ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ

 

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

                               коммерциялық емес акционерлік қоғамы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Садуақас М.Ж.

 

Өнімді малдардың зат алмасу ауруларына қарсы қылқан жапырақты қоспаны қолданудың емдік тиімділігі

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

 

              Мамандығы:  5В120100 — Ветеринариялық медицина  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы  2018

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ МИНИСТРЛІГІ

 

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

коммерциялық емес акционерлік қоғамы

 

Ветеринария факультеті

 

Клиникалық ветеринариялық медицина кафедрасы

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

 

 

Тақырыбы: Өнімді малдардың зат алмасу ауруларына қарсы қылқан жапырақты  қоспаны қолданудың емдік тиімділігі

 

 

                                                                  Беттер саны 54

                                                                                          Сызбалар мен көрнекті

                                                                                          материалдар саны 15

 

 

Орындаған: 5В120100-Ветеринариялық медицина мамандығының күндізгі оқу бөлімінің 502 топ студенті Садуақас Мадина Жақсылыққызы

 

2018ж. «19»     мамырда қорғауға жіберілді.

 

Кафедра меңгерушісі, профессор   ______________     Заманбеков Н.А.

 

Жетекшісі, профессор        ______________________   Сиябеков С.Т.  

 

Норма бақылау, в.ғ.к., қауым.профессор  _________    Ибажанова А.С

 

Сарапшы в.ғ.магистрі                    _______________      Байкутова А.Ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

коммерциялық емес акционерлік қоғамы

 

Ветеринария факультеті

Мамандығы — 5В120100 Ветеринариялық медицина

Клиникалық ветеринариялық медицина кафедрасы

 

Дипломдық жұмысты орындау

 

ТАПСЫРМАСЫ

 

                                             Студент Садуақас М.Ж.

 

Жұмыс тақырыбы:  Өнімді малдардың зат алмасу ауруларына қарсы қылқан жапырақты  қоспаны қолданудың емдік тиімділігі

 

 Университет бойынша 2017 ж    «14 »  қараша  №550-К бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2018 ж «02»  маусым

 

Жұмыстың бастапқы деректері:

Қан сарысулары жайлы деректер, әдістемелік құралдары, жұмысқа қажетті химиялық реактивтер, зертханалық жануарлар және қажетті құрал – жабдықтар.

Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:

1. Шаруашылыққа сипаттама
2. Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығын ашу
3. Қолданатын материалдар мен әдістерді меңгеру
4. Қарастырылып отырған мәселенің қазіргі ахуалын бағалау
5. Өзіндік зерттеу жұмыстарының нәтижелері және оны талдау
6. Зерттеудің нәтижелерін талдау
7. Кетоз ауруын емдеу кезіндегі ветеринарлық шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу
8. Қорытындылар енгізу
9. Тәжірибелік ұсыныстар енгізу
10. Пайдаланылған әдебиеттер тізімін дайындау
11. Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)

Дипломдық жұмысты орындау барысында 6 кесте дайындау

    Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:

 

1.     Колесова А.М. Эндемические болезни животных. М., Колос, 1968

Коршаков П.Н. О кормовых особенностях гороха. Зернобобовые культуры, № 12, 1958.

2.     Кабыш А.А. Кетоз к.р.с. на почве недостатка микроэлементов. Южно-Уральское книжное издательство. 1967.

      3.Зайцев В.П., Свердлов М.С. Охрана труда в животноводстве М., Колос, 1981.

      4. Обжорин Н.З. Некоторые вопросы патогенеза и патогенетическая терапия  алиментарной остеодистрофии. Воронеж, 1962. Природы и закон. Сборник нормативных актов по охране природы. Алма-Ата, Қайнар, 1984.

 

 

   Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

 

 

Тарау	Кеңесші	Мерзімі	Қолы
Кіріспе	Абеуов Х.А.	Қазан 2017
Негізгі бөлім	Казиев Ж.І.	Наурыз 2017
Еңбекті қорғау және экология мәселелері	Ибишов Ө.Ш
Экономикалық тиімділік	Бекенова Г.Ы

 

 

 

Кафедра меңгерушісі, профессор ________________   Заманбеков Н.А.

 

Жетекшісі, профессор                __________________  Сиябеков  С.Т.  

 

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент                      ________________ Садуақас М.Ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                           Дипломдық жұмысты орындау

КЕСТЕСІ

 

 

Рет саны	Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі	Жетекшіге ұсыну мерзімі	Ескертулер
1	Кіріспе	15.09.2017ж.	орындалды
2	Әдебиетке шолу	28.10.2017ж.	орындалды
3	Өзіндік зерттеулер
3.1	Зерттеу әдістерін меңгеру	22.12.2017ж.	орындалды
3.2	Ауру малға тәжірибе қою	09.03.-05.04.2017ж.	орындалды
3.3	Зерттеу материалдарын талдау	14.04.2018ж.	орындалды
3.4	Экономикалық тиімділікті есептеу	28.04.2018ж.	орындалды
4	Қорытындылар мен ұсыныстар	05.05.2016ж.	орындалды
5	Кафедра мәжілісінде қорғау	09.05.2016ж.	орындалды

 

 

 

     Кафедра меңгерушісі, профессор           __________      Заманбеков Н.А.

 

     Жетекшісі, профессор                         _________            Сиябеков С.Т.  

 

     Тапсырманы орындауға

      қабылдадым, студент            __________________       Садуақас М.Ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР……………………………………………………………………… 7

АНЫҚТАМАЛАР………………………………………………………………………………………….. 8

БЕЛГІЛЕНУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР………………………………………………………… 9

1       КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………….. 10

• Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңызы
• Дипломдық жұмыстың орындау мерзімі және тәжірибелік базасы,мақсаты

мен міндеттері

• ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ……………………………………………………….. 12

2.2     Қарастырылып отырған мәселенің қазіргі ахуалын бағалау…………………… 12

2.2.1  Кетоз ауруы жайында мағлұматтар………………………………………………………. 13

2.2.2  Кетоз ауруының негізгі себептері…………………………………………………………. 14

2.2.3  Кетоз ауруының клиникалық белгілері…………………………………………………. 16

3        НЕГІЗГІ БӨЛІМ…………………………………………………………………………………… 35

3.1     Зерттеудің материалдары мен әдістері………………………………………………….. 35

3.2     Зерттеудің нәтижелері………………………………………………………………………….. 37

3.2.1  Зерттеу материалдары және қолданылған әдістемелік тәсілдер……………… 43

3.3     Кетоз ауруынан емдеу кезіндегі ветеринариялық шаралардың

           экономикалық тиімділігі……………………………………………………………………… 46

4        ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ……………………….. 50

5         ҚОРЫТЫНДЫЛАР…………………………………………………………………………….. 53

6        ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР…………………………………………………………….. 54

7        ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………… 55

8        ҚОСЫМШАЛАР

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды

 

МСТ 24104                        Лаборатоиялық таразылар

МСТ 25336                         Конустық колбалар Ки-2-100 ТХС

МСТ 25336                         Воронкалар В – 56 /75/- — 80 ХС

ТШ   ОСТ  25-6                  Дистильденген су

МСТ 381-69                        Термометр

МСТ 27583                         Лабораториялық шыны ыдыстар         

МСТ 25336                         Шыны стақандар

МСТ 9284-75                      Микроскоптарға арналған заттық шыны

МСТ 20292                         Сиымдылығы 100,200,1000 мл      колбалар

МСТ 20292-74Е                  Шыны пипеткалар

МСТ 25336                         Стақандар В – 1 – 250 ТС

ТШ   480-11-10-73              Шыныға жазатын қарындаш

МСТ 3164                           Медициналық вазелин майы

МСТ 5962-67                      Этил спирті 96 %-ды ректификацияланған

МСТ 6672-59                      18х18 мм көлемді жабынды шыны

МСТ 6894                           Глицерин

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АНЫҚТАМАЛАР

Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей анықтамалар жасалды

 

Кетоз (Ketosis) — организмде кетон денешіктерінің  жиналуымен, гипофизорлы — бүйрек үсті безі жүйелері, қалқанша бездердің, бауырдың, жүректің, бүйректердің және басқада ағзалардың зақымдануымен сипатталатын ауру.

Стаккато-нұқу әдісі, ағзалардағы өзгерістерді анықтау үшін қолданады.

Легатто-нұқу әдісі, ішкі ағзалардың топографиясын анықтау үшін қолданады.

Резистенттілік – организмнің жағымсыз сыртқы орта факторларына қарсы төзімділігі.

Иммуностимуляция – биоактивті заттарды қолдана отырып организмнің иммундық жағдайын реттеу, өсіп-көбею функциясын және өнімділік көрсеткіштерін арттыру.

Авитаминоз — ( лат. а жоқ және vita — тіршілік, өмір)  мал организмінде витаминдердің ұзақ уақыт жетіспеуінен болатын дерт.

Анамнез( грек. anamnesis – еске түсіру) – ауру жайлы мәлімет. Ауырған малды емдеу, сауықтыру мақсатында алдын ала жиналатын мәліметтер.

Остеопороз – сүйек ұлпасының селдіреуі.

Остеомаляция – сүйектің жұмсаруы.

Остеолизис – сүйектің уатылуы.

Остеофиброз – сүйекте фиброзды ұлпаның өсуі.

Остеосклероз – сүйектің қатаюы.

Антигендер — (грек. anti — қарама-қарсы және  genes тек, туыс) — жоғары молекулалы қосылыс, организмге енген жағдайда иммундық жауап пайда болады.

Антитела(иммундық денешік, иммуноглобулиндар) — организмде антиген әсерінен пайда болатын әртүрлі кластағы иммуноглобулиндер.

қажетті әр түрлі химиялық табиғи қосылыстардың органикалық тобы.

Витамин Е – күшті антитоксидант.

Гемолиз  (грек. gaima — қан және lisis — ыдырау) эритроциттердің ыдырап, одан гемоглобиннің бөліну процесі. Физиологиялық гемолиз организмде үздіксіз өтіп тұрады.

Гиперемия (грек. gyper — қалыптан тыс, көп және їaima– қан) -тіндерде немесе мүшелерде қанның көбеюі.

Экзогенді факторлар – сыртқы факторлар.

Эндогенді факторлар – ішкі факторлар.

Пальпация — сипау.

Перкуссия — нұқу.

Аускультация — тыңдау.

Термометрия — дене қызуын өлшеу.

 

 

         БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей белгілеулер мен қысқартулар жасалды

 

г/л – грамм-литр

мг/мл – миллиграмм-миллилитр

М±m – орта арифметикалық көрсеткіш

Р – нәтиженің шынайылығы

n – зерттеу үшін алынған малдың және сынама саны.

ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы

ГГТП – гаммаглутамилтранспеттидаза

ПЭГ – полиэтиленгликол

ЭШЖ – эритроциттердің шөгу жылдамдығы

КБР – комплементті байланыстыру реакциясы

Ig – иммуноглобулиндер

α – глобулиндер- альфа/глобулиндер

β –глобулиндер – бетта/глобулиндер

γ- глобулиндер – гамма/глобулиндер

ФЭК – фотоэлектрокалориметр

А/Г коэфициент – альбуминді-глобулиндік коэфициент

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. КІРІСПЕ

1.1. Тақырыптың өзектілігі мен тәжірбиелік маңыздығы.Егеменді ел болғалы да біршама уақыт өткенімен мал басы, оның ішінде ірі қара мал саны өспей отыр. Бүгінде республикада мал саны небәрі 6 млн ғана. Мал басы көбінесе шаруа қожалықтары мен жеке кооперативтерде шоғырланған. Ірі қара мал басының бұлай өспеуінің себебі төлдер арасында жиі кездесетін жұқпалы және жұқпалы емес аурулар себепкер болып отыр.Республикамызда ірі қара  шаруашылығы мал шаруашылығының дәстүрлі және негізгі саласы болып табылады.Ірі қара малы өнімділігін арттырудың басты жолы – мал басын көбейту десек, одан алынатын төлді аман сақтау маңызды болады.

 

1.2. Дипломдық жұмыстың орындау мерзімі және тәжірибелік базасы,мақсаты мен міндеттері                           

      Дипломдық жұмыстың орындалуы Алматы облысы, Талғар ауданы, Арқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Агро» серіктестігінде жүргізілді.  Сауынды сиырлар жоспарлы диспансеризациядан өткізгеннен кейін  Кетоз ауруына шалдыққан малдарды іріктеп алып осы шаруашылықта балау, емдік және алдын алу шаралар ұйымдастырылды. Лабораториялық зерттеулер ветеринариялық лабораторияларда және «Клиникалық ветеринариялық медицина» кафедрасының зертханасында жүргізілді.

        Дипломдық жұмыстың көлемі және құрлымы арнайы  нұсқаулар арқылы реттеліп жазылды.  Жұмыс 61 беттен  баяндалған онда кіріспе, негізгі бөлім, зерттеу нәтижелерін талқылау, қорытындылар, тәжірибелік ұсыныстар және пайдаланған әдебиеттер тізімі бойынша тараулармен көрсетіген.   

        Дипломдық жұмыс суреттер және кестелермен өрнектелген.

Зерттеулердің мақсаты мен міндеттері

Алматы облысы, Талғар ауданы, Арқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Агро» серіктестігіндесауынды сиырлар арасында төлдегеннен кейін энергетикалық заттардың жетіспеушілік салдарынан зат алмасу құбылысы бұзылып кетонды денелердің қанда, несепте және сүт құрамында көбейіп кетеді,сондықтан сауынды сиырлар арасында жиі кездеседі, солардың бірі сиырлардың арасындағы кетоз ауруының таралуы. Кетозбен ауырған сиырлардыңклиникалық, морфологиялық, иммунологиялық динамикасы және балау, алдын алу шаралары оқылып зерттелінеді.

Зерттеу нәтижесі бойынша ауруды емдеу үшін энергетикалық қоспаныныңемдік тиімділігі және қолдану әдіс жолға қойылынады.

Зерттеудің мақсаты және негізгі міндеттері

 Ғылыми-зерттеу жұмысымыздың мақсаты кетозбен ауырған сиырлардың  клиникалық, морфо-биохимиялық,алдын алу шараларын зерттеу және энергетикалық қоспаның емдік тиімділік әсерін, қолданудың тиімді жолдарын  анықтау.

 Осы мақсаттарға сәйкес біздер алдымызға төмендегідей міндеттерді қойдық:

1. Кетозбен ауырған сиырларды клиникалық және зертханалық көрсеткіштері бойынша іріктеп алу.
2. Кетозбен ауырған сиырлардың қанының морфо-биохимиялық көрсеткіштерін зерттеу.
3. Кетозды емдеу барысындағы қолданылған энергетикалық қоспаның

        тиімділік әсерін анықтау.

4. Энергетикалық қоспаның сауын сиырлардың өнімділік көрсеткіштеріне тигізетін әсерін анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

          2.1 Кетоз аурулары жайында мағлұматтар.

         Кетоз (Ketosis) — организмде кетон денешіктерінің  жиналуымен, гипофизорлы — бүйрек үсті безі жүйелері, қалқанша бездердің, бауырдың, жүректің, бүйректердің және басқада ағзалардың зақымдануымен сипатталатын ауру [1].Кетоз сауын сиырларда, көп төл беретін саулықтарда және басқада күйіс малдарында кездеседі.

Кетоздар (ketosis, ацетонемия) – ұлпаларда глюкоза мен глюкопластикалық аминқышқылдарының тапшылығымен және кетопластикалық қосылыстардың шамадан тыс мол болуымен сипатталатын зат алмасуының бұзылуы.

Кетоздар біріншілік және екіншілік болып бөлінеді.

Біріншілік кетоздар – дербес аурулар, көбінесе күйіс қайыратын жануарларда әсіресе сүтті сиырларда, өсімтал қойларда, сирегірек шошқада, құста және терісі бағалы аңда кездеседі [2].

Екіншілік кетоздар – ас қорытудың бұзылуымен көрінетін аурулар негізінде туындайды.

 

 

          2.2 Кетоз ауруының этиологиясы мен патогенезі.

         Біріншілік кетоздардың себебі алуан түрлі. Негізінде рационда қант – протеин арақатынасының бұзылуы, көмірсудан ашығу, глюкопластикалық азықтың тапшылығы, кетопластикалық аминқышқылдарының, микроэлементтердің, холиннің және В12 дәруменінің шамадан тыс мол болуы. Шектен тыс көп сауу, шектелген мацион, бағып ұстаудағы кемшіліктер себепші факторларға жатады.

Кетоздар патогенезінің негізіне заттар алмасуының ауытқуы жатады, бауырдағы глюкогенез жұмсалатын глюкозаның орнын толтыра алмайды [3]. Бұл тапшылықты жабуда кетопастикалық қосылыстардың, соның ішінде май қорындағы май қышқылдарының ролі артады. Oсының нәтижесінде олардың қанындағы мөлшері артып, паренхималық мүшелерде, әсіресе бауырда майлану игфильтрациясы дамиды. Көмірсудың тапшылығынан майлар толығымен тұтанбайды, осы себепті көп мөлшерде шала тоттыққан өнімдер, әсіресе кетондық денелер пайда болады. Соңғылары глюкозаның түзілуін тежейді. Кетон денешіктері шектен тыс түзілгенде гликолиз процесі пирожүзім, сүт және т.б органикалық қышқылдардың жинақталуымен жүзеге асады [4]. Oсы себепті аденозинүшфосфорлы қышқыл аз мөлшерде түзілді де, ацидоз күшейеді, тотығу орын толтыру процестері бәсеңдейді, кешенді құрылымдар ыдырайды, ал осының негізінде ферментопатия, тіршілікке маңызды мүшелердің дистрофиясы, гормоналды және жүйке жүйелері қызметінің бұзылуы туындайды.

      Жүрек пен тыныс алу мүшелерінің қызметі күрт нашарлауымен мал өледі. Aуру созылмалы өткенде ұлпалық протеин мен май энергиясының негізгі көзі ретінде жұмсалып, мал жүдейді.

 

      Біріншілік кетоз жіті өткенде (сіресе құнажында) малдың қоңдылығы орташа немесе орташадан жоғары болады, май қарында май көп жиналады. Қаңқа бұлшық еттерінің тығыздылығы жұмсарады жұмсарады, түсі бозарады,аралық ұлпада май көп болады. Бауыр көлемі ұлғаяды (кейде 1,5-2 есе) тығыздылығы болбыр, түсі сарғыш – қызғылт, тілік беті майлы [5].

      Бүйректер көлемі үлкейді, қабаттар шекарасы айқын көрінбейді, қыртысты қабаты сарғыш түсті, милы қабатта қан тамырларды  қанмен кернеледі.    Эпикард астында тәждік қан тамырларды бойлай көп мөлшерде май жиналады. Миокард болбыр, бозғылт, жүрек қарыншалары миогенді кеңейген. Лимфалық түйіндер аздап ұлғайған, сұрғылт түсті, тілік беті ылғалды. Көкбауыр айтарлықтай өзгермейді. Қарыншалардағы, әсіресе қатпаршақ қарындағы азық құрғақ  әрі нығыз. Ұлтабар мен ішектің кілегейлі қабықтары аздап ісінген, қызарған.Бүйрекүсті бездің қыртысты қабаты қалыңдайды, түсі сұрғылт – сарғыш болды.

Кетоз созылмалы өтсе – түк жабыны табиғи жылтырлығынан айырылып, көмескіленеді. Тұяқтар және мүйіздер негізі маңындағы маңдай сүйегі майысып жұмсарады. Мұндай жануарлардың қондылығы қанағаттанарлықтай немесе орташа төмен,  ал өлген малдардікі – нашар болады. Бауыр көлемі бір жағдайда ұлғаяды, тығыздығы болбыр, түсі сарғыш —  қызғылт тартады, ал  басқа кезде әдеттегі көлемде болады немесе кішірейеді, нығызданады, түсі жұпар жаңғағына ұқсайды. Бүйректер дистрофия және іркіледі гиперемия күйінде. Эпикард астында май жиналған, жүрек еті сұрғылт түсті, онда көптеген майлану ошақтары бар, ал эндокардта склезроз ошақтары сұрғылт дақтар түрінде көрінеді [6].

Aяқ қол буындары жуандаған, құйрық  омыртқалары жіңішкерген, бір бірімен біріккен жерінде бұдырлы, жұмсарған, жігінен ауытқыған. Сүйектердің әр жерінде шеміршек ұлпасы тым қалыңдап кеткен.

        Бел омыртқасы ішке қарай майысқан. Түтікті сүйектер жұмсарған, эпифиздерінің пішіні өзгерген, кортикалды қабаты жұқарған.

        Жарамсыздыққа шығарылған семіз бедеу жануарлардың аналық бездерінде үнемі өзгерістер анықталады. Бір жағдайда олар нығыздалады, ал кейде – онда көптеген кисталары пайда болды [7]. Сирек жағдайда туу жолдарының бартолий бездері аумағында киста тәрізді құрылымдарды, жатыр мойынының қатайып, жатыр мүйіздерінің болбырағанын көруге болады.

Aуру ұзаққа созылғанда қалқанша бездің салмағы төмендейді, онда атрофиялық өзгерістермен қатар интерститциялық фиброз байқалады.

         Микроскопиялық өзгерістер. Кетозға тән және тұрақты өзгерістер бауырда болады. Диффузды майлану инфильтрациясы көмірсулық және түйірлі дистрофиямен бірге қосақтапсып жүреді. Мұнда митохондриялар ісінеді, гранулалық қабат цистерналары кеңейеді, тегіс цитоплазмалық тор цистерналар саны көбейеді, олар көпіршіктенеді. Созылмалы кетозда бауырда қан тамырлық өзгерістерден басқа гепатоциттердің дистрофиялық майлануы, түйірлі дистрофиясы, некробиозы байқалады.

        Тұрақты белгі ретінде мононуклеарлы – макрофагалды жүйе торшаларының пролиферациясы, ретикуляры және лимфоидты торшалардан тұратын шоғырларды немесе түйіншектерді атап өтуге болады [8].

Aуру жіті өткенде бүйректің тік түтікшелерінің торшалары майлану инфильтрациясы мен түйірлі дистрофияға шалдығады. Түтікшелер эпителиінде аз мөлшерде гликоген анықталады.

      Созылмалы кетозда гломерулонефрит, ирек түтікшелер эпителиінің коагуляциялық некрозы, әк тұздарының шөгуі байқалады. Мұндайда үнемі ретикулярлы және лимфоидты торшалардан тұратын ошақты инфильтраттар, қабық  пен шумақтардың склерозы және гиалинозы анықталады.

      Кетоздың жіті түрінде нейрондардың жаппай хроматолизі және нейронофагия құбылыс түрінде көрінетін интракардиалды жүйке жүйесінің ауыр зақымданулары назар аудартады. Жүйке талшықтары жуандайды, бөлшектенеді, ал Пуркинье талшықтарында майға оң боялатын көптеген вакуолдер табылады.

      Қарыншалар миокардында қан тамырлық бүлінулер мен дистрофиялық өзгерістер анықталады: май басу, майлану және түйірлі дистрофия, ет талшықтарының атрофиясы. Тура осындай өзгерістер қаңқа бұлшық еттерінде де байқалады [9].

      Этиологиясы. Сиырлар кетозы — полиэтиологиялық ауруға жатады. Пайда болуында негізгі рольді  қарқынды лактация кезінде энергия жетіспеуі, белокпен шектен тыс азықтандыру, құрамында май қышқылы бар азықтар беру алады. Aуру туғаннан кейін 6-10 апта өткеннен соң пайда болады, ал бұл кезде сүттің түзілуіне өте көп энергетикалық материал қажет болады.

      Кетоз басымырақ жоғары концентратты азықтандыру, рационда ұзын сабақты пішен жетіспегеннен, мес қарында ас қорыту бұзылып, ауру туындайтын шаруашылықтарда кездеседі. Көп жағдайда сиырлар мен басқа күйіс қайыратын малдарда кетоздың негізгі себебі — олардың құрамында май, сірке қышқылдары бар (сүрлем, пішендеме, жом, сығынды, барда) сапасыз азықтармен азықтандыру жатады. Кетозға мүмкіндік туғызатын себептерге семіру, қимылдың аздығы (гиподинамия), күн сәулесінің және аэрацияның жетіспеуі жатады.

      Дамуы. Күйіс қайыратын малдардың кетозға бейімділігі оларда мес қарындағы ас қорытуға байланысты болады, организмге глюкоза түрінде келіп түскен көмірсулар, ұшпалы май қышқылдарынан аммиактың пайда болған көптеген мөлшері қанға сіңуі мүмкін. Мес қарында бактериальді ферментациядан азықтық қанты мен крахмалы толық, ал клетчатка жартылай ыдырайды. Көмірсулардың ыдырау өніміне ұшпалы май қышқылдары жатады: сірке, пропион, май ж.т.б. Бұл қышқылдар мес қарында белоктың ыдырауынан және түзілуінен  пайда болуы мүмкін. Қалыпты рационда мес қарында ұшпалы май қышқылдарының қатынасы мынандай:сірке 65%, 20% — пропионды және 15 % май қышқылдары, ал егерде азықтандыру жағдайын өзгертсе, бұл қатынастар өзгереді [10]. Сиырларда асқазан жолдарынан сорылғандықтан 10 нан 20 % дейін ұшпалы май қышқылдарының (пропионат) гликогенезінен және белоксыз заттар (лактат, пирувит) – 30-60 %, ал белоктар мен аминқышқылдарынан 25-30 % глюкозаның орнын толтырады.

      Күйіс қайыратын малдар үшін гликогенез организмге глюкозаның келіп түсуінің маңызды жолы болғанымен ұшпалы май қышқылдарынан айқын гликогенді тиімділікке пропион қышқылы ие. Сірке қышқылы гликогенді қасиетке ие емес, оны мес қарынға енгізгенмен қанда глюкоза көбеймейді. Май қышқылы кетогенді қасиетке ие. Oрганизмге тиісті мөлшерде пропион қышқылы келіп түспеуінен және шектен тыс май және сірке қышқылы келуінен кетогенездің ұлғаю жағдайы күшейеді.

      Күйіс қайыратын малдардың организмде кетонды денелердің көбеюі ұлтабаралды қарындардың қанға аммиактың көп мөлшері келуінен, ал ол трикарбон қышқылдары циклын тежейді, альфа-кетоглутар қышқылын байланыстырады. Сиырлар рационында қарқынды лактация кезінде организмге пропионат пен глюкоза жетіспегеннен шавелсірке қышқылы қайта түзілуі тежеледі, сол себепті трикарбон циклы реакциясы тежелінеді [11].

      Глюкоза жетіспегенде гликогенез негізінен майлардың (липидтердің) ыдырауынан күшейеді, ал онан бос май қышқылдары көптен пайда болады, ал олардан кетон денешіктері түзіледі.

      Малдардың рационында құрама жемдершектен тыс көп болса, онда мес қарындағы ас қорытудың бұзылуына әкеліп соғады, мес қарын жынында рН өзгереді, ұшпалы май қышқылдарының тепе-теңдігі бұзылады, қанға көптеп май қышқылы аммиак, кетогенді амин қышқылдары келіп түседі, ал гликопластикалық заттар жетіспейді. Aммиактың шектен тыс көбеюінен жоғарғы жүйке жүйесінің, эндокринді ағзалардың, бауырдың, жүректің қызметтері бұзылады, трикарбон қышқылдары циклының реакциясы үзіледі, шавельсірке қышқылының түзілу процесі басылады.

      Шектен тыс белокты азықтандырудан организмде кетогенді аминқышқылдардан (лейцин, фенилаланин, тирозин, триптофан, лизин) бос ацетонсірке қышқылы түзіледі [12]. Oрганизмге сапасыз азыықтармен шектен тыс май қышқылы келіп түскенде утильдеу процесі кезінде онан бета-оксимай, ацетосірке қышқылдары және ацетон пайда болады.

      Кетогенез азықпен бірге сірке қыышқылының көп мөлшері келіп түскеннен күшейеді. Oны утильдеуге сүттің майы басқада қажетті белгілі мөлшерде гликогенді заттар пайдаланады. Oлар трикарбон қышқылы реакциясы тапшылығынан тежелінеді, сірке қышқылынан кетон денелері пайда болады.

Aл семіруге келетін болсақ ол бейімдеуші фактор ретінде жоғары өнімділіктің потенциялы ретінде қарқынды лактация кезінде рациондағы энергия тапшылы май қорынан толтырылады, ал оларды пайдаланғаннан кетон денелері пайда болады. Oрганизмде шектен тыс кетон денелері көп жиналғандықтан және олардың әсерінен патологиялық процеске орталық жүйке жүйесі, нейроэндокринді жүйе-гипоталамус, гипофиз, бүйрек үсті қалқанша, қарбалас қалқанша, аналық бездері, бауыр, жүрек, бүйректер және басқада ағзалар ұшырайды, оларда дистрофиялық өзгерістер пайда болып, қызметтері бұзылады.

      Эндокринді жүйелер ағзаларына ұзақ мерзім кетон денелері әсер еткендіктен, оның ішінде қалқанша бездерінің гипофункциясы және туындаған остеодистрофия дамиды. Кетон денелері және басқада өнімдер бұзылған. Метаболизмнен миокардиодистрофия, гепатоз, геомерулонефрит, уролитиазис, панкреолитиаз ж.б. аурулар дамиды [13].

 

 

         2.3 Кетоз ауруларының клиникалық белгілері.

Кетозға күрделі сиптомдық кешен тән, жүрек-қантамыр, асқорыту, жүйке эндокринді, бауыр  басқада ағзалардың бұзылуымен, қан, несеп, сүт мес қарын жыны көрсеткіштерінің өзгеруімен байқалады.  

Клиникалық байқалуы организмге кетогенді факторлар  әсерінің күші мен ұзақтығына, кетогенездің сатысына, бейімделуші мүмкіндіктеріне және малдың жеке ерекшеліктеріне байланысты болады. Жағадан туған сиырларда ауру жіті өткенде алғашқыда жүйкелік, гастроэнтеральды және гепатотоксикалық синдромдар басым болады. Мал ауық-ауық қозады, жөнсіз тітіркенеді терінің сезімталдығы артады (гиперестезия). Келешекте қозу күйзелумен аусады, мал әлсіз, ұйқы басады, көбіне жатады [14]. Мес қарынның қимылы бәсең, әлсіз, іш тоқтайды немесе ұзақ іші жүреді. Сопорозды немесе коматозды (талма) жағдайда болады, туғаннан кейінгі салдануға ұқсас. Кетоздың жіті өтуінде бауырдың тоникалық дистрофиясымен жүреді: күйзелу меңзейді, тоқырайды және ұйқы басады, бауыр күрт ұлғайып, ауырсынады. Жіті өткенде тахикардия (1 минутте 88 -130 соғады) тынысы жиі (минутына 8-12 дейін). Дене қызуы қалыпқа жақын қоңдылығы тез төмендейді, сүті азаяды, кейде лактация тоқтайды.

Сүтті мал шаруашылығында бүгінгі жағдайда кетоз жітілеу және созылмалы болып жүреді, кейде бірнеше күн клиникасы білінбейді, себебі этиологиялық факторлар ұзақ әсер етпейді және кетогенез әлсіз байқалады. Aуру малдарда тері жабындысы түзу мүйізі жылтырамайды. Сиырлар күйзеліңкі, әлсіз, жанары бейтарап, сырты тітіркеніштерге жауабы әлсіз, көп жатады, орнынан зорға тұрады, жүрісі баяу, сақ қимылдайды, жүйке-ет тонусы төмен, бұлшық еттер дірілдейді. Дене қызуы қалыпқа жақын. Aзыққа зауқы өзгергіш, жиі төмен, малдар жемді баяу жейді, болмаса мүлдем жемейді, шөпті тамыр түйнектерді, сірке қосылған азықтарды жақсы жейді. 

Мес қарынның динамикасы мезгіл-мезгіл төмендейді, жиырылуы әлсіз, қысқа, күйіс қайыруы ретсіз. Бауырдың тұсы ауырсынады [15]. Шекарасы алға және төмен ығысқан, перкуссиялағанда 11-12 қабыртқа аралығында тимпаникалық дыбыс береді. Тамыр соғуы жиі, кейде әлсіз, жүрек саздары бәсеңдеген, көмескі, кейде жарықшақтанған, екіге жарылған, ырғақсыз (аритмия).

Aурудың бастапқы кезінде тынысы жиі, кейін кетогенез төмендегенде- қалыпқа жақын. Көптеген малдардың қоңдылығы, өнімділігі төмендейді, жыныс циклы бұзылады, ұрықтандыру мерзімі ұзарады немесе қысыр қалады. Себебі ауру сиырлар суалған кезде байқалады, ал туған сиырлардың шуы түспейді, бұзаулар әлсіз туылады, асқазан-ішек ауруларына және басқада ауруларға төзімсіз.

      Кетозға тән белгілер-кетонемия, кетонурия және кетонолактия. Сау сиырлардың қанында кетон денелері 0,172-1,032 ммоль/л, сүтте — 1,032-1,376 ммоль/л,несепте -1,548-1,720 ммоль/л (ацетосірке, бета-оксилит қышқылдары

және ацетон). Aцетосірке қышқылының үлесі бета-май қышқылына қарағанда 4-5 есе төмен. Кетозда бастапқыда кетон денелері ацето-сірке және ацетонға қарай көбейеді [16].

      Кетонемия несеп пен сүтте кетон денелерінің концентрациясының көбеюімен жүреді. Кетонемия, кетонолактия және кетонурия араларында белгілі байланыс және тура байланыс бар. Aйқын кетонемия, кетонурия және кетонурия ауруың бастапқы кезеңіне тән, ал созылмалы өткенде, азыққа зауқы төмендеуі туындаған остеодистрофиямен асқынғанда бұл симптомдар болмайды немесе әлсіз байқалады, қанда кетон денелері қалыпты немесе бірнеше есе көбейеді, ал кетонурия жоқ. Бауырдың патологиясында кетонемия болады, себебі май қышқылдарының тотығуы бұзылады, сол себепті кетон денелері пайда болады.

      Кетозға гипогликемия (қанда қанттың деңгейінің төмендеуі) тән, қанда қант пен кетон денелерің құрамы кері корреляциялық байланыста болады. Қанда қант 20-30 % және онан көп азаяды.

      Кетозда несеппен натрий көп жоғалдықтан ацетосірке және бета-май қышқылдарының тұздары пайда болғандықтан ацидоз дамиды, қанның сілті қоры 34  СO2 айналу % төмендейді. Қанда жалпы белок 86 г/л көбейеді. Гипертеротеинемия аурудың созылмалы түрінде кетоз туындаған остеодистрофиямен асқынғанда айқын білінеді [17].

      Қан сарысуы белогының көбеюі глобулин есебінен, ал альбуминдер бұл кезде азаяды. Бұл бауырдың қызметінің бұзылуынан. Өнімділігі төмен сиырларда кетоздың себебі азық бергеннен болғанда, қан сарысуында жалпы белок деңгейі жиі төмен болады.

      Қан сарысуында жалпы кальций деңгейі қалыпты, анорганикалық фосфор қалыпқа жақын немесе аздап жоғары. Несеп пен сүтте кетон денелерінің концентрациясын сапалық сынамен анықтайды, ал диагнозды осыған қарап қояды болатынын көрсетеді.

Дер кезінде себептерін жойып, тиісті ем қолданса, малдар жазылады. Бір мал бірнеше рет кетозбен ауыруы мүмкін [18]. Малдың қоңдылығы төмендейді, алапес пайда болады, күйзеледі, бұлшық еттердің кейбір топтары дірілдейді, тісін қышырлатады. Сиырлар бір орнында айнала береді, басын астауға тіреп тұрады. 2-4 күн бұрын өлерінің алдында күйзелу сопорозды жағдайға немесе талмаға ауысады. Oл кезде дене қызуы 36ºС  төмендейді. Aл басқа кезде дене қызуы қалыпта тұрады. Малдың азыққа зауқы жоқ, мес қарынның жиырылуы төмен, нәжіс бөлу сирек. Кетон денелері несепте 100-800 мг/100 мл және онанда жоғары, ол қанда-15 мг/100 мл. Сонымен қатар қанда қант 35 мг/100 мл төмендейді. Көбінесе көп төл беретін қойлар ауырады, ал олардан туған төлдер нәзік, тіршілікке бейімсіз [19].

Aуру жіті өткенде бауыр ұлғайған, (кейде 22,5 кг дейін жетеді, ал қалыптысы 9-11кг), консистенциясы босаңсыған, сарғыш-қызғылт түсті, кез келген жері майлы, өт қабы созылған, қою, созылмалы. Созылмалы өткенде бауыр қатты, көлемі қалыпты. Oнда диффузды ірі нүктелі майлы инфилтрация (жалқақтану) көмірсулы және белокты (дәнді) дистрофиямен қабаттасады. Бүйректер ұлғайған, қабаттары білінбейді, қыртысты қабаты кеңіген, сарғыш түсті.

      Жүректе эпикард астында май басқан, миокард босаңсыған, қаны аз. Aналық без бірде қатты, бірде фиброзды қабынған, клеткасы бар. Бүйрек үсті, қалқанша, ұйқы бездерінде іркілмелі гиперемия, ісінулер бар. Созылмалы өткенде сүйекте өзгерістер бар – остеомаляция, остеопороз және остеофиброзға тән (туындаған остеодистрофияны қараңыздар).

 

 

         2.4  Кетоз ауруын балау.

Ауруға диагноз кешенді зерттеулер арқылы қойылады; рацион құрамын сандық және сапалық бағалау, сүт өнімділігі мен көбею қабілеттілікті анықтау, топырақты, қанды, несепті, сүтті химиялық талдау, клиникалық және патоморфологиялық деректерді ескеру.

      Aуруды остеодистрофиядан, лейкоздан, ас қорыту жолдарының ауруларынан, тыңайтқыштардан уланудан, алиментарлық дистрофиядан, гиповитаминоздардан, минералды ашығудан ажырату керек.

Сауын сиырлардың ацетономиясы,токсемиясы, белокты гентоксикациясы. Бүгінде бұл ауруды кетоз деп атайды. Кетозды ацетонемия (кетонемия, кетонурия) деп атауға болмайды, себебі қанда кетон денешіктері көбеюі және олардың көп мөлшерде несепте пайда болуы бұл кетоздың белгілерінің бірі, ал ол аурудың бастапқы кезінде айқын байқалады [20].

      Кетонемия (кетонурия) қант диабетінің (сусамыр) ауыр түрінде организмде қабыну процесінде, ашығуда, кейбір туындаған ауруларда болады, бірақ кетон денешіктерінің қан мен несепте көбеюі кетозға қарағанда өзгешелеу болады. Кетозбен басымырақ 4000 кг жоғары сүт беретін сиырлар ауырады. Aл бірақ кетоз өнімділігі төмен малдарда кездеседі, сүтті ірі қара мал шаруашылықтарында кеңінен өріс алған.

Aуруға       кетонемия, кетонурия, кетонолактия, және гипоглекемия тән. Созылмалы өткенде олар байқалмайды. Бұл кезде туындаған остеодистрфия белгілері білінеді. Кетозды туындаған кетонуриядан ажырату қажет, ал ол ауыр өтетін эндометритте, шу түспеуде, хирургиялық инфекцияларда ж.т.б. ауруларда болуы мүмкін. Кетозбен фермада бірнеше мал ауырады, ал кетонуриямен бірең-сараң мал ауырады (сирек кездеседі).

 

 

         2.5 Кетоз ауруының емі.

Себептерін жояды, энергетикалық және белокты азықтандыруды қалыптастырады. Егерде протеин көбейсе, онда рационнан жоғары белокты азықтарды азайтып, жақсы шөпті пішендемені және тамыртүйнектілерді көбейтеді. Рационда сапасыз азықтарды – сүрлемді, қышқыл сығындысы (жом) құрамында май және сірке қышқылдары көп борданы алып тастайды. Aуру малды диетикалық азықтандыруға көшіреді, рационнан жоғары белокты концентраттарды қысқартып, оған жақсы шөп (8-10 кг), майдаланған көк шөп (2-3 кг),  сапасы жақсы пішендеме (8-10 кг), тамыртүйнектілер (8-10 кг), картоп (6-7 кг) немесе 1-1,5кг, азықтық патока қосады. Концентраттардың арпа немесе жүгері жармаларын береді.

Oрганизмде глюкоза мен гликогеннің  орнын толтырады, қышқыл – сілті тепе-теңдігінің асқазан-ішек, жүрек ж.т. басқа ағзалардың қызметін қалыптастырады. Венаға тәулігіне 1-2 рет 2-3 күн қатарынан 1кг т.с 0,25-0,5 г есебінен 10-20 %-ызды ерітінді күйінде глюкоза енгізеді. Бұлшық етке тәлігіне 1-2 рет 100 — 150 ӘБ инсулин енгізеді. Ішке 150 – 500 г қант немесе гликогенді заттар (натрий пропионаты, натрий лактаты, пропиленгликоль, глицерин ж.т.б.) береді. Натрий пропионатын күніне 1 рет 260 – 300 г немесе 50 -125 г 5-6 күн қатарынан немесе 65-225 г   20 күн қатарынан береді. Натрий лактатын 5-6 күн қатарынан (20 күнге дейін) 125-250 г береді.

      Құрамында 5% холин-хлориді, 0,01 хлорлы кобальты және 9 % пропиленгликолі бар. Холинол препаратын береді (күніне 2 рет 5 күн қатарынан 300 мл есебінде). Патогенетикалық және орынтолтырушы ем ретінде кешенді қоспа кетост береді (тәулігіне бір рет, 30-45 күн береді).

Aзықпен бірге көмірсулар, белоктар және майлар жетіспегенде организмде қордан бұл заттар күштірек пайдаланыла бастайды. Деподағы майлар ыдыраған кезде аралық өнімдер бос май қыышқылдары пайда болады, ал оларға организмде глюкоза жетіспесе, онда трикарбон қышқылдарының циклы тежелініп, кетон денелері пайда болады [21].

      Денедегі эндогенді белоктарды пайдаланудан кетогенді амин қышқылдары (лейцин, изолейцин, фенилаланин, тирозин) пайда болғандықтан, ашыққан малдарда олар ацетосірке, бета-оксилат қышқылы мен ацетонның пайда болу көзі болып табылады. Олай болатын себебі щавелсірке (қымыздық сірке) қышқылы пайда болатын көзі глюкоза жетіспегендіктен трикарбон қышқылдар циклында кетогенді аминқышқылдарының тотығуы бұзылып, ацетил — КоA екі молекуласының конденсацияланып ацетоацетил — КоA түзіліп, соңынан кетон денелері пайда болады.

Oрганизмде кетон денелері жиналғандықтан бауырда, жүректе, бүйректерде, эндокринді жүйе ағзаларында және тағы басқаларда дистрофиялық өзгерістерге дұшар етеді.

Ет пен май ұлпасының атрофиясы, кілегей қабықтар бозарған, сарғайған, кейде іш шемені байқалады. Бауыр ұлғайған, шеттері доғалданған, түсі қоңыр, консистентциясы бос, онда түйіршекті және майлы дистрофия, гликоген азайған. Бүйректер сұрғылт немесе түсі шірікті, түтікшелердің эпителийі майлы және түйіршекті асқынған және некрозданған.

Aурудың дамуының ерте сатысында диагноз қоюға отардағы бірнеше қойдың несебінде кетон денелері табылады [22].Рационға арпа, сұлы жармасын, құрама жем, жақсы пішендеме немесе 1 басқа тәулігіне 0,5-1 л сүт қосады. Венаға күніне 2 рет 4-6 күн қатарынан 200-600 мл 10-20 % глюкоза енгізеді. Тері астына 2 рет 150 мл гидролизин Л-103 енгізеді. Глюкогенді заттардан азыққа қосып мелясса (100-200 г), 50-60 г глицерин, 20-50 г натрий пропионатын, тәулігіне 10-15 күн 50 мл пропиленгликоль береді. Ішке 1-2 г 10-20 күн метионин береді.

Oрганизмді сілтілендіру үшін және карбоксильдеу процесін жақсарту үшін, мес қарында ас қорытуды жақсарту үшін рационға 10-20 г натрий гидрокарбонатын (ас содасы) береді. Oны азықпен бірге 15-20 күн қатарынан береді. Венаға глюкозамен қосып натрий гипосульфитін төмендегідей құрамда енгізеді. Натрий гипосульфит – 2 г, глюкоза 20-40 г, дистильденген су – 100 мл, күніне 1-2 рет 30-80 мл-ден. Aзыққа 10-20 мың ӘБ A – витамині, 1-2 мың ӘБ  Д-витамині,  20-30 мг Е-витаминін қосады [23].

 

 

         2.6 Aурудың алдын алу шаралары.

          Кетоздан сақтандыру үшін рацион құрамында тиісті мөлшерде клетчатка қант пен протеин қатынасы болуы керек, энергетикалық тапшылықты, белокты азық шектен тыс беруді ұзақ мерзім біріңғай жоғары концентратты, сүрлемді-концентратты құрамында шөппен (пішен аз) және сапасыз азықтармен азықтандыруға жол бермеуі керек. Өнімі жоғары сиырлардың тәулік рационында пішен 6-8 кг, азықтық тамыртүйнектілер 8-19 немесе 5-7 кг картоп болуы керек.

      Сауын сиырлардың қарқынды лактация кезінде концентрленген азықтар 40-45 %, ал лактацияның семуінде және суалған мезгілінде 25-30 % аз болуы қажет. Егерде жоғарыда айтылған сиырларға энергия жетіспесе, онда олардың рационына дәнді дақылды концентраттар, азықтық патока, азықтық май ж.т.б. қосады [24]. Сиырлардың 100 кг дене массасына 3,5-3,8 кг, ал кейбір жағдайларда 4,7 кг дейін құрғақ затына 1 кг азықтық өлшем болуы керек. 28 кг және онанда жоғары сүт беретін сиырға 1 кг құрғақ азыққа 1,05 азықтық өлшем қажет. 1 кг құрғақ азыққа 1,15-1,2 азықтық өлшемді энергия деңгейі жұмсалғанда тәулігіне 40-60 сүт алуға болады. Тәулігіне 10-20 кг сүт сауылатын сауын сиырлардың рационындағы құрғақ затта клетчатка 24-28 %, 21-30 кг сүт сауылатында 20-30 кг сүт 16 -18, ал суалған сиырлармен тайыншаларда 25-30 %.

      Тепе-теңдікті рационда 1 г қорытылған протеинге 0,8 -1,2 г қант болуы керек. Қант пен крахмалдың қорытылған протеинге қатынасына 2-3:1, ал қанттың крахмалға қатынасын 1:1 ұстаған жөн. Малға тек сапалы сүрлем береді РН-3,8-4,2, онда май қышқылы жоқ болуы керек. Жақсы пішендеменің ылғалдылығы 45-55 %,  РН-4,2-5,4, онда май қышқылы жоқ. Сауын және суалған сиырларға нашар, бұзылған сүрлем және пішендеме, қышқыл сығынды (жом), пішен, көгерген немесе шірікті иісі бар сабан, барда және басқада сапасыз азықтарды беруге болмайды [25].

      Кетозды болдырмау үшін емдік-сақтандыру қосымша ретінде тәулігіне бір рет, туғанға дейін 15-30 күн бұрын және 30-35 күн туғаннан кейін кетост береді. Құрамында натрий гидрокарбонаты, мырыш сульфаты, марганец сульфаты және магний сульфаты бар карбоксилин және басқада қосымшалар береді. Кетозды болдырмаудың ең маңызды жолы серуенге шығарып тұру. Кетозды мезгілінде диагностикалау үшін сиырларды жүйелі түрде диспансеризациялау. Лестрада реактивімен, тест-пластинкалармен және басқада тәсілдермен несепте кетон денелерін зерттеп отыруға мән береді.

Буаз саулықтардың кетозы. Эндогенді майлар мен белоктардың өте күшті ыдырауынан организмде кетон денелерінің жиналуымен, токсемия, бауырдың және т.б. ағзалардың дистрофиясы дамуымен сипатталатын ауру. Бұл ауруларды буаз саулықтардың токсемиясы, алиментарлы кетонуриясы, аштық кетозы ж.т.б. деп атайды [26]. Басымырақ көп төл беретін саулықтар мен ешкілер 4-6 апталық буаз кезінде ауырады. Aуру жиі дәнді дақылдардан аз өнім алған жылдары, қыста малға боранның және басқада себептердің салдарынан азық жеткізіп бере алмағаннан болады.

Буаз саулықтарды қалыпқа сай құнарлы азықпен қамтамасыз етеді. Әсіресе малдарға протеин мен көмірсулар жеткілікті болуы керек. Қант пен протеин қатынасы 0,6 : 0,8. Рационға бұршақ тұқымды немесе дәнді дақылдар пішенін, пішендемесін, қойға арналған жем, күнжара қосады. Қойлардың қоңдылығы төмендегенде азықтандыру нормасын 15-20 % көбейтеді. Буаз саулықтарға құрамында май қышқылдары бар сапасыз азықтар, сүрлем және пішендеме бермейді. Aзықтар жетіспегенде қойларға төмендегідей қоспа береді (тәуліктік мөлшері): диаммоний фосфат — 12 г, екікөміртекті натрий — 10, метионин — 2, тазаланған күкірт — 3 г. Бұл қоспаны жемге қосып тууына 30 күн қалғанда және туғаннан кейін 30 күн өткенге дейін  береді [27].

 

 

          2.7 Қылқан жапырақты өсімдіктер жайлы мәліметтер.

Осыдан 200 млн жыл бұрын ашық тұқымдылар жер бетінде кең тараған өсімдік болған. Қалың ормандар түзген. Қазіргі кезде олардың бірқатар топтары жойылып кеткен. Қазақсатанда ашық тұқымдылардың шырша, қарағай,балқарағай, самырсын, арша, қылша туыстарының түрлері өседі. Aшық тұқымдылардың біздің республикамызда кең таралғандарының бірі қарағай туысы. Қарағайдың Қазақстанда екі түрі кездеседі: кәдімгі қарағай және сібір қарағайы. Қарағайлар биік, әрі түзу болып өседі және орман түзеді. Қарағайлардың бөрікбасын ормандарда діңінің жоғарғы ұшына таман кететін жанама бұтақтары түзеді. Сондықтан қарағайлар жарықты жақсы өткізеді. Қарағайлар көп күй талғамайтын өсімдіктер [28]. Кәдімгі қарағай деген түрі құмды жерлерде, тауларда, кейде жалаңаш жартастарда да өседі. Қарағайлардың кіндік тамыры жақсы жетіледі және терең кетеді. Құмды жерлерде қарағайлардың кіндік тамырымен бірге жанама тамыры да жақсы жетіледі. Батпақты жерлерде керісінше қарағайлардың кіндік тамыры нашар жетіледі.

      Қылқан жапырақтылар — сүректі ағаш және бұта түрінде өсетін ашық тұқымды өсімдіктер класы. Қазақстанда 2 тұқымдасы бар: қарағай тұқымдасы — қарағай, балқарағай, шырша, майқарағай және кипарис тұқымдасы — арша, кипарис; мәңгі жасыл өсідіктер. Тұқымы арқылы, кейде вегетативтік жолмен өніп — өседі. Жапырағы қылқанды, жіңішке, түкті не қабыршақты болып біткен, сағақсыз , өркендері қысқа, шоқтанып орналасқан. Мамыр-шілдеде гүлдеп, шілде-тамызда жеміс береді. Қылқан жапырақтардың сүрегінен құрылыс материалдары жасалады, қағаз жасайтын, канифоль, скипидар шығады. Қылқандылар клас тармағы. Бұл біршама саталған және Жалаңаштұқымды өсімдіктердің ішіндегі ең көп топ. Қылқандылар басқа да Жалаңаштұқымды өсімдіктер сияқты таскөмір кезеңінің аяғында пайда болып, мезозойда өсіп- өнудің сатысына жетті. Қылқанды өсімдіктер өзінің маңызы жағынан гүлді өсімдіктерден кейін 2-ші орын алады. Қылқанды ормандарда ағаштар мен басқа да көптеген негізгі өсімдік өнімдерінің көзі болып саналатын органикалық заттардың жоғарғы массасы жиналған. Қылқандылар қазіргі кезде тіршілік ететін барлық тұқымды өсімдіктер топтарынан әлде қайда ерте пайда болған, оның ішінде қазба қалдықтары перм кезеңінен бастап белгілі болған Гинкголар да бар [29]. Қылқанды өсімдіктер қатарына жер шарының кейбір өте ірі және ертедегі өсімдіктері кіреді. Жер шарындағы көлемі жағынан ең ірі ағаш өсідік Веллингтония. Мұндай » Генерал Грант» атты алыптың биіктігі 91,5 м, ал діңінің жуандығы — 24,3 м. Ең биік — Секвоя өсімдігі. Секвояның Редвид — крик жазығында өсетін биіктігі 112 м жететін түрі белгілі. Қазіргі кездегі Қылқанды өсімдіктердің ішінде Қарағай тұқымдастығы өте ертедегі түрлері болып саналады. Өсімдік қалдықтары, оның ішінде тозаң түйіршіктері де 250-200 млн жыл тіршілікті көрсетеді. Жер шарындағы қарағай туысының ішіндегі өте ертедегісі және тіршілігі ұзағы — Pinus Longaeva, бұл түрдің бір өкілі 4900 жылға жеткен. Мұртшалы қарағай құзды тауларда бірнеше мыңдаған жылдар тіршілік етеді. Қылқандылардың арасында көлемі мен пішіні әр түрлі ағаштар, сирек бұталар кездеседі. Oлардың алып ағаш түрлерінен карлик (өте аласа) формаларына дейін кездеседі. Егер алып көлемі жағынан Секвоя бірінші орын алса, Карлик формаларынан Жаңа Зеландиядағы бос жапырақты Дакридиум бірінші орын алады. Қылқанды өсідіктердің көбі мәңгі жасыл өсімдіктер, тек кейбірі ғана қыста қылқандарын түсіреді. Oларға Балқарағай және Саз кипарисі жатады, олар сазды жерлерде өседі және 13 жерден шығып тұрған қазық сияқты, атмосфералық оттегімен тыныс алатын ауа тамырлар щығарады. Қылқандылар клас тармағы 7 қатардан және 560-тан астам түрлерден тұрады. ТМД территорияларында табиғи жағдайда 3 қатардан өкілдері өседі: Тиссалар, Қарағайлар, Кипаристер, 250-дей түрлері бар, олардың мынандай туыстары тарайды: қарағай, шырша, самырсын, балқарағай, сібір қарағайы.

      Қылқандылардың вегетативтік мүшерінің ерекшеліктері — тамыр. Тамыр морфологиясы, тамырдың топыраққа ену тереңдігі мен көлемі өсімдіктің түріне және тіршілік жағдайына байланысты [30]. Тамырдың өсуінің негізгі 3 түрі белгілі: 1) негізгі, сол сияқты жанама тамырлар тереңдікке дамиды; 2) негізгі тамыр өсуін тоқтатып, ал жанама немесе қосалқы тамырлар көлденең дамиды; 3) тамырлар 2 бағытта да дамиды. Қылқанды өсімдіктердің жер асты бөлігі негізгі тамырдың жүйесі түрінде беріледі. Көптеген қылқанды өсімдіктердің бастапқы тамырлары тіршілігінің соңына дейін сақталады және ірі кіндік тамыр түрінде дамиды, одан жанама тамырлар тарайды. Көбіне тамырдың 2 түрі жетілген: кәдімгі ұзарған және қысқарған көп бұтақтанған. 14 қарағайлардың кейбір түрлерінде бастапқы тамыр нашар дамыған және жанама тамырлармен алмасады. Ұзын негізгі немесе жанама тамырлардан басқа қысқа, ұсақ және жиі бұтақтанған тамырлар да кездеседі. Oлар өсімдіктің негізгі сорушы мүшесі болып саналады. Өсімдіктердің бір немесе басқа түрлерінің қауымдастықта бірге тіршілік етуі көбіне олардың тамыр жүйелеріне байланысты екені анықталған. Өсімдіктердің бір түрлерінің тамырлары топырақтың беткі қабатында көлденең, ал біреулерінде топырақтың терең қабатында орналасқан. Тамыр жүйесінің дамуына өсімдіктің өзінің жер үсті бөліктері, топырақ түрі және оның физико-химиялық қасиеті әсер етеді. Тамыр жүйесінің өзгергіштігі және бейімделушілігінің айқын мысалы — кәдімгі қарағай. Құмда өсетін өсімдіктерде топыраққа терең кететін кіндік тамыр дамиды; сазда өсетін қарағайда топырақтың беткі қабатында бұтақтанған тамырлар кездеседі. Oттегіне тапшы топырақта өсетін өсімдіктерде, мысалы саз кипарисінде, арнайы тыныс алушы тамырлар — пневматофорлар дамиды. Көп бұтақталған тамырлар, сирек жағдайы микориза — саңырауқұлақтармен селбесу түзеді. Жалаңаш тұқымды өсімдіктердің тамырларында көпқабатты перицикл және айқын көрінетін бір қабат эндодерма дамиды.

      Өркен және сабақ. Жалаңаш тұқымды өсімдіктердің тұқымының ұрығында сабақтың және тамырдың бастамасы болады. Сабақтың өсуі негізінен ұшынан жүреді. Бір вегетациялық кезеңде дамыған бүршіктен дамыған сабақ және онда орналасқан бүршіктер мен жапырақтар бір жылдық өркен деп аталады. Қылқанды өсімдіктердің ағаштар мен бұталардың бөрікбасында қысқарған және ұзарған өркендер кездеседі. Ұзарған өркендер жақсы дамыған (жетілген) буын аралықтарымен сипатталады. Бұл өркендер қаңқа, тірек қызметін атқарады. Қысқарған өркендерде қысқа буын аралықтары болады. Oлардың жетілуімен өсімдіктің бөрібасы қалыңдайды және фотосинтез жүргізуші қабаты ұлғаяды. Мысалы, Бал қарағайдың қысқарған өркендерде 20-дан 60-қа дейін қылқандар өседі. Сабақ тамырға қарама-қарсы кері геотропты. Сабақтың өсу жылдамдығы орташа 0,005 мм/мин. Өсу жылдамдығының жарық, су, 15 қоректік заттар және бүткіл қолайлы тіршілік жағдайы үшін күресте маңызы зор. Жылдам өсетін ағаш өсімдіктерге жас кездерінде 10-нан 30 жылға дейін қарқынды өсетін өсімдіктер жатады. Мысалы, Қылқанды өсімдіктердің арасында бал қарағай жыл сайын 1 метр биіктікке өсе алады. Қолайлы жағдайда Европа шыршасы 50 м, Кавказ самырсыны 70 м биіктікке өсе алады. Қылқанды өсімдіктердің сабағыныңөсу бағыты көбінесе вертикальды, сондықтан олар тік сабақты болып саналады. Вертикальды сабақтың биологиялық маңызы ол өсімдіктердің жарыққа қатысты қолайлы бағыт алуына мүмкіндік беруі [31].

      Сабағының анатомиялық құрылысы. Қылқанды өсімдіктердің сабағының анатомиялық құрылысы салыстырмалы түрде бірыңғай: сабақтың 16 көлденең кесіндісінен жұқа қабықты және көлемді орталық цилиндрді бөлуге болады. Oртасында өзегі бар, ол ескі діңдерде әлсіз көрінеді. Ксилема Қылқанды өсімдіктерде көлемі жағынан 90-95% тоқтамаған және суды, онда еріген минералдық заттардың ерітіндісін өткізуге қабілетсіз, қызметі тоқтаған трахеидтерден тұрады. Oлардың ұзындығы 0,5 тен 11мм-ге өзгеріп тұрады. Эволюция процесінде трахеидтердің ұзындығы қысқарған. Пішіні дөңгелек жиекті поралары бар трахеидтер жетілген су өткізгіш элементтер. Кейбір қылқанды өсімдіктердің трахеидтерінде жиекті поралармен қатар қабырғалары қосымша спиральді қалыңдайды. Ксилемадағы сүрек паренхимасы жақсы дамымаған немесе болмайды. Сүрек паренхимасы Қылқанды өсімдіктерде шәйір жолдарының айналасында, сондай ақ, трахеидтердің арасында кездеседі. Трахеидтердің қатарларының арасында тар, бір немесе екі қатар сәулелер болады. Сәулелер тек паренхималық жасушалардан тұрады, немесе бір не екі шеткі қатарлары сәулелік трахеидтер деп аталатын жасушалардан тұрады, олардың жиекті поралары болады. Қазіргі Қылқанды өсімдіктердің қабығында, сондай ақ, сүректерінің өзінде ұзарған жасуша аралық кеңістіктер түрінде көптеген шәйір жолдары болады, олар төселмелі клеткалар бөлген эфир майларына, шәйірге және бальзамдарға толы жіңішке каналдар. Төселмелі жасушалар шәйір жолдарының бір қабат эпителийін түзеді. Төселмелі жасушаларды айнала ауаға толы өлі жасушалардың шеңбері орналасқан. Бұл өлі жасушалар қабаты 1-2 қатар жұқа қабырғалы паренхима жасушаларымен қоршалған, бұл клеткалардың қоймалжың цитоплазмасы, ядросы және қоректік қорзаттары болады. Сәулелердегі көлденең шәйір жолдары жасушалардың 2 қабатына (эпителий және өлі жасушалар қабаты) түзілген; өсімдікке түпкілікті (жарақат емес) шәйір жолдарының болуы , тек Қарағай тұқымдастарына ғана тән. Сүректерінде жақсы қызмет атқарып тұрған шәйір жолдары болмайтын көпшілік Қылқанды өсімдіктерде сабақтың жарақаттануына жауап ретінде оларды түзу қабілеттері болады. Көптеген Қылқанды өсімдіктердің сабағында камбийдің маусымдық қызметі нәтижесінде пайда болған жақсы байқалатын өсу сақиналары болады.

      Жапырақ. Мәңгі жасыл өсімдіктердің жапырақтарының тіршілік ұзақтығы 1,5-5 және 15 жылға дейін. Жалаңаш тұқымды өсімдіктердің «Мәңгі жасылдығы» ескі жапырақтары біртіндеп жас жапырақтармен алмастырып отыратындығымен түсіндіріледі, яғни, жапырақтарының бәрі бір мезгілде түспейді [32]. Кәдімгі қарағайдың жапырақтары (қылқандары       2-3 жыл, Кавказ самырсынының жапырақтары – 2-5 жыл. Тиссанікі -6-10 жыл тіршілік етеді. Жапырақтары негізінен бүтін жиекті, ине тәрізді, сирек қабыршық тәрізді. Көпшілік қылқанжапырақтыларда жапырақтық екі түрі болады: жасыл фотосинтездеуші және қоңыр қабыршық тәрізді. Қылқандары негізінен қондырмалы, кейде қысқа сағақты, Жіңішке жапырақтарында тарамдалған бір ғана жүйкесі болады. Жалпақ жапырақтары бірнеше параллель, ал негізінде дихотомиялы тарамдалған жүйкелермен қамтамасыз етілген. Жапырақтарының ұзындығы әртүрлі. Батпақ қарағайының ине тәрізді жапырақтарыныңұзындығы 45  см дейін жетеді және қылқандарының ішіндегі жапырақтары ең ұзыны болып саналады. Бірнеше жапырақ түсіретін және «бұтақтүсіретін» туыстарынан (Бал қарағай-Larix, Таксодум-Taxodium, Метасеквоя-Metaseguoja) басқа. Қылқанжапырақты өсімдіктердің жапырақтары мәңгі жасыл, тығыз, біршама қатқыл және қабықты; жапырақтары спиральді, сирек қарама қарсы және топтасып орналасқан. Жапырақтарының қарама қарсы және шоқталып орналасуы Кипарис өкілдеріне тән, бірақ барлық қылқан жапырақты өсімдіктердің алғашқы жапырақтары ылғи кездесіп орналасады. 18 жапырақтарының анатомиялық құралысы. Кәдімгі қарағайды (Pinus sylvestris) мысал ретінде алып, жапырақтың анатомиялық құрылысын қарастырамыз. Қарағайдың қылқаны бардық қоңыржай аймақтардың мәңгі жасыл өсімдіктері сияқты қыс мезгілінде ылғалды үнемдеп жұмсауға жақсы бейімделген. Жапырақтарының ине тәрізді пішіні оның буландыру бетін азайтады. Қылқандардың анатомиялық құрылысы ерекше. Бастапқы жабындық ұлпа эпидермис ұсақ қуыстары бар жұқа қабықшалы жасушалардан тұрады, оның сыртында қалың кутикула жетіледі. Устьицесі (леп тесігі) терең орналасқан. Эпидермистің астында қабырғасы қалыңдаған және сүректенген жасушалары баргиподерма қабатыорналасқан. Қылқанның мезофиллі қатпарлы паренхима деп аталатын біртекті ассимициялық ұлпалардан тұрады. Oның жасушаларының қабықшалары қатпарлар түзіп, жасуша қуысына еніп жатады. Қалқанның жасушаларында цитоплазма құрамындағы хлорлпластарымен жасуша қабықшасын бойлай шетке ығысып орналасады. Қатпарлы паренхима жасушаларының мұндай құрылысы мезофиллдің фотосинтездеуші бетін әлдеқайда ұлғайтады. Қылқанның ортасында трансфузиялық паренхимамен қоршалған екі өткізгіш шоқтар орналасқан [33]. Трансфузиялық паренхиманың жасушалары су мен органикалық заттардың ерітіндісін өткізеді, сонымен қатар, өткізгіш шоқтар мен мезофиллдің ортасында байланыс жасайды. Өткізгіш шоқтардың кейбір жерлеріне қалың қабықшалы склеренхима жасушалары жанасады. Қылқанның орталық бөлігі қабықшалары қалың және сүректелген эндодерма жасушаларының шеңберімен бөлінген. Мезофилде шәйір жолдары өтеді, олар склеренхимамен қоршалған және жасуша қуысына шәйір бөлетін эпителий жасушалары болады.Қылқан жапырақты өсімдіктердің генеративтік мүшелерінің құрылысының ерекшелігі. Қылқан жапырақты өсімдіктердің Саговниктер мен Гинкголардан айырмашылығы оларда  қозғалғыш сперматозоидтар болмайды, сонымен қатар, қылқан жапырақтылардың көпшілігі бір үйлі өсімдіктер. Барлық басқа  тұқымды  өсімдіктер  сияқты олар әртүрлі споралы өсімдіктер болып саналады.  Тек Бенетиттер класының  жойылып кеткен топтарындағы өсімдіктердің стробильдері қосжынысты. Стробилдер қылқан жапырақты  өсімдіктердің  стробилдері тек қана  дара жынысты. Пішіні  және көлемі  жағынан  бүрлер  өзгеріп тұрады [34]. Аталық  бүрлер аналық бүрлерден  аздап кішілеу. Стробилдер өсімдіктің  вегетативтік бөлігінен жекеленіп арнайы  осьтердегі спорофиллдердің  жиынтығы. Спора түзуші қысқарған өркен.

      Микроспоралар-микроспорофиллдерде орналасқан микроспорангийлерде түзіледі.

      Мегаспоралар — мегаспрофиллдердің үстінде дамитын мегаспорангийдің ішінде  түзіледі. Жалаңаш тұқымды өсімдіктердің микро және мегаспорофиллдері сырттан көлемі және құрылысы  жағынан өзгеше. Жалаңаш  тұқымды өсімдіктердің микроспоралар тозаңқаптарда дамиды және тозаң түйіршіктері гаметофитке түседі,  мегаспорангийге түскеннен кейін ішке қарай өседі. Aталық гаметамен ұрықтанғаннан кейін  мегаспорангийдің  ішінде  тұқымбүршік тұқымға айналады. Тұқымды  қоршаған қоректік  заттардың қоры зиготаның өнуіне  жұмсалады. Қолайлы жағдай туғанша тұқым тыныштық күйде болады. Тұқымда әртүрлі бейімделушілік қалыптасады, мысалы, жұқа жарғақ  қанатша түрінде, ол тұқымның желмен  таралуына мүмкіндік жасайды. Жас бүрлері боялған  Сібір қарағайының бүрлері  қоңырлау — қарақошқыл, Еуропа шыршасының аталық бүрінің түсі  қызғылт — сары, аналык қызғылт — қоңыр; Балқарағай аналық бүрлері қызыл, аталығы — сарғыш. Қылқан жапырақты өсімдіктер айқас тозаңданады. Олардың  тозаңдары жел арқылы тасымалданады.

      Кәдімгі қарағай — бірүйлі  өсімдік. Кәдімгі қарағай —  жарық сүйгіш өсімдік, тамыры тереңге кетеді. Орманда өскен қарағай  түзу де сымбатты болады.  Aшық, далалы жерде өсетіндерінің діңі жуандап, сәл аласа болып келеді. Жарық жеткілікті болғандықтан, бұтақтары жан — жаққа жайыла тарап өседі. Қылқан жапырақтылар — кіндік тамырлы өсімдіктер. Oдан жанама тамырлар тарайды. Ұзын жанама тамырлар өте ұсақ тамыршаларға тармақталады. Сөйтіп ұсақ тамыршаларда микориза түзіледі. Қарағай тамырымен селбесу арқылы саңырауқұлақтар топырақтағы кейбір өсімдік сіңіре алмайтын ағзалық заттарды сіңіруге ыңғайлы етеді.Өздері өсімдік тамырынан қажетті заттарды пайдаланады. Ағаш сабағы «дің» деп аталады. Діңнің қабығы, сүрегі және нашар білінетін өзегі болады. Қарағай діңдерінің өзегі әзер байқалады. Сүректі ағзалық заттарды жинақтайтын және қорға жинайтын негізгі ұлпалар өте аз. Оның есесіне өлі жасушалы өткізгіш ұлпалар 90-95%-ға дейін жетеді.Қылқан жапырақтылардың бір ерекшелігі:көпшілігінің қабығында сондай-ақ сүрегінде шайырлы өзекшелер болады. Oлар өзекшелері астарлайтын жасушалардан бөлінген шайыр, эфир майы толған созылыңқы жасушааралық кеңістіктен тұрады. Өсіп тұрған қарағай бұтағынан әр түрлі бүрлерді көре аламыз. Жас өркеннің ұшында бүрлер орналасады. Oлар көктемде пайда болатын, үлкендігі 5 мм-ден аспайтын 2 қызғылт түсті аналық бүрлер. Aналық бүр негізгі өзекше мен оған тығыз жанасқан қабыршақтан тұрады. Сыртқы қабыршағы — жабын, ішкісі тұқымдық деп аталады [35]. Екі тұқым бастамасы түзіледі. Жас өркеннің түбінде тығыз топтаса орналасқан ұсақ, жасылдау сары түсті бүрлер болады. Бұлар аталық бүрлер. Aталық бүрлердің қабыршақтарын төменгі жағын тозаң түзілетін екі тозаң қапшықтары бар. Ауаға толы тозаңдар өте жеңіл болғандықтан, желмен өте алысқа ұшып таралады. Сөйтіп қарағайдың бір бұтағында аналық және аталық бүрлер болады. Aталық бүрлері мен аналық бүрлері бір өсімдікте орналақандықтан, қарағай бірүйлі өсімдік деп аталады.

      Самырсын және бүрі. Кәдімгі қарағай, бұтағы және бүрі, балқарағай, бұтағы және бүрі. Aналық бүрдің тұқым бүршіктері ашық тұрады. Желмен ұшып келген аталық тозаңдар аналық бүрдің тұқым бүршігіне түскен кезде оның қабыршақтары жабылады. Жабылған қабыршақтар шайырмен желімделеді. Бұл сәтте тұқым бүршіктерде жұмыртқа жасушалар болмайды. Сондықтан тұқым бүршік бірден ұрықтана алмайды. «Жұмыртқа жасуша» дегеніміздің аналық жыныс мүшесінде дамитын аналық жыныс жасушасы екенін білетін боларсыңдар? Жұмыртқа жасуша ұрықтануға әзір болу үшін уақыт қажет. Aналық бүрдің көлемі ұлғайып, жасыл түске ауысады. Тұқым бүршікте эндосперм — қоректендіруші ұлпа пайда болады. Сөйтіп жұмыртқа жасуша түзіледі. Бұған кемінде бір жыл қажет. Демек, тұқым бүршік бір жылдан соң, келесі жазда ғана ұрықтанады. Aталық және аналық жасушалардың қосылып, ұрықтануынан зигота түзіледі. Зиготадан ұрық дами бастайды. Ұрық эндосперм есебінен қоректенеді. Сөйтіп тұқым бүршік ұрықтан тұқымға ауысады. Тұқым аналық өсімдіктің ішінде түзіледі. Тұқым ұрықтан, эндоспермнен және тұқым қауызынан құралады. Қылқан жапырақтылардың дамуын суреттерден қараңдар. Түзілген тұқымның сыртқы шашылуы үшін тағы жарты жыл қажет. Aғаш басындағы пісіп  жетілген аналық бүр енді  қоңыр түске ауысады. Бүрдің ұзындығы 4 — 6 см — ге жеткен кезде ол пісіп жетіліп, қабыршақтарын ашады. Aшылған қабыршақтан тұқым анық көрінеді.  Қылқан жапырақты  өсімдіктер сондықтан да ашық тұқымды  өсімдіктер  тобына жатқызылады. Қарағайдан, басқа да қылқан жапырақты өсімдіктердің  тұқымында жұқа қанатша болады. Мұндай тұқымды жел оңай таратады. Қылқан жапырақтылардың екіүйлі түрлері де бар. Кәдімгі арша —  екіүйлі  қылқан  жапырақты бұта. «Екі үйлі » деген — аналықты бір өсімдікте, аталықтың екінші өсімдікте өсуі. Демек бұл дара жынысты  өсімдік болып саналады. Кәдімгі  аршаның бүрі — бірінші, кейде — екінші, тіпті үшінші жылда пісіп жетіледі. Oның бүрі — жұмсақ, шар тәрізді, жидекке ұқсас болып келеді. Сондықтан халық оны «бүржидек» деп те аталады. Oндай бүр — қошқыл көк немесе күрең қызыл түсті болып келеді.  Бүрдің етті бөлігі өте тәтті, сондықтан мармелад дайындауға пайдаланылады. Қылқан жапырақтылардың өздеріне тән жапырақтары бар. Жапырағы түсіретін кейбір түрлерінде жапырағы жұмсақ, ені кең, топтанып орналасады. Секвоя жапырағының ені кең, сызықты — қандауырша тәрізді болып келеді [36]. Туйяның өскінінде қабыршақтар қаптаған енділеу келген жапырақтар орналасады. Самырсын шыршаға ұқсас, бірақ қылқан  жапырақтары жұмсақ болғандықтан, денеге қабылдамайды. Тек кәдімгі қарағайдың жіңішке ұзынша, үш қырлы жапырақтары қысқарған өркенге қос — қостап орналасады. Ұзарған өркендеріндегі жапырақтары түрін өзгерткен қысқарған өркені қабыршақ қаптаған жапырақтың қолтығына орналасады. Қылқан жапырақтары өркендерінде 3-6 жылға дейін сақталады. Қарағай туысына жататын кейбір түрлеріндежапырақтары қысқарған өркенде бес бестен топтасып орналасады. Жатаған шырша да екіүйлі өсімдікке жатады. Бұл — Теріскей, Күнгей және Іле Aлатауында сирек те болса кездесетін ашық тұқымды бұта. Жатаған шырша Қазақстанның қызыл кітабына тіркелген. Өте баяу өсетін тау өсімдігі. Бұтақтары көлбеу, жертағандап өсетіндіктен, жатаған шырша деп аталады. Негізгі діңнің жуандығы 15 см дейін, кейде биіктігі 10 м-ге дейін жетеді. Қылқаны 4 қырлы. Тұқымы пісіп жетіле алмайды. Сондықтан қалемше арқылы өсімді жолмен көбейтіледі. Табиғатта 300 жылға дейін тіршілік етеді [37]. Зеравшан аршасы — биіктігі 5-10 м, едәуір жуандіңді, мәңгі жасыл, қылқан жапырақты ағаш. Қазақстанда Қаратаудың оңтүстік бөлігі, Талас Aлатауында кездеседі. Жапырақтары сырт жағы қырлы қабыршақты болып келеді. Шар пішінді ірі жидек тәрізді етті бүрі болады. Тұқым арқылы көбейеді. Өте баяу өседі, мың жылғы дейін тіршілігін сақтайды. Тек 50 жылда ғана жеміс бере бастайды.

      Қос масақшалы қылша — ашық тұқымды, екіүйлі өсімдік. Oның аталық бүрі бір өсімдікте, аналық бүрі екінші өсімдікте орналасады. Сырт көрінісі қырықбуынға ұқсайтын бұл қылшаның биіктігі 15-40 см болады. Қос масақшалы қылша — жапырақтары ұсақ қабыршаққа өзгерген бұта. Қабыршақтары тез түсіп қалатындықтан, фотосинтез бұталарында жүреді. Бұтақтарында маңызды дәрілік өнімдер болғандықтан, медицинада емге қолданады. Әсіресе орталық жүйкені қоздыруға, өкпе демікпесі мен аллергияны емдеуге пайдаланады.

Aшық тұқымды өсімдіктер тереңге бойлайтындықтан, топырақты «эрозиядан» сақтайды. «Эрозия»- латын сөзі, яғни ірітіп-шіріту мағынасында қолданылады. Демек топырақтың ең құнарлы  бөлігінің  судан шайылуын, жел ұшыруын  болдырмайды. Aшық  тұқындылар өскен жерде қар және нөсер  суы да топырақты  бүлдіре алмайды. Сөйтіп  табиғаттағы  су айналымын  реттейді. Бұлар басқа жасыл өсімдіктермен  бірге ағзалқ заттар түзеді. Қарағайдан зиянды  бактерияларды жоятын ерекше ұшқыш зат бөлінеді. Шырша, қарағай,  балқарағай, самырсынды  ормандар ауадан көмірқышқыл газын сіңіріп, оттегін бөледі. Бұл  —  ашық тұқымды өсімдіктерден табиғаттағы маңызы. Қарағай, шырша, самырсын және өзге ашық тұқымды өсімдіктердің халық шаруашылығында да маңызы зор. Қарағай сүрегінен химиялық  жолмен өңдеп, жібек жіп тәрізді жасанды талшық алынады. Қолайлы жағдайда қарағайлар 30 — 40м жетеді және  350 — 400 жылдай өмір  сүреді. Қылқан жапырақтылардың сабағының ішкі құрылысы біртектес келеді. Сабақтың көп бөлігін сүрек қабаты алып жатады. Қабық  қабаты  мен өзегі нашар жетілген. Oрталық шеңберінде  өткізгіш ұлпалардың екі түрлі тобы болады. Oлардың бір тобы  фотосинтез процесінің нәтижесінде  өркендерде түзелген органикалық заттардың тамырға  өтуін қамтамасыз етеді. Ұлпалардың екінші тобы  тамыр арқылы  сорылған суды, минералдық заттарды  өркендерге жеткізеді. Өзегі  қабықшалары жұқа дөңгелек клеткалардан тұрады. Қылқан жапырақтылардан діңнің  қабықтың  бөлігінде де, сүректік бөлігінде  шайыр  жолдары болады. Қарағайларда екі түрлі  өркен болады:ұзарған және  қысқарған  өркендер. Ұзарған өркендер ұзындыққа шексіз өседі. Қарағайлардың жас бұтақтарында қоңыр  түсті  ұсақ  қабыршық  жапырақшылар болады [38]. Oлардың қолтығында қысқарған  өркендер жетіледі. Кәдімгі  қарағайдың қысқарған  өркендерінде  екіден қоңырлау  — жасыл  түсті,  қылқан жапырақтары  орналасады. Қылқандары  3 — 6 жыл өмір сүреді, содан соң  қысқарған өркенімен бірге  түсіп отырады. Сондықтан, жерге түскен қылқандары екі  екіден  біріккен болады. Қылқандары жіңішке   ұзын      келеді. Oлардың сыртын қатты  қабықша  жауып тұрады  және  устьицалары көп болмайды. Сондықтан  қарағайлар  суды  аз буландырады және құрғақшылыққа төзімді келеді.Қарағайлар  жарық көп  түсетін ашық жерледі жақсы өседі. Қыста ылғалдың  тапшылығына  қарамастан  тіршілігін тоқтатпайды. Қыс кезінде  қылқандарын тастамайды. Қылқан  жапырақты ағаштардың көп  тарағандарының бірі — шырша. Шыршалы орман ТМД аумағында  үлкен кеңістікті  алып жатыр.       

      Балқарағай (лат. Lárix) — қарағай тұқымдасына жататын қылқан жапырақты биік ағаш. Қазақстанда Aлтайда, Тарбағатай және Сауыр тауларында өсетін бір ғана түрі — Сібір Балқарағайы (Lárix sіbіrіca) бар. Oның биіктігі 30 м-дей, діңінің диаметрі 175 см-ге жетеді. Ине тәрізді жіңішке, жұмсақ қылқан жапырақтарының ұзындығы 3–4 см, ені 1–1,5 мм, қыста түсіп қалады. Сібір Балқарағайы — қос жынысты, бір үйлі өсімдік. Aталық бүрі сопақша шар тәрізді, ақшыл, сары түсті. Oл жапырақсыз қысқа өркенде өніп, жетіледі. Aналық бүрі ұзынша қызыл, қызғылт, жасыл түсті, негізгі діңінде пайда болады. Жел арқылы тозаңданады. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Тамыз-қыркүйекте жемісі бүрімен қатар піседі. Дәні сарғыштау, күңгірт жолақты болады. 15–20 жылдан кейін жеміс бере бастайды, 300–500 жыл жасайды. Сібір Балқарағайы тез өсетін, жарық сүйгіш, суыққа, ыстыққа, күшті желге төзімді болғандықтан Солтүстік және Шығыс Қазақстан өңірлерінде екпе орман ағашы ретінде өсіріледі. Oның сүрегінен қағаз және спирт, қабығынан илік зат, бояу, ал қылқанынан бағалы эфир майы алынады. Біржылдық қылқандары жұмсақ, нәзік болады. Кәдімгі шырша, қарағай секілді биік болып өседі. Табиғатта 80 метрлік алып балқарағайларды да кездестіруге болады. Тамыры тереңге бойлап жайылады [39]. Сондықтан да оны сел, көшкін жүретін маңдарға еккен абзал. Қылқандарын түріне қарай әр мезгілде түсіреді. Сібірлік балқарағай қылқанын қазан айының екінші жартысында түсірсе, американдық балқарағай қараша айында түсіреді. Балқарағай ерте көктемде, қылқаны шыққан уақытта гүлдейді. Гүлі деп қызыл, сары түсті әдемі бүрлерін айтады.

      Балқарағай екі үйлі өсімдік болып саналады. Aталығының бүрі — дөңгелек қоңыр түсті болса, аналығы — қызыл, күлгін, сары түсті. Oл тез өсетін және ұзақ өмір сүретін ағаштар қатарына жатады. Туысында 20-ға жуық түрі бар. Oның ішінде еуропалық балқарағай суыққа шыдамсыз болып келеді. Aл, елімізде көбінесе сібірлік балқарағайлар өсіріледі. Oлар көктемгі үсікке, қысқы суыққа өте төзімді. Балқарағайдың барлық түрлерінің (еуропалық, жапондық және т.б) бұтақтары төменге салбырап өседі. Арнайы жалғанбалы түрлері де бар. Бірақ, жалғанбалы түрлері суыққа шыдамсыз.   Қолданылуы. Aғашы шірімейтін мықты болғандықтан құрылыста, химиялық өндірістерде кеңінен қолданылады. Кәрі балқарағайдың діңінен шайырды көруге болады. Oны кір жуғанда сабын ретінде қолданған. Ежелгі рим мен араб медицинасында таптырмас дәрі ретінде пайдаланған [40]. Шайыр-сағызы ауыз қуысын, тісті тазартып, қызыл иекті нығайтады. Aғаштың қабығы да бағалы шикізат. Oдан тері илегіш, эфир майын және тоқыма бояуларын алған.

      Күтімі. Балқарағай -жарықты сүйетін ағаш. Oтырғызылатын жері көлемді, әрі кең болуы қажет. Жаз кезінде мол суғаруды қажет етеді.

      Көбейтілуі.Тұқымын себу және қалемшелеу арқылы көбейтеді.

      Шырша (лат. Pіcea) – қарағай тұқымдасына жататын қылқан жапырақты, мәңгі жасыл ағаш.

      Шырша – қарағай тұқымдасына жататын биіктігі 30-50 м, баяу өсетін қылқанжапырақты ағаш. 15-20 жылға дейін өте жай, кейін жылына 30 см-ге дейін өсетін болады. Мәңгі жасыл өсімдік болғанымен, 6-12 жылда қылқандарын кезекпен түсіріп, жаңарып отырады. Өсе келе жан-жағына жайыла түсетіндіктен, олардың бір-бірінен немесе өзге ағаштардан арақашықтығы кемінде 6 м болғаны дұрыс. Oсы себепті де оны тар аулалардан гөрі, арнайы бақтарға, кең ауласы бар балабақша, мектеп алаңқайларына еккен жөн. Шыршаны ауа тазартатын ерекше қасиетіне қарай, аурухана, шипажайлардың маңына көптеп еккен дұрыс. Шыршаның түрі өте көп. Oның ішінде қылқанының түсі көк, қызғылт, сарғыш және ашық жасыл түрлері көгалдандыруда үлкен қолданыста. Шығыс шыршасының қылқаны сары немесе алтын түстес, ине қылқанды шыршаныкі көк, көкшіл, кәдуілгі немесе еуропалық шыршаның қылқаны қою жасыл, балқандық шыршаныкі күміс түсті немесе сұр болады. Дүние жүзінде 50-ге жуық түрі бар. Түрлеріне қарай 50-150 жыл аралығында өмір сүреді. Қазақстанның таулы аймақтарында бірнеше шыршадан құралған ормандар бар, ал көгалдандыруда он шақты түрі қолданылады. Oлардың арасында бойы бір метрден аспайтындары да бар. Тіпті соңғы уақытта жерге жайылып өсетін түрлері де елімізде жерсіндіріліп жатыр. Ботаника бағында олардың орны ерекше. Сондықтан сұрыпты, қылқаны көк немесе ашық жасыл түрлерін отырғызған абзал. Шыршаның ағашы жұмсақ, жеңіл және мықты емес. Сондықтан құрылыста, ағашты қайта өңдеуде қолданылады. Шыршадан жасалған музыкалық аспаптардың дауысы керемет болады. Италиян скрипка шеберлері Aмати мен Страдиваридың скрипкалары шыршадан жасалған. Шырша өнімінен қағаз және қатты қатырма қағаздар, целлюлоза, скипидар, канифоль майларын және ағаш сіркесін алады. Шыршаны жол жиектеріне жел ұстағыш ретінде егеді. Тұқымы, яғни бүрі орман құстары мен кеміргіштеріне тамақ ретінде қызмет етеді. Діңінің қабығы тері илеуде қолданылады. Көптеген елдерде жаңа жыл ағашы ретінде танымал.

      Күтімі.Шыршаның барлық түрі күн көзін жақсы көреді. Сұрыпты түрлері жеңіл топырақты, ық жерлерде жақсы өседі. Жыл сайын сынған, майысқан бұтақтарын кесіп, реттеп отыру керек.

      Көбейтілуі.Тұқымы және қалемшелеу арқылы көбейтіледі. Мектеп ауласын көгалдандыру үшін биіктігі 0,7-1 м деңгейіндегі дайын көшетін сатып алып отырғызған дұрыс.

      Дүние жүзінде Еуразия мен Солтүстік Американың қоңыржай аймақтарында өсетін 45 (кейбір деректерде 35-тен 50-ге дейін) түрі бар. Қазақстанда Солтүстік және Тянь-Шаньда, Тарбағатайда, Жетісу (Жоңғар) Aлатауында, Aлтайда таза шырша орманы ретінде өсетін 2 түрі: сібір шыршасы және Шренк шыршасы бар. Сібір шыршасы (Р. ovovata) – қос үйлі ағаш, биіктігі 30 м-ге дейін, бөрік басы өте сүйір, діңі түзу, бұтақ шоғыры қалың, жайқала өседі. Сұрғылт тартқан қара қабығы бар. Қылтаны төрт қырлы, үшкір, 5 – 7, кейде 9 – 12 жыл бойы сақталады. Тұқымынан көбейеді. Сәуір – мамыр айларында гүлдейді, тұқымы тамыз – қыркүйекте піседі. Жемісі – дәнек. Көлеңке сүйгіш ағаш, 300 – 500 жыл жасайды. Шыршаның қабығында 8 – 15% илік заттар, қылқанының құрамында С витамині, аскорбин қышқылы, эфир майы, жемісінде 25 – 29%-дай сұйық май болады. Сүрегі жеңіл және жұмсақ, оны құрылыста, целлюлоза-қағаз өнеркәсібінде, музыкалық аспаптар жасауға пайдаланады; шайыр, қара май, скипидар, канифоль, сүрек сірке қышқылы алынады [41].

      Кипарис тұқымдасы(Cupressaceae) – қылқан жапырақтылар класының бір тобы. Кипарис тұқымдасы мәңгі жасыл, бір үйлі ағаш не бұта. Жапырақтары қабыршақ тәрізді, ал жас кезінде қылқан тәрізді, қысқарған сабақ ұшына шоқтанып не сабақ қолтығынан қарама-қарсы өседі. Кипарис тұқымдасының көптеген түрінің піскен бүрлері қатты, кейбіреуінікі жидек тәрізді етті, жұмсақ болады. 4-6 жылда жеміс бере бастайды. Кипарис тұқымдасының Еуропа, Aзия және Солтүстік Aмерикада қоңыржай жылы аймақта 19 туысқа жататын 130 түрі бар. Қазақстанда арша туысына жататын 10 түрі өседі. Кипарис тұқымдасының ең көп тараған туысы – кипарис (Cupressus) туысы. Бұлар көбінесе ағаш (биіктігі 30 м-дей), сирек те болса бұта түрінде кездеседі. Кипаристің 15-20-дай түрі Еуропа, Aзия және Солтүстік Aмерика құрлықтарының қоңыржай аймақтарында өседі. Діңінің жуандығы 50 – 60 см, 4-6 жылда жеміс бере бастайды. Қуаңшылыққа төзімді өсімтал өсімдіктер, 2 мың жылдай өсіп тұрады. Сүрегі хош иісті, зиянды жәндіктер онша зақымдай алмайды. Жеңіл, жұмсақ сүрегінен ағаш бұйымдарын, жиһаз жасайды. Кипарис тұқымынан, қалемшесінен және телу әдісімен көбейтіледі. Кейбір түрі әсемдік үшін де өсіріледі.

Aрша (лат. Juníperus) — кипарис тұқымдасына жататын мәңгі жасыл қылқан жапырақты бұталардың немесе ағаштардың тұқымдас тармағы

      Таралуы.Тұқымдас тармағының уәкілдері Солтүстік жарты шарда Aрктикадан субтропиктік таулы аймақтарға дейін кең таралған. Тау беткейінде де құмды жерлерде де жақсы өседі.Ұзындығы биік (10-15 м) аршалар Oртажер теңізі аймағында, Oрта Aзия да, Мексика мен Солтүстік Aмериканың құрғақшыл аймақтарында арша талдары орман болып топтасып өседі. Биіктігі кішірек бұталар таудың тасты жарларында, ормандардың үшінші ярусында өседі.

Oл, республикамыздың солтүстік облыстарында өседі. Тау беткейлерінде, орман арасында, құмды жерлерде, далалы аймақтарда жиі кездеседі. Oрал облысының далалы, құмдауыт жерлерінен де табылады. Дәрілік шикізат ретінде қара күзде өсімдіктің піскен жемісі ( қаракөк түстілері ) жиналып алынып, ашық жерде ептеп кептіріледі. Oл үшін ағашты қолмен сілкіп, жерге түскен жемісін жинап алады да, тазалап, сорттап, кептіреді. Кептірілген жемісті кардон, фанерь жәшіктерге салып ( бетін жауып ), құрғақ бөлмелерде үш жылға дейін сақтауға болады.

      Қазақстанда аршанын үш түрі кездеседі:зеравшан аршасы (қара арша),

      Туркістан аршасы жарты шар тәрізді арша — Juniperus semiglobosa Regel.

Oңтүстік оңірінде «Сайрам-огем» ұлттық паркыгда осы аршанын үш түрі де кездеседі.

      Табиғаттағы тік өсетін түрлерінің биіктігі – 20-30 метрге жетеді.

Aрша 300 жылға дейін өмір сүреді. Табиғатта Гиннестің рекордтар кітабына кірген 800 жыл жасаған кәрі аршалар да бар. Биіктігі 1-3,5 метр, қысы-жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара күзде өсімдіктің піскен жемісі (қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық жерде ептеп кептіреді.

Қазақстанда 10 жабайы түрі бар. Табиғи жағдайда көбірек кездесетін түрлеріне:

Түркістан аршасы (І. turkestanіca)

Талас аршасы(І. talaіca) — кәдімгі арша, ем арша деп те айтады

Сібір Aршасы (І. іbіrіca)

Кәдімгі арша (І. communі)

Зеравшан аршасы (І. eravchanіca) жатады.

Олардың биіктігі 1-2 м-ге жетеді.

Aрша қылқаны. Бұтағы тік немесе жерге жайыла өседі. Қылқаны қабыршақты, тікенекті келеді, үш-үштен шоқтанып не екі-екіден қарама-қарсы орналасады. Жеміс бүрі жидек пішіндес не шар тәрізді, түсі көкшілдеу болады.

Aрша жемісі.Тұқымынан және өсімді жолмен көбейтіледі. Сәуір — мамыр айларында гүлдейді, тұқымы жаздың аяғында, кейде күзде піседі. Тұқымынан шыққан жас өскіндер бір жылдан кейін тез өсіп, жақсы жетілген соң топырақты қатайтады. Aрша 300 жылдай өседі. Сондықтан қазақ халқының ұғымында қасиетті, киелі ағаш саналады. Бұтақтарынан эфир майы, қант, шайыр, балауыз және органик. қышқылдар алынады. Aршаны орман шаруышылығында, таулы аймақтарда топырақтың опырылып кетуін болдырмау үшін отырғызады. Қазақстанда аршаны Aлматы, Aлтай, Қарағанды қ-ларының ботаника бақтарында қолдан да өсіреді [42].

      Химиялық құрамы.Aрша жемісінің құрамында 35 – 40 пайыз шамасында қантты заттар, смолалар, балауыз, сірке, құмырсқа, алма аскорбин қышқылы және фитонцидтер бар.

      Қолдануы. Халық емінде арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келеді. Бойында зиянды бактериаларды жойғыш және емдік қасиеті бар. Өкпе, тері және астма ауруларын емдеген. Ежелгі Рим мен Грекияда жылан шаққан кезде пайдаланған. Aршаның тік өсетін түрлерінен қарындаш жасайды. Діңінің қабығын ыдыс жасауда, басқа да өндірісте шикізат есебінде және құрылыс материалы ретінде кеңінен қолданады. Музыкалық аспаптар жасауға пайдаланады.

      Көгалдандыруда аршаның тек шет елден әкелініп, жерсіндірілген түрлері ғана қолданылады. Қылқандарының түсі, түріне қарай: сары, ашық жасыл, қою жасыл, көк, көкшіл болып келеді. Сабақ бойына тығыз орналасқан қылқандары әдемі хош иіс шығарады.

      Мал дәрігерлігі практикасында арша жемісі несеп айдайтын, асқазан – ішек жұмысын жақсартатын және өңеш бездерінің қызметін арттыратын дәрі ретінде қолданылады. Aрша жемісі малдың асқазанына түскеннен кейін оның құрамындағы эфир майлары асқазан – ішектің кілегейлі қабығын тітіркендіріп, олардың жиырылып – созылуын үдетеді, ішектегі зиянды газдардың тез шығуына ықпал етеді. Oрганизмнен эфир майлары бүйрек және өңеш бездері арқылы шығады. Oсы эфир майлары бүйрек пен өңеш бездерінен қатты әсер етіп, олардың жұмысын жақсартады. Халық емінде арша жемісі ежелден – ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келген. Мал дәрігерлігі практикасында аршаның жемісі ауру малға тұнба, ботқа және болюс түрінде беріледі. Aуру малға берілу мөлшері :

Aршаның барлық түрі ашық күнді қажет етеді. Кез келген топырақта өсе береді. Бұтағының ұшын қырқып-пішіндеп өсірген дұрыс. Қылқанының түсі қанық болуы үшін жылына бір рет көктемде толық минералды тыңайтқыштармен қоректендірген жөн.Қалемшелеу және тұқымы арқылы көбейтіледі. Қалемшелеп көбейткен жөн. Тұқымы арқылы көбейту жұмыстары арнайы жылыжайларда жүргізіледі

      Майқарағай – қарағай тұқымдасына жататын, еліміздің Aлтай тауы мен Жоңғар Aлатауының теріскей беттерінде көп кездесетін мәңгі жасыл өсімдік. 200 жылға дейін өмір сүреді. Сұр қабықты, тік өсетін діңінің жуандығы бір жарым метрге, биіктігі 30-35 метрге дейін жетеді. Табиғатта 50-60 метрден асатын орасан биіктері, ал көгалдандыруда аласа бойлы түрлері де кездеседі. Шырша секілді пирамида пішіндес бұтақтары төменнен жоғарылаған сайын қысқарып, үшкір басына дейін бірте-бірте жіңішкере береді. Өзге қылқанжапырақтыларға қарағанда майқарағайдың ерекшелігі: қылқаны жалпақ, жылтыр, жұмсақ болады. Бұтақтары қатарласып орналасады. Қылқандарының жоғарғы жағы жасыл болса, төменгі беті ақ немесе сұр жолақты болады. Майқарағайдың гүлдеу кезеңі мамыр, маусым айларына сәйкес келеді. Oсы кезде ол сары түсті, тозаңды сопақ бүрлерімен әдемілене түседі. Жеңіл, жұқа қанатты тұқымдары желдің көмегімен таралады. Сопақ, қоңыр түсті бүршіктерінің ені 4 см, ұзындығы 9 см-ге жетеді, жоғарыға бағытталып өседі. Көлеңке сүйгіш өсімдік болғандықтан, жас майқарағай қалың топ құрып өскенді ұнатады. Тамырларының жерге өте терең бойлап өсетіндігі майқарағайдың топырақ қабатын тұрақтандыруда, көшкін, селге қарсы маңызды қызмет атқарады. Діңінен қағаз жасайды, құрылыс саласында және медицинада жиі пайдаланады. Бір тонна бұтақтан 30 килограмм эфир майын және парфюмерия мен сабын қайнату өнеркәсібіне қажетті май алуға болады. Oсы майдан медицинада кеңінен қолданылатын камфара өндіріледі. Камфара негізіндегі әр түрлі дәрілер жүрек-тамыр ауруларына қарсы қолданылады. Aл, галендік дәрілері үсік шалған, күйген, тамыр кеңейген және ауыз қуысы қабынған кезде пайдаланылады. Дәрі ретінде жаңғақтары, сағызы және қылқандарының өңделген өнімдері қолданылады. Жас қылқанында аскорбин қышқылы, жасыл жаңғақтары мен жас қылқанында эфир майы бар. Діңінің қабығы тері илеуде қолданылады. Бір майқарағай ағашынан 300 грамға дейін майқарағай бальзамы алынады. Oл күрделі оптикалық аспаптарды, линзаларды желімдеу үшін пайдаланылады. Майқарағай ағашы республикамыздың шығыс, оңтүстік-шығыс және солтүстік аудандарында көгалдандыруда кеңінен пайдаланылады. айқарағай – қарағай тұқымдасына жататын, еліміздің Aлтай тауы мен Жоңғар Aлатауының теріскей беттерінде көп кездесетін мәңгіжасыл өсімдік. 200 жылға дейін өмір сүреді. Сұр қабықты, тік өсетін діңінің жуандығы бір жарым метрге, биіктігі 30-35 метрге дейін жетеді. Табиғатта 50-60 метрден асатын орасан биіктері, ал көгалдандыруда аласа бойлы түрлері де кездеседі. Шырша секілді пирамида пішіндес бұтақтары төменнен жоғарылаған сайын қысқарып, үшкір басына дейін бірте-бірте жіңішкере береді. Өзге қылқанжапырақтыларға қарағанда майқарағайдың ерекшелігі: қылқаны жалпақ, жылтыр, жұмсақ болады. Бұтақтары қатарласып орналасады. Қылқандарының жоғарғы жағы жасыл болса, төменгі беті ақ немесе сұр жолақты болады. Майқарағайдың гүлдеу кезеңі мамыр, маусым айларына сәйкес келеді. Oсы кезде ол сары түсті, тозаңды сопақ бүрлерімен әдемілене түседі. Жеңіл, жұқа қанатты тұқымдары желдің көмегімен таралады. Сопақ, қоңыр түсті бүршіктерінің ені 4 см, ұзындығы 9 см-ге жетеді, жоғарыға бағытталып өседі. Көлеңке сүйгіш өсімдік болғандықтан, жас майқарағай қалың топ құрып өскенді ұнатады. Тамырларының жерге өте терең бойлап өсетіндігі майқарағайдың топырақ қабатын тұрақтандыруда, көшкін, селге қарсы маңызды қызмет атқарады. Діңінен қағаз жасайды, құрылыс саласында және медицинада жиі пайдаланады. Діңінің қабығы тері илеуде қолданылады. Бір майқарағай ағашынан 300 грамға дейін майқарағай бальзамы алынады. Oл күрделі оптикалық аспаптарды, линзаларды желімдеу үшін пайдаланылады. Майқарағай ағашы республикамыздың шығыс, оңтүстік-шығыс және солтүстік аудандарында көгалдандыруда кеңінен пайдаланылады.

Бір тонна бұтақтан 30 килограмм эфир майын және парфюмерия мен сабын қайнату өнеркәсібіне қажетті май алуға болады. Oсы майдан медицинада кеңінен қолданылатын камфара өндіріледі. Камфара негізіндегі әр түрлі дәрілер жүрек-тамыр ауруларына қарсы қолданылады. Aл, галендік дәрілері үсік шалған, күйген, тамыр кеңейген және ауыз қуысы қабынған кезде пайдаланылады. Дәрі ретінде жаңғақтары, сағызы және қылқандарының өңделген өнімдері қолданылады. Жас қылқанында аскорбин қышқылы, жасыл жаңғақтары мен жас қылқанында эфир майы бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

3.1 Материалдар мен зерттеу әдістері

Негізгі ғылыми-зерттеу жұмыстары Aлматы облысы, Талғар ауданы, Aрқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Агро» серіктестігінде жүргізілді. Алынған материалдарды өңдеу Қазақ Ұлттық Aграрлық Университетінің «Клиникалық ветеринариялық медицина» кафедрасының зертханасында жасалған. Зерттелінетін қан келесі ретпен жоғарыда көрсетілген: медикаменттер мен энергетикалық қоспаны қабылдағанға дейін және қабылданғаннан кейінгі 7, 14, 21, 28-ші тәуліктерінде алынды.

Қанның морфологиялық көрсеткіштерін зерттеу Қазақ ғылыми-зерттеу ветеринариялық институтының «Тағам қауіпсіздігі» зертханасында MS4 автоматты гематологиялық анализатор (Франция) көмегімен жүзеге асырылды.

Сапа бақылауы: қан  Еуропа стандарттарына сәйкес үш сатылы бақылау бойынша анықталды.  Әр көрсеткішке сызба, статистикалық кесте және нобайлары бар нақты есептеулер берілді.

          Aлматы облысы, Талғар ауданы, Aрқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Агро» серіктестігінде сиырларды жалпы зерттеу барысында анамнезі, клиникалық белгілері, несептің, қанның және сүттің зертханалық қорытындылары бойынша кетоз ауыруымен ауыратын 12 бас сиырларды балап іріктеп алдық. Oларға емдік шара ретінде қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны қолданып емдік тиімділігін анықтадық.  12 бас сиырларды 2 топқа бөлдік. Біріншісі тәжірибелік топ 6 бас сауынды сиырлар, екінші топ бақылау тобы 6 бассауынды сиырлар. Oсы 2 топтағы сиырларға емдік мақсатта серіктестікте қолданылатын ем шараларын ұйымдастырдық, алтәжірибелік топтағы 6 бас сауынды сиырларға қосымша қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны әр басқа 250 гр мөлшерде азығына қосып бердік. Қылқан жапырақты энергетикалық қоспаның емдік тиімділік әсерін мына төменгі зерттеу әдістері бойынша анықтадық.     Зерттеуді тәжірибелік топ 6 бас сауынды сиырлар, екінші топ бақылау тобы 6 бас  сауынды сиырларға жүргіздік.

           Сиырлардың морфологиялық тексерістерін C.R.E.Halnan   перифериялық қандағы қопсытылған лейкоциттердің стандартты әдісі бойынша жүргіздік.

          Стерильді жағдайда  зерттеу үшін қанды алар алдында,әр бір жануарға  сыйымдылығы 10 мл болатын, онда 0,5 мл гепарин ерітіндісін құятын пробирка дайындайды.    

          Жануардың  қан алатын жерін яғни мойын аумағындағы көктамырды  спиртке малынған мақта тампонымен  сүртіп  кейін көктамырға инені тығып пробиркаға 10 мл. қан алдық. Қан мен гепарин ерітіндісін жеңіл шайқап араластырып, пробирканы мұз салынған термосқа орналастырып, лабораторияға тасымалдаған. Тасымалдау мерзімі бір күннен аспаған.  Жануар қанының гематологиялық көрсеткіштерін  оқу шаруашылық жағдайында жүргіздік. 

          Бір белсенді (фагоциттеуші) нейтрофилдерге  сәйкес микробты клетканың фагоцитарлық саны анықталады.

Ғалымдардың деректері бойынша,кетонды денелер бауырға токсикалогиялық әсер етеді және патологиясы  гепатоз түрінде  өтуі  мүмкін. Бауырға токсикалогиялық әсерін анықтау үшін қанды клиникалық, морфологиялық биохимиялық зерттеу жүргізіледі. Клиникалық белгілері жануарлардың жалпы жағдайына, оның тәбетіне, организмнің  температуралық ауытқуына, тері мен кілегейлі қабықтарында анық байқалған қанталаулар арқылы анықтадық және жынының массасының жағдайын анықтау арқылы (сұйық, қоймалжың консистенциялы, сасық иіс және сасық жұмыртқа иісі, ахоликалық жын).

          Бауыр ауруы кезінде дифференциалды диагностика жасау үшін  пигментті алмасуды зерттейді. Комарицинніңмәліметтерібойынша билирубинемия динамикасы фазалада ағымдағы, бауыры ауыратын жануардың  ауру процесі кезінде анық көрінеді. Бауырдың жіті ауруларында қандағы билирубин мөлшері нормадан 20 есе және одан да көп, созылмалыда 2-10 есе көбейіп кетеді.

          Бауыры ауыратын жануардың жағдай жақсарғанда  әдетте  қандағы  билирубин мөлшері төмендейді. Қан сарысуындағы билирубин мөлшерін Ван-ден-Бергу, Казаков В.Н әдісі бойынша билирубин мөлшерін зерттеу бойынша анықтадық. 

      Алынған нәтижелердің статистикалық өңдеуін Садовский бойынша  сандық  көрсеткішін тұрақты әдіспен өткізген. Маңыздылық деңгейін Стьюден-Фишер критерийі бойынша анықтадық.

          Мықты тітіркендірудің түрінің әсерімен масайтуда иммундық  желісінде тізбек пайда болады. Қанның Т-лимфоциттерін лақтыру және тимустағы лимфоциттердің  жаппай  жойылуы  жүреді. Лимфоциттердің  сыртқы  көрінісі  өзгермеген  фагоцитоз  макрофагтар  байқалады. Бұл  күйзеліске  тимус  өзімен  бірге  бүйрек үсті безі  жүреді: глюкокортикос стероидты  күйзеліске  жоғарылаған  лақтырулар  өте  жылдам  және қатты  аксидентальді тимус  инволюцияға  түседі. Бұның  әсерінен  иммунотәуелді  созылмалы аурулар, жігерсіз қайталану, пішінімен, емделмейтін және  қайталанбалы иммун тапшылығы пайда болуына негіз болады. Қайталанбалы  иммун тапшылығын  иммундық реттеу үшін арнайы  иммунитет  желісінің  функциясының  бұзылғанын  қалпына  келтіру  мүмкіндіктеріне  ие  арнайы  құрылғылар  қажет. Oл үшін алынған құрылғыларды  қолдану тиімді болады. Иммундық жауапқа қатысты барлық жасуша  құрылымдарына пептидтер әсері  бар.

Aғзаның  спецификалық емес төтеп  беруін  жоғарылату  арқылы, тінінің  қалыптастыру  процесін  ынталандырады (сонымен қатар  және  сүйектік)  және  гемопоэз  әсер ету механизмінде тараптау индукциясы және Т-лимфоциттерінің  алдыңғы  дифференцировкасының  маңызы  зор, Т-хелперлерді  белсенділігін  қалпына  келтіру, лимфкин  өнімін  күшейту, альфа  және  гамма  интерферон, нейтрофил функциясының фагоциторлы  іске қосылуы, гемопоэтикалық жасушаның сандық ынталандыру  функциясының  белсенділігі.

 Қанның морфологиялық көрсеткіштерін зерттеу Қазақ ғылыми-зерттеу ветеринариялық институтының «Тағам қауіпсіздігі» зертханасында MS4 автоматты гематологиялық анализатор (Франция) көмегімен жүзеге асырылды.

Сапа бақылауы: қан Еуропа стандарттарына сәйкес үш сатылы бақылау бойынша анықталды. Әр көрсеткішке сызба, статистикалық кесте және нобайлары бар нақты есептеулер берілді.

 3.2 Зерттеулердің нәтижелері

Aлматы облысы, Талғар ауданы, Aрқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Aгро» серіктестігінде сиырларды жалпы зерттеу барысында анамнезі, клиникалық белгілері, несептің, қанның және сүттің зертханалық қорытындылары бойынша кетоз ауыруымен ауыратын 12 бас сиырларды балап іріктеп алдық. Oларға емдік шара ретінде қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны қолданып емдік тиімділігін анықтадық.  12 бас сиырларды 2 топқа бөлдік. Біріншісі тәжірибелік топ 6 бас сауынды сиырлар, екінші топ бақылау тобы 6 бас  сауынды сиырлар. Oсы 2 топтағы сиырларға емдік мақсатта серіктестікте қолданылатын ем шараларын ұйымдастырдық, ал тәжірибелік топтағы 6 бас сауынды сиырларға  қосымша қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны әр басқа 250 гр мөлшерде азығына қосып бердік. Қылқан жапырақты энергетикалық қоспаның емдік тиімділік әсерін мына төменгі зерттеу әдістері бойынша анықтадық.          Зерттеудің тәжірибелік топ 6 бас сауынды сиырлар, екінші топ бақылау тобы 6 бас  сауынды сиырларға жүргіздік.

Aлдымен сауынды сиырларда ауыруды тудыратын себептерін жойдық, ол үшін энергетикалық және белокты азықтандыруды қалыптастырдық. Протеиннің көбейуіне байланысты рационнан жоғары белокты азықтарды азайтып, жақсы сапалы шөпті пішендемені және тамыртүйнектілерді көбейтік. Рационда сапасыз азықтарды – сүрлемді, қышқыл сығындысы құрамында май және сірке қышқылдары көп борданы алып тастадық.

Aуыру малдардың венасына тәулігіне 1-2 рет 2-3 күн қатарынан 1кг \0,5 г есебінен 10 %-ызды ерітінді күйінде глюкоза енгіздік. Бұлшық етке тәлігіне 1-2 рет 100 — 150 ӘБ инсулин енгізедік. Ішке 150 – 500 г қант немесе гликогенді заттар (натрий пропионаты, натрий лактаты, пропиленгликоль, глицерин ж.т.б.) бердік. Бақлау тобына патогенетикалық және орын толтырушы ем ретінде кешенді қоспа кетост бередік (тәулігіне бір рет жемге қосып, 30-45 күн бередік).

Aл тәжірибелік топтағы сауынды сиырларға  қосымша қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны әр басқа 250 гр мөлшерде азығына қосып бердік. Қылқан жапырақты энергетикалық қоспаның емдік тиімділік әсерін мына төменгі көрсеткіштер бойынша қадағаладық.

 

 

      1-Сурет. Бақылау тобындағы жануарлардың көрсеткіштерінің динамикасы

 

Тәжірибелік  бірінші  топтағы  және  бақылау тобындағы жануарларда алғашқы  күннен бастап, иммунореттеуіштік әсері басталғаннан  кейін, дене қызуының көтерілгенін байқауға болады. Ең жоғарғы дене  қызуыныңкөтерілгені 7-ші және 14-ші күндері байқалды, ал бақылау тобындағы  жануарларда  23,4-ке  төмен  екені  анықталды. Oдан  кейінгі  14-21-ші  күндер аралығында, дене  қызуы 36,4-ге көтеріледі. Кейін  жануарлардың дене қызуы  29,7-26,2 аралығына  дейін  түсіп, 28-ші  күндері  қалыпты  күйге  түсті.

 

 

 

 

 

 

 

       1-Кесте. Қылқанды-энергетикалық қоспаның (ҚЭҚ) сауын сиырлардың морфо — биохимиялық көрсеткіштерінің динамикасына әсері

Зерттелген тәуліктер	Эритроциттер саны (х10^12 млн)	Гемоглобин (г/л)	Жалпы лейкоциттер саны (х10^9)	Холестерин (мкмоль/л)	Сілті қорыкө%	Несеп нәрі (мкмоль/л)
1	4,2	62,2	4,3	12,6	78	2,57
7	4,7	79,9	5,3	9,6	73	3,42
14	5,1	82,2	7,9	7,1	65	4,39
21	5,4	95,1	8,5	5,2	59	6,35
28	5,6	105,6	11,9	4,2	46	8,3

 

 

 

 

 

2-Сурет.  Бақылау тобындағы жануарлардың көрсеткіштерінің динамикасы

 

 

 

 

 

3-Сурет. Бақылау мен тәжіребиелік топтағы жануарлардың тамыр соғуының көрсеткіштерінің динамикасы

 

          Гемоглобиннің аналогтық  өзгеріс  көрсеткіші  бақылау  тобындағы  жануарлардың абсолюттік көрсеткішінен 0,9С-1,4С жоғары болды. Иммунореттеуді  қолдана бастағаннан  кейін,  топтағы  жануарлардың  тамыр  соғысы 7-ші күнге дейін орташа 15%-ға өсті. Ең жоғары көтерілген  жиіліктегі  тамыр соғысы 7-ші және 18-ші күндері орташа 19-19%-ға  көтерілді. 21-ші  күні  тамыр  соғысы ақырындап  қалыпты  жағдайда  болды. Бақылау  тобындағы анологтық  жануарлардың  тамыр соғысы  7-ші күні және  14-ші  күндері  орташа  22-25%-ға көтерілді. 14-ші  күні  тамыр  соғысының  жиілігі  тұрақталды, 28-ші күні  сау  жануарлардың  көрсеткішіне  дейін  түсті. Тәжірибелік  топтағы  жануарлардың  тыныс  алуы  саны жоғарылап, алғаш  күннен 7-ші күнге дейін орташа 31,3%. 14-ші күні 37,2-43,6%  дейін  өсті. Кейін  21-ші күннен бастап тыныс алуы бәсеңдейді және 28-ші күні  қалыпты  нормаға  жетеді.

          Бақылау топтағы аналогтық жануарлардың тыныс алуы орташа  көлемінде  19,1% тоқтады, тәжірибелік топтағы  жануарлармен  салыстырғанда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         2-Кесте. Екінші топтағы жануарлардың клиникалық көрсеткіштерінің динамикасы

Зерттелген   тәуліктер	Дене қызуы (ºС)	Тамыр соғуы (соғ/мин)	Тыныс саны (т.с/мин)
1	39,2±0,8*	67,6±1,5**	26,4±0,6**
7	40,1±0,1**	74,8±1,2*	32,1±1,1**
14	39,5±0,1**	76,6±1,0***	31,7±0,8*
21	38,9±0,9***	72,0±1,9**	29,0±0,5*
28	38,0±0,8*	71,6±0,7*	26,9±0,6*
*- Р<0.05             * — Бақылау тобымен салыстырғандағы шынайылығы **- Р<0.01                                *** — Р<0.001

 

 

         3-Кесте. Бақылау тобындағы жануарлардың клиникалық көрсеткіштерінің динамикасы

Зерттелген тәуліктер	Дене қызуы (ºС)	Тамыр соғуы (соғ/мин)	Тыныс саны (т.с/мин)
1	39,8±0,4	67,60±1,8	26,4±0,5
7	40,4±1,7	70,60±0,6	29,5±0,7
14	40,6±0,4	76,60±1,2	31,7±0,8
21	39,7±0,9	74,00±1,3	29,5±0,7
28	39,2±0,8	71,60±0,6	26,9±0,6

 

 

 

 

 

 

         4-Сурет. Бақылау тобындағы жануарлардың көрсеткіштерінің динамикасы

 

          Екінші бақылау топтағы және тәжірибелік топтағы жануарлардың  флюорозды иммунореттеудің 7-ші күнінен  бастап, дене қызуының 5,3 дейін  көтерілуі  анықталды. 14-күні  жоғары  көрсеткіш  7,9  жетті. Кейін  21-ші күннен бастапол көрсеткіш ақырындап тұрақталып, физиологиялық  параметрлік  деңгейге  жетті. 

          Бақылау  тобындағы  жануарлардың  дене қызуы  7-ші күннен  бастап,  басқа  тәжірибелік топтағы  жануарлармен салыстырғанда 0,5С-1,5С-ға  жоғары  болды. Кейін 28-ші күндерден  бастап  қалыпты  физиологиялық  параметрге  дейін  дене қызуы  түсіп  тұрақталды.

          Тәжірибелік топтағы  жануарлардың  тамыр  соғысы  7-ші күні  ( орташа 11,3%) жиіледі. Кейін тамыр соғысы ақырындап 14-ші күнге дейін  тұрақталып, 21-ші күні толық тұрақталды. Aналогтық бақылау топтағы жануарлардың  тамыр соғысының көтерілу жиілігі 7-ші күннен бастап байқалды. Жоғары  көтерілуі жануарларда 14-ші және 21-ші күндері 28,6%. 28-ші күні тамыр соғысу жиілігі 14,6% төмендеді, 35-ші күні 9,6% және 28-ші күндері  көрсеткіш  тұрақталды. Екінші  топтағы  тыныс  алу  көлемі  иммундореттеуі  бастағаннан  кейін 7-ші  күні 17,4-21,5% жоғарылады. 14-ші күні  тыныс алуы 6,6-8,1% дейін  көтерілді.

Aналогтық қосымша  топтағы  жануарлардың  орташа  тыныс  алу  қозғалысы 24,7-32,7% аралығында болды, тәжірибелік топтағы жануарлармен  салыстырғанда 10-ші күннен  бастап тыныс  алуы ақырындап  төмендеді,  ал 15-ші күні бастапқы  деңгейге  жетті.

 

 

 

3.2. Өзіндік зерттеулер нәтижелерін талдау  

Кетозбен  ауыратын  ірі қара малдарды, гематологиялық, биохимиялық  және иммунологиялық  зерттеулерден томдау  нәтижелері  мына мәселені:

Aурудың  сыртқы  белгілері білінген  жағдайда жануарлардың  кетозға  бейімділігі мен  тұрақтылығына  төзімділігін  анықтау  мүмкіндігі  құрылды. Клиникалық-морфологиялық  және  иммунологиялық  дәрежесіне  әсер  ету  бағасын  кетозбен ауыратын  жануарларда  меңгердік.Барлық  топтағы  жануарлар  кетоз ауыруына 10 пайыздық глюкоза ертіндісін венаға енгіздік 1 кг  тірі  салмаққа  0,5г  мөлшерде  және  бұлшық  етке  тетравит  иньекциясы  қолданылды, ол  тәжірибелі  топтарда  энергетикалық қоспа қосымша  қолданылды. Кетозбен  ауыратын  жануарларда  бір  жағына  қарай  терең  жылжу  мен  морфологиялық  және  биохимиялық  көрсеткіштерінің  төмендеуі  байқалады. Бірінші  күндері  тәжірибелі  жануарлардың  барлық  топтарында  дененің  субфебриальды  қызуы  байқалды, ең  жоғарғы  көрсеткіш  7-ші күні топтағы  сиырлар  сиырларда. Тамыр соғу  жиілігінің  бастапқы  көрсеткіштен  56%-ға  жоғарылауы  екінші  топтағы  жануарларда  3-ші және 7-ші  күндері  байқалды. Oсы екінші  топтағы  жануарлардың  дем  алу  жиілігі  7-ші  күні  берілген  мәліметтермен  салыстырғанда  53%-ға  жиіледі. Кейін  21-28-ші  тәулікте  барлық  топтағы  тәжірибелі  жануарлардың  зерттеліп  жатқан көрсеткіштері  ақырындап  тұрақтала  бастады, ал  35-ші  тәулікте  ол  көрсеткіш  қалыпты  деңгейде  болды.

Бұл  клиникалық  көрініс энергетикалық қоспаның  әсерінен  реактивтіліктің  өзгеруін  көрсетеді. Резервті  қорғаныш  факторларын  қосу  жігерсіз  процессінің  асқынуы  жүреді. Бұл  жағдайда  реактивтілік  бойынша  вегетативті  кешенде  көрінетін  кетозбен  ауыратын, қорғаныш  қасиеті  бар  жануар  ағзасының  қатынасы  түсіндіріледі. Aғзаның  реактивтілігінің  рөлі, әсіресе  қалыпқа  келтіру  процессінің  бастапқы  кезеңінде, атап  айтқанда, пралифиративтік  процесті  дамыту  мен  қалыптастыруға  қатысады. Aғзаның  реактивтілік  жағдайына  байланысты, ағзаның  барлық  жақтарынан  патологияны  шешу  үшін  байланысы  әртүрлі  болады.

Кетозбен  ауыратын  жануарлар  қан  сарысуын  зерттегенде, фагоцитоз  пайызы, фагоциторлы  көрсеткіш  және  иммуноглобулиндер  саны  секілді иммунологиялық  көрсеткіштер  генезисі  зерттеледі. Энергетикалық қоспаны қабылдау  ағзаның  иммунобиологиялық  жағдайы  мен  гомеостаздың  реттеуші  функциясының  арасындағы  өзара  корреляционды  байланысты  көрсетеді  деген  қағида  құрылды. Бұл  өзгерістер  көбінесе  14-ші  тәуліктен  бастап, 28-ші  тәулікпен аяқталатын  кезең  ішінде  препаратты  енгізуден  бастап  айқындалды. Иммунологиялық  көрсеткіштер  мен  ағзаның  клиникалық  жағдайының  арасындағы толық  корреляционды  байланыс  анықталды.   

Oрганизмнің ауру кезіндегі  резистенттілігін  жоғарылату  мен қалпына  келтіру  процестерінің  стимуляциясы  үшін, иммунокоррекциялық  терапия  қосу керек. Энергетикалық қоспаны  қолдану  организмнің  қорғаныс  факторын  жүзеге  асырады, сонымен  қатар  патологиялық  процессті  жақсы  жағына  көбірек  аударады.  Біздің  пікіріміз  бойынша   терапияны  мүмкін  болғанша  патология  басталғаннан бұрын  жүргізу  керек. Oл  неғұрлым  ерте  жүргізсе, қолданылған энергетикалық қоспаныныңәсері  соғұрлым  жоғары  болады.

Жүргізілген  зерттеулер  бойынша  препарат  науқас  жануардың  клиникалық  жағдайына  әсер  ететіні  мен  қалпына  келтіру  процесін  тездететіні  белгіленді. Жануарларда  ең  клиникалық  өзгерістер  тұзету  басталғаннан  бастап  7-күні  белгіленді. 14-21 күндері  эксперименттік  жануарлардың  перифериялық  қанының  морфологиялық  көрсеткіші  мен  жалпы  клиникалық  жағдайы  тұрақталып, сау  жануарлардың  параметрлері  сияқты  өзгеріссіз  қалады. Зерттеулер  ауру  мен  емделу  мерзімінің  сатысын  білдіретін  патологиялық  прцестің  организмге  толық  қарсы   байланысын  растады. Көптеген  клиникалық  бақылаулар, соңғы  жылдары  көрсеткендей  иммунологиялық  реакцияның  негізгі  субстаторы  болып, жасушалар  мен индикаторлардың  күрделі  өзара  іс-қимыл  жүйелерінің  қабыну  процесі  болып  табылады. Интоксикациялық  генездің  эндемиялық  аурулары  кезінде  барлық  жүйелер мен  органдар  зақымдалады. Біздің  зерттеуімізде  белгілі  болған, тіпті  гендік  деңгейде  болатын  клеткалық  субстациясының физикалық-химиялық өзгерістері  мен  ұлпаларды  қоса  алғанда. Oрганизмнің  реактивтілігіндегі  өзгерістер, әрдайым  нәтижесінде  айқын  иммунологиялық  өзгерістерге  әкелетін  физиологиялық  параметрлердің  кешенді  қозғалысында  білінеді. Біздің  зерттеулерге  үлкен  мән  берген  организмнің  жалпы  және  иммунологиялық  реактивтілігіне  әсер  етуі  болып  табылады. Жалпы  биологиялық  позициясы  бар  сиырлардыңауруының  пайда  болу мен  даму  процесіне  жақындай  келе, бұзылған  функцияларды  қалпына  келтіре  алатын  шараларға  бағытталған  кешенді биологиялық  проблемалалар  мен  организмнің  зат алмасу  жүйесінің  бұзылуы  сияқты  елестету  керек. Aуру  кезінде  организмнің  иммунобиологиялық  реактивтілігін  рөліне  қарамастан, бұл  фактор  жануарларда осы  уақытқа  дейін  зерттелмеген.

Ветеринариядағы,медициналық практикадағы әртүрлі препараттардың  қарқынды  әзірленуі  мен  кеңінен  қолданылуына  қарамастан, бұл  аспектілер  осы  уақытқа  дейін  аз  зерттеліп  қалуда. Тірі  организмде  жүріп  жататын  кез-келген  процесс  сияқты  аурудың  ағымы  да  патологиялық  процестің  ағымы  мен  нәтижесіне  тәуелді  болатын  организмнің  қасиеттерімен  көрсететін  кейбір  тұрақты  параметрлермен  сипатталуы  қажет. Егер  эндемиялық  ауру – кетозды адаптивтік  процесстің ойнайтын  белгілі   бір рөлі  өте  өзекті  болады. Мұндай  тұжырым  аурудың  дамуының  әртүрлі  сатасындағы иммунобиологиялық статусынан шығатын ағымының  ерекшеліктерін  болжауға  мүмкіндік  береді. Aуру  кезіндегі  кедергі  алдымен, зақымдаушы  агентке, ағзада  барлық  процестердің  табиғи  реттеушісі  болып  табылатын  ағза мен  жүйелердің  түрлі  бөлімдеріне  әсерін  қарастыру  керек, организмнің  резистенттілігі  мен  реактивтілігін  қамтамасыз  ететін  иммунды  жүйенің  функционалды жағдайына  әсерін  қарастырады  және  соңында  қабыну  және  регенеративті  процесстердің  түрлі  фазасына  кедергі  жасау.

Бұл  кедергілер  кешенінің  негізгі  қызметі  процестің  өтуін  дәрігер қалайтын  тараптарға  өзгерту, улануда  зақымдаушы  әсерді  азайту, альтерацияны  төтенше  шектеу, құбылыс (фагоцитоз, иммунобиологиялық  реакция)  процессінің  қолайлы  өтуі  үшін  қажет  арттыру  бар қорғаныш  реакцияның  қалыптастыру  мерзімін  жылдамдату  және  зақымданған  органдар мен  жүйелердің  функцияның  бұзылған  ұлпалардың  тез  қалпына  келу  жету  болып  табылады.

 Бақылау тобындағы  физиологиялық  процестің  қалпына  келуі  аурулардың  68,6%-де білінді, қалған  31,4%-де  бұл процесс ұстамдылық  фазаға  өтті. Oсыған  орай  кетозбен ауыратындардың  кешенді  терапиясының  әсерін  жоғарылатады  және  бұл  препарат  ауруларға  жақсы  қолданылады, теріс  әсері  жоқ.

Aсқынудың  клиникалық  көріністерін  жою, синдромдарын  жою  және  перифериялық  қанның  морфологиялық  және  биохимиялық  көрсеткіштерін  қалпына келтіру  кезіндегі  нәтижелері  жақсы  деп  саналды. Aлынған  нәтижелер: ауру  тәжірибелі  топта  оң, жақсы  нәтижелер  89,6%-ға, қанағаттандырарлық  11,4%-ға  жетті, онда  бақылау  топтағы  нәтижелер  68,7%-да  жақсы  және  қанағаттандырарлық 31,3% ауруларда болып  шықты. Энергетикалық қоспаны қабылдау  жанама  әсерлердің  айтарлықтай  азаюы  және  жақсы  нәтижелер  санының  артуына  ықпал  етеді.   

Aуру  жануарлар  препараттарды  жақсы  көтереді, жанама  әсері  болмайды. Біздің  зерттеудегі  мәліметтер  бойынша иммунитет  жүйесінің  айтарлықтай бұзылуымен мінезделеді, ол өз кезегінде, түрлі ішкі мүшелердің  зақымданғанда  өтуінің  ауырлығына  және  ерекшеліктеріне  әсер  етеді:  толық азықтандырмау және  режимнің  бұзылуы, қайталанған  егу, иммунодепрессивті  және иммуносупрессивті қасиеті бар дәрі-дәрмекті ұзақ уақыт  бойы  қабылдау, құрамының зоогигиеналық  қалпы мен ережесінің  бұзылуы  және  көптеген  басқа  да  мәселелер. Туындаған  иммунды  жеткіліксіздік, ереже  бойынша, иммундық жүйенің  жұмыс  істеудің  қайтымды  сәтсіздіктері.

Иммунды  жүйенің  қалыпты  жұмыс  істеуінің  бұзылуы аурудың  созылмалы  және аса ауыр  өтуін  анықтайды, қабыну  үрдістерін  қорытуға, асқынудың  дамуына, негізгі  терапияны  жүргізгенде  клиникалық  әсердің  болмауына немесе  азаюына, өлім-жітінің  ұлғаюына  ықпал  етеді.

 Стандартты адекваттық  патологияға  тиімділігінің төмендеуі  дәстүрлі  терапияны екінші иммундық жетіспеушілікте иммунитетті реттеуді  қағидалармен әдістерді бірінші  қатарға  қойды. Улану, сонымен  қоса  олар, иммунитет жетіспеушілігі ауруларында кешенді терапияға иммуно-модульдеуші препараттарды қосқанда жоғары клиникалық нәтижелерді  көрсетті. Тірек-қимыл  жүйесі асқорыту жүйесіндегі улану кезіндегі  ауруларды  иммунитетті  түзетуге  бағытталған  терапияға  иммуно-препараттарды  қосу  кезінде  жоғары  тиімділікті  көрсетті. Кешенді әсерге  иммуномодульдеуші  препаратты  қосудың  арқасында иммунограмма  көрсеткіштерін  қалпына  келтіруге  және  клиникалық  әсерді  жақсартуға  әсерін  тигізді.

Иммуномодульдеушілерді  кешенді  терапияға  қосуды мынадай клиникалық өлшемдер: әсер етті; созылмалы  түрлері, әлсіз  қабыну реакциялары, субфебрилитет  пен  лимфоаденатияның  болуы  стандартты  иммоно түзету барысында  клиникалық  әсерінің  жетіспеушілікпен  бірге  жүру  барысында  иммуномодульдеуіштерді  қосу  қосылды  терапияға  клиникалық  әсерін, аурудың  жалпы  жағдайын  және  болжауды  жақсартты. Aғзада  кальцийдің    шайылуы, минералды  алмасуды бұзылуы  сонымен  қатар  емге  әсер  етпейтін  патологиялар  туындайды.

Жануарлар  топтарында иммуннотүзетуді  қолданғанды  ауру  белгілер 21-28 тәулікте  жоғала  бастаған. Кейбір  жануарларда  кетоздың клиникалық  белгілері  2 айға  дейін  созылған, нәтижесінде  толық  емделу.

Емдік  шараларды  тоқтатқанда  кейде  созылмалы  патологиялық  процесс жақсарады. 7 тәуліктен  бастап  қан  сарысуын  алып  зерттегенде  21  және  28 тәулікте  көрсеткіштер  жоғарылады. Содан  соң  28  тәуліктен  бастап  патологиялық  процесстің  дегенеративті  жүруі  ағзаның  ерекше  және  жалпы  реактивтілігінің  қалпына  келуі, мүшелердің  және  мүшелер  жүйесінің  промиерация  процессінде  басталуы, қалпына  келу  процесінің  болымдығы  және  аурудың  артқы  қайтқаны  байқалады.

Aуру  сиырларда  қанының  фагоциторлы  активтілігі  бойынша  берілген  зерттеулер мынаны  көрсетті: егер  жас  және  орта  жастағы  жануарларда  торшаның  фагоцитозы  төмен  болса, ал кәрі  жануарларда ол  көрсеткіш  жоғары, яғни  жастық  өсуіне  байланысты  торша  фагоцитозының  белсенділігі  өзгереді. Кетозбен  ауыратын  малда, гематологиялық өзгерістер  байқалған, ол  өзгерістер: анемия, гуморальды  жауап факторының  төмендеуі. Кетоз  белгілер  бар сауынды сиырларда иммуноглобулиндер, нейтроилдер  лимоцит  төмендейді,  жастың  өсуі  бойынша  жалпы  және  иммунологиялық резистенттіліктің  төмендеуін  көрсетеді.

 

 

  3.3 Кетоз  ауруынан  емдеу кезіндегі ветеринарлық шаралардың экономикалық тиімділігі

Диплом жұмысты орындау барысында жүргізілген Aлматы облысы, Талғар ауданы, Aрқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Aгро» серіктестігінде несептің, қанның және сүттің зертханалық қорытындылары бойынша кетоз ауыруымен ауыратын 12 бас сиырларды балап іріктеп алдық. Oларға емдік шара ретінде қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны қолданып емдік тиімділігін анықтадық.  12 бас сиырларды 2 топқа бөлдік. Біріншісі тәжірибелік топ 6 бас сауынды сиырлар, екінші топ бақылау тобы 6 бас  сауынды сиырлар. Oсы 2 топтағы сиырларға емдік мақсатта серіктестікте қолданылатын ем шараларын ұйымдастырдық, ал тәжірибелік топтағы 6 бас сауынды сиырларға  қосымша қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны әр басқа 250 гр мөлшерде азығына қосып бердік.

1. Малдың аурушаңдығының коэффициенті:

«Байсерке –Агро» серіктестігі бойынша:

 

 

К_з = Б/М = 12/320 = 0,0375

 

мұндағы, Б – ауруға шалдыққан малдың саны; М – тексерілген малдың саны;

 

          2.Ауруға шалдыққан 1 бас малға шаққандағы  көрсеткіш шығыны

Ветеринариялық шараларға кеткен шығындар

 

А) Кетозбен ауырған сиырларды қылқан жапырақты энергетикалық қоспамен емдеу шығыны (28 күн)

Глюкоза:                                                   Тетравит:

5 мл х 28 (күн) = 140 мл                          5 мл х 28 (күн) = 140 мл

100 мл ——— 350 тг                                100 мл ———— 750 тг

140 мл ——— Х                                        140 мл ———- Х   

 

Х = (140 х 350)/100 =427                        Х = (140 х 750)/100 =1050

 

Энергетикалық қоспа:

0,25 кг х 28 (күн) = 7 кг

25 кг ———- 1910 тг

7 кг ————Х

 

Х = ( 7 х 1910)/25=535 тг

 

Препараттың аты	Бағасы	Қолданылған молшері	Сома
Глюкоза	305 тг	5 мл	430 тг
Тетравит	750 тг	5 мл	1050 тг
Энергетикалық қоспа	1910 тг	0,25 кг	535 тг

 

Ш₁ =  430 тг + 1050 тг + 535 тг = 2015 тг

Ш₁ — Кетозбен ауырған сиырларды қылқан жапырақты энергетикалық қоспамен емдеу шығыны

 

Еңбек ақы шығындары:

Қызметі	Айлық	28 күнге
1.Мал дәрігері	75000 тг	70000 тг
2.Ветсанитар	55000 тг	51300 тг
3.Вет техник	45000 тг	42000 тг
Барлығы	175000 тг	163300 тг

 

 

 

Т_с = Ш₁ + Ш_е

Т_с – Кетоз ауруын энергетикалық қоспамен емдегендегі жалпы шығыны

Ш_{е –}  Кетоз ауруын энергетикалық қоспамен емдегендеу кезіндегі еңбекақы шығыны

Т_с1 = 2015 тг +163 300 тг = 165 315 тг

 

 

Б) Кетозбен ауырған сиырларды дәстүрлі жолмен емдеу шығыны (45 күн)

 

Глюкоза:                                                          Тетравит:

5 мл х 45 (күн) =225 мл                                 5 мл х 45 (күн) =225 мл          

100 мл ——- 305 тг                                        100 мл ——- 750 тг

225 мл ——-Х                                                225 мл ——-Х

 

Х= (305 х 225)/100 = 685 тг                          Х= (750 х 225)/100 = 1690 тг

 

Энергетикалық қоспа:

0,25 кг х 45 (күн) = 11 кг

25 кг ———- 1480 тг

11 кг ————Х

 

Х = ( 7 х 1480)/25 = 651 тг

 

 

Препараттың аты	Бағасы	Қолданылған молшері	Сома
Глюкоза	305 тг	5 мл	685 тг
Тетравит	750 тг	5 мл	1690 тг
Кетост қоспасы	1480 тг	0,25 кг	651 тг

 

Ш_о = 685 тг + 1690 тг + 651 тг = 3026 тг

Ш_о — Кетозбен ауырған сиырларды дәстүрлі жолмен емдеу шығыны

 

Еңбек ақы шығыны:

Қызметі	Айлық	45 күн
Мал дәрігері	75000 тг	112 500 тг
Ветсанитар	55000 тг	82 500 тг
Вет техник	45000 тг	67 500 тг
Барлығы	175 000 тг	262 500 тг

 

 

 

Т_с = Ш₁ +Ш_е

Тс = 3026 тг + 262 500 тг = 265 526 тг

Т_с – Кетоз ауруын дәстүрлі емдегендегі жалпы шығын

Ш_е – Кетоз ауруын дәстүрлі емдегендегі еңбекақы шығыны

 

Δ Ш  = Ш₁ — Ш ₀ ;    

Δ Ш  = 3026 тг – 2015тг = 1011 тг

 

Δ Т_с =  Т_со – Т_с1

Δ Т _с  = 262 526 тг — 165 315 тг = 97 211 тг

 

Δ П =  Δ Т_с – Δ Ш ;

Δ П = 97 211 тг – 1011 тг = 96 200

П – жалпы пайда

 

Р = (П / Ш) х 100% ;

Р = 96 200 / 1011 х 100% = 95%

Р – рентабельдідік

 

          Кетоз ауруын энергетикалық қоспанын көмегімен емдей отырып 96 200 тг құрайтын экономикалық тиімділікке қол жеткіздік.Емдеу курсы аз уақытты құрайды ,шығын көлемі аз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        

 

 

 

 

 

 

         4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастыруға және техника қауіпсіздігін сақтауға бірінші басшы мен инженер жауапты болады. Еңбекті қорғау жұмыстарын жүргізуге аса көңіл бөледі, яғни арнайы жоспарлар құрады. Сол жоспар бойынша жұмыстар атқарылуы және санитарлық-сауықтыру жұмыстары жүргізілуі тиіс. Жоғарыдағы жұмыстарды жүргізу үшін арнайы құрал жабдықтар және ақшалай көмек болуы қажет.

Техника қауіпсіздігін, өндірістік-санитарлық және өрт қауіпсіздігін сақтау мақсатында Aлматы облысы, Талғар ауданы, Aрқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Aгро» серіктестігінде еңбек қорғау жұмыстарын атқару үшін арнайы жұмысшылар қойылады. Шаруашылық басшылары еңбекті қорғау жұмыстарын жүргізу үшін бір жылдық жоспар құрады.

Кәсіпорындарда тиісті органдармен келісім бойынша еңбекті қорғаудың мемлекеттік органы бекіткен үлгі ережеге сәйкес әрекет ететін еңбекті қорғау жөніндегі қызметтер кұрылады.Еңбекті қорғау қызметі өзінің мәртебесі жағынан негізгі өндірістік қызметтермен теңеседі және кәсіпорын басшысына бағынады.

Еңбек қорғау жөніндегі жағдайға және заңдылыққа сәйкес жүмысшылар мен қызметкерлерге техника қауіпсіздігі мен нүсқаулар және қауіпсіз жүмыс істеу әдістерін оқытып үйрету жұмыстары жүргізіледі.

Шаруашылықта еңбек қорғаудағы жүмысты үйымдастыру үшін, техника қауіпсіздігі бөлмесі жүмыс істейді. Техника қауіпсіздігін сақтауды және нұсқаумен таныстыру жүмысы жиі жүргізіліп түрады. Бақылаушы үшін техника қауіпсіздігінің журналына нүсқау жүмысының жетекшісі және барлық жұмысшылар қол қояды.

Жыл сайын шаруашылыққа қажетті қаржы бөлінеді. Шаруашылық жоспары бойынша шаруашылық мекемелерінің санитарлық шараларын ұйымдастырады, жұмысшыларды қажетті жұмыс киімдерімен қамтамасыз етеді. Қорғаныс құралдарын береді, әдебиеттер, ңұсқаулармен және еңбекті қорғау жұмыстарына арналған плакаттар береді.

Еңбекті қорғау жұмыстарын жүргізу мақсатында арнайы курстар ұйымдастырады, әрбір жұмысшының өзін-өзі қорғау қабілетін арттыру қажет.

«Еңбек туралы негізгі заңдылықта» бекітілген: адам денсаулығына зиянды жұмыстарды орындау үшін жұмысшыларға арнайы жұмыс киімдерімен, аяқ киімдермен және т.б. қажетті жабдықтармен қамтамасыз етіледі. Денсаулыққа зиян жұмыстарда тегін сүт беріледі.

Жұмысшылармен жазатайым жағдай болғанда, оларға жоспардан тыс инструктаж жүргізіліп, жұмысшының жұмысын ауыстырады.

Шаруашылықтағы электр құралдарына, механизмдерге және  көліктерге мезгіл сайын тексеру жұмыстары жүргізіледі. Әрбір өндірістік мекемелерде көліктерге, механизмдерге және электр құралдарға бұзылғанын және қауіпсіздігін қадағалау мақсатында жауапты адамдар қойылады.

Мал шаруашылықтарында арнайы қадағалау жұмыстары және техника қауіпсіздігін сақтау, сиырларды сауу және қолдан ұрықтандыру кезінде сақтаған дұрыс.

Мал шаруашылық фермаларында вентиляция, екі жаққа ашылатын биік есіктер, кіреберісте дезинфекциялық тосқауыл болуы керек.

Төлдерді күтіп бағу үшінде техника қауіпсіздігі сақталуы тиіс. Төлдерге алғашқы күндері уыз беріледі. Күтуші уыз бергенде астаушаны жоғары көтеріп қоймайды, себебі төл тұрып ішуі тиіс. Күтуші төлге уыз берерде алдында ол қолын жуады, сонан соң сүтті 40ºС-қа дейін ысытып, таза ыдысқа құйып алып бұзауға ішкізеді. Күтушілерге арнайы халат беріледі, халат міндетті түрде ақ және таза болуы қажет. Күтушіқозыларға сүт бергеннен кейін ыдыстарды 3 %-дық хлорамин ерітіндісімен жуып шаяды.

Шаруашылықта жұмысшылардың жеке гигиенасы жөніндегі шаралар мұқият қаралады:

— жұмысшылар, бақташылар әр ай сайын диспансеризациядан өтіп, туберкулез және бруцелез   ауруларына тексеріледі. 

Өрттің алдын алу шаралары

Мал шаруашылық фермаларының жұмысшылары өрт сөндіруші құралдарымен жақсы таныс болуы керек. Мал шаруашылық фермаларында

өрт қалқандары болады.

Әр фермада өрт сөндіруші дружиналар болады. Шаруашылықтарда өрт қаупі туындаған кезде арнайы эвакуациялық жоспар бойынша жұмыс жүргізіледі.

Еңбекті қорғау жұмыстарын арттыру мақсатында қойылатын талаптар:

Еңбекті қорғау жұмыстарын жүргізу үшін арнайы дәріс оқылатын

бөлме тіркеледі.

Табиғатты қорғау

Табиғатты қорғау жұмыстарын арттыру мақсаттары: табиғатты қорғауға, табиғи ресурстарды қалпына келтіруге, қоршаған ортаны ластану мен бұзылудан қорғауға негізделген.

Табиғатты қорғау аспектісі атмосфера мен судың ластануын болдырмауға, тазалауға негізделген.

Табиғатын қорғау бағытындағы шаралар:

• шаруашылықта жыл сайын табиғатты қорғау жұмыстары атқарылады;
• нәжістерді биотермиялы қөңдеуден өткізу;
• өлген малдарды уақытында утилизацияға жіберу;
• су сауыттарын, су қоймаларын санитарлық қадағалау.

Жердің құнарлығын сақтау, арттыру бағытында көптеген шаралар қолданылады . Жайылымдарды минеральді тыңайтқыштар мен тыңайтады. Минеральді тыңайтқыштар арнайы қоймаларда сақталады. Бұл қоймалар шаруашылықтан 2-3 км, ал су  қоймаларынан 5 км алшақтықа орналасуы тиіс.

— Топыраққұрамындақаншалықты пестицид және гербицид мөлшері

   бар екенінқадағалаужұмыстарыжүргізіледі;

— Aрам шөптердіжоюмақсатындаагротехникалықшараларжүргізіледі;

— Судың тазалығын сақтау бағыттарында да санитарлық қадағалау жұмыстары атқарылады;

—  Шаруашылықтарда малды тек автосуаттары арқылы суғарылады;

— Барлық ауылшаруашылық техника құралдары арнайы гараждарда жуылады;

— Таза су қоймаларына ағымды сулардың өтпеуін қадағалайды.

Aтмосфера ауасының тазалығын қорғау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

 

       5 ҚОРЫТЫНДЫЛАР

1. Aлматы облысы, Талғар ауданы, Aрқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Aгро» серіктестігіндесиырларды жалпы зерттеу барысында анамнезі, клиникалық белгілері, несептің, қанныңжәне сүттің зертханалық қорытындылары бойынша кетоз ауыруымен ауыратын сиырларды балап іріктеніп алынды. Oларға емдік шара ретінде қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны қолданып, емдік тиімділігі анықталды.
2. Aлматы облысы, Талғар ауданы, Aрқабай мекенінде орналасқан «Байсерке-Агро» серіктестігінде кетозбен ауырған сиырлардың қанының көрсеткіштерінің динамикасы анықталды. Қанның құрамындағы глюкозаның, сілтілік қорының, несепнәрінің мөлшерлері бақылау тобына қарағанда тиісінше 48,8; 67,1 және 43,1%-ға жоғары, ал жалпы белоктың мөлшері 19,2; бейорганикалық фосфор 17,2 холестерин 25,9% төмендейтіндігі анықталды. 
3.   Қолданылған қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны қолдану айтарлықтай кетон денешіктері мен билирубиннің мөлшерлерін төмендететіндігі анықталды (тиісінше 5,12 және 2,24 есе);
4. Қолданылған қылқан жапырақты энергетикалық қоспаны қолдану сауын сиырлардың тәуліктік сүт деңгейін 12-15%-ға дейін жоғарылтатындығы анықталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР

1. Шаруашылықтардағы сиырлардың кетоз ауруының субклиникалық түрін анықтау үшін жем-шөп құрамын, қанды, несепті, сүтті кетонды денелерге зертханаларда жылына 2 рет тексеріп тұруқажет.
2. Кетозбен ауырған сиырлардың ағзасының күш-қуатын жоғарылату мақсатында қылқан-жапырақты энергетикалық қоспаны қолданудың тиімді жолдары ұсынылады.
3. «Байсерке-Aгро» серіктестігінде сиырлардың кетоз ауруының алдын алу үшін үшін жылына екі рет дисспансеризация жоспарлы түрде өткізілуі тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         

         7 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Сиябеков С.Т., Заманбеков Н.А., Казиев Ж.И., т.б. «Жануарлар ауруларының клиникалық диагностикасы» Оқулық Алматы, 2011 ж. Білім және ғылым министрлігінің грифімен.
2. Молдағұлов М.А., Есқожаев Ө.К., «Жануарлардың ішкі аурулары» Алматы 2011ж. Білім және ғылым министрлігінің грифімен.
3. Ягодин В.И., Кокшаров A.C., Антонов В.И., Орлова Н.И. Технология получения эфирного масла при комплексной переработке древесной зелени //Эфирные масла древесных пород. — Красноярск: Изд. КГТА, 2003.- С.51-53.
4. Ладинская С.И., Медников Ф.А. Выбор растворителя для экстракции зеленых пигментов из древесной зелени //Лесохимия и подсочка: Обзор, информ. /ВНИИПЭИлес-пром. — М. -2004. — № 3, С. 10-11.
5. Заявка на изобретение № 2013125728 от 5.06.2013. Хвойно-энергетическая добавка. Короткий В.П., Рыжов В.А., Турубанов А.И., Рощин В.И., Баюнова Е.А., Прытков Ю.Н., Рыжова Е.С.
6. 6. Рыжов В. А., Рыжова Е. С., Короткий В. П., Есипович А. Л., Казанцев О. А., Зенкин А. С. Хвойно-энергетическая кормовая добавка для животноводства // Научно-методический электронный журнал «Концепт». – 2014. – Т. 26. – С.

Колесов А.М. Эндемические болезни животных. Москва, 2005. С. 45-54.

7. Колесов А.М. Эндемические болезни животных. Москва, 2004. С. 56-68.
8. Живалев И.К. Популяционный цитогенетический анализ крупного рогатого скота. /Автореф. дисс, канд. биол. наук. — Дубровицы, 2002. С. 21
9. КазиевЖ.І., Сиябеков С.Т., Жануарлардың экологиялық эндемиялық аурулары., Алматы, «Нұр-Принт», 2010 ж
10. Визнер Э., Виллер З. Ветеринарная патогенетика. М., 2003. С 42-44.
11. Хаитов Р.М., Пинегин Б.В., Истамов Х.И. Экологическая иммунология. /Изд-во ВНИРО. Москва, 2002. С. 126-139.
12. Емельяненко П.А. Методические указания по тестированию естественной резистентности телят.// М., 2003. С 28 — 32.
13. Короткий В.П., Рыжов В.А., Трубанов А.И., Рощин В.И., Баюнова Е.А., Прытков Ю.Н., Рыжова Е.С. Хвойно-энергетическая добавка. Патент РФ 2013 125728. Бюл. №34 от 10.12.2014.
14. Колодынская А.А., Разина Н.Ю., Рощин В.И. О различии в групповом составе экстрактивных веществ хвои и побегов сосны обыкновенной. Химия древесины. №3, 2003. — с.74-78
15. Левин Э.Д., Репях С.М. Переработка древесной зелени. М.:Лесная промышленность, 2002. – с.120.
16. Островский Т.М., Аксёнова Е.Г., Абиев Р.Ш, Рощин В.И., Васильев С.Н., Ягодин В.И. Эсктрактор для древесной зелени. Патент РФ №2049808, Бюл.№ 34 от 10.12.2003.
17. Репях С.М., Левин Э.Д. Кормовые добавки из древесной зелени. М.: Лесная промышленность, 2003. – с. 96
18. Толстиков Г.А., Толстикова Т.Г., Шульц Э.Э., Толстиков С.Е., Хвостов М.В. Смоляные кислоты хвойных растений. Новосибирск.:, «Гео», 2011. – с.395
19. Ягодин В.И. Основы химии и технологии переработки древесной зелени. Л.: Ленингр. ун-та., 2002.- с.224

28.Науменко З. М., Ладинская С. И. Кормовые ресурсы леса. Агропромиздат, 2003. 192 с.

29. Заготовка и использование древесного корма в рационах сельскохозяйственных животных / Рекомендации для руководителей и специалистов сельхозпредприятий. Ульяновск : ГСХА, 2011. 8с.
30. Коноваленко Л. Ю. Использование кормовых ресурсов леса в животноводстве :науч. аналит. обзор «Росинформагротех», 2011. 52 с.
31. Эрнст Л. К., Науменко З. М., Ладинская С. И. Кормовые продукты из отходов леса. М. :Лесн. промышленность, . 168 с.
32. Универсальныйизмельчитель кормов УИК-4 URL: http://www.selma.ru/45 (дата обращения: 21.04.2016).
33. Репях С. М., Левин Э. Д. Кормовые добавки из древесной зелени. М. :Лесн. промышленность, 2003. 96 с.
34. Эрнст Л. К., Науменко З. М., Ладинская С. И. Кормовые ресурсы леса. РАСХН, 2006. 369 с.
35. Фуфачев В. С., Баранов Н. Ф., Ступин И. В. Совершенствование конструкции и исследование рабочего процесса двухступенчатой рубительной машины для измельчения отходов деревообработки // Улучшение эксплуатационных показателей сельскохозяйственной энергетики : Материалы 6 Международ. науч.-практ. конф. «Наука-Технология-Ресурсосбережение» : Сб. науч. тр. — Киров: ФГБОУ ВПО Вятская ГСХА, 2013. Вып. 14. С. 167-172.
36. Цыгарова М. В. Комплексное использование древесины [Текст]: метод. Указания. Ухта : УГ-ТУ, 2007. 55 с.
37. Вальщиков Н. М. Рубительные машины. Л. : Машиностроение, 2002. 328 с.
38. Баранов Н. Ф., Фуфачев В. С., Ступин И. В. Влияние угла скольжения на удельную работу резания древесины //Пермский аграрный вестник. 2015. № 2. С. 30-35.
39. Баранов Н. Ф., Фуфачев В. С., Ступин И. В. Определение силы затягивания материала ножом ру-бительной машины // Аграрная наука Евро-Северо-Востока. 2015. № 1. С. 70-75.05.12.04
40. Абдулхамидова С.В. Естественная резистентность и кислотно-щелочное равновесие у коров при различных рационах кормления, кетозе и остеодистрофии. Автореф. дис. канд. вет. Наук. Л.:Ленингр.вет.ин-т.2003,-16с.
41. Абрамов С.С., Арестов И.Г. и др. Профилактика незаразных болезней молодняка.- М.: Агропромиздат, 2002.-75с.
42. Акопов А.К. Профилактика нарушений обмена веществ у коров с помощью микроэлементов // Ветеринария.-2003.-№4.-С.54-56