі өнімнің нақтылай түрін өндіру мен өткізуге, сондай-ақ жұмыс пен көрсетілетін қызмет бірліктерін (жүк тасу, жөндеу жұмыстарына және тағы басқа) орындауға ақшалай түрде шыққан шығындар жинақталып қорытылады [2].

Қазіргі заманға экономикалық әдебиет калькуляциялауды өнімнің жеке түрлері бірліктерінің өзіндік құнын экономикалық есептеу жүйесі деп белгілейді. Калькуляция барысында  өндіріске кеткен шығындар мен шыққан өнім санымен салыстырылады және өнім бірлігінің өзіндік құны белгіленеді.

Калькуляциялаудың міндеті — шығындардың оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, сондай-ақ ішкі тұтынуға арналған өнімнің  (жұмыстың, қызметтің ) бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляциялаудың түпкілікті нәтижесі — калькуляцияны ұсыну. Өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі түрін айқындайды.

Жоспарлы калькуляция нңбек шығындарының озық (прогрессивті мөлшері) жіне одан ары техникалық өрлеуді, өндіріс пен  еңбекті ұйымдастыруды жақсартуды көрсететін өндіріс құралдары негізінде жоспарланатын кезеңге арналып жазылады.

Жоспарлы калькуляцияның бір түрі — сметалық калькуляция; оны бір рет шығатын (бірегей) бұйымға немесе жұмысқа, тапсырыс берушілермен есептесу, баға белгілеу және басқа мақсаттар үшін жасайды.

Шығындардың ағымдағы мөлшері ұйымның осы кезеңдегі жұмысының өндірістегі мүмкіндіктеріне сәйкес келеді. Және де есепті кезең  барысында шығындардың ағымдағы мөлшері жоспарлы  калькуляцияға негізгі салынған шығынның  орташа мөлшерінен жоғары, ал есепті кезеңнің  соңында – төмен болады.

Өнімнің өзіндік құнының есепті (нақты) калькуляциясы жоспарлыдан ұйымға байланысты (өндіріс бойынша жоспарды асыра орынду иен орындамау, шығындардың кей түрлерін үнемдеу немесе артық жұмсау) және оған байланысты емес (материалға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымның мөлшері, электр энергиясына,газға, суға және т.б. Тарифтердің өзгеруі) себептері бойынша ауытқуы мүмкін нақты шығындарды көрсетеді.

Нормаға сәйкес (нормативті) калькуляциялау ағымдағы жоспарлы калькуляциялаудың бір түрі болып табылады, шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормаға сәйкес тәсілдерін қолданатын ұйымдарда жасалады. Олардың негізінде шығындардың жеткен деңгейін сипаттайтын іс жүзіндегі, ағымдағы норма жатады. Ұйымдар жыл бойы ұйымдастырушы-техникалық жоспарда негізгі салынған шараларды дәйекті жүзеге асыратынын ескере отырып, нормаға сай калькуляциялау жоспарлыға қарағанда, есепті кезең ішіндегі өнім өндірісіне шыққан шығындардың шынайы деңгейін өте дәл көрсетеді [5].

Жобалық (проектілік)    алькуляциялау — келешектік калькуляцияның бір түрі, олар күрделі қаржының, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін агықтау үшін қолданылады.

Шамаланған  (провизорная)  тоғыз ай немесе басқаша кезең ішіндегі нақты шығын мен алынған өнім (табыс), төртінші тоқсан немесе басқа кезең ішіндегі шығындар мен күтілетін бұл өнім бойынша есептер негізінде жасалады. Бұл калькуляциялардың мәліметтері ағымдағы жылдың өнім өндіру қорытындыларын алдын-ала анықтау үшін қолданылады.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялағанда калькуляциялық бірліктер қолданылады, олар калькуляциялау обьектісінің өлшеуіші болып саналады, әдетте, өнімнің сәйкес түріне арналған техникалық шарттарда немесе стандартттарда және заттай бейнеленетін өнім өндіру жоспарында қабылданған өлшем бірліктеріне сай келуі тиіс.

Өндірілетін өнім, технологиялық процесте, өндірістік ұйымдастыруды сипаттаудағы айырмашылықтар практикада қолданылатын калькуляциялық сан түрлілікке әкеледі. Ұқсас белгілері бойынша олардың барлық жиынтығы жеті топқа тоғысады, олардың мазмұнын нақты үлгілерде қарастырамыз.

Заттай (натуральды) бірліктер бұл өнім жоспарлнатын, есептелетін және тұтынушыларға өткізілетін өлшем бірліктеріне (дана, тонна, килограмм, киловатт-сағат, погон-метр, текше-метр, шаршы метр, литр және т.б.) Сәйкес келеді.

Ірілендірілген заттай (натуральды) бірліктер біртекті өнім жиынтығын аралық калькуляциялау үшін қолданылады (белгілі бір артикулдық 100 пар аяқ киімі, белгілі бір түрдегі шойынның тоннасы, дерьестенбеген сыраның гектолитрі,ішкі балықтың центнері, темірбетон бұйымдардың текшеметрі, және т.б.) Өнімнің нақты түрлерін кейінгі калькуляциялау үшін заттай бірліктер (натуралды) қолданылады.

Шартты заттай біірлікті өнімді калькуляциялау үшін қолданылады, бірліктегі пайдалы заттың құрамы ауытқуы мүмкін (100%-тік спирт, құрамында пайдалы заттары бар минералды тыңайтқыштар).

Құндық бірліктер-көтерме (өткізу) бағадағы қосалқы бөлшектер 1000 теңгелік құны, шығару немесе өткізу бағасындағы 1 теңгелік тауар өнімі.

Еңбек бірліктері ұйым бөлімшесінің өнімін калькуляциялау үшін қолданылады (1 нормасағат, 1 норма-ауысым).

Орындалған  жұмыс пен көрсетілген қызмет калькуляциялық бірлік ретінде, әдетте құрылыспен, жөндеумен, көлік қызметін көрсетумен және тағы да басқамен шұғылданатын өндірісте қолданылады (тасымалдық тонна-километр, машина-ауысым, және т.б.)

Техникалық — экономикалық көрсеткіш калькуляциялық бірлік ретінде біртекті бұйымдардың пайдалы тұтынылатын бірлігіне шаққандағы шығындарды салыстыру үшін (трактор өндірісінің шығынын қуаттылық, бірлігіне, пресс өндірісінің шығынын өнімділік бірлігіне есептелу) қолданылады.

Калькуляциялық бірліктердің сан түрлілігі нақты жағдай үшін  негізделген әдісті талап етеді. Калькуляциялық бірлік сәйкес тұтыну ұшін көрсетуге, әр түрлі ұйымдармен салыстыруға болатындай, баға белгілеу бірліктеріне сәйкес келуі және ең аз шамадағы  шығындармен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ұшін қолайлы болуы тиіс. Калькуляциялық бірлікті таңдау жөніндегі ұсыныстар әдетте салалық нұсқауларда келтіріледі.

 

1.3 Ұйымның сипаттамасы және өндіріс шығындарының есеп саясатында қаралуы

 

«Байсерке — агро» жауапкершілігі шектелген серіктестік алматы облысының әділет министрлігінде 2004 жылы қатысушылар құрамының өзгеруіне байланысты қайта тіркелген. Мекен жайы – қазақстан республикасы, алматы облысы, талғар ауданы, панфилово ауылы, 8 март көшесі, 3 үй. Серіктестіктің қатысушысы қазақстан республикасының азаматшасы жумабекова сауле амировна. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік заңды тұлға болып табылады, азаматтық құқықтары бар және қазақстан республикасының заңнамалық талаптары бойынша оларға қайшы келмейтін және тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге асыруға құқылы. Негізінен қызметін заңдарға және өз жарғысына сәйкес жүргізеді.

«Байсерке — агро» жауапкершілігі шектелген серіктестігінің негізгі қызмет түрлері:

• Ауыл-шаруашылық өнімдерін өндіру, өңдеу және сату;
• Халық тұтынатын тауарларды өндіру;
• Жалпы коммерциялық қызметі;
• Сауда-саттық, сауда-делдалдық қызмет;
• Алкогольсіз өнімдерді, шырындарды, сусындарды және минералды суларды өндіру, құю, сақтау, көтерме және шағын көтерме сауда арқылы тарату;
• Қазақстан республикасында арнайы және өндірістік-азаматтық мақсатта пайдаланылатын қуатты жол-көпірлерін ұйымдастыру, бұрынғыларды қайта жарақтандыру;
• Ұйым мүшелерінің еңбек нарығында орын алуына көмектесу, осы мақсатта шетелдік конкурстар мен тендерлерге қатысу;
• Коммерциялық және делдалдық қызмет, көтерме және бөлшек сауда;
• Лизингтік операцияларға қатысу;
• Ақпарттық, кеңестік, инжинирингтік, кәсіпкерлік, қаржылық қызмет көрсету;
• Сыртқы сауда операциялары және сыртқы экономикалық қызмет;
• Халық тұтынатын тауарларды, өндірістік-техникалық міндетті өнімдерді, азық-түліктерді сату;
• Жжм және мұнай өнімдерін сатып алу, сақтау және сату;
• Көлік-экспедициялық қызметтер, жүктерді және жолаушыларды тасу;
• Құрылыс материалдарын, аспаптарды, шикізатты, жинақтау бұйымдарын, құрастырғыштарды сату;
• Сауда үйлерін, шағын және ірі маркеттерді ұйымдастыру және пайдалану;
• Экспорт-импорт операцияларын, өкілеттілік қызметті (шет елдік фирмалардың қатысуымен) ұйымдастыру;
• Жабдықтау қызметі;
• Қазақстан республикасында және шет елде мүліктерді сатып алу және сату, салып қоюшы және жалға алушы құқығында жер учаскелерін алу, құрылыстарды немесе жеке жайларды жалға алу;
• Басқа кәсіпорындарға қызметтер көрсету;
• қазақстан республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге қызметтер.

Жшс  өз иелігіндегі мүліктеріне қатысты өз міндеттемелеріне жауапты болады.  Серіктестіктің мөрі, тауарлық белгісі, фирмалық бланкі, дербес есеп шоты бар. Жұмысшыларының орташа жылдық тізімдік саны екі жүз елуден астам және жылдық активтерінің жалпы құны үш жүз жиырма бес мың еселенген айлық есепті көрсеткіштен жоғары болса ірі бизнес субъектісі құрамына жатқызылады [6].

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік мүлкін негізгі және айналым қорлары және басқа да серіктестіктің балансында көрсетілетін құндылықтар жиыны құрайды. Мүліктерге серіктестіктің меншік құқығы бар. Мүліктерді қалыптастыру көздері:

• Ақша және материалдық жарналар;
• Серіктестік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы, өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе, басқарма, қызмет түрлері;
• Өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да шаруашылық қызметтен алынған табыстар;
• Бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері,
• Қазақстан республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.

Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резевтік капитал есебінен жабылады. Алынған табыстың бөлінуі қатысушының шешімі негізінде анықталады. Таза табыс сомасы салықтарды толық төлегеннен кейін қатысушының иелігінде қалған табыстың бір бөлігі болып табылады.

Жоғарғы басқару ұйымы келесідей мәселелерді шешуге өкілетті:

• Фирма атауын, мекен-жайын өзгерту, жарғысын өзгертіп жаңа нұсқасын қабылдау; қызмет бағытын өзгерту;
• Жарғылық капитал мөлшерін өзгерту;
• Ревизиялық комиссияны қызметке алу, босату, оның есептілігі мен қорытындысын қабылдау;
• Қайта құрылуы мен жойылуы, жойылу комиссиясын тағайындау;
• Атқару ұйымдарын, директорды тағайындау, ішкі ережелерді бекіту;
• Басқа субъектілерге қатысуы жөнінде шешім қабылдау;
• Мүлкін кепілдікке беру жөнінде шешім қабылдау;
• қосымша жарналар жөнінде шешім қабылдау және т.б.

Ағымдағы басқаруды директор жүзеге асырады. Директордың өкілеттігіне келесідей мәселелер кіреді:

• Қызметкерлерді келісім шарт негізінде қызметке алу және босату;
• Жылдық балансты құрастыру;
• Қаржыландыруды бекіту;
• Қаражаттардың жұмсалуы жөнінде сметаны бекіту;
• Келесідей қорларды — даму қорын, материалдық ынталандыру қорын қалыптастыру.

Қызметкерлерге жалақы тағайындау, төлеу формасы мен жүйесін таңдау директордың өкілеттігінде. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік өз өнімін келісім шарт бойынша келісілген баға бойынша сатуға құқылы.  

Жауапкершілігі шектеулі серіктестік қызметін қатысушының шешімі негізінде қайта құрылуы немесе жойылуы арқылы тоқтатады. Құрылымын өзгерту, яғни, бірігу, қосылу, бөліну, қайта құрылу қатысушының шешімі арқылы немесе заң талаптарына сәйкес жүзеге асырылады. Жойылу мақсатында қатысушының шешімімен арнайы жойылу комиссиясы құрылады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік жойылуы сот шешіміне сәйкес жүргізілгенде сот жойылу комиссиясын тағайындайды. Жойылу комиссиясы бекітілгеннен бастап қызметін басқару өкілеттілігі осы комиссияға өтеді. Комиссия мүлкін бағалайды, кредиторлар мен дебиторларды анықтайды, олармен есеп айырысады, үшінші жақтармен есеп айырысу шараларын жүзеге асырады, жойылу балансын құрастырады және оны құрылтайшыға бекітуге береді.

Жойылу комиссиясының шешімі бойынша ұйым мүліктері сатылады, пайдалану құқығында берілген мүліктер меншік иесіне қайтарылады.

Заңды тұлғалардың мемлекеттік регистріне арнайы жазу жазылғаннан кейін ғана жойылу процесі аяқталды және серіктестік өз қызметін тоқтатты деп есептеледі.  

Ендігі кезекте ұйымның бухгалтерлік балансы бойынша 2007-2008 жылдар бойындағы мүліктік және қаржылық жағдайына талдау жасаймыз.

Ең алдымен, «байсерке -агро » жшс-нің 2008 жылдың 31 желтоқсанына қатысты құрастырылған бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша активтері мен пассивтерінің құрамына және құрылымына талдау жасаймыз. (қосымша а)

4 кесте

«байсерке -агро » жшс-нің активтерінің құрамы мен құрылымын талдау*

 

Көрсеткіштер	Жыл басы		Жыл соңы		Өзгерістер, (+,-)
	Мың. Тг.	%	Мың. Тг.	%	Мың. Тг.	%
1. Активтер құны, барлығы	463930	100	492035	100	+28105	+6,05
2. Ұзақ мерзімді активтер	289989	62,51	265985	54,06	-24004	-8,28
Оның ішінде: негізгі құралдар	287089	61,88	263085	53,47	-24004	-8,28
Қаржылық инвестициялар	2900	0,63	2900	0,59	—	—
3. Ағымдағы активтер	173941	37,49	226050	45,94	+52109	+29,96
Оның ішінде: тмқ	142119	30,63	203821	41,42	+61702	+43,42
Дебиторлық борыш	28776	6,2	21768	4,42	-7008	-24,35
Ақша қаражаттары	3046	0,66	461	0,1	-2585	-84,86

*дерек көзі: «байсерке –агро » жшс-нің бухгалтерлік балансы негізінде автор құрастырған

 

Кесте деректері бойынша мынандай қорытынды жасауға болады. 2008 жылдың соңында жыл басымен салыстырғанда (+28105) мың теңгеге, сәйкесінше (+6,05%)-ға артқан. Ұзақ мерзімді активтер құрамы жыл соңында (-24004) мың теңгеге, (-8,28%)-ға кемігенімен, жалпы актвитер құрамындағы ұзақ мерзімді активтердің үлесі жыл басында 62,51%, ал жыл соңында 54,06% құрағанын көреміз. Бұл компания үшін, әрине, қолайлы жағдай болып табылады. Осы есепті жыл қорытындысы бойынша қысқа мерзімді активтердің жалпы активтер құнындағы үлесі көбейген, 45,94%. Бұл да жалпы шектеу шеңберіне сәйкес келеді. Қысқа мерзімді активтер құрамында сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борыштарының және ұйымның ақша қаражаттарының азайғанын көріп отырмыз. Әсіресе ақша қаражаттарының мөлшері 84,86%-ға кеміген. Ал тауарлық-материалдық қорлар мөлшері керісінше 43,42% мөлшеріне артқан. Ақша қаражаттарының тмқ сатып алуға жұмсалуы мүмкін.

Кесте мәліметтеріне сүйене отырып баланстың активті баптарына қатысты бірқатар көрсеткіштерді анықтауға болады. Алғашқы көрсеткіш – ағымдағы активтердің жұмылдырылу коэффициенті – ағымдағы активтердің баланс валютасындағы үлесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш өткен жылы 37,49 %, ал есепті жылы 45,94% көрсетіп тұр, яғни бұл көрсеткіштің артуы ұйымның үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігін көрсетеді.

Жұмылдырылған және жұмылдырылмаған қорлардың өзара қатынасы коэффициенті ағымдағы активтердің ұзақ мерзімді активтерге қатынасы арқылы анықталады. Біздің ұйым бойынша өткен жылы (173941/289989) 0,6 ал есепті жылы (226050/265985) 0,85 тең болған. Негізі теориялық көрсеткіш 0,5-тен кем болмауы қажет. Ұйымның бұл көрсеткіші есепті жылы теориялық мәннен сәл ғана артық болғанын, ал есепті жылы өте жақсы деңгейде екенін көреміз. Бұл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса, соншалықты ұйымның қаржылық тұрақтылығы арта түспек.

Келесі көрсеткіш ұйымның мүлкі құрамындағы негізгі құралдардың шынайы құны көрсеткіші болып табылады. Біздің ұйым бойынша негізгі құралдар үлесі өткен жылы 61,88% болса, есепті жылы 54,06%-ды құраған, яғни қалыпты мөлшерде. Негізгі құралдардың тозу коэффициенті негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайды. Бухгалтерлік баланстан тозу жөнінде қосымша мәліметтер алып тозу коэффициентін анықтаймыз. Бұл көрсеткіш негізгі құралдардың тозу сомасының бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталады. Өткен жылы тоз коэффициенті 17029/304118 – 0,05-ке тең, ал есепті жылы – 28324/291409 – 0,09-ға тең болған. Бұл көрсеткіштің өсуі бір жыл ішінде негізгі құралдардың тозуының артқанын сипаттайды. Компания қолда бар негізгі құралдарын алмастыру, жаңарту жөнінде жақсы басқарушылық шешімін қабылдауы қажет [7].

2 Өндіріске кеткен шығындар есебі

 

• Өндірістік шығындардың бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілуі

 

Өндіріске кеткен шығындарынесепке алу үшін халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына негізделген жұмыс шоттар жоспарына сәйкес шоттардын кешенді жүйесі пайдаланады, оған 8110 – «негізгі өндіріс», 8210 – «өз өндірісіндегі жартылай өнімдер», 8310 – «көмекші өндіріс», 8410 – «үстеме шығындар» бөлімдерінің шоттары кіреді. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттарына негізделген типтік шоттар жоспары 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Екі шоттар жоспарында өзгешелік нөміріне қатысты ғана болып отыр.

Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:

«цехтар бойынша шығындар» ведомосы, онда 8110, 8310, 8410 бөлімшелер шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110, 8310, 8410 шоттарының есебі компьютерлендірілген қезде олар бойынша тиісті машинограмма қолданылады. Ай соңында бухгалтерия Өндіріске кеткен шығындарынжинақтауды жүзеге асырады.

«цехтар бойынша шығындар» ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып табылады:

—  «материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)» кестесін әзірлеу, онда шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің басқа да материалдық запастары көрсетіледі 1300 — «материалдар» бөлімшесі шоттарының кредиті; өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шығыстары 3350  «персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу» шотының қредиті; еңбек ақыдан аударылатын аударымдар; 3150 — «басқа да» шоттың «әлеументтік салық» субшотының қредиті;

—  «негізгі қурал-жабдықтар амортизациясынын (тозуынын) есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының сомасы көрсетіледі 2420 — «негізгі  құрал-жабдықтардың тозуы»бөлімшесі шоттарынын қредиті);

• «материалдық емес активтер амортизациясының есебі» кестесін әзірлеу, онда өндіріс шығындарына енгізілуге жататын амортизациянын, сомасы көрсетіледі.
• 2740 -«материалдық емес активтердің амортизациясы» бөлімшесі шоттарының қредиті);
• «көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен шаруашылықтардың көрсеткен қызметтерін бөлу» кестесін әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың өнім өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерғе жұмсалғын шығындары қерсетіледі 8310 — «көмекші өндірістер» шоттарынын қредиті.

Қаржылық бухгалтерия есептің бас кітабын, ұйымнын балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.

Басқару бухгалтериясы шоттардын типтік жоспарынын 8- бөліміне енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарынын нормалары мен нормативтерін  талдап және олардьн орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардын қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия) болып қеледі. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір «ноу-хауды» және өндірісті басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, «жаңалықтарды» өз бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тутынушылар үшін ғана емес, сонымен бірғе осы ұйымнын қызметкерлері үшін де «жабық» болуы мүмкін.

Ұйымның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін 1341-«негізі өндіріс», 1342 «өз өндірісінің шалафабрикаттары», 1343 — «көмекші өндіріс», 1344 — «басқа да» шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-ақ күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік қезеңнің соңында өндірістіқ бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 1341-1344 шоттары дебеттеліп, 8110, 8210, 8310 шоттары кредиттеледі, содан сон келесі жылдың басында қайтадан қаржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі ( демек, 8110, 8210, 8310 шоттары дебеттеліп, 1341-1344 шоттары қредиттеледі).

Сонымен, 1341-1344 шоттар «бір күндік шоттар» болып табылады және оның қалдықтары осы шоттар бойынша ұйымның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін арналған.

Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір шолушы және бірнеше «транзиттік» шоттардан турады, онда олардын мазмұны, пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар топтастырылады.

«транзиттік» шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты жасалған шығындар туралы белгілі бір ақпараттардың  белгісін  көрсетеді, оны шолып (белгіленген қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып), шығарылған өнімнің нақты өндіріспк өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ өнім бірлігі де есептелінеді [20].

Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады. Мысалға, автомобиль үшін болат немесе жиһаз өндіру  үшін ағаш негізгі  материалдар болып табылады.

Жұмыс құнына жұмсалған тікелей шығындар — бұл өнімді әзірлеуге тікелей қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.

Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін  оператордың немесе металл өңдеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. Осы сияқты тікелей еңбек ақылары жатады.

Қызмет көрсететін цех жұмысшыларыньн еңбек ақысы тікелей еңбек ақы болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.

Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар шығындары мен өндіру жұмысшыларының еңбек ақысы) шегертіп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап қалуынын шығыстары т.б. Жатады.

Өндіріске кеткен шығындарынесептеу үшін 8110 — «негізгі өндіріс» бөлімшесінің шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.

Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау (шолу) үшін 8110 -«негізгі өндіріс» шоты арналған. Осы шоттын 8111 — «материалдар», 8112 — «өндіріс жұмысшыларынын еңбеқ ақысы», 8113 — «еңбеқ ақыдан аударылатын аударымдар», 8114 «үстеме шығыстары» жинақталады, содан соң жыл сонында 8110 «негізгі өндіріс» шотында қорытындыланады. Келесі кестеден негізгі өндіріс шығындарының есепке алынуын көрсетеміз.

5 кесте

Негізгі Өндіріске кеткен шығындарынесеп шоттарында көрсету*

 

№	Операцияның мазмұны	Дебет	Кредит
1	Негізгі і өндіріс қажеттілігіне босатылған құндылықтар	8111	1311-1316, 1318
2	Еңбек ақы есептелді: негізгі өндірісте істейтін еңбеккерлер жалақысы	8112	3350
3	Есептелген еңбек ақыдан аударылатын сомаға	8113	3120, 3210,3220
4	Негізгі өндіріске жататын үстеме шығыстарды есептен шығару	8114	8410
5	Негізгі өндірістің шолушы шотына жинақтағанда	8110	811-8114
6	Негізгі өндіріске аяқталмаған өндіріс қалдығы берілгенде	8110	1340
7	Негізгі өндірістен дайын өнім кірістелгенде	1320	8110
8	Сатылған өнімнің өзіндік құнына	7010	8110
9	Аяқталмаған өндірістің қалдық сомасына	1340	8110

*дерек көзі:  бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарына негіздеп автор құрастырған.

 

Негізгі өндірістегі шығындар есебін ұйымдастыру  8110 «негізгі өндіріс» шоты бойынша өндіріске кеткен шығындар есебі төмендегі баптары бойынша топтастырылып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады.

Шикізаттар мен материалдар — өнімді әзірлеу негізінде пайда болатын немесе осы әзірлеу (дайындау) қезінде қажетті компоненттер болып табылатын шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен субъектіні жинайтын, су үшін төлемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, оларды пайдалану мен жанғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың шығындарын өтейтін басқа да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың жүргізетін жер құнарлығын арттыудың шаралары көрсетіледі.

Лимиттік-алу карталары және жұмсалған шикізат пен негізгі материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды өндірісте есептен шығару үшін негізі болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар калькуляция немесе есеп объектілері бойынша «материалдардың шығыстарын тарату» деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және «цехтар бойынша шығындарынын» ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлеріне (ведомостар, машинограммалар, карточкалар) жазылады.

Көмекші материалдар — тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету материалдары.  Бұндай көмекші  материалдардың құны белгіленген шығыс нормасы бойынша өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады [19].

Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өзіндік құнына, тауарлы өнімге және аяқталмаған өндірістік сметалық мөлшерлеме бойынша пропроционалды түрде таратылады.

Қайтарылған қалдықтар – бұл негізгі, көмекші және қосалқы өндірістердің қалдығы.

Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шиізаттар, шалафабрикаттар, жылуды сақтайтын материалдар т.б. Материалдық, ресурстары саналады, бірақ олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.

Белгіленген технилогияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толық қанды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдыққа жатпайды. Сондай-ақ қалдыққа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардын тізім шығындарды есепке алу және өнімнің  өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде белгіленген.

Қайтарылған қалдықтар келесі тәртіпте бағаланады:

• Егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім азайтылып шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай-ақ кеңінен тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен материалдардың бастапқы құнынын төмендетілген бағасы бойынша;
• Қалдықтар қайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардын жинау мен өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы бойынша;
• Егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шиізаттар немесе материалдар бастапқы толық бағасы бойынша бағаланады.

Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдықтар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды пайдалануды нормалау қажет, ал оларды іріктеп алуға тиісінше бақылау жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар құжаттамалары бойынша алады, олардын құнына «шикізат пен материалдар» бабы бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын азайтады. Қалдықтардын іріктеп алынуын 1310-шоттың дебеті және 8110 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі. 8110 шоттың кредитіндегі талдамалық есеп регистрлеріне (карточкаларға, ведомостарға) жазылады.

Дайындау тасымалдау шығыстарына (дтш) шығынның қелесі түрлері жатады: жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін үстемелері; жүкті тасығаны үшін қосымша кіре ақысы; субъектінің қоймасына материалдарды жетізкізіп беру мен түсіру шығыстары; дайындау орындарында ұйымдастырылған агенттікті және қоймаларды, қеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен байланысты іс-сапар шығыстары  т.б.

Технологиялық  мақсатқа арналған энергия мен отындар. Өндіріс процесінде тікелей жұмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың шығындары олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардын шығысы сияқты көрініс  табады.

Ұйым көлігімен материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты шығындар (тиеу-түсіру жұмыстарын қоса алғанда) өндіріс шығындарынын тиісті элементтерге (еңбек ақы төлеуге, негізігі қорлар амортизациясына жұмсалатын шығындар, материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарының құнына жеткізіп берушіден (жабдықтаушылардан) материалдық ресурстармен бірге алынған ыдыстын құны оның бағасына енгізілген жағдайда жетізкізіп берушілерден алынған материалдық ресурстардын ыдыстары мен бумаларын сатып алуға жұмсаған ұйымдардың шығындары да енгізіледі.

Өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындардан қайтымды қалдықтардың құны алынып тасталынады,өндіріс қайтымды қалдықтары деп өнім өндіру процессінде пайда болған, бастапқы ресурстың тұтыну сапасын (химиялық немесе физикалық қасиеттерін) толық немесе ішінара жоғалтқан және сонын, салдарынан көтеріңкі  шығындармен (аз өнім шығара отырып) пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізаттар, материалдар, шалафабрикаттар, жылутаратқыштар және басқа да материалдық ресурстар түрлерінінің қалдықтарын айтамыз. Өнімнің басқа түрлерін өндіру үшін толыққанды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес басқа цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар қалдықтары қайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ, жолай алынатын (ілеспе) өнім де қалдықтарға жатпайды, олардын тізбесі өнімнің өзіндіқ құнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалық әдістемелік ұсыныстарында белгіленеды.

«еңбеқ ақы» бабына және өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен қызметшілердің сыйлық ақыларын қоса алғанда, ұйымның негізін өндірістік қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және өтемдік (қомпенсациялық) төлемдері, сондай-ақ ұйымның штатында тұратын, негізігі қызметке жататын қызметкердің жалақысына жұмсалатын шығындардын құрамына мыналар енгізіледі:

• Ұйымда қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен, сондай-ақ жеке еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлық ақысы және тарифтік мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы нақты орындалған жұмысқа есептелген жалақысы;
• Ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетіп сыйлықақылар (заттай сыйлықақылардын құнын қоса алғанда), кәсіптік шеберліп, еңбеқтегі жоғары табыстары және т.б. Көрсеткіштері үшін төленетін тарифтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстемақылары;
• Жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты сипаттағы төлемдер, онын ішінде: уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп ауысымды режимдегі жұмыс, демалыс және мереке қүндеріндегі жұмыс үшін, мамандықты және т.б. Жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;
• Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметқерлергее тегін қорсетілетін қоммуналдық қызметтердің тамақтың, азық-түліктің құны, қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметқерлерге берілетін тегін тұрғын үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (тұрғын үй, қоммуналдық қызметтер және т.б. Тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай өтемнің сомалары);
• Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке пайдалануында қалатын заттардын (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны немесе олардың арзан бағаға сатылуына байланысты жеңілдіктер сомасы;
• Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қезеқті және қосымша демалыстарға ақы төлеу, сондай-ақ мемлекеттік міндеттерді орындаумен ,медициналық тексерулерден өтумен байланысты уақыттар;
• Заңда белгіленген жағдайларға байланысты ұйымдардың қайта құрылуына, штаттағы қызметкерлердің қысқаруына байланысты төлемдер төлеу;
• Экологиялық коэффициенттер бойынша еңбекақыға үстеме төлемдер төлеу;
• Кешкі және жоғарғы оқу орындарында сырттай білім алып жүрген студенттерге оқу демалыстарына заңға сәйкес ақы төлеу;
• Егер атқарылған жұмыс үшін есеп айырысуды тікелей ұйымның өзі жүрггізетін болса ,ұйымның штатында тұрмайтын қызметкерлерге олардың азаматтық-құқықтық сипатта жасасқан шарттары бойынша атқарған жұмыстарына ақы төлеу [25].

            Бұл орайда, мердігерлік шарт бойынша жұмыс атқарғаны үшін қызметкерлердің  еңбегіне  ақы төлеуге жұмсалатын қаржының мөлшері осы жұмыстардың (көрсетілген қызметтердің) және төлем құжаттарының сметалары негізге алына отырып белгіленеді.

Үстеме шығыстар — бұл өндірісті басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығыстар, олар қешендік сипатқа ие болады, олардың құрамында экономикалық элементтердің барлық шығындары көрініс  табады.

Бұл шығындар ай бойында белгіленген номенклатуралық шығыс баптары бойынша 8410 «үстеме шығыстары» шотында есептелінеді. Әрбір цехтын өзінде дайындалған өнімге үстеме шығыстар қосылады.

Үстеме шығыстар ай сонында белгіленген әдістеме бойынша негізгі өндіріс шығындарының құрамына кіретін үстеме шығыстарын таратқан қезде шоты дебеттеліп және 8410 шоты қредиттеледі.

 

2.2 Өндіріске кеткен шығындарынесепке алу мен өзіндік құнды калькуляциялау

Әдістері

 

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік кұнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістеріндегі жиынтығын атайды.

Өнімнің өзіндік құнына  әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды атауға болады:

• Өндіріс күрделілігі;
• Шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
• Өндіріс циклының ұзақтылығы;
• Аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі

Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік кұнына бұл факторлардың тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудын әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты роль атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып бөлінеді. Жай өнім — бұл жеке бөлшектерден,  детальдардан тұрмайды. Жай өнім болып: көмір, рудалар, мұнай, газ, цемент, тері, ет және т.б. Саналады.

Бұл аталған өнімдердің өзіндік кұнын есептеу аса күрделі әдістемелерді пайдалануды талап етпейді. Бұндай жай өндірістерде бір ғана өнім түрі калькуляцияланады.

Күрделі өнім деп жекелеген бөлшектерден,  детальдардан тұратын өнімдерді атайды.

Өнімнің өзіндік кұнын есептеген кезде ондағы шығындарды тарату коэффициенттік жолмен  жүзеге асады.

Калькуляциялау әдістемесін анықтауда өндіріс циклының ұзақтығы басты роль атқарады. Кейбір салаларда оның ұзақтылығы бірнеше сағат кұраса (көмір, кара металлургия, электростанция, т.б.), ал баскаларында бірнеше күн құрайды..

Өндірістік циклы ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер кұрайтын сомалармен салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, үлкен аякталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және баска да арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.

1. Өнімнің жұмыстың және кызметтшің өзіндік құнын калькуляциялаудың карапайым (процесстік) әдісі. Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың карапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпорында (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар) пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (еғер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзңнің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұксат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігшің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің натуралды көлеміне немесе шартты — натуралды көрсеткіштеріне жай бөлу аркылы табады.

Мысалы, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық жұмыстары, көмірді алу, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқа (жоғарыға) шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне, сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеу мен калькуляциялаудың жай әдісі, процесстік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда — шығарылған өнімге жатқызады, ал біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойынша өндірістегі шығындарды негізделген нормалау арқылы онайлатады.

Көптеген кәсіпорындар жұмыс тәжірибесінде өндірістің қарапайым әдісінің дұрыстығын және шығынды есептеу әдісінің карапайым төрт нұсқасына сүйенеді.

Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға жұмсалған шығындардын белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің бір өлшемінің өзіндік кұны барлық өндіріске кеткен шығындардыдайын өнімнің санына болумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр станциялары, құм, сазбалшық дайындау) аякталмаған өндіріс, шалафабрикаттар және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.

Екінші нұсқаны аякталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа 1 текше метр ағаштын өзіндік құнын калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде колданылады. Аякталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлык әдіс пайдалана отырып, бағалайды.

Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін, балык аулайтын кәсіпорындарда колданылады. Мұндай жағдайларда шығындар тұтас алған өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы скважина жабдықтарын жөндеу, жер кыртысының кайтарымдылығын жақсартуға, мұнайды диэмулсациялауға, мұнайды айдауға және сактауға жұмсалатын шығындар тікелей белгілері бойынша мұнайға, ал газ жинау және тасылмалдау жөніндегі шығындар — газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа келісімді бағасы бойынша бағаланады және мұнай мен газдын жалпы табылған (шығарылған) үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.

Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар есебіне бөлістік немесе процесстік бойынша жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен кұрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп колданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың карапайым және бөлістік әдістері үйлесімді пайдаланылады.

2. Өнімнің, жұмыстың және кызметтік өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі. Шығындарды есепке алудын, және өнімнің өзіндік құнынкалькуляциялаудын тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке-дара өндірісті бар кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттіке жұмыстарда пайдаланылады. Барлық тікелей шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарына сәйкес  есепке алынады.

 тапсырыс кәсіпорынның өндіріс тік белімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан сон ол орындаушы — цехка және бухгалтерияға түседі әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық кұжаттардағы материалдардын шығысы, өндіріске кеткен шығын есебш жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстың өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады. Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:

— барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;

— уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырландыру;

— тек бір ғана шотты жүргізу, «аяқталмаған өндіріс» (батыс есебшде барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы «аякталмаған өндіріс» шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардын жекелеген есебш ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.

Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі пайдаланылады.

Тек дайындау цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б.) Шалафабрикатты әдіс пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, шалафабрикаттык әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.

Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде, калькуляциялаудын бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар, технологиялык отындар мен энергиялар — белгіленген топ кескінінде аналитикалық есепте көрініс табады.

Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына жатқызылады.

Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өндірістің тиесілі тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аякталмаған өндірістер ретінде танылады.

Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалык кабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі токтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты орындағаннан кейш коймаға өткізсе, сол коймаға тапсырысты өткізгені жөнінде накладнойөткізу қажет.

Сондай-ак, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін (әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған материалдык құндылыктар коймаға тапсырылады, ол кезде 1310 -«материалдар» бөлімшесінің шоттары дебеттеліп, 8110 немесе 8310 шоттары кредиттеледі.

Бұл әдісті колдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлык шығындар аяқталмаған өндіріс ретіінде қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада: күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын, нормативтік калькуляцияларды жасау және Өндіріске кеткен шығындарыналдын ала бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістің ұзақ циклінде бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда) олардың торабына жекелеген тапсырыс ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.

Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып жоспарланған санымен сәйкес келетін нақты бір бұйымды немесе бірнеше бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен детальдар (бөлшектер) есепте бөліп көрсетіледі.

Тораптар мен детальдардын (бөлшектердің) бірнеше түрі бойынша олардың шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялык немесе жаппай өндірістік тәртіппен дайындалатын бұйымдар — екінші, яғни нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның, жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және нормативтік әдіс бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген топтар мен детальдардың жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан құралады.

Кәсіпорынның экономикалық қызметінің кызметкерлері жекелеген және кіші сериялық өндіріс жағдайында өндіріске кеткен шығындардыесепке алудың нормативтік әдісінің, элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы тиіс.

Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінің карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын жасайды.

Тапсырыстық тәсіл бойынша операциялардың шоттарда көрсетілуіне мысал келтірейік.

Айталық, ұйым 16ғ және 23н тапсырыстарын қабылдады. Есепті кезең басында 615000 теңгенің материалдары бар болатын. Тапсырыстарды орындау мақсатында 45600 теңгенің негізгі материалдары және 4100 теңгенің көмекші материалдары сатып алынды. Материалдар өзіндік құндары бойынша «материалдар» шотына кіріске алынды. Бұл операция шоттарда келесі түрде көрсетіледі:

Дт 1310 «материалдар» кт 1010, 3310  — 45600 теңге

Дт 1310 «материалдар» кт 1010, 3310  — 4100 теңге

Қоймадан 94000 теңге негізгі материалдарды және 4800 теңге көмекші материалдарды босату жөнінде талап келген жағдайда өндіріске босатылған материалдар құны сәйкес тапсырыстар карточкаларына 16 ғ – 51900 тг, 23н – 42100 тг. Жазылады. Ал көмекші материалдар құны «жалпы өндірістік шығыстар» шотына апарылады, шоттарда келесі түрде көрсетіледі:

Дт 8110 (1340) «аяқталмаған өндіріс»   94000 теңге

Дт 8110 «жалпы өндірістік шығыстар»       4800 теңге

Кт 1310 «материалдар»  98800 теңге.

Өндіріс жұмысшылары мен әкімшілік басқару қызметкерлеріне еңбек ақының есептелуі үш шоттар корреспонденциялары арқылы көрсетіледі: есептелген еңбек ақы сомасынан ұсталымдар сомаларына келесідей жазу жазылады:

Дт 3350 «еңбек ақы бойынша есеп айырысу» 120 000 теңге

Кт 3120 «жеке табыс салығы»   16000 теңге

Кт «басқа да ұсталымдар»  6360 теңге.

Енді төленуге тиісті еңбек ақы сомасының кассадан берілуі:

Дт 3350 «еңбек ақы бойынша есеп айырысу» 97640 теңге (120000 – 16000 — 6360)  кт 1010 «касса»  97460 теңге.

Өндіріс жұмысшыларына еңбек ақы төлеумен байланысты тікелей шығындар «аяқталмаған өндіріс» шотына апарылып, ал басқарларына есептелегне еңбек ақы сомасы жалпы өндірістік шығындарға жатқызылады және шоттарда келесідей көрсетіледі:

Дт  8110 (1340) «аяқталмаған өндіріс»   82000 теңге

Дт «жалпы өндірістік шығыстар»       38000 теңге

Кт 3350 «еңбек ақы бойынша есеп айырысу» 120 000 теңге.

Сол мезетте әрбір тапсырысқа қатысты еңбек ақы шығындарын тапсырыстар карточкаларында көрсетеді: 16 ғ – 66000 тг., 23 н – 16000 тг.

Сонымен қатар келесідей түрде жалпы өндіріске кеткен шығындар жұмсалған болсын. Электр энергиясына – 9100 тг, жабдықтарды ұстау және жөндеу – 8400 тг, сақтандыру – 7300 тг, мүлік салығы 1600тг. Және барлық аталған шығындар төленген болса, онда келесі шоттар арқылы көрсетіледі:

Дт «жалпы өндірістік шығыстар»   —    26400 тг

Кт   1010, 3310    — 26400 тг.

Жалпы өндіріске кеткен шығындар нормативтік коэффициент арқылы бөлініп таратылады. Біздің мысалымызда жалпы өндіріске кеткен шығындар негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбек ақысына қатысты бөлініп, таратылады. Бұл операция шоттарда келесі түрде көрсетледі:

Дт  8110 (1340) «аяқталмаған өндіріс»   69700 тг

Кт «жалпы өндірістік шығыстар» — 69700 тг.

Жалпы өндірістік шығындардың есептен шығарылуы сәйкес тапсырыстардың карточкаларында көрсетіледі: 16ғ – 56100 тг (66000*0,85) және 23н – 13600 тг (16000*0,85).

Өндіріліп біткен өнім қоймаға жіберіледі және «дайын өнім» шотына кіріске алынады. Тапсырыс орындалып біткеннен кейін тапсырыс карточкасын алып, оның сомаларын «дайын өнім» шотына апарады. Мысалға, 16ғ тапсырысы аяқталды, оның құны 194000 теңгеге тең болды.

Дт 1320 «дайын өнім» 194000 тг

Кт 8110 «аяқталмаған өндіріс» 194000 тг.

Айталық, ұйым өзіндік құны 176364 теңге болатын 16ғ тапсырысының 10 данасын сатқан кезде, келісім бойынша сатудан түскен түсім 260000 теңгені құрады. Бұл операциялар да шоттарда келесідей түрде көрсетіледі:

Дт 7010  «сатылған өнімнің өзіндік құны» 176364 тг

Кт 1320 «дайын өнім» 176364 тг.

Ал түсім сомасына:

Дт 1010, 1210  260000 тг

Кт 6010 «өнімдерді сатудан алынған табыс» 260 000 тг.

Есепті кезең соңында «жалпы өндірістік шығындар» шотындағы соңғы қалдық сомасы анықталады және оларды есептен шығарып, шотты жабады. Біз қарастырған мысал бойынша 500 теңгенің (69700 — 69200) жалпы өндірістік шығындары артық бөлініп таратылған сома болып табылады, сол себепті осы соманы «дайын өнім», «сатылған өнімдердің өзіндік құны», «аяқталмаған өндіріс» шоттарына сол шоттардағы қалдық сомаларына пропорционалды түрде бөліп таратамыз. Яғни, бұл операция келесі шоттарда көрсетіледі:

Дт «есептен шығарылған жалпы өндірістік шығындар» 69700 теңге

Кт «аяқталмаған өндіріс» — 135 тг

Кт «дайын өнімдер»   —  33 тг

Кт «сатылған өнімнің өзіндік құны»  — 332 тг

Кт «жалпы өндірістік шығындар» — 69200.

Тапсырыстық тәсіл бойынша өнім бірлігінің өзіндік құнын анықтау қарапайым процедура болып табылады. Біз қарастырған мысалдағы 16ғ тапсрысы бойынша барлығы 11 өнім дайындалды. Олардың жалпы құны 194 000 теңге, яғни, өнім бірлігінің өзіндік құны 17636,36 теңгеге (194000:11) тең болады.   Жалпы өндіріске кеткен шығындар сомасының артық бөлініп таратылуына байланысты жасалған түзетулер өнім бірлігінің өзіндік құнын 45,45 теңгеге азайтады. Яғни, өнім бірлігінің өзіндік құны осы тапсырыс бойынша 17590,91 (17636,36-45,45) теңгеге тең болады.

Сонымен, қоыта келгенде, таспырыстық тәсілдің негізгі сипаттамалары төмендегідей:

• Көп тапсырыстар бір есепті кезеңде орындалады;
• Өндірістік материалдар, еңбек ақы және үстеме шығындар әр тапсырыс түрі бойынша жинақталады;
• Тапсырыстық карточка негізгі құжат болып танылады;
• Шығындар тапсрырыстың аяқталуына қарай есептен шығарылады.

3. Өнімнің жұмыстың және кызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудын бөлістік (үрдістік) әдісі. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын бөлістік әдісі өнімді жаппай өндірістік кәсіпорындарда колданылады, онда бастапқы шикізат дайын өнімге дейш рет-ретімен технологиялык өңдеуден өтеді. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарында: металлургиялык, химиялық, мұнай өндеу және басқа да салаларда колданылады.

Дайын өнім немесе шалафабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялык процесс бөлістік (үрдістік) әдіс деп атайды [28].

 бөлістік әдісте өндіріске кеткен шығындар олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептеледі әрбір бөлістен кейін шалафабрикат шығарылады, ал түптеп келгенде — дайын өнім алынады. Бөлініс тізбесін пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс процесстерінің арасындағы үзіліс-іркілістер; шығарылатын шалафабрикаттардың, өнімнің сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескере отырып, технологиялык процесстер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке алуды, аякталмаған өндірісті есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі өндірген шалафабрикаттар мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау мүмкіндігі ескеріледі.

Тікелей шығыстар әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердщ ішінде — әзірленген өнім түрлері бойынша есепке алынады (шалафабрикат немесе дайын бұйым).

Үстеме шығыстар бөлістердің арасына таратылады, ал олар әрбір бөлістердің ішінде — шығарылатын өнім түрлерінің арасына таратуға қабылданған коэффициенттердің базасында жасалуы мүмкін.

Бөлістік әдісін қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері — накты шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ак нормалардың өзгеру есебін және олардың себебш табуды колдану керек.

Еңбек шығындарын, ресурстардың шығыстарын кұжаттауда және жедел (оперативтк) есеп беруінде энергетикалық, материалдық және баска да шығындардың нақты шығысын ғана көрсетіп коймай, сонымен катар өндіріс тапсырмаларына немесе нормасына негізделген шығындар да көрініс табуы керек. Белгілеген технологиялык процесстің ауытқуынан, жұмсалған материалдық, шығыстардың құрамының, өзгеруінен, шығарылған өнімнің ассортиментінен, олардың сорттылығынан болған қосымша шығындар немесе үнемдеулер дер кезінде көрініс табуы тиіс.

Өнімнің, өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудын бөлістік әдісінің екі нұскасы пайдаланылады: шалафабрикаттык және шалафабрикатсыз.

Шалафабрикаттык нұсқа әрбір бөлістер бойынша есетік калькуляция жасайды және оған үстеме шығысын коса есептейді. Шалафабрикатсыз нұсқасында бірінші кайта жасауға жұмсалған материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі кайта жасаулардан туындаған өңдеу шығындарын қосып, содан сон өнімнің өзіндік құны анықталады.

Бөлістік әдісі кезінде өндірістегі шығындарды есепке алу өндіріс есебінің карточкаларында немесе әрбір кайта жасауға ашылатын ведомостарында жүргізіледі.

Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процессінде әртүрлі сорттағы немесе маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын анықтау үшін түзету коэффициентін пайдаланады.

 

2.3 Үстеме шығындар есебі және олардың бөлініп таратылуы

 

Шығынтарды негізгі және үстемеге бөлу бөлімше қызметін бағалау үшін негіз болып саналады, әрі жоспарлау, есепке алу, талдау, бақылау және өндіріс қызметін реттеу процестеріне тығыз байланысты.

Үстеме шығындарға тікелей жалақыдан және тікелей материалдық шығыннан өзге, кәсіпорынның барлық шығындары  жатады. Оның өзі әзірлеуге, ұйымдастыруға, қызмет көрсетуге және басқаруға қатысты. Үстеме шығындар шығындар екі топқа бөлінеді: жалпы өндірістік және жалы шаруашылықтық.

Өндірістік үстеме шығындар – бұл өндірісті ұйымдастыруға, қызмет көрсетуге және басқаруға байланысты шығындар. Олар өндірістік бөлімшелерде – учаскелерде, цехтарда, өндірістерде, қайта бөлісуде пайда болады. Осы шығындардың мақсаты, сипаты мен атқарымдық рөлі тікелей өндіріспен байланысты. Өндірістік үстеме шығындар құрамына енетіні – жабдықтарды күтіп ұстау, пайдалану шығындары, өндірістік мақаттағы құрылысты, ғимараттарды басқару және күтіп ұстаудың цехтық шығындары т.б. Өндіріске қатыстылығы бойынша жабдықтарды күтіп ұстау мен райдалану шығындары негізгісі болып саналады, өйткені машиналар мен жабдықтарсыз өндіріс процесі мүмкін емес. Алайда олар өнімнің, өндірістік процестің, тасырыстың тікеоей шығынына жатқызылмайды. Мәсеоен, жабдықтарды алдын – ала қарау, жабдықтарды күнделіктіі жөндеу. Алайда, егер объект есебі тапсырыс болып саналса, осы шығындардың кейбір баптары тікелей шығынға жатқызылуы мүмкін, оны орындауға аталған өндірістік бөлімшедегі немесе учаскедегі жабдықтар түгелдей қатысты болады [27].

Жабдықтарды күтіп ұстау және пайдалану шығындарына майлау, сүртетін және жабдықтардың еүнделікті күтімі мен жөндеуі үшін материалдардың басқа да түрлері; жабдықтар мен көлік  құралдарының амортизациясы (зауыт ішіндегі көліктер); жұмысшылардың жалақысы, сонымен қоса әлеуметтік қаңжеттілікке аударымдар; энергияның, будың,

Сығылған ауаның, судың  барлық шығындары; дайын өнімдер; құндылығы шамалы және тез тозатын құралдар мен бұйымдар, жабдықтармен жұмыс істеуге байланысты өзге де шығындар жатады.

Өндірісті басқару шығындары жалақыны және өндірістік – диспетчерлік аппарат пен цехтардың әкімшілік – басқару аппаратын, өндірістік бөлімшелердің әлеуметтік қажеттілігіне аударымдарды; өндірісті дайындау және ұйымдастыру шығындарын; өндіріс қажеті үшін пайдаланатын үйлерді, ғимараттарды, мүліктерді күтіп ұстау және жөндеу, амортизация; қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету, кадрларды кәсіби бейімдеу және даярлау шығындары; өндірістік бөлімшелерді басқарудың басқа да шығындыры жатқызылады.

Жалпы өндірістік үстеме шығындар болып саналатыны – екі топта жиынтық баптардан тұрады, көбінесе өндірістік бөлімшелерде туындайды, пайда болған орны бойынша жоспарлайды және ескереді, бюджеттік – сметалық әдіспен бақыланады, өнім түрлеріне қарай және дайын өнімдермен аяқталмаған өндіріс арасында жанама жолмен бөлінеді.

Сонымен қоса, қарастырылып отырған әрбір топ әртүрлі экономикалық мазмұндағы шығындардан тұрады. Айырмашылығы шығынның бөлінуі және өтеу көздері базасында таңдап және негіздеп анықталады. Осы тұрғыдан қарастырылғанда өндірістік үстеме шығындырды жіктеудің мәні арта түседі.

 өндірістік емес үстеме шығындар басқару функциясынан туындайды, оның өзі сипаты, қолданылуы және рөлі бойынша өндірістік функция мен өндірісті ұйымдастыру функциясынан өзгешеленеді. Бұл шығындар кәсіпорын ауқымында туындайды.

Қолданыстағы жалпы шаруашылық шығындар номенклатурасы өндірісті дайындау функциясын, ұйымдық функцияны және тікелей басқару функциясын жүзеге асыру шығындарымен топтастырылады. Экономикалық шығын мазмұны бойынша әртүрлі осындай біріктіру шығындарды нормалауды, жоспарлауды, бақылауды және талдауды күрделендіреді. Бақылау жүйесін құру және пайданы есептеу, өндірістік емес шығындарға әсер ететін факторларды айқындау мақсаты үшін, оларды атқарымдық мақсаты, ал олардың ішінде – шығын элементтері бойынша топтастырған тиімді. 

Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты олардың пайда болу орны бойынша шығындарды оқшаулауға, кәсіпорын қызметі бойынша шығын мазмұнын айқындауға ықпал етеді және оларды өнім түрлері бойынша, сондай-ақ өндіріске кеткен шығындар мен жұмыс күшін ұстау т.б бойынша бөлу және қайта бөлу мүмкіндігі қарастырады. Мәселен, техникалық басқару шығындарына техникалық қызметтегі жұмыскерлерді ұстау, оларды жалақысы мен әлеуметтік қажеттіліке аударымдары, техникалық қызметпен айналысатын үй-жайлары мен ғимараттарды күтіп ұстау және жөндеу шығындары; жалпы зауыттық лабораторияларды ұстау; мүліктердің тозуы және оны қалпына келтіру шығындары;өнертапқыштық, технткалық жетілдіру т.б. Жатады. Осы шығындардың бір бөлігін өнім түрлеріне, өнертапқышқа кеткен шығынға, бұйым конструкцияларын техникалық жетілдіруге тікелей жатқызуға болады; басқа бөлігі жеке өндірістік бөлімшелерге қатысты және өндірістік үстеме шығындармен қоса бөлінеді.

Халықаралық басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесінде өндірістік үстеме шығындарды бөлу бірнеше кезеңде өтеді:

Бірінші – негізгі өндірістік және қызмет көрсететін бөлімшелер арасында үстеме шығындарды бөлу. Оның мақаты — өзіндік құнды қалыптастырудың себеп – салдарына тікелей байланысты әдісті таңдау.

Бөлу әрбір бөлімшеде алынған пайдаға байланысты болуы тиіс. Ол үшін жинақтаушы ведомость — әрбір жауапкершілік орталығы бойынша есеп жүргізіледі. Жауапкершілік орталығы бірнеше бөлімнен және бөлімшеден тұоған жағдайда, оны шығын орталықтарына бөледі және сол бойынша есептейді. Мәселен, №1 токарлық станок цехы тобы – шығын орталығы. Осы орталық бойынша токарлық жабдықтарды ұстау және қызмет көрсету бойынша смета шығындары жасалады.шығындарды пайда болған тікелей бөлімшелер бойынша жинақтайды [14].

Алайда шығын бөлігін нақты блімшеге жатқызу мүмкін емес. Өйткені ол бірден бірнеше бөлімшенің мүддесі үшін жұмыс атқарады. Мәселен, бірнеше цехтар үшін материалдар мен жартылай фабрикаттарды зауыт ішінде тасымалдау шығындары. Мұндай жағдайда шығынның әрбір бабын әртүрлі базаға бөлуді қолдануға болады.

Осы кезеңдегі түпкілікті нәтиже: шығындарды баптары бойынша бөлу, нақты бөлімшеге жататын шығындрды бөлу, және де бөлімшелер аралығында жалпы шығынды бөлу.

 

Шығындар

Цехтарды басқару аппараты ұстау шығындары

Бөлу базасы

Жұмыс істейтіндер саны

Аумағы

 

 

 

 

 

 

Жарықтандыру, жылыту, су шығындары

 

 

Машиналар мен жабдықтар амортизациясы

Жабдықтар, машиналар бірлігінің құны

 

 

 

 

 

7 сурет. Шығындарды бөлу базасы

 

Екінші кезеңде — қызмет үлесіне сәйкес өндірістегі қызмет көрсететін бөлімшелерге үстеме шығындарды қайта бөледі, оларды жеткізуші бөлімшелерге қызмет көрсететін тұтынушы бөлімшелер алады. Мәселен, жөндеу-механикалық цехта (жмх) өндірістік бөлімшелерге техникалық қызмет көрсету жөніндегі уақыты тіркеледі. Жұмысты жүргізу уақытының аталған шығыны, өндірістік бөлімшелерге көрсететін жмх қызметін бағалау үшін негіз болып саналады.

         қызмет көрсететін өндірістер бір-біріне өзара көмектескенде үстеме шығындарды бөлу күрделенеді. Әдетте мұндай жағдайда бөлу механизмі өзгермейді де, өзара қызметті стандартты (нормативтік) өзіндік құн бойынша бағалайды.

         үшінші кезеңге әрбір бөлімше үшін әдісті таңдау тәртібі және үстеме шығындарды бөлу ставкасын есептеу енгізіледі. Негізгі мақсаты — әртүрлі бөлімшелер өндіретін өнім тапсырыстары мен түрлері шығындарын бөлу. Мұнда екі тәсіл ұсынылады:

1. Үстеме шығындарды бөлудің бірыңғай жалпы зауыттың ставкасының есебі. Ставканы тұтастай кәсіпорын бойынша қандай бөлімшелерде тапсырысты орындағанына қарамастан есептейді. Мұндай жағдайда бөлімшелер аралығында шығындар негізсіз қайта бөлінеді. Бір бөлімшенің шығындары екіншінің есебінен жабылады. Бірыңѓай ставканы барлық жұмысқа бірдей уақыт жұмсайтын, барлық бөлімшелерде орындалатын және бір тапсырысқа жататын өндірісте ғана пайдаланған тиімді. Егер осы жұмыстарға әртүрлі уақыт жұмсалатын болса, онда тапсырыстар үстеме шығындарға нақтылы сәйкес келуі үшін, әрбір бөлімше бойынша үстеме шығындардың бөліну ставкасын әуелі анықтау қажет.
2. Әрбір бөлімшеге ставканың бөлінуін есептеу. Жеке бөлімшелер бойынша үстеме шығындардың жалпы жиынтығы бөлу базасына бөлінеді. Тапсырыс және бұйым бойынша бөлу базасына жататыны:

А) жұмысты, процессті (станок-сағатты) орындау үшін машина уақытын нормалау;

Б) қол жұмысын (норма-сағатты) орындаудың нормаланған уақыты;

В) бұйымдардың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың т.б. Массасы (салмағы).

         ставка былайша есептеледі:

 

         өндірістік үстеме шығындар/ базалық көрсеткіш мәні                          (4)

 

Базалық көрсеткіш мәні ретінде станоктардың жұмыс істеу уақыты немесе негізгі өндірістік жұмысшылардың жұмыс уақыты, еңбек ақы шығындары алынуы мүмкін.

         төртінші қорытынды кезеңде үстеме шығындарды бөлу, оларды тапсырыс бойынша бөлу болып саналады. Әрбір тапсырыс, өнім түрлері бойынша, тапсырыс жөніндегі жұмысты орындауға жұмсалатын әрбір бөлімшенің жұмыс уақыты анықталады.

         жоғарыда сипатталған реттемені пайдаланған кезде үстеме шығындардың нақты шығысын негізге алады, мұның өзі әдіске оң сипат береді. Дегенмен, әдістің кемшіліктері де бар:

— үстеме шығындарды тұрақтыға және ауыспалыға бөлу ескерілмейді. Сонымен қоса осы шығындардың мөлшері тіркелген және өндіріс көлеміне байланысты емес, көлемнің ай сайын өзгеруі ставка шамасының едәуір өзгеруіне әсер етеді;

-басқару есебінің талаптары бұзылады-кезең ішіндегі наќты үстеме шығындар ақпараты есепті кезең аяқталған бойда әзірленеді, алайда ол аяқталмаған өндірісті және пайданы ұдайы бағалау үшін, тапсырыс пен өнім бағасын белгілеу үшін жедел түрде қажетті;

         ай сайынғы құбылмалы ставканы бөлуді есептеудің едәуір қиындығы;

• Өнімді шығару уақытының сәйкес келмеуі және үстеме шығындардың пайда болуы. Мәселен, жөндеу, қызмет көрсету, жылыту, жарық беру (ішінара) шығындарының жыл ішінде біркелкі болмауы. Сондықтан үстеме шығындардың айлық ставкасының нақты сомасы, сол кезеңде шығарылған өнімде ғана ескеріледі. Демек, жылыту бабына сәйкес қыста өнім қымбатырақ болады т.б.

         нақты шығындарды бөлу әдісінің кемшіліктеріне сүйене отырып, нормативтік ставканы есептеу әдісіне және үстеме шығындарды өтеу әдісіне көшеміз. Нормативтік ставка үстеме шығындардың жылдық сомасы негізінде және өндіріс қызметі туралы деректер бойынша есептеледі. Бөлу тәртібінің схемасы  4 — сызбада көрсетілген.

         өтеу әдісін пайдаланғанда ескерітелетіні: үстеме шығындардың нормативтік шамасы нақтылыдан шамалы ауытқиды. Алынған ауытқулар кезең шығындары ретінде қарастыралады және түптеп келгенде нәтижеге жатады. Назар аударатын жайт, аяқталмаған өндіріске түзету енгізілмейді, толық емес немесе артық өтелу ағымдағы кезең шығындарына жатады және сол бойынша пайдадан өтеледі.

 

Нақты үстеме шығындар

Нормативтік үстеме шығындар

Нақты үстеме шығындардың нормативтен ауытқуы

Аяқталмаған өндіріс

Дайын өнімнің өзіндік құны

Өткізілген өнімнің өзіндік ќұны

қоймада

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8 сурет. Өндірістік үстеме шығындарды өтеу тәртібі

 

         бөлу әдісін таңдаған кезде өндірістің нақты жағдайын ескеру қажет, сол бойынша бұйымдардың жекелей өзіндік құны, әрбір шығын түрінің үлесі, өнім көлеміне шығынның байланыстылығы анықталады.

         өндірістік емес үстеме шығындарды өтеудің әртүрлі есеп саясаты болады. Олар мынандай болуы мүмкін:

— ағымдағы кезең шығындарына жатқызылады және бұйым түрлеріне қарамастан өткізілген өнімнің жалпы сомасының өзіндік құнына енгізіледі;

— бұйым түрлерінің өндірістік өзіндік қнына үйлесімді бөлінеді.

Үстеме шығындар есебі шоттар жоспарының 8 бөлімінің шоттарында жүргізіледі.

 

 

 

3 Өндіріске кеткен шығындардыталдау және есепті жетілдіру жолдары

 

3.1 Өнімнің өзіндік құнын талдау

 

Өндіріс тиімділігінің маңызды көрсеткіші өнімнің өзіндік құны болып табылады. Өндірілген өнім арқылы ұйымның шаруашылық қызметінің барлық жақтары жинақталады, барлық өндірістік ресурстардың қолданылуының нәтижелері анықталады. Өзіндік құнды азайту кез келген ұйымның, саланың, қоғамның бірінші кезектегі және өзекті міндеті болып табылады. Өнімнің өзіндік құнының деңгейі пайда сомасы мен рентабелділік деңгейіне, ұйымның қаржылық жағдайы мен төлем қабілеттілігіне, өнімнің сату бағасының деңгейіне тікелей әсер етеді.

Бүгінгі таңда өзіндік құн мөлшерін азайту өте өзекті мәселе саналуда. Осы мақсатта ұйымның шаруашылық қызметін талдаудың маңызы арта түседі. Талдаудың негізгі міндеттерін келесі түрде анықтауға болады:

1) өнімнің өзіндік құнын кеміту жоспарының орындалуын жүйелі түрде бақылау;

2) оның деңгейінің өзгеруіне әсер ететеін факторларды зерттеу;

3) өзіндік құнды кеміту факторларын анықтау;

4) өзіндік құнды азайту мүмкіндіктерін ұйымның тиімді пайдалауын бағалау.

Өзіндік құнды талдау объектілері, кезеңдері мен мақсаттары келесі кестеде көрсетілген.

6 кесте

Өзіндік құнды талдаудың жалпы кестесі*

 

талдау объектілері	Талдау кезеңдері	Талдау мақсаттары
Өнім өндірісіне жұмсалған жалпы шығындар сомасы	Өнімнің өзіндік құнының динамикасын талдау	Өзіндік құн динамикасын зерттеу және бағалау
Өндіріс салараы бойынша	Өзіндік құн деңгейіне қатысты жоспардың орындалуын талдау	Жоспардың орындалуын бағалау
Жалпы өнімнің 1 теңгесіне келетін шығындар	Салааралық салыстырмалы талдау	Өнімнің өзіндік құнының деңгейін бағалау
Өнім түрлерінің өзіндік құндары	Өнімнің өзіндік құнын жалпы, өнім түрлері, шығындар баптары бойынша талдау	Өзіндік құнның өзгеру себептерін зерттеу
Баптар бойынша өнім бірлігінің шығындары	Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін анықтау	Өнім өндірісі шығындарын үнемдеу резервтерін іздеу
Жауапкершілік орталықтары шығындар		Шаруашылық нәтижесін бағалау
		Болашаққа болжамдар мен жоспарларды негіздеу

*дерек көзі: савицкая г.в. Анализ хозяйственной деятельности предприятий апк:мн.:новое знание,2004.-736с. (185 стр.)

Талдауға негіз болатын ақпарат көзі ретінде өндірістік есептер, табыстар мен шығындар есебінің журналдары, жоспарлы және нақты мәліметтер, өндіріске босатылған шығындар жөніндегі алғашқы есеп құжаттарын ататуға болады.

Өзіндік құнды талдауды өнім өндірісінің жалпы шығындар сомасын зерттеуден бастаймыз, себебі бұл көрсеткіш өндіріс көлемі мен құрылымына, өнім берлігіне келетін айнымалы шығындар деңгейіне, тұрақты шығындар сомасына қатысты өзгеруі мүмкін. Тұрақты және айнымалы шығындар болған жағдайдағы өндіріске кеткен шығындар сомасы келесі формула арқылы анықталады:

 

 ш =∑bixi+аi,                                                             (5)     

 

Мұндағы ш  — өнім өндірісінің жалпы шығындары,

                а – тұрақты шығындардың абсолютті сомасы,

                b — өнім бірлігіне келетін айнымалы шығындар сомасы,

                х — өндіріс көлемі.

Келесі кестеден мақта өндірісіне қатысты өзіндік құн мен өнім бірлігіне келетін өзіндік құнның арасындағы өзара тәуелділікті анықтаймыз.

7 кесте

Жалпы шығындар мен 1 тонна астықтың өзіндік құнының

Өндіріс көлеміне тәуелділігі*

 

Өндіріс көлемі	Барлық өнімдердің өзіндік құны, мың теңге			Өнім бірлігінің өзіндік құны, мың теңге
	Тұрақты шығындар	Айнымалы шығындар	Барлығы	Тұрақты шығындар	Айнымалы шығындар	Барлығы
1000	25000	12500	37500	25,00	12,50	37,5
2000	25000	25000	50000	12,50	12,50	25,0
3000	25000	37500	62500	8,33	12,50	20,8
4000	25000	50000	75000	6,25	12,50	18,7
5000	25000	62500	87500	5,00	12,50	17,5

*дерек көзі: савицкая г.в. Анализ хозяйственной деятельности предприятий апк:мн.:новое знание,2004.-736с. (186 стр.)

 

Осы кестеден тұрақты шығындардың жалпы сомасының өндірістің қандай көлемі болса да өзгеріссіз қалғанын, ал өнім бірлігіне қатысты тұрақты шығын сомасы өндіріс көлемі артқан сайын кеміп отырғанын көреміз. Өндіріс көлемі бастапқы деңгеймен салыстырғанда 5 есе артты, соған сәйкес өнім бірлігіне қатысты тұрақты шығын сомасы да 5 есе кеміді. Ал айнымалы шығындарды қарастыратын болсақ, жалпы өндіріс көлемі артқан сайын жалпы айнымалы шығындар сомасы да арта түседі, ал, өнім бірлігіне қатысты айнымалы шығын сомасы қандай өндіріс көлемі болса да өзгеріссіз қалады.

Өнімнің өзіндік құны жұмсалатын шығындар мөлшеріне тікелей байланысты. Сол себепті қарастырылып отырған ұйымдағы өсімдік және мал шаруашылықтарының өнімдерінің өзіндік құнына қатысты шығындар құрамына талдау жасайық [21].

 

8 кесте

«Байсерке-агро» жшс-ң 2008 жылдың өсімдік шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын талдау*

 

Өнім түрлері	Өнім көлемі, ц	Еңбек ақы	Есептелген аударымдар	Амортизация	Жанар жағар май	Тұқым	Су	Улар, герби	Ток шығындары	Жөндеу шығындары	Салықтар	Көлік қызметі	Тасымал шығыны	Өзге шығындар	Жырту шығындары	Үстеме шығындар	Барлық шығындар	Таза салмағы	1 кг өнімнің өзіндік құны	Үлес салмағы, %
Қыстық бидай	10852,5	73025	6473	1397	677234	717850		536973	141716	5280	114	161298	126320	2452392	4930912	717934	10548918	10765,68	9,79	10,7
Қыстық арпа	9056	320453	40764	1397	812968	586800		244197	117782	99280	256	638947	425040	2738434	3380553	891471	10298342	8947,3	11,51	10,44
Сұлы	4256	47312	4361		115952	240750		78883	55357	15040		119703	92720	601120	2577211	198532	4146941	4204,93	9,86	4,21
Арпа,2	418	8227	848		9798	123300			4910			16698	21200		108630	27169	320780	373	8,60	0,33
Шөп-жем дайындау	30202	919997	94051	2255	1169082	1038320	738276	83684		35520		327848	3713331	6375		1075573	820780	30202	2,72	8,32
Шөп	11756	799266	106377	2255	1092583							415186	1748720	257719		1095204	8204312	11756	4,69	5,59
Сенаж	17017	598688	29214		1098671	5105100				21120		645738	1555120				5517310	17017	5,32	9,18
Силос жем	64370	399382	46703	2256	594120	708552	463498	17544				238280	448509			3447932	9053651	643701	1,00	6,46
Силос	53310	174225	24738		918948					50960		697370	86481	11846000		440391	6366776	53310	2,67	14,11
Сабан	7764	369736	43709		751382							178360	1310281	183072			14239113	7764	3,65	2,88
Соя	12588	1018383	129402	33664	1447333	1515277	1140798	6641851	162726			484872	2155760	2931086		2640136	2836540	12361,15	16,42	20,59
Аяқталмаған өндіріс	—	467867	—		1268736	2770650		315789				334411	1625440				20301288			6,88
Жалпы шығындар	—	5196561	526640	432244	9956807	12806599	2342572	7918921	482491	227200	370	4258711	12308922	21016198	10997306	10534345	6782893
Үлес салмағы,%		5,27	0,53	0,04	10,1	13	2,38	8,03	0,49	0,23		4,32	12,49	21,31	11,15	10,68	98616864			100

 

*дерек көзі: «байсерке-агро»жшс-ң нақты мысалдары негізінде құрастырылған

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9  кесте

«Байсерке-агро» жшс-ң 2008 жылдың мал шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын талдау*

 

Шығындар ьаптары	Ірі қара малдар					Жылқы малдары					Қойлар				Түйелер
	Саны	Тірі салмағы	Жоспар мың тг	Нақты, мың тг	Ауытқуы,  +,-	Саны	Тірі салмағы	Жоспар мың тг	Нақты, мың тг	Ауытқуы,  +,-	Саны	Жоспар мың тг	Нақты, мың тг	Ауытқуы,  +,-	Саны	Тірі салмағы	Жоспар мың тг	Нақты, мың тг	Ауытқуы,  +,-
Жыл басындағы қалдық	1260	3984	110254	110254		253	730	35089	35089		1309	10269	2328	1198	81	247	5332	5332	—
Жас туғандары	425	104,69	6648	6349	-299	47	11,76	1720	2299	579	665	1131	7562		14	4,2	94	86	-8
Негізгі табынға берілгені	120	547,4	34067	34067		21	74,1	11194	11194		231	7562	3158		4	16	467	467	—
Сатып алынды											600	3158	3523
Артық өсімі		1245,71	49812	46191	-3621	32	98,84	18341	25472	7131		2515		1008		28,45	703	372	-331
Жалпы жиыны	1805	5881,32	2007781	196861	-3920	353	1007,66	69843	77554	7711	2805	24634	16571	2206	99	296	6596	6257	-339
Тірі салмағының өзіндік құны				33472					76964				20405					21164
Ссуда	1	3,9	139	131	-9				0
Сатылғаны	222	863,77	26921	28912	1992	23	80,9	6753	6226	-526,7	250	1778	1116	-663
Негізгі табынға берілді	120	547,4	34067	18323	-15745	21	74,1	11194	5703	-5491	231	7562	1648	-5914	4	16	467	339	-128
Сойылды	90	312,28	8196	10453	2257	7	23,94	1882	1843	-40	102	919	731	-188	30	92,86	2837	1965	-872
Өлгені	17	11,05	465	370	-95	10	20,11	1289	1548	259	46	425	287	-138
Арнайы тапсырыс						2	8,2	692	631	-60	28	176	168	—8
Жиыны:	450	1738,4	69788	58188	-11600	63	207	21810	15951	-5859	657	10860	3950	-6910	34	108,86	3304	2304	-1000
Жыл соңындағы қалдық	1355	4142,92	130993	138673	7680		800	48033	61603	13570	2148	13774	12621	9116	65	187	3292	3953	661

 

*дерек көзі: «байсерке-агро»жшс-ң нақты мысалдары негізінде құрастырылған

 

 

12 кестенің мәліметтері бойынша өсімдік шаруашылығының өнімдерінің өзіндік құнын құрайтын шығындарға талдау жасалынды. Сол арқылы өзіндік құн құрамына кіретін шығындардың ішіндегі үлес салмағы ең жоғары шығындарға өзге де осы кетеде жеке аталмаған шығындардың жиынтық сомасын жатқызамыз, олар жалпы шығындар сомасындағы 21,31%-ды құрайды.  Осыған жуық мөлшердегі үлестері басым шығын түрлеріне тасымалдау шығындарын жатқызамыз 12,49%-ды, жыртумен байланысты шығындарды 11,15%-ды, үстеме шығындарды 10,68%-ды құрайды.

Ал енді барлық өндіріліп шығарылатын өнім түрлеріне келетін болсақ, онда соя өнімінің үлесі ең жоғары 20,59%, одан кейін силос 14,44%, қыстық бидай 10,7% және қыстық арпа 10,44%-ды құраған.

 13 кестенің мәліметтері бойынша мал шаруашылығыныда да бірқатар өзгерістердің орын алғанын көріп отырмыз. Барлық малдардың түрлері бойынша жоспарлы және нақты мәліметтер арасында теріс мәнді ауытқудың бар екендігін байқауға болады. Яғни, жалпы экономикалық қатынастарда орын алып отырған дағдарыстың теріс әсері байқалады, соған қарамастан ұйымның малдарының саны мен тірі салмағына қатысты жағдайдың жаман емес екендігін көреміз.

Өнімнің өзіндік құнының құрамына кіретін шығындардың өзгеруіне әсер ететін факторларға талдау жасау қажет. Келесі кестеде өндірістік шығындардың жалпы сомасына факторлық талдау жасауға қажетті мәліметтер көрсетілген.

10 кесте

Жалпы шығындар сомасына факторлық талдау*

 

Шығындар	Сома, мың теңге	Шығындарды өзгерту факторлары
		Өндіріс көлемі	Өнім құрылымы	Айнымалы шығындар	Тұрақты шығындар
Базалық шама, ∑bi0xi0+а0,	461720	T0	T0	T0	T0
Нақты өндіріс көлеміне қатысты базалық шама, 0(∑bi0xi0)iвп+а0,	493830	T1	T0	T0	T0
Базалық деңгейдегі нақты өндіріс көлемі, ∑bi0xi1+а0,	47674	T1	T1	T0	T0
Базалық деңгейдегі нақты тұрақты шығындар, ∑bi0xi1+а0,	515800	T1	T1	T1	T0
Нақты: ∑bi0xi1+а0,	536450	T1	T1	T1	T1

*дерек көзі: савицкая г.в. Анализ хозяйственной деятельности предприятий апк:мн.:новое знание,2004.-736с. (188 стр.)

 

Кесте мәліметтері бойынша келесідей деректер көреміз.

1. Өнім құрылымының өзгеруіне байланысты шығындар мөлшері 17090 мың теңгеге кеміді (476740-493830), бұл жалпы өндіріс көлеміндегі көп шығындарды қажет ететін өнім үлесінің азайғанын көрсетеді.
2. Үлестік айнымалы шығындар мөлшерінің артуына байланысты өндіріс шығындарының мөлшері 39060 мың теңгеге артты (515800-476740), ал тұрақты шығындар 20650 мың теңгеге артты (536450-515800).
3. Осылайша, жалпы өндіріс шығындарының 74730 мың теңгеге (536450-461720), немесе 16,18%-ға артқанын байқаймыз.

         өнімнің өзіндік құны өнімнің ресурсты қамтуына (еңбек сыйымдылығына, материал сыйымдылығына, қор сйымдылығына, энергия сыйымдылығына) және жұмсалған ресурстардың инфляцияға қатысты бағасының өзгеруіне тікелей тәуелді.

         шығындарды элементтері бойынша жіктеу өнімнің ресурстарды тұтыну мөлшерін зерттеуге, техникалық прогрестің өнімнің құрылымына әсерін анықтауға болады. Мысалы, еңбек шығындарының үлесі кеміп, амортизация үлесі арттатын болса, онда ол ұйымдағы техникалық деңгейдің жоғарылауын, еңбек өнімділігінің артуын сипаттайды.

         келесі кестеден өндіріс шығындарының элементтері бойынша олардың құрылымдық өзгерісіне талдау жасаймыз.

11 кесте

Өнім өндірісінің шығындары*

 

Шығындар элементтері	Сома, мың теңге			Шығындар құрылымы, %
	T0	T1	+,-	T0	T1	+,-
Еңбек ақы	92000	97500	+5500	19,9	18,2	-1,7
Әлеументтік сақтандыру	27600	29250	+1650	6,0	5,4	+0,6
Материалдық шығындар:	244700	295000	+50300	53,0	55,0	+2,0
Амортизация	60500	75000	+14500	13,1	14,0	+0,9
Басқа шығындар	36920	39700	+2780	8,0	7,4	-0,6
Өдірістік шығындар жиыны	461720	536450	+74730	100,0	100,0	—
Оның ішінде, айнымалы	321070	375150	+54080	69,5	70,0	+0,5
Тұрақты шығындар	140650	161300	+20650	30,5	30,0	-0,5

*дерек көзі: савицкая г.в. Анализ хозяйственной деятельности предприятий апк:мн.:новое знание,2004.-736с. (187 стр.)

 

         кесте мәліметтерінен ұйымның өндірістік шығындарының 74730 мың теңгеге артқанын көреміз. Шығындардың өсуіне барлық шығындар элементтері, әсіресе, материалдық шығындар ерекше әсер етті. Айнымалы шығындардың да, тұрақты шығындардың да үлестері артқан. Шығындар құрылымы да өзгерген, инфляцияның болуына байланысты, материалдық шығындардың, негізгі құралдардың амортизациясының үлесі артқан болса, еңбек ақы шығындарының үлесі кеміген.

 

3.2  Өндіріске кеткен шығындардыазайту көздерін анықтау әдістемесі

 

Өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерінің негізгі көздері:

• Өнім өндірісінің көлемін арттыру;
• Еңбек өнімділігін арттыру, материалдық ресурстарды үнемді пайдалану арқылы, өндірістік емес шығындарды азайту арқылы Өндіріске кеткен шығындарынкеміту.

Жалпы экономикада резервтердің екі түсінігі қалыптасқан:

1. Резервтер деп – шаруашылық үздіксіз дамуына қажетті резервін (шикізаттар, материалдар және т.б.) Айтамыз.
2. Резервтер деп — өндірісті арттырудың қолданылмаған мүмкіндіктерін түсінеміз.

Резервтерді жіктеудің басты белгісі өндіріс тиімділігін арттыру көзі ретінде резервтерді үш топқа бөлеміз:

1. Мақсатты қызмет ету – еңбек.
2. Еңбек заттары.
3. Еңбек құралдары.

Мал шаруашылығы өнімдерінің өнімділігін арттыру резервтерінің негізгі бағыттарын қарастырайық:

• Мал басының санын көбейту;
• Малдардың өнімділігін арттыру.

Шығындарды азайту резервтерін шығындардың әрбір бабы бойынша еңбек ақының, материалдардың, энергияның үнемделуіне мүмкіндік беретін нақты ұйымдық-техникалық іс-шаралар нәтижесінде анықтауға болады, оған әртүрлі факторлар тікелей әсер етеді.

Әрбір көрсеткіш белгілі бір экономикалық категорияны білдіреді және белгілі бір факторлар әсерінен пайда болады. Фактор деп – бір немесе бірнеше көрсеткіштерге әсер ететін себептерді, элементтерді айтамыз. Экономикалық талдауда факторлар бірнеше белгілері бойынша жіктеледі. Егер бірнеше көрсеткіштерге әсер етсе, оларды жалпылама фактор, ал бір ғана көрсеткіштерге әсер ететін факторларды жекелеген фактор деп атаймыз. Факторлар пайда болу орнына байланысты ішкі және сыртқы фактор деп бөлінеді. Ішкі факторлар негізгі және негізгі емес деп екіге бөлінеді. Негізгі емес факторларға шаруашылық тәртіптің бұзылуы, құрылымдық өзгерістер өндірістен тыс жанама себептерді жатқызамыз. Негізгі факторларға өндірістік (еңбек заты, еңбек құралдары, еңбек) және өндірістік емес (жабдықтау өткізу, әлеуметтікдаму, табиғатты қорғаумен байланысты) болып бөлінеді [22].

Сыртқы факторлар:

• сыртқы экономикалық байланыстар;
• әлеуметтік даму шарттары;
• табиғатты қорғау шарттары.

         жалпы алғанда өнімнің өзіндік құнын кеміту резервтерін анықтауды нақты және мүмкін болатын деңгейлері арасындағы айырма ретінде қарауға болады. 

Өзіндік құнды кеміту резервтерін (р↓өқ) есептеу әдістемесін жалпылама түрде олардың нақты деңгейі мен мүмкін болатын мөлшерінің айырмасы ретінде анықтауға және келесі формула түрінде келтіруге болады.

 

Р↓өқ = өқм – өқ1 = (ш1- р↓с+шқ)/ (өкн+ р↑өк) – шн/өкн,                        (6)

 

Мұндағы, өқм  – 1 тонна өнімнің мүмкін болатын өзіндік құн деңгейі;

Өқ1 —  1 тонна өнімнің нақты өзіндік құны;

Ш1- нақты шығындар;

Өкн – нақты өндіріс көлемі;

Шқ —  резервтерді игеруге қажетті қосымша шығындар;

Р↑өк – өндіріс көлемін арттыру резерві.

 

Шығындарды азайту резерві шығындардың әрбір бабы бойынша нақты ұйымдастырушылық-техникалық іс-шаралар есебінен жүргізіледі.

         өсімдік шаруашылығының өнімдерін арттыру резервтерін анықтауды келесі сызба түрінде көрсетеміз.

Өсімдік шаруашылығы өнімдерін арттыру резервтері

Егін салатын жерді кеңейту

Егіс құрылымын жетілдіру

Өнімділікті арттыру

Сазды жерлерді құрғату; Бұталы жерлерді тазарту; Қосымша жерлерді егіс салуға өңдеу.

Қосымша тыңайту; Тыңайтқыштардың тиімділігін арттыру; Өнімділігі жоғары сорттарды ендіру; Өнім жинау барысындағы жоғалтуларды азайту; Агротехникалық өзге де шаралар қолдану.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9 сурет. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыру резервтерінің негізгі бағыттары.

 

 

Қорытынды

 

Ұйым — түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (непзгі, көмекші, қосымша, қосалқы және экспериментті) тұратын күрделі механизм.

Ұйымның жекелеген өндірістік  буындары бойынша жоспарлау және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнщ атқаратын қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып екіге бөлінеді.

Негізгі өндіріске ұйым шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуга және зауыт ішінде тұтынуга (желілік, ұсталық, престеу — машина жасау зауыттарында) арналган шалафабрикаттарды дайындайтын өндірістер жатады.

Көмекші  өндіріс негізгі өндірістің  өнімін  әзірлеуге қатыспайды, бірақ өнім өндіруге, қызмет керсетуге, жұмыс жасауга тікелей ықпал етеді (жөндеу-механикалык және аспаптық цехтар, электр-желілік, сумен жабдыктау және т.б.).

Қосымша цехтар  негізгі  өндіріс қалдықтарын кәдеге жаратуга септігін тигізеді.

    бұдан басқа да  ұйымда қызмет көрсететін өндірістер мен ұйым ұжымының тұрмыстық қажеттілігін қанагаттандыратын шаруашылықтар  болады. Бұл ұйымдар өнімді дайындауга, сондай-ақ басқа да тарапта жұмыстарды атқаруга немесе қызмет көрсетуге өз септігін тигізеді.

Өндірістің бухгалтерлік есебі ұйымдастыру көбіне  өндірістің  тұрпатына (типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топқа (тұрпатқа) бөлінеді.

          Жеке-дара (жекелеген) өндіріс — өнім жекелеген даналарымен немесе қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Бұл ауыр машина жасауға, кеме жасауға, бірегей станоктар мен турбиналарды өндіруге  тән. Оның мынадай ерекшеліктері бар: ондағы цехтар нақты бір салаға мамандандырылмайды; субъект пен цехтардың өндіріс бағдарламасында бұйымдар мен олардың бөлімдерінің қөп мөлшерде болуымен ерекшеленеді; дайындық-қорытындылау жұмыстарына кететін шығындардың деңгейін салыстырмалы жағдайда алғанда біршама үлкен болады; өндірістің басқа да тұрпаттарына қарағанда өндірістік  цикл ұзақ болып қеледі. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің  өзіндіқ құнын қальқуяциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бұл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады. Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген кызметтердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол ұйым жұмысын жедел баскару үшін маңызды роль аткарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға, өлшемге, жұмыстар мен кызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Сатмурзаев а.а. Укашев б.е. Аудиттің теориясы. – алматы: ұлағат, 2006. – 235б.
2. Абленов д.о. Аудит негіздері. – алматы: экономика, —  352б.
3. Рахимбекова қаржылық есеп. – алматы: экономика, 2005. – 185б.
4. Назарова в.л. Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп. — алматы: қазақ университеті,   – 212б.
5. Кеулімжаев к.к. Бухгалтерлік есеп негіздері. – алматы: экономика, 2006. – 177б.
6. Әжібаева з.н., байболтаева н.ә., жұмағалиева ж.ғ. Аудит. – алматы: экономика, 2006. – 258б.
7. Әбдіманапов ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Оқулық. – алматы: экономика, 2006. – 181б.
8. Баймұханова с.б., балапанова ж. Бухгалтерлiк есеп. – алматы: экономика, 2001. — 236б.
9. Баймуханова с.б. Бухгалтерлік есеп. – алматы: экономика, — 2005. – 366б.
10. байдәулетов м., байдәулетов с.м. Аудит. Оқу құралы.- алматы: қазақ  университеті, 2004. – 134б.
11. дюсембаев к.ш. И др. Аудит и анализ финансовой отчетности. — алматы: «каржыкаражат», 1998. – 512б.
12. дюсембаев к.ш., төлегенов э.т., жұмағалиева ж. Г. Кәсiпорынның       қаржылық жағдайын талдау. – алматы: экономика, 2001. – 110б.
13. дюсембаев к.ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.- алматы: экономика, 2000. – 159б.
14. кеулiмжаев қ.қ., әжiбаев з.м. Т.б. Қаржылық есеп. Алматы: экономика, 2001. – 323б.
15. кеулімжаев к.к., кудайбергенов н.а. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 – учебник, 121б.
16. родостовец в.к, габдуллин т.ғ. Родостовец в.в. Шмидт о.и. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы . – 2003. – 478б.
17. назарова в.л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. — алматы: экономика, 2005. – 155б.
18. палий в.ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва: юнит, 2005. – 179б.
19. радостовец в.к. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366б.
20. рахимбекова р.м. Финансовый учет на предприятии. Учебник. Алматы: экономика, 2005.- 198б.
21. сейдахметова ф.с. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000. – 210б.
22. Қазақстан республикасының атазаңы. Алматы, — 2004