Дипломдық жұмыс: Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының қоршаған орта жағдайының мониторингі

Мазмұны

 

Кіріспе

 

І-тарау.  Қазақстан аймақтарының экологиялық жағдайлары

1.1. Қазақстанның экологиялық проблемалары және оларды шешу

1.2 Жергілікті экологиялық проблемалар

1.3  Экологиялық   қауіпсіздікті  қамтамасыз  етудің   бағыттары    мен      негізгі қағидалары

1.4 Мемлекеттік экологиялық мониторинг

 

ІІ-тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының  қоршаған орта               жағдайының мониторингі

2.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингі

2.2 Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануы  басқару

2.3 Шымкент қаласы атмосфералық ауасының ластануын басқару

• Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық

 ауасының ластануын басқару

• Оңтүстік Қазақстан облыс ауа бассейнінің  ластану деңгейі   қауіптілігімен

топтау

 

3. Аймақтың тәуекел факторлары және басқару мәселелері

 

Қорытынды

Пайданалынған әдебиеттер

 

Қосымша

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

     XXI ғасыр кезеңінде адамдар мен табиғат арақатынастары жылдан жылға шиеленісіп, қоғамның дамуының табиғатпен үйлесімділігі өзекті мәселеге айналды. Бұған себеп жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен ғылыми- техникалық жаңалықтардың өнеркәсіп пен шаруашылыққа енгізілуі, мемлекеттердің жаппай өнеркәсіпті дамытуы. Соның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін зияны үнемі көбейіп келеді. Нәтижесінде пайдалы  кендер қорының жақын арада таусылуы, өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлердің толықтай жоғалуы,қоршаған ортаның  шамадан тыс ластану қауіпі төнуде. Өнеркәсібі дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, тіпті адамдардың денсаулығына кесірін тигізе бастады.

     Міне, сондықтан да табиғат қорларына құнтты болу, бұзылғандарын қалпына келтіріп отыру, оларды ұтымды пайдалану, ауаға, жерге, суға, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың борышы және абройлы міндеті болып саналады.

     Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүретін болғандықтан қоршаған ортаға келген зиян көзге көріне бермейді, бірнеше жыл өткесін ғана біліне бастайды. Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған шаралар тым  кеш болып нәтиже бермей , болмаса мезгіл өтіп кеткен соң көп күш, қаржы мен  материал жұмсауға тура келеді. Олай болса қолда барды сақтау мен ұтымды пайдалану – бүгінгі күн талабы екенін есте ұстағанымыз жөн. Табиғи ортаны сақтауға оны сауықтыруға және өндіріс орындарының тұрақты дамуына бағытталған кешенді және үйлесімді табиғатты пайдалану жүйесін қалыптастыру  өте өзекті мәселе. Өйткені бұрынғы кеңестік  жүйе біржақты табиғат ресурстарын  пайдалану саясатымен және әсери қару-жарақтар сынаумен біздің  территориямызда көтеген экологялық апатты жағдайлар қалдырды. Өкінішке орай, табиғатпен арақатынаста бұл талап ұмыт болып, бүгінгі пайдаға қызығып, болашақты ойламайтын болдық.

     Өндіріс орындарының күрт арту кезеңінде, ғылыми-техникалық жетілдірудің дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі күннің актуалды  проблемаларының бірі болып отыр. Бұл мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық экологиялық қате саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі организмдердің қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді. Қордаланған негізгі проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының арасындағы қарым-қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс дамымауы адамзатқа үлкен қауіптер туғызуы мүмкін. Қуаты энергия көздерімен және қазіргі заманғы жетілген техникамен қаруланған адамзат табиғатқа елеулі әсерін тигізе алары сөзсіз. Егер бұл әрекеттер мен табиғат заңдарын бұзу фактілері миллиондаған жылдар бойы орныққан байланыстарды бұзса, оның соңы – апаттық әкелуі мүмкін. Түптеп келгенде,   адамдар    қазіргі   уақытта   өз   іс — әрекеті  нәтижесінде   туындаған

 

апаттармен арпалысып жүр. Әсіресе, адамзаттың қоршаған ортаға әсері мен оған деген орныққан көзқарастарының биосферада қалыптасқан тепе – теңдіктерді сақтаудағы орны ерекше болып отыр. Егер адамзат қоғамы биосферадағы тіршілікті сақтап қалғысы келсе, онда олар табиғат байлықтарына және оларды  пайдалануғу деген көзқарастарын күрт өзгертуі қажет. Ғалымдарымыздың деректеріне көз жүгіртер болсақ, қазір жер бетінде таза ауасы, топырағы және суы бар аймақ жоқтың қасы. Осыған орай, жаңа эколгиялық көзқарастың мағынасы қоршаған орта және жаму жөніндегі Халықаралық комиссияның «Біздің ортақ болашағымыз» атты баяндамасында ашылды. Оның шешімдері мен ұсыныстары көптеген халықаралық конференциялрдың (Рио-де-Жанейро – 1992, Киото – 1997, Йоханнесбург – 2003) өзегі болды. Халықаралық қауымдастықтың және жеке елдердің табиғат ресурстарының оның ішінде табиғат сыйымдылығының шектеулі екендігіне көздері жеткеннен кейін тұрақты даму туралы ой-сана қалыптаса  бастады және антропогендік апаттарды болдырмайтын бірден-бір жолы деп танылды.

     Қазақстанда, өткен ғасырдың 90 жылдарынан бастап табиғатты жоспарлы түрде пайдалану мақсатына бағытталған экологиялық саясат қалыптасты. Бұл мелекетіміздің табиғатты қорғау мен оның ресурстарын ұтымды пайдалануды қолға алып отырғанын көрсетеді және дүниежүзілік қоғамға өзінің тұрақты даму  мен  экологиялық қауіпсіздікті қолдайтынын әрдайым дәлелдеп келеді. Ядролық қаруы бар мемлекеттер арасында бірінші болып олардан бас тартты.

     Қалыптасқан экологиялық жағдайларды ескере отырып, табиғатты өз қалпында тұрақтандыруды   дамыту мақсатында табиғатты қорғау мен оның ресурстарын ұтымды пайдалануды экономикалық басқару, реттеу және оған табиғатты пайдаланушыларды ынталандыру жолдарын қарастыру мен халықтардың табиғатпен бірлесе өмір сүру қағидаларын құру.

     Бүгінге қалыптасқан экономикалық жүйеде табиғатты пайдалану халықтардың әлеуметтік жағдайы мен денсаулығы және тән саулығымен тығыз байланыста қарастырылмаған. Сондықтан экологиялық жағдайды халықтың денсаулығын бағалап олардың өмір сүру әрекетімен қарастыру маңызды болып отыр. Бұл орайда табиғатты пайдаланудың әлеуметтік қатынастарының көрінісі болуы тиіс. Олар барлық деңгейде біртұтас қалыптасуы керек. Өнеркәсіп аймағындағы елді мекендердің     қоршаған ортаны ластануын төмендету және оны қалпына келтіру әрекеттерін жоспарлау, қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін тұрақтандыру және табиғатты пайдалануға қойылатын экологиялық талаптарды жетілдіру, қоршаған орта сапасын жақсарту және қоғамның жоғарғы дәрежелі экологиялық тұрақты даму деңгейіне жеткізу мәселелерін шешуде берілген мәліметтерді пайдалануға болады. Халықтардың экологиялық жағдайда өмір сүру  барысындағы тұрмыстық әлеуметтік жағдайларын басқаруда сұқпаттасу арқылы  обьективті және субьективті әсерлерін зерттеу маңыздылығы айқындалады. Себебі, қоршаған ортаның ластануынан экологиялық және әлеуметтік зияндар болуы мүмкін. Әлеуметтік зиян- адамдардың денсаулығына, әлеуметтік тұрмысына, тіршілігіне келтіретін зияндылық.   Бүгінге, кеңес   дәуірінен   қалыптасып  қалған   жағдаймен,     елді

 

мекендер өнеркәсіп маңында  бой көтерген, бұл елді мекеннің санитарлық техникалық жағдайлары яғни, ауыз сумен, канализация, электр жүйелерімен, автожолдармен т.б.  қамтамасыз етуі ірі өнеркәсіптердің есебінен жүргізілген. Бұған мысал, ретінде Қарағанды облысының қалалары: Қарағанды, Саран, Шахтинск «тас көмір өңдіру»  шахталарының, Теміртау, Жезқазған қалалары «металлургия» комбинаттарының, Байқоңыр қаласы «ғарыш кешені» маңында орналасқаны. Оңтүстік Қазақстан облысының  бірқатар ірі өнеркәсіп орындарының аумағында Шымкент, Кентау қалалары, Ащысай, Қыземшек, Таукент, Сас-төбе елді мекендері бой көтерген.     600 мыңнан астам адамдар мекендейтін Шымкент қаласының  селитебтік зонасында,  кеңестер одағы тұсында фосфор заводы, қорғасын заводы  толық жоба деңгейінде жұмыс атқарған . Бүгінге «Шымкентцемент»  ААҚ, «Петро Казакстан Ойл Продакте» ААҚ, «Энергоорталық-3» ААҚ жұмыс атқаруда. Шу-Сарысу уран кен провинциясы аймағында Таукент, Қыземшек, Тайқоңыр елді мекендері бой көтерген. Аталған елді мекендердің еңбекке жарамды халқының басым бөлігі өнеркәсіп саласында кен өндіру және өңдеу саласында еңбек атқарады. Өнеркәсіп саласының мамандарының бүгінгі күнге табиғатты қоғаудағы, оны сақтаудағы және ұтымды пайдаланудағы жолдарын, басқа сала мамандарынан қарағанда жете білсе керек. Алайда бүгінгі күнге, өнеркәсіп сала мамандарының, халықтың табиғатты қорғаудағы шешілетін өзекті мәселелер жөнінде көзқарастары зерттеліп баға берілмеген.

     Ғылыми техникалық жетістіктер табиғатты қорғау, пайдалану, тиімділігін арттыру жолында зор мүмкіншіліктер ашады. Бұл тенденция әсіресе, өткен ғасырдың екінші жартысында және осы ғасырдың он тоғыз жылдық арасында ғылыми техникалық жетістіктер арқасында табиғатты пайдалану, оның байлығын игеру қарқыны асқан жылдамдықпен артты. Өнеркәсіп ьірнеше есе өсті, шикізаттың жаңа түрлері іске қосылды, энергия қуатын, жер қойнауы байлықтарын пайдалану көбейді. Осының арқасында адамдардың мүмкіншілігі, табиғи ортаға тигізетін әсері артты. Ғылыми техникалық жетістіктердің табиғатқа екі жақты әсер етеді. Бір жағынан, өндіріске көп мөлшерде шикізат қолданылып, өндіріс қалдықтары көбеиіп, оның табиғи ортаға әсері артып, табиғи орта ластанады. Екінші жағынан, өнімнің бір өлшеміне жұмсалатын шикізат мөлшері азайды, технологиялық процестер жетілдірілді, олардың табиғатқа зиянды әсері шектелді, шикізаттың бір түрі екіншісімен алмастырылды, қалдықтар қайта қолданылды, сонымен бірге табиғатты қорғау шараларын ауқымды жүргізуге мүмкіндіктер ашылды. Алайда,    өнеркәсіп орындарына ғылыми техникалық жетістіктерді кеңінен ендіру барысында қоршаған ортаға келтірілетін зиянды шығындарды зерттеу, оларды анықтау қажеттілігі туындайды.

     Қоршаған ортаның ластануынан экологиялық және әлеуметтік зияндар болуы мүмкін. Өнеркәсіп жұмысшылары мен елді мекен халықтарының денсаулығына әсері бағалануы қажет. Бұл орайда халықтың аурушаңдығы, еңбекке жарамсыздығы, денсаулығының обьективті және субьективті әсермен  басқаруын зерттеу жүргізу   өз орнын   табады. Экологиялық   зиян      қоршаған

ортаның, атмосфераның, гидросфераның, флора мен фауна жағдайының  нашарлауына әкеліп соғады. Бұл орайда қалыптасқан экологиялық жағдайға баға беру маңыздылығын табады. Қоршаған ортаның атмосфералық ауасының, гидросферасының жағдайын, бүгінгі күнге сыналған лабороториялық әдістермен   зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оның қорытындысымен табиғатты қорғау шараларының жобаларын жасау қажеттілігі туындайды.    

Жұмыстың мақсаты:

    Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының экологиялық жағдайына баға беру,  аймақтың экологиялық жағдайының тәуекел факторларын және оны басқаруды талдау.

Зерттеудің міндеттері:

1. Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануына баға беру.
2. Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануына баға беру.
3. Оңтүстік Қазақстан облыстық ауа бассейнінің ластаушы элементтерінің динамикасы негізінде аймақтарды қауіптілігіне қарай топтау.
4. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша атмосфералық ауа қорғау шараларының тиімділігіне баға беру.

Жұмыстың жаңалығы.

Оңтүстік Қазақстан облысының 2010-2011 жылдар бойынша экологиялық жағдайына баға берілді және мониторинг жасалынды. Атмосфералық ауаның ластаушы заттардың динамикасы құрастырылды. Халықтың әлеуметтік, тұрмыстық жағдайымен  аурушаңдығына атмосфералық ауаның ластануымен болған,  өзіндік субьективті әсерін басқару жұмыстары, сұқпаттасу арқылы жинақалған мәлеметтермен қорытыланды.

Практикалық маңызы.

     Оңтүстік Қазақстан облыстық экологиялық жағдайына баға берудегі мәліметтердің қоршаған орта қорғау іс – шараларын ұйымдастыруда және жүргізуде өз орнын алады. Өнеркәсіп аймақтарында орналасқан елді мекендердің халықтарының әлеуметтік, тұтмыстық, денсаулық жағдайларын шешуге бағытталған бағдарламаларда пайдаланылады. Берілген мәліметтерді: экология, адам, жануар және өсімдіктер экологиясы пәндерін оқыту процесінде қолдануға болады.

Зерттеу зерзаттары мен әдістері.

     Зерттеу жүргізу нысандары ретінде  Шымкент қаласының селитебтік аймақтары, негізгі қала автожолдары, қала тұрғындары алынды.

     Шымкент қаласы атмосфералық ауаның өнеркәсіп және автокөлік шығыедыларымен ластауын лабороториялық зерттеу жұмыстарын «Оңтүстік Қазақстан облыстық санитарлық – эпидемиологиялық   сараптау орталығы» мен

 «Оңтүстік Қазақстан облыстық аумақтық  қоршаған ортаны қорғау басқармасы» лабороторияларында жүргізілді. Атмосфералық ауаның лабороториялық зерттеулерінде, 8 ауа ластаушы заттарының, атап айтқанда:   күкіртті ангидрид, күкірт сутегі, көміртек тотығы, азот тотықтары, аммиак, көмірсутектер, ұшпалы органикалық қосылыстар, галогенденген қорғасынның қосылыстары -800 зерттеулерде, менің жеке қатысуымда анықталды.

     Облыс орталығы мен аудандардың атмосфералық ауасының химиялық элементтермен ластану деңгейінің динамикасын басқару үшін, Оңтүстік Қазақстан облысы аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының 2007-2010 жылдар аралығындағы статистикалық есеп мәліметтері пайдаланылды.

     Халықтың әлеуметтік, тұрмыстық жағдайымен  аурушаңдығына атмосфералық ауаның ластануымен болған  субьективті әсерін басқару үшін, сұқпаттасу анкеталары құрастырылды. Қала тұрғындары арасында 250 респонденттерден анкеталар жинастырылды.

     Жүргізілген лабороториялық зерттеулер сынамаларының қорытындысы, сұқпаттасу анкеталары жалпыға мәлім статистикалық әдістермен зерделенді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І-ТАРАУ ЖҰМЫСТЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ: ҚАЗАҚСТАН АЙМАҚТАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ

 

1.1. Қазақстанның экологиялық проблемалары және оларды шешу

 

     Қазақстан Республикасында XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап табиғатты жоспарлы пайдалану мақсатына бағытталған экологиялық саясат қалыптасты. Қазақстан өзінің тұрақты даму  мен  экологиялық қауіпсіздікті қолдайтынын әрдайым дәлелдеп келеді. Ядролық қаруы бар мемлекеттер арасында бірінші болып олардан бас тартты. БҰҰ қоршаған орта жөніндегі (Рио-92) конференциясының қорытынды құжаттарына қол қойды, климаттың өзгеруі, тақырлануымен күрес, биологиялық алуандықты сақтау жөніндегі маңызды хлықаралық конвенцияларға қосылды. Орхус және Еуропа экономикалық трансшекаралық конвенциясын бекітті.

     Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер нәтижесі экологиялық саясатпен тікелей байланысты. Экологиялық стратегияның негізгі мақсаты экологиялық қолайлы орта құру үшін  табиғат пен қоғамның арақатынасындағы үйлесімділікке қол жеткізу болып табылады. Осыған байланысты төрт басым бағыт айқындалды:

— Экологиялық қауіпсіз қоршаған орта құру.

— Табиғат ресуртарын теңдестікті сақтай отырып пайдалану.

— Өсімдіктер мен жануарлар әлемінің алуан түрлулугін сақтау.

— Экологиялық білім беру.

     Экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық іргелі бөлігінің бірі болып табылады. Ол экологиялық теңдестіктің тұрақтылыгымен, табиғи ортаға шектен артық антропогендік әсерлерден қоғамның қорғалуымен анықталады. Қазақстанда табиғи ортаның жағдайы өте күрделі, шешілмеген мәселелер көп. Негізгі  экологиялық мәселелер – қалаларда ауаның ластануы, өндірістік және тұрмыстық қалдықтьардың күннен-күнге көбейіп жинақталуы, ауылшаруашылықжерлерінің азуы тақырлануы, жер бетіндегі және оның қойнауындағы су көздерінің ластануы, территориялардың радиоактивтік ластануы, Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле, Шу, Талас, өзендеріне көршілес территориялардан лас сулардың құйылуы. Әмудария және Сырдария өзен бассейндерінде жоғарғы қарқынмен суармалы егістіктерді дамыту Арла қасіретін туғызды. Каспий теңізінің суының көтерілуі мұнай ұңғыларын су астында қалдырып, теңіздің биологиялық ресурстарына қауіп төндірді.Республикамыздың аумақтарының алты уранкен табиғи провинцияларының болуы және ол жерлерде уранды өндіру, өңдеу жұмыстары жүргізілуі, өнеркәсіптің жаңа орындарын ашу сонымен бірге, бұрынғы әскери және сынақ полигондарының ( Сарышаған, Капустин Яр, Азғыр және т.б.) территориялары радиоактивті және химиялық заттармен ластанды.

     Қалалар мен елді мекендерде халықтың денсаулығына теріс әсер ететін факторлар – ауаның ластануы және сапалы ауыз судың жеткіліксіздігі. Ауасы аса  ластанған  қалалар – Балқаш, Теміртау,  Риддер,  Өскемен, Ақтөбе, Алматы, Зырян, Шымкент, Тараз. Ауаны негізгі ластаушы заттар: шаң, күкірт, және азот тотықтары, көмірсутектер, металл тотықтары және т.б.  Олар     жылу-энегетика

кәсіпорындары жылына атмосфераға миллион тоннаға жуық зиянды заттар шығарады. Атмосфераның ластануына өндіріс және тұрмыс қалдықтары, олардың үйінділері, шлактары едәуір үлес қосады. Автокөлік Республикамыздың  бірнеше ірі қалаларда ауаны негізгі ластауш көздеріне айналды.

     Қазақстанда су ресурстарының тапшылығы табиғат ресурстарын ұтымды игеріп, өндіргіш күштерді дамытып, халықтың игілігін арттыруға негізгі кедергілердің бірі болып отыр. Қазақстанның орташа жылдық өзен-су қоры 100 км3 астам, оның 56 км3 территориямызда қалыптасады. Өзен ағыстары көлемі бойынша Қазақстан әлемдегі сумен аз қамтамасыз етілген елдер қатарына кіреді. Елімізде таза экологиялық ахуалды қалыптастыру үшін: су көздеріне тазартылмаған ақаба, кәріз суларды төгуді  және басқа жағымсыз әрекеттерді тоқтату керек. Пайдаланылатын су көздерін (қоймаларын, өзендерді көлдерді және т.б. су нысандарын) қажетті деңгейде  судың тазалығын сақтайтын құрылыстармен , құрылымдармен қамтамасыз ету керек. Халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету үшін суды тұтынуға дайындау технологиясын жаңартып, тиімді  су тазарту құрылымдарын қолданып, су жүйелерін жетілдіру қажет болада. Жер асты суларын пайдаланып, жайылымдарды суландыруды қолға алу керек.

     Республика территориясының  жартысына жуығы (48,2 %) ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылады. Оның басым бөлігі жайылым. Өнеркәсіп аймақтарында такен өндірісінің қалдықтары үйілген территориялар, мұнай ұңғыларының орындары 60 мың га ауданды ластап жатыр. Еліміздің территориясының 6 % астамын алып жатқан әскери полигондар, ғарыш айлағы, бұрынғы атом қаруын сынаған аймақтар әр түрлі зиянды заттармен ластанған.

     Қоршаған ортаны ластауға өндіріс және тұрмыстық қалдықтар да үлес қосуда. Қазір 20 млрд. т астам қалдықтар жиналған. 14 млрд.т қара және түсті металлургия қалдықтары 50 мың га жерді алып жатыр. Жыл сайын 14 млн.м 3 тұрмыстық және 500-700 млн.т өндірістік қалдықтар шығарылады, оның 92 млн т улы қалдықтар. Жан басына есептегенде елімізде жылына 50 тонна тау жыныстары өнделіп және өңделеді. Оның 95 % қалдыққа шығады.

     Қазақстанның көп бөлігі қуаң аймақта орналасқан және оның аумағының шамамен 66 % -і түрлі деңгейде шөлейттену процестеріне бейім. Алдын ала есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егістік эрозиясынан, қайталама тұзданудан және басқа да себептен алынбаған кіріс шамамен 300 миллиард теңгені құрайды. Қазақстан үшін елеулі ішкі қатерді білдіретін жердің шөлейттенуі мен тозуы прблемасы шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа массаларының ластаушы заттарды алыс қашықтыққа  жеткізуі нәтижесінде біртіндеп трансшекаралық проблемаға айналуы мүмкін. 2005 жылдың барысында шөлейттенудің көлемі мен  құрғақшылықтың теріс әсерінің алдын алуға және қысқартуға,тозған жерлерді және топырақтың құнарлылығын қалпына келтіруге, ресурстық  базаны сақтауды  және немесе қалпына келтіруді қамтамасыз ететін,  халықтың экологиялық қауіпсіздігін нығайтатын тұрақты жер  пайдаланудың   экономикалық тетіктерін   әзірлеу   мен енгізуге, сондай-ақ                                                                                                                                    

шөлейттенумен күрес процесінде халықтың кең қауымынын хабардар болуы мен қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен күрес жөнінде  бағдарлама әзірлеу және бекіту қажет. Бағдарламаның негізгі нәтижелері шөлейттену процестерін болдырмау және жердің тозуы ауқымын қысқарту, шөлейттенумен күрестің экономикалық тетіктерін енгізу. Ауылшаруашылығы жерлерінің өнімділігін арттыру болмақ.

     Қазақстан су ресурстарының үлкен жетіспеушілігі елдерінің санатына жатады. Қазіргі уақытта су обьектілерін тау-кен өндіру, металлургия және химия өнеркәсібі кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері қарқында ластауда және  ол нақты экологиялық қатер төндіреді. Ертіс, Нұра, Сырдария, Іле өзендері, Балқаш көлі неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Су обьектілеріне антропогендік салмақ пен олардың калпына келтіру қабілетінің арасындағы теңгерімсіздік экологиялық қолайсыздықты іс-жүзінде баолық ірі өзен бассейіндеріне тән етті, ал су шаруашылығының мұқтаждарын жеткілікті қаржыландырмау су шаруашылық обьектілерінің барынша қанағаттанғысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-күйіне және халықты ауыз сумен  қамтамасыз ету проблемаларының тым шиеленісуіне себеп болды. Бұл проблемаларды шешу үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 21 қаңтарындағы № 71 қаулысымен су ресуртарын сақтау және ұтымды пайдалану проблемаларын шешудің негізгі жолдары айқындалған. Экономиканың су секторын дамытудың және Қазақстан Республикасы су  шаруашылығ саясатының 2010 жылға дейінгі тұжырымдамасы  қабылданды. Сондай-ақ халықты жеткілікті көлемде және кепілді сападағы ауыз сумен тұрақты  қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 23 қаңтардағы № 93 қаулысымен «Ауыз су» салалық бағдарламасы  бекітілді, Қазақстан Республикасының Су кодексі және «Су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативтері туралы» Қазақстан Республикасы Заңы қабылданды, 2006-2010 жылдары  негізгі су бассейндерінің су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың схемаларын әзірлеу  жөніндегі жұмыстар жүргізілетін болады. Қабылданған бағдарламалық  құжаттардың шеңберінде 2006 жылы іске асырылуы суды қажет ететін  өндірістер дамуының қарқыны мен көлемін шектеуге, су үнемдейтін технологияларды, су пайдаланудың айналымы және тұйық жүйелерін жаппай енгізуге, өнім бірлігіне  және пайдалану шығындарына жекелей су пайдалануды азайтуға, су шаруашылық жүйелерін есепке алу мен реттеудің казіргі заманғы құралдарымен жарақтандыруға мүмкіндік беретін сумен қамтамасыз ету жөніндегі республикалық мақсатты бағдарлама әзірлеу қажет. Бағдарлама су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемнің қолданыстағы ставкаларын саралау , су шаруашылық обьектілерін ұстау мен жөндеу жөніндегі шығыстарды өзін-өзі ақтауға кезең-кезеңмен көшіре отырып, су пайдаланушыға су жеткізу жөніндегі қызмет   үшін   баға   белгілеуді   оңтайландыру   жөніндеі       іс- шараларды  да дамытуға тиіс. Өзен  экожүйелеріне ауырпалықты азайту мақсатында және олардың ластануы мен қоқыстануы мен   қоқыстануының алдын алу үшін 2006-2010 жылдар барысында пайдаланылатын барлық су обьектілері үшін су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобалары әзірленетін болады, 2006-2007 зиянды әсердің мүмкін болатын шекті нормативтерін және судың жай-күйінің мақсатты көрсеткіштерін әзірлеу жөніндегі ғылыми-қолданбалы зерттеулердің кешені жүргізіледі, ол су обьектілеріне ластаушы заттар төгінділерін таңбалыдан жиынтық нормалауға кезекң-кезеңмен көшіруді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Осының бәрі вғынды суларды тазартатын құрылыстарды салу мен қайта  жаңғырту кезінде жаңа технологияларды енгізуді жеделдетеді. Қолда бар су ресурстарының санын ұлғайту мен сапасын жақсарту үшін су жетіспеушілігін тартып отырған өңірлерде өзен ағынын реттеу жөніндегі, оның ішінде бассейн аралық қайта бөлу, сондай-ақ жер асты ауыз суларын пайдалануды жеделдету жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет.

     Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су обьектілерін, атмосфералық ауа мен топырақты ластау, қауіпті технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткізу, пайдалы қазбалардың шектес жатқан кен орындарын игеру, бірегей табиғи кешендерді сақтау мәселелері жатады. Трансшекаралық  экологиялық проблемалар елдің экологиялық қауіпсіздігіне нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық шарттар шеңбернде көршілес мемлекеттердің бірлескен іс-қимылдарымен қамтамасыз етіледі. 2004 жылдың басында Қазақстан Қауіпті қалдықтарды трансшекаралық тасымалдау мен оларда аулаққа шығаруды бақылау туралы  Базель конвенциясына қосылды, бұл қауіпті қалдықтарды декларациялау жөніндегі жаңа кеден ережелерін белгілеуге және кейіннен олардың қайталама шикізат пен өнім түрінде республика аумағна олардың қайтадан түсуін болдырмауға және қорғау проблемасын шешуге бірыңғай құқықтық тәсілдерді қалыптастыруға мүмкіндік беретін Трансшекаралық ағын сулар мен халықаралық өзендерді қорғау мен пайдалану жөніндегі Хельсинки конвенциясына қосылды. Алайда, Отралық Азия өңірінің қалған елдері бұл конвенцияға қосылмағандақтан, траншекаралық ағын сулар ағыны дұрыс та әділ пайдалануды қамтамасыз ету, қауіпті заттардың құйылуынан ықтимал трансшекаралық әсердің алдын алу, «ластаушы төлейді» қағидатын орындау жөнінде шаралар қолданған жоқ. Бүгінге, бұл жағдай шешуге, яғни Траншекаралық сипаттағы экологиялық қатерлердің алдын алу және жою үшін: 2006-2007 жылдары Қазақстан мен іргелес мемлекеттердің шекаралас аудандарын экологиялық басқару жөніндегі бірлескен зерттеулер жүргізу; Орталық Азия мемлекеттерінің Хельсинки конвенциясына қосылуы жөніндегі Қазақстанның бастамасын өткізу арқылы трансшекаралық су проблемаларын шешу, бірегей табиғи кешендерді сақтау мақсатында 2006-2007 жылдар барысында ішінде Батыс Тянь-Шань мен Алтай-Саян өңірінде трансшекаралық биосфералық аумақтар құру қажет. Қабылданған шаралардың нәтижелері ықтимал трансшекаралық экологиялық қатерлерді анықтауға, азайтуға және  жоюға жәрдемдесетін болады.

 

 

1.2 Жергілікті экологиялық проблемалар.

 

     Атмосфераның негізгі ластануы түсті металлургия, жылу энергетикасы, қара металлургия, мұнай-газ кешені кәсіпорындары мен көлік шығарындыларымен байланысты. Атмосфералық  ауаның ластануынан қатердің нақтылығы халық денсаулығының нашарлауына да және қоршаған ортаның тозуына әсер етеді. Атмосфералық ауаның проблемасы негізінен республика халқының жартысына жуығы өмір сүретін ірі қалалар мен өнеркәсіптік  агломераттарға тән.         Барынша ластанғандар қатарына 10 қала, оның ішінде 8 қала ауасы жоғары деңгейде ластанған қалаға жатқызылады. Қалаларда ауа ластануының жоғары деңгейінің себебі — өндірістің ескірген технологиялары, тиімсіз тазартқыш құрылыстар, қолданылатын отынның төмен сапасы, қуаттың жаңғыртылатын және дәстүрлі емес көздерінің аз пайдаланылуы болып табылады. Кәсіпорындардың 20% -тен астамының нормативтік санитарлық-қорғау аймағының болмауы себепті өндіріс орталықтары халқының басым бөлігі зиянды шығарындылардың әсері жоғары аймақта тұрып жатыр. Автомобиль санының күрт көбеюі ірі қалаларда (Алматы, Өскемен, Шымкент) көміртегі оксиді мен азот диоксиді жиналуын ұлғайтады, мұндай заттардың орташа жалдық шоғырлануы бұл  қалаларда шекті мөлшерден асып түседі. Ауа бассейнінің ластануы, сондай-ақ көмірсутегі шикізатының бұрынғы кен орындарын дамытумен және жаңа кен орындарын дамытумен және кен орындарын игерумен де байланысты, бұл атмосфераның күкіртсутегімен, меркаптандармен ластануын ұлғайта түседі. Алауларда ілеспе газдың жағылуы қызған газдардың, күкірт пен азот оксидтердің едәуір көлемін атмосфераға шығарумен қатар жүреді, кен орындарының төңірегінде жоғары жылу аясы қалыптасады. 1993 жылдан 2000 жыдға дейін зиянды заттардың атмосфераға шығарылуы негізінен өндіріс құлдырауының есебінен 5,1 млн. тоннадан 3,2 млн.тоннаға дейін кеміді. Соңғы жылдары экономиканың өрлеу жағдайларының өзінде атмосфераға зиянды заттардың шығарылуын 3,2-3,4 млн.тонна деңгейінде тұрақтандыруға міндетті мемлекеттік экологиялық сараптаманың жаппай енгізудің және қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік бақылау жүргізудің нәтижесінде қол жеткізілді. Мүндай тетіктерді одан әрі жетілдіру 2010 жылдан кейін қоршаған ортаны мөлшерден тыс ластайтын кәсіпорындарға қойылатын экологиялық талаптарды күшейту арқылы шығарындыларды жоспарлы түрде төмендетуге кірісуге мүмкіндік береді. Ауа бассейнінің ластануының жоғарылау қаупін болдырмау жөніндегі қажетті шаралар қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қысқа мерзімді бағдармаларда көзделетін болады.

     Радиоактивті ластану Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігіне елеулі нақтылы қатер төндіреді. Олардың көздері мынадай негізгі  төрт топқа бөлінеді: -жұмыс істемей тұрған уран өндіруші және уран өңдеуші кәсіпорындардың қалдықтары (уран кен орындарының үйінділері, өздігінен  төгілетін ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желілердің бөлшектелген жабдығы);

-ядролық қаруды сынау нәтижесінде ластанған аумақтар;

-мұнай өндіру өнеркәсібі мен мұнай жабдығының қалдықтары;

-ядролық реакторлардың жұмысістеуі нәтижесінде пайда болған қалдықтар мен радиоизотоптық өнім (иондаушы сәулеленудің пайдаланудан шыққан көздері).

Қазақстанда табиғи радиоактивтіліктің жоғары деңгейін беретін уран беруші алты ірі геологиялық өңір, көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын кеніштер, уран өндіруші кәсіпорындар мен ядролық жарылыстар жасалған жерлерде шоғырланған қалдықтар бар. Қазақстан аумағының 30 % -інде адам денсаулығына айтарлықтай қауіп төндіретін табиғи радиоактивті  газ-радонның  жоғары бөлінуінің  ықтимал мүмкіндігі орын алған. Радионуклидтермен ластанған суды ауыз су мен шаруашылық мұқтаждар үшін пайдалану қауіпті болып табылады. Қазақстанның кәсіпорындарында иондаушы сәулелердің пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздері бар және радиациялық зерттеу барысында 16-сы адам үшін өте қауіпті болған 700-ден астам бақылаусыз көздер анықталып, жойылды. Халықтың радиоактивті улануын және қоршаған ортаның ластану  қаупінің алдын алу үшін: радиоактивті ластану көздерін түгендеу жөніндегі жұмысты аяқтау және 2006 жылға дейін табиғи радиоактивтіліктің хадықтың денсаулығына теріс әсерін зерттеуді қамтитын бағдарлама әзірлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған алаңдарды таңдау мен табиғи құрылыс материалдарын пайдалану кезінде шектеу шараларын қабылдау; ауыз судың табиғи көздерінің радиоактивті ластануына бақылау жүргізу және Мұнай ұңғымалары мен өздігінен төгілетін және өздігінен ағатын гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және конвервациялау бағдарламасының шеңберінде радионуклидтердің жоғары құрамы бар гидрогеологиялық ұңғымаларды жою; жоғары радиациялық сәуле алу қаупі туралы халықты уақытылы хабардар ету жөнінде шаралар әзірлеу; 2006 жылға қарай Уран өндіру өнеркәсібінің радиоактивті үйінділерін түгендеу және олардың қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерін айқындау жөніндегі жұмысты аяқтау қажет. Проблеманың кешенді шешілуі радиоактивті қалдықтарды ұқсату мен көму жөнінде мамандандарылған ұйым құруды көзделуі тиіс. Аталған іс-шараларды  жүргізудің нәтижесі халықтың сәуле алуы мен қоршаған ортаның радиоактивтік ластануын төмендету болмақ.

     Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың туындауы елдің экологиялық қауіпсіздігіне нақты қатер төндіреді. Қауіп апатты жер сілкінісі, көшкін, сел, сырғыма, су тасқыны, өрт, өндірістік обьектілердегі қауіпті өнеркәсіп және басқа да авариялардың нәтижесінде адамның өміріне, денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келуіне байланысты. 1994 жылдан бастап төтенше жағдайлар салдарынан Қазақстанда шамамен 40 мың  адам қайтыс болды және 250 мыңнан астам адам зардап шекті. Сараптамалық басқару бойынша төтенше жағдайлардан (жаһандақ дүлей апаттар болмаған кезде) келетін тікелей және жанама зиян жыл сайын шамамен 25 миллиард теңгені құрайды. Орман өрттерінің экожүйелерге елеулі зиян тигізуі жалғасып отыр.  Бұл орайда оларды уақтылы анықтау проблемасы шешілмеген. Орман өрттермен күресудің сенімді және экономикалық жағынан тиімді авиациялық құралдары жоқ. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарларын   азайту  үшін:         өрт    және  өнеркәсіп  қауіпсіздігі саласындағы

мемлекеттік бақылау мен қадағалау жүйесін, болжау қызметтерінің жұмысын жетілдіруге  мемлекеттік материалдық резервті, елдің авариялық-құтқару күштерін және жедел әрекет ету күштерін қалыптастырудың негіздерін қайта қарауға бағытталған. Төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жоюдың мемлекеттік жүйесін 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасын әзірлеу;

     2007 жылға дейін көмірсутегі кен орындарын игерудің геодинамикалық қауіпсіздігінің бағдарламасын қабылдау және геодинамикалық мониторинг жүйесін құру; 2006-2007 жылдары орман өрттерін жою жөніндегі қымбат тұратын шаралардан жеңіл ұшақтардың жеке паркі бар мамандандырылған  бөлімшелер құрумен әуе патрулінің көмегі арқылы уақытылы ерте табу мен оларды бастапқы сатысында сөндіру жөніндегі алдын алу шараларына көшу үшін орман өрттері туралы хабарландырудың бірыңғай жүйесін құру қажет. Төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою жөніндегі іс-шаралардың орындалуы зардап шеккен санын төмендетуге және келеңсіз салдарлардан материалдық зиянды азайтуға мүмкіндік береді.

 

1.3 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары мен негізгі қағидалары.

 

     Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы экологиялық мониторингті дамытудың деңгейі қазіргі заманғы талаптарға жауап бермейді. Өлшеу аппаратурасымен жарақтануы қажетті деңгейдің 40-тан 80 %-іне дейін бола отырып, бақылау пункттерінің мемлекеттік желісі олардың оңтайлы санының 20% — ін ғана құрайды. Бақылау және өлшеу техникалық құралдарының тозуы алынатын ақпараттың көлемі мен растығының азаюына әкеледі. Түрлі министрліктер мен ведомстволар мониторингінің жүйесін жеткіліксіз ведомствоаралық үйлестіру қоршаған ортаның жай-күйін толық көлемде әділ басқаруды жүзеге асыруға және уақтылы жедел ақпарат алуға мүмкіндік бермейді.

     Ведомстволық мониторингтің барлық  кәсіпорындары мен мекемелерін, сондай-ақ өндірістік мониторинг жүйелерін енгізе отырып, геоақпараттық жүйелер негізінде қоршаған орта мен табиғи ресурстардың экологиялық мониторингінің бірыңғай мемлекеттік жүйесін құру жөніндегі шараларды шұғыл түрде қабылдау талап етіледі. Оның жұмыс істеуі үшін ақпаратты жинау, жүйелеу, сақтау және тарату үшін экологиялық ақпарат қорын құру, бақылау және өлшеу жүйелерінің қазіргі материалдық-техникалдық базасын жағғырту, барлық мүдделі мемлекеттік органдардың өзара іс-қимылын ұйымдастыру үшін нормативтік құқықтық актілерді қабылдау қажет.           

     «2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын іске асыру бойынша 2005-2008 жылдары атқарылатын шаралар Жоспары Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 19 сәуірдегі  №316  Қаулысымен бекітілген» 2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы «Қазақстан-2030» Стратегиясының шеңберінен шыға отырып жасалған. Қоршаған орта жағдайының нормативтік көрсеткішіне жетумен қатар

экологиялық қауіпсіздіктің оптимальді  деңгейін қамтамасыз ету аталмыш тұжырымдама ережелерінің кезеңмен жүзеге асырылуын ұсынады. Бірінші кезең (2005-2008 жылдар) – қошаған ортаның ластануын төмендету және оны қалыпқа келтіру әрекеттерінің жоспарын жасау. Екінші кезең (2010-2010 жылдар) – қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін тұрқтандыру және табиғатты пайдалануға қойылатын эколгиялық талаптарды жетілдіру.

Үшінші кезең (2011-2015 жылдар) – қоршаған орта сапасын жақсарту және қоғамның жоғары дәрежелі экологиялық тұрақты даму деңгейіне жету.   Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары экологиялық  қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүлде жаңа мемлекеттік жүйесінің құрылуының және қалыптасуының,  Қазақстан Республикасының  қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесін – қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз етті. Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғат пайдаланудың көбінесе шикізат жүйесі қалыптасты. Сондықтан әзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі жақсаруы әзір бола қойған жоқ  әлі ол бұрынғысынша биосфераның тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік әрекеті үшін қажетті қоршаған ортаның сапасын оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің тозуымен сипатталады. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы  мемлекеттік саясаттың негіздері Қазақстан Республикасы Президентінің 1996  жылғы 30 сәуірдегі өкімімен мақұлданған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына енгізіліп, онда өтпелі кезеңнің эколгиялық басымдықтары, атап айтқанда, жекешелендірудің экологиялық проблемалары, табиғат қорғау заңнамасының, мемлекеттік бақылау және сараптаманың, табиғат пайдаланудың экономикалық тетіктерінің, қоршаған орта мониторингінің жүйесін құру қажеттілігінің   мәселелері қарастырылған болатын.Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды пайдалануға көзқарастардың өзгеруіне, қоршаған ортаны сақтауды ескере отырып, әлеуметтік- экономикалық дамуды жүзеге асыруға негіз болды.

     Аталған «Тұжырымдаманы» қабылдаған сәттен бастап Қазақстан Республикасында қоғамдық дамуда елеулі өзгерістер болды. Мемлекет дамуының стратегиялық құжаттары әзірленді, табиғат қорғау заңнамасының негізі құрылды, қоршаған ортаны қорғау қызметін басқару жүйесі құрылды. Мысалы 1997 жылы « Қоршаған ортаны қорғау туралы», Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы», «Экологиялық сараптама туралы», 1998 жылы — «Радиациялық қауіпсіздік туралы» Заңдар, ал 2003 жылы «Атмосфералық ауаны қорғау туралы» Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында Президенттің «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» (1996 жыл) және «Мұнай туралы» (1995 жыл) заң күші бар Жарлықтары, 2004 – Орман, Су және Жер кодекстері қабылданды. Заңға тәуелді қажетті нормативтік құқықтық   актілердің   көпшілігі   әзірленіп,  бекітілді.   Заңнаманы     жетілдіру

                                                                                                                                   мақсатында республикада оны дамыған елдердің заңнамасына жетілдіру және халықаралық  стандарттарды енгізу бағыты алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияға қол қойды және оларды іске асыру жөніндегі іс-қимылды ұлттық жоспарлары әзірледі. Экологиялық сараптау жүйесі, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс жолға қойылды. Тұжырымдаманың міндеттерін орындау нәтижесінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік бақылауды күшейту және міндетті экологиялық сараптаманы енгізу есебінен 90 жылдардың басымен салыстырғанда қоршаған ортаны ластаудың қарқыны едәуір төмендеді. Алайда, мемлекеттің экологиялық осал аумақ және шешілмеген экологиялық проблемалар мәртебесі сол күйінде қалып отыр. Жоғарыда айтылғандармен байланысты елдің стратегиялық басымдықтарына сәйкес қазіргі жағдайдағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің міндеттерін түбегейлі қайта қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде .

     Жаңа Тұжырымдамада іске асырылмаған міндеттерді шешу ұсынылады. Олардың ішінде: экологиялық қауіпсіздік пен табиғат пайдаланудың аса маңызды проблемалары бойынша зерттеулердің, оның ішінде іргелі ғылыми зерттеулердің ілгерілемелі дамуын қамтамасыз ету; қоршаған ортаның  жай-күйіне мониторингтің бірыңғай жүйесін енгізу; Қазақстан Республикасының аумағын экологиялық аудандарға бөлу және аталған аймақтарды арнаулы картографиялау ұсынылады. Осыған орай, Мемлекеттің экологиялық қауіпсіз дамуы мынадай қағидаттарға негізделеді олар;

-Табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық мүмкінді шектерін айқындайтын және қоршаған ортаны сапалы теңгермелі басқаруды қамтамасыз ететін шектеулердің,  нормативтердің және шаруашылық әрі өзге де қызмет жүргізу ережелерінің ғылыми-негізделген кешенін енгізу жолымен мемлекеттің тұрақты дамуы үшін барлық қоғамдық  қатынастарды реттеуге экожүйелік тәсіл;

-Экологиялық қауіпсіздіктің өңірлік және жергілікті міндеттерінің экологиялық қатерлердің алдын алудың жаһандақ және ұлттық мақсаттарына бағыныштылығы;

-Қоршаған орта мен адамның денсаулығына келтірілген залалды өтеудің міндеттілігі (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейді);

-Өндірістік күштерді дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық  теңгермелі (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);

-Шаруашылық және өзге де қызметінің қоршаған ортаға әсерін одан кейінгі экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалармен басқарудың міндеттілігі;

-Халықтың экологиялық ақпаратқа қол жетімділігін қамтамасыз ету және оның эколгиялық проблемаларды шешуге қатысуы;

-Халықаралық ынтымақтастықтағы әріптестік және халықаралық құқық нормаларын сақтау.

     Мемлекеттің экологиялық қауіпсіздік шолымен дамыуымыз, Қазақстан Республикамыздың дүние жүзілік деңгейде өз орнын алады. 

 

1.4 Мемлекеттік экологиялық мониторинг

 

     Бүгінгі күнге, Қазақстан Республикасында мемлекеттік экологиялық мониторинг (қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингі) – табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен  қоршаған ортаның, табиғи ресурстардың жай-күйінің өзгерістерін басқару, болжау және бақылау мақсатында олардың жай-күйін қадағалаудың кешенді жүйесі мен атмосфералық ауа, жер, жер үсті мен жер асты сулары, жер қойнауы, жануарлар және өсімдіктер дүниесі, сондай-ақ климат пен Жердің озон қабаты, экологиялық жүйелер, қоршаған ортаның халықтың денсаулығына әсер ететін факторлары мемлекеттік экологиялық мониторинг обьектілері болып табылады. Табиғи ресурстар мониторингі мынадай түрлерді қамтиды:

• жер мониторингі;
• су обьектілері және оларды пайдалану мониторингі;
• жер қойнауы мониторингі;
• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мониторингі;
• таулы экожүйелер мен шөлейттену мониторингі;
• орман мониторингі;
• жануарлар дүниесі мониторингі;
• өсімдіктер дүниесі мониторингі.

     Табиғи ресурстар мониторингін Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес арнайы уәкілетті мемлекеттік органдар жүзеге асырады.

     Жер мониторингі болып жатқан өзгерістерді уақтылы анықтау, оларды басқару, олардың одан әрі қанат жаюын болжау және теріс процестер салдарының алдын алу және жою жөнінде ұсыныстар әзірлеу мақсатында жүргізілетін жер қорының сандық және сапалық жай-күйіне базалық (бастапқы), жедел, мерзімді бақылау жасау жүйесі болып табылады. Жер мониторингінің деректері Мемлекеттік жер кадастрында қорытылады.

     Су обьектілерінің мониторингі олардың жай-күйінің гидрологиялық, гидрогеологиялық, санитарлық-химиялық, гидрогеохимиялық. микробиологиялық,паразитологиялық, радиологиялық және уыттылық көрсеткіштерін тұрақты бақылау, теріс процестерді уақтылы анықтау, олардың қанат жаюын басқару және болжау мақсатында алынған ақпаратты жинау, өңдеу және беру, жүзеге асырылатын су шаруашылығы іс-шараларының зиянды  салдарларын болғызбау және тиімділік дәрежесін айқындау жөнінде  ұсынымдар әзірлеу болып табылады.

     Жер қойнауының мониторингі мемлекеттік жер қойнауы қорының ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету және олардың  өзгерістерін уақтылы анықтау, теріс процестерді басқару, олардың алдын алу және салдарларын жою үшін жер қойнауының жай-күйіне бақылау жасау жүйесі болып табылады. Жер қойнауы мониторингінің деректері Мемлекеттік жер қойнауы кадастрында қорытылады.

     Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың мониторингі – табиғи процестердің қалыпты өтуі мен қоршаған ортаның жай-күйіндегі өзгерістердің ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың экологиялық жүйелеріне әсерін зерттеу үшін бақылау   жасау  жүйесі.  Ерекше  қорғалатын  табиғи  аумақтар мониторингінің деректері Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың Мемлекеттік кадастрында қорытылады.

     Таулы экожүйелер мен шөлейттену мониторингі – шөлейттену мен оның  зардаптарына және таулы экожүйелердің жай-күйіне бақылау жасау.

     Орман мониторингі орман қорын күзету, қорғау және ормандарды молықтыру, орман қорын пайдалану, биологиялық әралуандықты және ормандардың экологиялық функцияларын сақтау саласындағы мемлекеттік басқару мақсатында орман қорының жай-күйі мен серпінін бақылау, басқару және болжау жүйесін білдіреді. Орман мониторингінің декректері Мемлекеттік орман кадастрында қорытылады.

     Жануарлар дүниесінің мониторингі жануарлар дүниесін қорғау, молықтыру мен пайдалану және биологиялық әралуандықты сақтау саласындағы мемлекеттік басқару мақсатында жануарлар дүниесі обьектілерінің жй-күйі мен динамикасын бақылау, басқару және болжау жүйесі болып табылады.          Жануарлар дүниесі  мониторингінің деректері Жануарлар дүниесінің Мемлекеттік кадастрында қорытылады.

     Өсімдіктер дүниесінің мониторингі өсімдіктер дүниесін зерттеу, қорғау, молықтыру және тұрақты пайдалану мақсатында олардың обьектілері жай-күйінің бағалануын бақылау жүйесін білдіреді.           

     Экологиялық ғылыми зерттеулер қоршаған ортаны қорғауды ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету, табиғи экологиялық жүйелерді жақсарту , қалпына келтіру, орнықты жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі ғылыми негізделген іс-шараларды әзірлеу, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молайту, Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі мен әлеуметтік, экономикалық және экологиялық теңгерімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында жүргізілуде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ-ТАРАУ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ:   ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ АЙМАҚТАРЫНЫҢ  ҚОРШАҒАН ОРТА ЖАҒДАЙЫНЫҢ МОНИТОРИНГІ

 

2.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингі

 

    Республикамыздың халықтың ең көп қоныстанған аймағының бірі, Оңтүстік Қазақстан облысын. Бүгінге, 2010 жылдың 1 желтоқсанына облыс халық саны 2502601 адамға жеріп отыр, оның ішінде қала тұрғындары 909584 адам және ауыл тұрғындары 1470348 адам. Бұл орайда, табиғатты қорғау шараларын кешенді ұйымдастыру арқылы, екі жарым миллионнан астам адамдарымыздың тұтмыстық-әлеуметтік жағдайын, олардың тән және дене саулығын жақсартуға бағытталған шараларды ұйымдастыру өз орнын табады.  Соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында Шымкент қаласындағы автокөлік санының және өндіріс секторының қарқынды өсуінен шығындылардың артуына, өндіріс және тұтыныс қалдықтарын залалсыздандыруға қатысты, сондай-ақ қазіргі заман талабына сай іркінді  суларды тазалау қондырғыларын салуға қаржының жетіспеушілігінен, облыс орталығында, кішігірім қалаларда және аудан орталықтарында халықтың көбеюінен облыстағы іркінді суларды залалсыздандыруға байланысты туындайтын экологиялық проблемалар бұрынғысынша орын алуда. Облыста табиғатты қорғау шараларының орындалуына, халықтың қоғамдық көзқарасын анықтау мақсатында жүргізілген сұқпаттасу нәтижелерімен, респондентердің  62,9 пайызы, облыс бойынша табиғаты қорғауға байланысты жүргізіліп жатқан шараларына қанағаттанбайтынын көрсетіп отыр, ал респонденттердің 23,8 пайызы іс-шараға қанағаттанып, алайда оларды жетілдіруді орынды санайды. Бұл орайда, халықтың басым көпшілігі, атмосфералық ауаны өнеркәсіп және автокөлік шығарындыларынан, қаланың тұрмыстық және өнеркәсіп қалдықтарымен, сонымен бірге су көздерінің сарқынды сулармен ластануының жылдан жылға артып келетініне алаңдатушылық тудырып отыр.

     Қазіргі кезеңде, Шымкент қаласының іркінді суларын залалсыздандыруға арналған, қаламен шекаралас Ордабасы ауданының аумағында 2093 га ауданға созылған суармалы егістік жер орналасқан.

     Суармалы егістік жер қаланың тазалау қондырғыларының технологиялық процесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Суармалы егістік жерді дайындау белгілі шаралардың орындалуын талап етеді, яғни топырақта, ауылшаруашылық дақылдарында улы заттар жинақталмауы керек. Сөйте тұра, суармалы геістік жердің барлық ауданы шаруаларға бөлініп берілген, олардың көпшілігі жер пайдалану құқығының мемлекеттік актісін алып үлгерген. Бұл жерлер көкөніс, жеміс-жидек, бақша дақылдарын егуге жарамсыз болса да, «суармалы» статусы бойынша бөлінген.

     Жоғарыда айтылғандай, Шымкент қаласының сарқынды суларын толығымен залалсыздандыру мәселесін шешу және экологиялық-эпидемиялық жағдайды жақсчарту үшін суармалы егістік жер ауданын және магистралдық жүйені бірыңғай технологиялық процестердің соңғы сатысы ретінде бір қолға- арнайы  су  шаруашылық  ұйымына  берген  пайдалы. Аталмыш сұрақ бойынша

                                                                                                                                     ағымдағы маусым айында өткен күн тәртібінде «Республиканың ірі қалаларында іркінді суларды тазалау тиімділігін арттыру жағдайы мен шаралары жөінде» қоршаған орта сапасын тұрақтандру мәселелерін қарастыратын Комиссияның кезекті мәжілісіне мәліметтер дайындалған.

     Облыстағы кішігірім қалалардың су шығару мәселесі өткір мәнге ие. Мәселен, Түркістан, Шардара, Кентау, Ленгір, Ақсу қалараының су тазалау қондырғылары бүгінгі күнге, техникалық жағынан ескіріп, өндірістік сапасы жөнінен  ақаулық танытады.  Қарстырылған іс-шаралар қаржыландырудың жеткіліксіздігіне байланысты жүзеге асырылмай қалып отыр.

     Іркінді су қабылдағыштарының жағдайын жақсартуда комплексті шаралар қажет. Жаңа тазалау қондырғырларын және іркінді су жинағыштарды жабдықтау және салуда инвестициялық бағдармаларды қарастыру сұрағы туындайды. Осыған байланысты, іркінді сулардың түзілу және заласыздандыру зонасында экологиялық қауіпсіз жағдаймен қамтамасыз ету мақсатында 90-шы жылдардың «Қазақстанның іркінді сулары» комплекстік бағдарламасын және «ОҚО қалаларының іркінді сулары» бағдарламасын қайтадан жүзеге асыру керек деп санаймыз.

     Трансшекаралық Сырдария өзені Өзбекстан республикасынан Сульфаттар, нитраттар, мыс және магниимен ластанып келеді. Судың жалпы ластану индексін 2,03 құрайды және 3-сыныпты қалыпты ластанған уақыттылыққа жатады. Берілген мәселені реттеуде трансшекаралық судың сапасының мемлекетаралық нормативтік актілері керек.

     Облыста тұрсыстық қалдықтарды жинау, тасымалдау және залалсыздандыруды ұйымдастыру бойынша қызмет көрсету жақсы дамымаған, қоқыстарды жинау және тасыамлдау бойынша арнайы және техникалық жабдықталған қызмет жеткілікті емес, тұрмыстық қалдықтарды залалсыздандыру мәселесін жақсартуға бағытталған бағдарламалар мен жобалар қажетті деңгейде дайындалмайды. Бұл бағытта жергілікті атқарушы органдармен бірлескен іс-шаралар жүргізілуі қажет.

     Содай-ақ, фосфор және қорғасын зауыттары жұмыс істеп тұрған жылдары жиналған және Шу-Сарысу уран кен провинциясының бір қатар кен өндіру өнеркәсібі сонымен бірге, Шымкент, Кентау қалаларындағы полиметалл кендерін байытуда түзілген өндірістік және радиоактивтік қалдықтарды, оның ішінде иондандырылған сәуле шығару көздерін залалсыздандыру мәселелері орын алған. Жүргізілген тексерулер жәтижесінде, аймақтың радиациялық фоны бекітілген норма шегінде болған. Бұл, олыста радиациялық қауіптілікке байланысты табиғатты қорғау шараларының қарқынды жүруін айқындайды.

     2010 жылғы статистикалық есеп мәліметтеріне сай жалпы өнеркәсіп шығарындылар, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 31 мың тоннаны  құрайды.  Ластауыш заттарды атмосфераға шығару динамикасы (стационарлық көздерден) сурет 1-де берілген (ОҚО облыстық статистика басқармасының мәліметтері бойынша, тоннамен):

Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сай кәсіпорын шығындыларының жалпы көлемі  келексі  тенденцияда өседі:  — Мұнай  өңдеу  бойынша – мұнай  өңдеудің

артуына байланысты; -Құрылыс материалдарын шығару бойынша – құрылыс индустриясының   интенсивті дамуына байланысты;

 

Сурет 1. 2008-2010 жылдардағы ауа атмосферасына шығарылған ластаушы заттар көрсеткіші

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-Жылу энергетикасында, қаланың дамуына және жылу және электр энергияларының қажеттілігі артуына байланысты және өсімдік шикізатын өңдеуде, өсімдік шикізатын өңдеумен айналысатын кәсіпорындардың көбеюіне және шығарылатын өнім көлемі артуына байланысты.

Оңтүстік Қазақстан облысы атмосфералық ауасының ең ірі ластауыштары Шымкент қаласында шоғырланған, оларға келесі кәсіпорындар жатады:

     -«Петро Қазақстан Ойл Продактс» ААҚ – 14254,4 тонна немесе 45,8 пайыз

     -«Энергоорталық – 3» ААҚ – 1568,4 тонна немесе 5,04 пайыз

     -«Южполиметалл» Өндірістік Корпарациясы АҚ –5761,7 тонна немесе 18,5 пайыз

     -«Шымкентцемент» ААҚ – 1650,9 тонна немесе 5,3 пайыз

     Құрамы бойынша стационарлық көздердің шығарындылары Шымкент қаласында, сурет 2-де көрсетілгендей, келесі түрде таралады бұл, ең үлкен ұшпалы органикалық қосылыстар (42,6 %) мен күкірт қос тотығы (16,4 %) құрайды. Яғни шығындылардың ең үлкен үлесін 3 және 4-ші сыныпты уыттылық заттары құрайды.. Негізгі ластауыш заттардың шығарыдылары жөніндегі мәліметтер кестеде берілген (2ТП – ауа статистикалық мәліметтері бойынша)

 

 

Кесте 1. 2008-2010 жылдардағы ауа атмосферасын ластаушы химиялық элементтерінің көрсеткіші

 

Атаулары	Жылдық шығарымдылар (мың. тонна)
	2008 жыл	2010 жыл
Күкірт қостотығы	3495,1	5103,0
Азот тотықтары	1514,0	1666,4
Көміртегі тотығы	3791,3	4233,7

                                                                                                                                     22

 

2.2 Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануы  басқару

 

     Оңтүстік  Қазақстан облысы аймақтарының атмосфералық ауаны ластайтын заттардың шығарындыларының көздері болып отырған өнеркәсіп және тұрмыстық стационарлық қондырғылар яғни, атмосфераға ластайтын заттар шығаратын көздер – бұл арнаулы құрылған (құбырлар, аэрациялық, фонарлар, желдеткішті шахталар, т.с.с.) ұйымдастырылған көздер жатады, атмосфераға зиянды заттар осылар арқылы шығарылады. Алайда, өнеркәсіп орындарының стационарлық көздерінен шығарылатын зиянды заттардың мөлшерін азайтуға бағытталған технологиялық шаралардың өз деңгейінде жүрмейтінін көрсетіп отыр. Осыған орай халықпен сұқпаттасу жолымен жинақталған мәліметтерде, хылықтың көзқарасы әлі де атмосфералық ауа ластаушы химиялық заттардан қорғау, оларды стационар орнында ұстап қалуға байланысты іс-шараларды жетілдірудің қажеттілігін көрсетеді. Облысымыздың екі жарым миллионнан астам тұрғындарының әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына атмосфералық ауаның ластаушы әсері бары айқын. Жүргізілген сұқпаттасу қорытындысымен өнеркәсіп шығарындыларының ауа ластаушы факторының белгілеп 61,3 пайыз респонденттер көрсетуде және олар табиғатты қорғау шараларының өз деңгейінде жүрмегеніне  қанағаттанусыздық танытып отырған 62,9 пайыз респонденттері. Ал, қанағаттану танытқан 23,8 пайыз респонденттердің 29,1 пайызы осы табиғатты қорғау шараларының жетілдірудің қажеттілігін көрсетуде.

   Оңтүстік Қазақстан облысында атмосфераға ластайтын заттардың шығарылуы, оларды тазалау және қайта пайдалануын анықтау үшін статистикалық мәліметтер талқылап, ОҚО атмосфералық ауасының ластану дәрежесіне баға бердік. Ол үшін ОҚО Арыс қаласы, Кентау қаласы, Түркістан қаласы, Қазығұрт, Мақтаарал, Ордабасы, Отырар, Сайрам, Сарыағаш, Созақ, Төлеби, Түлкібас, Шардара аудандары бойынша 8 атмосфераны ластаушы заттардың (күкіртті ангидрид, күкіртсутек, көміртек тотығы, азот тотықтары, аммиак,  көмірсутектер, ұшпалы органикалық қосылыстар, галогенделген қорғасынның қосылыстары және басқалары) мөлшері анықталды.

     Статистикалық мәліметтер келесі  кесте 2-16 -да көрсетілген. Берілген кесте мәлеметінде, атмосфералық ауаға стационарлық көздерден шығатын ластанған заттардың көлемі, олардың ішінде ұсталғаны, пайдаланғаны (қайта падаланғаны) және шығарылғаны  көрсетілмеген.

     Арыс қалалық бойынша, атмосфералық ауасында күкіртсутек, аммиак, галогенденген қорғасынның қосылыстары зерттеуде анықталмады. Бірақ, күкіртті ангидрид, көміртек тотығы, азот тотықтары, ұшпалы органикалық қосылыстар, көмірсутек және өзгелер белгілі — бір мөлшерде кездеседі.

     Кентау қаласы бойынша, атмосфералық ауасында күкіртсутек, аммиак, галогенденген қорғасынның қосылыстары анықталмады. Бірақ, күкіртті ангидрид, көміртек тотығы, азот тотықтары, ұшпалы органикалық қосылыстар, көмірсутек және өзгелер белгілі — бір мөлшерде кездеседі.

 

 

 

ОҚО, Арыс қаласы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 2

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	317,3	311,5	287,6	5,9	5,0	5,0	312,4	476,9	-164,5
қатты	146,7	140,8	139,1	5,9	5,0	5,0	141,7	322,3	-180,6
газ тәрізді және сұйық	170,6	170,6	148,5	—	—	—	170,6	154,6	16,1
олардан: күкіртті ангидрид	70,2	70,2	70,2	—	—	—	70,2	78,6	-8,4
көмірсутек	9,2	9,2	—	—	—	—	9,6	2,4	6,8
көміртек тотығы	62,6	62,6	62,6	—	—	—	62,6	33,0	29,6
азот тотықтары	13,5	13,5	13,5	—	—	—	13,5	36,8	-23,3
Ұшпалы органикалық қосылыстар	7,1	7,1	—	—	—	—	7,1	1,7	5,4
өзгелер	7,9	7,9	2,1	—	—	—	7,9	2,05	5,8

 

 

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	193,0	212,9	212,7	1719,1	1608,6	448,6	323,4	198,7	124,7
қатты	1723,2	9,7	9,6	1713,5	1605,9	445,8	117,4	134,1	-16,7
газ тәрізді және сұйық	208,8	203,3	203,1	5,5	2,8	2,8	206,0	64,7	141,3
олардан: күкіртті ангидрид	81,4	81,4	81,3	—	—	—	81,4	19,8	61,7
көмірсутек	0,008	0,008	0,008	—	—	—	0,008	1,2	-1,2
көміртек тотығы	97,1	97,1	97,1	—	—	—	97,1	23,8	73,3
азот тотықтары	11,6	11,6	11,6	—	—	—	11,6	7,2	4,3
Ұшпалы органикалық қосылыстар	11,6	6,1	6,1	5,5	2,8	2,8	8,8	7,2	1,5
өзгелер	7,1	7,1	7,1	—	—	—	7,1	5,5	1,6

ОҚО, Кентау қаласы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану  Кесте 3

 

ОҚО, Түркістан қаласы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 4

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	132,8	132,8	123,2	—	—	—	132,8	290,5	-157,7
қатты	93,6	93,6	87,9	—	—	—	93,6	251,1	-157,5
газ тәрізді және сұйық	39,2	39,2	35,2	—	—	—	39,2	39,4	-0,2
Олар күкіртті ангидрид	12,2	12,2	10,8	—	—	—	12,2	16,4	-4,2
көміртек тотығы	20,7	20,7	18,8	—	—	—	20,7	13,8	6,9
азот тотықтары	4,0	4,0	3,4	—	—	—	4,0	6,5	-2,4
аммиак	0,1	0,1	0,1	—	—	—	0,1	0,1	0,002
көмірсутек	0,014	0,014	0,014	—	—	—	0,014	0,005	0,01
ұшпалы орган. қосылыстар	0,018	0,018	0,018	—	—	—	0,018	0,04	0,014
галогенделген қорғасынның қосылыстары	0,004	0,004	0,004	—	—	—	0,004	0,004	—
өзгелер	1,4	1,4	1,3	—	—	—	1,4	2,7	-1,3

 

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	33,9	22,8	21,9	11,0	10,5	10,5	23,3	24,5	-1,1
қатты	30,2	19,2	19,1	11,0	10,5	10,5	19,7	19,4	0,2
газ тәрізді және сұйық	3,6	3,6	2,8	—	—	—	3,6	5,0	-1,3
олардан: күкіртті ангидрид	1,4	1,1	1,1	—	—	—	1,4	1,9	-0,5
күкіртсутек	0,2	0,2	—	—	—	—	0,2	0,1	0,1
көміртек тотығы	1,2	1,2	1,2	—	—	—	1,2	2,0	-0,8
азот тотықтары	0,2	0,2	0,2	—	—	—	0,2	0,5	-0,3
аммиак	0,3	0,3	—	—	—	—	0,3	0,2	0,1
ұшпалы органикалық қосылыстар	0,3	0,3	—	—	—	—	0,3	0,3	-0,03

ОҚО, Қазығұрт ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 5

 

 

 

 

 

 

ОҚО, Ордабасы ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 6

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	47,8	34,7	34,1	13,2	6,7	6,7	41,3	109,7	-68,3
қатты	24,9	11,7	11,7	13,2	6,7	6,7	18,3	59,6	-41,4
газ тәрізді және сұйық	23,1	23,1	22,5	—	—	—	23,1	50,1	-27,0
олардан: күкіртті ангидрид	8,6	8,6	8,6	—	—	—	8,6	11,9	-0,3
көміртек тотығы	9,2	9,2	9,2	—	—	—	9,2	20,0	-10,8
азот тотықтары	2,8	2,8	2,8	—	—	—	2,8	5,8	-3,0
аммиак	0,4	0,4	—	—	—	—	0,4	10,9	-10,5
көмірсутек	0,1	0,1	—	—	—	—	0,1	0,3	-0,1
ұшпалы орган. қосылыстар	0,03	0,03	0,01	—	—	—	0,03	0,05	-0,02
өзгелер	1,5	1,5	1,5	—	—	—	1,5	1,2	0,3

 

 

 

 

 

 

ОҚО, Мақтарал ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 7

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	1334,9	139,7	-49,8	1195,3	1020,3	1020,3	314,6	299,5	15,1
қатты	1285,2	90,0	0,2	1195,3	1020,3	1020,3	264,9	258,9	5,9
газ тәрізді және сұйық	49,7	49,7	49,6	—	—	—	49,7	40,5	9,1
олардан: күкіртті ангидрид	22,2	22,2	22,2	—	—	—	22,2	17,2	5,0
көміртек тотығы	21,7	21,7	21,7	—	—	—	21,7	18,2	3,5
азот тотықтары	4,9	4,9	4,9	—	—	—	4,9	4,0	1,0
ұшпалы орган. қосылыстар	0,6	0,6	,05	—	—	—	0,6	0,9	-0,2
өзгелер	0,2	0,2	0,2	—	—	—	0,2	0,2	0,009

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ОҚО, Отырар ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 8

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	59,0	28,8	22,2	30,1	22,5	22,5	—	—	—
қатты	36,7	6,6	—	30,1	22,5	22,5	—	—	—
газ тәрізді және сұйық	22,2	22,2	22,2	—	—	—	—		—
олардан: күкіртті ангидрид	0,8	0,7	0,7	—	—	—	—	—	—
көміртек тотығы	16,4	16,4	16,4	—	—	—	—	—	—
азот тотықтары	2,5	2,5	2,5	—	—	—	—	—	—

 

 

ОҚО, Сайрам ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 9

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	283,2	176,6	137,9	106,5	92,2	92,2	109,9	159,7	31,2
қатты	136,6	30,0	9,1	106,5	92,2	92,2	44,3	68,2	-23,8
газ тәрізді және сұйық	146,6	146,6	128,7	—	—	—	146,6	91,5	55,09
олардан: күкіртті ангидрид	47,7	47,7	47,5	—	—	—	47,7	31,8	15,8
күкіртсутек	0,9	0,9	0,9	—	—	—	0,9	0,5	0,3
көміртек тотығы	40,8	4,8	39,8	—	—	—	40,8	37,4	3,4
азот тотықтары	14,7	14,7	14,7	—	—	—	14,7	9,8	4,9
аммиак	0,4	0,4	0,4	—	—	—	0,4	0,9	-0,5
көмірсутек	11,5	11,5	11,5	—	—	—	11,5	1,8	9,7
галогенделген қорғасынның қосылыстары	19,5	19,5	5,1	—	—	—	19,5	1,1	18,4
өзгелер	10,7	10,7	8,8	—	—	—	10,7	7,5	2,8

 

 

 

ОҚО, Сарыағаш ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 10

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	720,5	184,2	157,4	536,3	499,07	499,07	221,4	57,4	164,1
қатты	604,4	68,2	56,3	56,3	499,07	499,07	105,4	40,3	65,02
газ тәрізді және сұйық	115,9	115,9	101,1	—	—	—	115,9	16,9	98,9
олардан: күкіртті ангидрид	24,7	24,7	24,7	—	—	—	24,7	4,5	20,1
көміртек тотығы	43,9	43,9	43,9	—	—	—	43,9	9,4	34,5
азот тотықтары	9,2	9,2	9,2	—	—	—	9,2	2,4	6,8
көмірсутек	2,8	2,8	2,3	—	—	—	2,8	0,5	2,3
галогенделген қорғасынның қосылыстары	22,8	22,8	18,8	—	—	—	22,8	0,05	22,8
өзгелер	1,5	1,5	1,5	—	—	—	1,5	0,001	1,5

 

 

 

ОҚО, Созақ ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 11

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	504,3	391,5	387,0	112,9	91,4	91,4	413,0	337,4	75,5
қатты	121,0	31,2	27,8	89,8	83,4	38,4	37,6	33,01	4,6
газ тәрізді және сұйық	383,3	360,2	359,2	23,1	8,0	8,0	375,4	304,4	71,0
олардан: күкіртті ангидрид	70,1	69,7	69,7	0,4	0,3	0,3	69,8	38,0	31,8
көміртек тотығы	169,1	169,1	169,1	—	—	—	169,1	161,3	7,8
азот тотықтары	58,7	58,6	58,6	0,045	0,04	0,04	58,6	59,0	4,7
аммиак	44,1	21,4	21,4	22,7	7,6	7,6	33,6	24,6	12,0
көмірсутек	2,3	2,3	2,3	—	—	—	2,3	1,1	1,2
ұшпалы орган. қосылыстар	0,003	0,003	—	—	—	—	0,003	0,1	-0,1
өзгелер	39,1	39,1	38,1	—	—	—	39,1	25,4	13,7

 

 

 

ОҚО, Төле би ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 12

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	318,8	291,2	288,4	27,6	20,7	20,7	298,1	364,3	-66,2
қатты	147,2	119,5	119,5	27,6	20,7	20,7	126,4	122,8	3,5
газ тәрізді және сұйық	171,6	171,6	168,8	—	—	—	171,6	241,5	-69,8
олардан: күкіртті ангидрид	49,5	49,5	49,5	—	—	—	49,5	49,5	0,3
көміртек тотығы	42,2	42,2	42,2	—	—	—	42,2	49,5	-7,2
азот тотықтары	10,3	10,3	10,3	—	—	—	10,3	10,3	0,16
күкіртсутек	17,9	17,9	17,9	—	—	—	17,9	13,6	4,2
көмірсутек	0,7	0,7	0,7	—	—	—	0,7	0,2	0,5
ұшпалы орган. қосылыстар	14,9	14,9	12,2	—	—	—	14,9	46,1	-31,1
өзгелер	35,9	35,9	35,9	—	—	—	35,9	72,6	-36,7

 

 

 

 

 

ОҚО, Түлкібас ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 13

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	2526,9	379,1	119,5	2147,7	2093,7	2093,7	433,2	422,0	11,2
қатты	2414,7	266,9	14,8	2147,7	2093,7	2093,7	320,9	371,6	-50,6
газ тәрізді және сұйық	112,2	112,2	104,6	—	—	—	112,2	50,3	61,9
олардан: күкіртті ангидрид	0,5	0,5	0,05	—	—	—	0,5	0,9	-0,3
көміртек тотығы	85,9	85,9	82,1	—	—	—	85,9	34,5	51,3
азот тотықтары	23,4	23,4	21,2	—	—	—	23,4	12,0	11,4
көмірсутек	1,03	1,03	—	—	—	—	1,01	0,90	0,11
ұшпалы орган. қосылыстар	0,001	0,001	0,001	—	—	—	0,001	0,5	-0,5
өзгелер	1,2	1,2	1,2	—	—	—	1,2	1,2	0,02

 

 

 

 

 

ОҚО, Шардара ауданы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 14

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	8,5	0,8	0,2	7,7	6,5	6,5	2,0	1,1	0,8
қатты	8,0	0,3	0,003	7,7	6,5	6,5	1,5	0,8	0,7
газ тәрізді және сұйық	0,4	0,4	0,2	—	—	—	0,4	0,3	0,1
олардан: күкіртті ангидрид	0,006	0,006	0,006	—	—	—	0,006	0,001	0,005
көміртек тотығы	0,05	0,05	0,05	—	—	—	0,05	0,006	0,05
азот тотықтары	0,06	0,06	0,06	—	—	—	0,06	0,006	0,06
ұшпалы орган. қосылыстар	0,3	0,3	0,08	—	—	—	0,3	0,1	0,2
өзгелер	0,002	0,002	—	—	—	—	0,002	0,2	-0,2

 

 

 

 

 

ОҚО, Шымкент қаласы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 15

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	202799,6	28740,5	15923,4	174059,0	168779,5	161977,8	34020,0	27906,7	6113,4
қатты	127117,0	1048,5	703,0	126068,6	121381,7	116948,3	5735,4	2601,8	3133,7
газ тәрізді және сұйық	75682,5	27692,0	15220,4	47990,4	47397,8	45029,5	28284,6	25304,9	2979,7
олардан: күкіртті ангидрид	52185,0	6719,1	3713,4	45456,9	44984,0	44984,0	7201,0	4764,3	2436,8
күкіртсутек	17,4	17,4	1,8	—	—	—	17,4	15,6	1,8
көміртек тотығы	3925,04	3925,04	3904,2	—	—	—	3925,04	3770,0	155,04
азот тотықтары	1687,9	1687,9	1682,3	—	—	—	1687,9	1499,3	188,6
аммиак	3,4	3,4	3,4	—	—	—	3,4	5,3	-1,7
көмірсутек	4137,5	1670,4	1668,3	2467,02	2368,3	—	1769,1	1972,3	-203,1
галогенделген қорғасынның қосылыстары	13436,8	13380,9	1229,9	55,9	44,2	44,2	13392,6	13165,3	227,3
өзгелер	289,5	287,8	117,1	1,6	1,3	1,3	288,1	113,03	175,1

 

 

 

 

ОҚО бойынша атмосфералық ауаны ластайтын шығарылуы, олрады тазалау және қайта пайдалану

Кесте 16

 

	Тұрақты ластайтын көздерден шығатын ластаушы заттардың саны	Оның ішінде тазаланбай шығарылады		Тазалау ғимараттарына түскен ластайтын заттар барлығы	Оның ішінде ұсталғаны және зарарсызданғаны		Атмофераға ығарылған барлық ластайтын заттар		Осы жылдың кезені мен өткен жылдың сәйкес кезеңімен   салыстырғандағы ластайтын заттардың     шығарылуының азаюы мен көбеюі
		барлығы	соның ішінде ластаудың ұйымдасқан көздерінен		барлығы	одан қайта пайдаланылған	есепті кезеңінде	өткен жылдың сәйкес кезеңінде
Барлығы соның ішінде	211020,08	31047,5	1765,6	179972,5	174256,9	166295,1	36763,1	30699,5
қатты	133889,9	1936,4	1198,5	131953,4	126848,3	121254,9	7041,6	4319,9
газ тәрізді және сұйық	77130,1	29111,04	16567,1	48019,08	47408,5	45040,2	29721,5	26379,6
олардан: күкіртті ангидрид	52574,4	7108,1	7100,3	45466,2	44984,3	44984,3	7590,08	5036,02
күкіртсутек	37,7	37,7	21,8	—	—	—	37,7	30,07
көміртек тотығы	4536,2	4536,2	4508,6	—	—	—	4536,2	4181,9
азот тотықтары	1843,9	1843,9	1835,1	0,045	0,041	0,041	1843,9	1650,5	1930,4
аммиак	59,3	36,6	25,4	22,6	7,5	7,5	51,7	41,8	9,9
көмірсутек	4166,6	1699,6	1686,7	2467,02	2368,3	—	1798,3	1983,4	-185,06
ұшпалы орган. қосылыстар	13255,7	13454,1	1173,8	61,4	47,02	47,02	13468,5	13223,6	244,8
галогенделген қорғасынның қосылыстары	0,004	0,004	0,004	—	—	—	0,004	0,004	—
өзгелер	396,1	394,5	215,01	1,6	1,3	1,3	394,8	232,08	162,7

 

                                                                                                                                         Түркістан қаласы бойынша, атмосфералық ауасында күкіртсутектен басқа ластаушы заттар кездеседі.

    Қазығұрт ауданы бойынша, атмосфералық ауасында күкіртсутек, галогенденген қорғасынның қосылыстары жоқ. Бірақ, аммиак, күкіртті ангидрид, көміртек тотығы, азот тотықтары, ұшпалы органикалық қосылыстар, көмірсутек және өзгелер белгілі — бір мөлшерде кездеседі.

    Мақтарал ауданы бойынша атмосфералық ауасында күкіртсутек, галогенденген қорғасынның қосылыстары жоқ және аммиак жоқ. Бірақ қалған ластаушы заттар бар.

    Ордабасы  ауданының  ауасында статистикалық анықтаулар бойынша, тек қана галогенделген қорғасынның қосылыстары жоқ,  ал қалған ластаушы заттар аммиак, күкіртті ангидрид, көміртек тотығы, азот тотықтары, ұшпалы органикалық қосылыстар, көмірсутек анықталған.

    Отырар ауданы атмосфералық ауасында, 2010 жылғы алынған мәліметтер бойынша, Ордабасы ауданы сияқты галогенделген қорғасынның қосылыстарынан басқа ластаушы заттар кездескен.

    Сайрам ауданының атмосфералық ауасында да, галогенделген қорғасынның қосылыстарынан басқа ластаушы заттар белгілі-бір мөлшерде кездеседі.

    Сарыағаш ауданы атмосфералық ауасында күкіртсутек, аммиак, галогенденген қорғасынның қосылыстары жоқ, ал қалған ластаушы шығарыдылар бар.

    Созақ ауданы бойынша 2010 жылғы мәліметтерге сәйкес ауасында тек күкіртсутек және галогенденген қорғасынның қосылыстары ғана жоқ, аламмиак, күкіртсутек және басқалары бар.

     Төлеби ауданы бойынша атмосфералық ауасында аммиак және галогенденген қорғасынның қосылыстары жоқ,  ал қалғандарыбелгілі-бір мөлшерде кездеседі.

     Шардара ауданы атмосфералық ауасы басқа қарастырылған аудандар мен қалалармен салыстырғанда ең таза территория. Себебі, Шардара ауданы ауасында 4 ластаушы заттар жоқ, бірақ қалғандары кездеседі.

     Шымкент қаласының атмосфералық ауасында  галогенденген қорғасынның қосылыстарынан басқа ластаушы заттардың барлығы кездеседі. Бұл, орайда облыс көлемінде, жүргізіліп жатқан табиғатты қорғау шараларына халықтар арасында қанағаттанбаушылық танытып отырған респонденттер 62,9 пайызды құрады. Олардың басым көпшілігі атмосфералық ауаны ластаушы көздері деп өнеркәсіп және тұрмыстық шығарындыларын санайды. Осыған орай 2010 жылғы жүргізілген лабороториялық зерттеулеріміздің қорытындыларымен байланысады.

     Жалпы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2010 жылы атмосфераға ластайтын стационарлы көздерден шығарылатын ластайтын заттардың көлемі 29,8 пайызға артып, 211,0 мың тоннаны құрады (2008 жылы – 162,6 мың тонна), оның ішінде 133,9 мың тоннасы (жалпы көлемінен – 63,5%) қатты заттар, 77,1 мың тоннасы (36,5 %) газ тәрізді және сұйық заттар түрінде.

 

2010 жылы жалпы ластайтын стационарлы көздерден шығарылатын ластайтын заттардың ішінен 174,3 мың тоннасы ұсталды және зарарсыздандырылды немесе барлық ластайтын заттардың 82,6 пайыз құрады.  Тазалау қондырылғыларында ұсталған ластайтын заттардың өндірісі қайта пайдалану (қолдану) көлемі көбейді. 2010 жылы барлық ұсталған және зарарсызданған қалдықтардың  95,7 пайызы өндірісте қайта падаланылды (166,3 мың тонна). Осыған қарамастан, зарарсыздандырудан, тазалаудан және пайдаланудан кейін атмосфераға 36,8  мың тонна (17,4 %) ластайтын заттар жіберіледі, бұл 2008жылмен салыстырылғанда 18,3 пайызға көп.

 

2.3 Шымкент  қаласы   атмосфералық ауасының  ластануын басқару

 

Шымкент қаласы Оңтүстік Қазақстан облысының өндірістік орталығы болып табылады. Соған байланысты Шымкент қаласы атмосфералық ауасын ластаушы негізгі заттар; формальдегид, аммиак, азоттық диоксиді, көміртегі оксиді және шаңмен ластану дәрежесі анықталды және 2005-2010 жылдар бойынша олардың орташа жылдық концентрациясы негізінде динамика жасалынды. Алынған мәліметтеріміз бойынша, ластаушы заттардың динамикасына сипаттамасы мен Шымкент қаласы халықтары арасында жүргізілген, табиғатты қорғау шаралары жөніндегі сұқпаттасумен алынған қоғамдық көзқарас арасында өзінді қатынас айқындалады.

          Шымкент қаласы атмосфералық ауасының формальдигидпен ластану динамикасы бойынша, формальдигидтің орташа жылдық концентрациясы 2005жылы – 0,013 мг/м, 2006 жылы – 0,01 мг/м, 2007 жылы – 0,009 мг/м, 2008жылы – 0,015 мг/м, 2010 жылы -0,018 мг/м

 

Сурет 2. Шымкент қаласы атмосфералық ауасының формальдегидпен ластану динамикасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                                     40

      Шымкент қаласы атмосфералық ауасының аммиакпен ластану динамикасы бойынша, аммиактың орташа жылдық концентрациясы 2005жылы – 0,04 мг/м, 2006 жылы – 0,02 мг/м, 2007 жылы – 0,02 мг/м, 2008 жылы – 0,05 мг/м, 2010 жылы- 0,08мг/м  

 

 

2.4 Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануын басқару

 

     Оңтүстік Қазақстан облысы аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасы Шымкент қаласының ауа бассейнінің автокөліктермен ластануын тексеру және зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде төмендегідей мәлімет береді.

     Соңғы үш жылда облыс орталығында автокөлік саны 11,4 пайыз өсті. Мысалы 2008 жылда автокөлік саны 52087 бірлік 2010 жылы 59543 бірлік құраса, қазіргі 2010 жылғы кезеңде 78192 автокөлік құрайды. Оның ішінде бензинмен 73031, дизельді отынмен 3753 және сығылған газда 1408 автокөлік жұмыс істейді. Облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасы мен обыстық жол полициясы қызметкерлерімен бірігіп жүргізілген тексерулерімен, Шымкент қаласы, Тәуке хан даңғылы мен А.Байтұрсынов көшесінің қиылысында автокөлік қозғалысының жиілігі сағатына 1,5 мыңнан аса автомобильді, Б.Момышұлы көшесі, Тауке хан және Республика даңғылдарының қиылысында автокөлік қозғалысының жиілігі сағатына 3 мыңнан  аса автомобильді, ал Республика даңғылы мен А.Молдағұлова көшесінің қилысында автокөлік қозғалысының жиілігі сағатына 1,6 мыңнан аса автомобильдің жүргінші болатыны белгіленіп отыр. Осы қала ішінде жүріп өтетін, басым көпшілігі күндізгі уақытта атмосфералық ауаның автомобиль шығарындыларынан едәуір ластанатынын көрсетеді.

 Қала халқымен жүргізілген сұқпаттасу нәтижесінде автокөлік шығарындыларымен ауа ластауын 83,0 пайыз респонденттер көрсетіп отыр. Қала тұрғындарының жолаушы тасымалдау автокөліктерін, маршруттық таксилерін пайдалану барысында олардың газды шығарындыларының әсерінен 18,0 пайызы көңіл-күйінің жабырқау болатынын көрсетеді. Бұл көңіл-күйінің төмендеуін жолаушылардың 39,5 пайызы орталық жүйке жүйесінің аурушаңдығымен, 24,9 пайызы жүрек-қан тамыр жүйесінің және 35,6 пайызы тыныс алу жүйесінің аурашаңдығымен байланыстырады. Ал жолаушылардың

                                                                                                                                     43

80,0 пайыздан жоғарысы өздерін бірқалыпты сезінетінін көрсетті. Аталған 18,0 пайыз респонденттердің көңіл-күйінің жабырқау болуы көбінен елуден асқан жолаушылар арасында тіркеледі.

 

Сурет 7. Атмосфералық ауаны қорғау шараларының орындалуына қоғамдық көзқарас

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  2008 жылы Шымкент қаласы бойынша атмосфераның ластану индексі 11,7, 2010 жылы – 11,8 құрады. Ол көрсеткішке сәйкес біздің қаламыз ең ластанған қалалардың бестігіне кіреді. Облыс халықтарының және заңды тұлғаларының  автокөліктердің ауаға шығарындыларын бақылауы арнайы табиғат қорғау прокуратурасымен және жол полиция басқармасымен бірлесіп жүзеге асырылады.

     Мысалы, 2010 жылы арнайы табиғат прокуратурасымен бірге жолаушылары тасымалдаумен айналысатын 16 мекеме тексерілді, тексеру нәтижесінде автокөліктердің ауаға шығарындылары нормативтік шектеуден тыс болғандықтан 210000 тенге мөлшерінде 57 айыппұл салынды.

     2010 жылдың мамыр айында Жол полициясымен бірлесіп Шымкент қаласының жолдарында 150 автокөлік тексерілді, тексерілген көліктердің шығарындылары 50 пайызы нормадан жоғары екені анықталды.

    Қазіргі уақытта облыс әкімінің тапсырмасы бойынша жол полициясымен және жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары департаментімен бірлесіп Шымкент қаласының көшелерінде көліктердің лабороториялық құралдарымен өлшеу жұмыстары жүргізілуде. Іс-шара нәтижесінде 43 автокөлік тексерулді, оның ішінде бензинмен жұмыс істейтін 25 бірліктің ішінде 11 көліктің, дизель отынымен жүретін 18 бірліктің ішінде 10 көліктің шығындылары нормалық шектеуден тыс болып шықты. Пайыздық есеппен алатын болсақ бензинмен жүретін 45 пайызы, ал дизель отынмен істейтін 55 пайызы көліктердің 1,2-1,5 есе нормалық шектеуден тыс екендігі анықталды.

     Салыстырмалы түрде келетін болсақ 2008 жылы 16 мекеме тексерілген, экологиялық нормалармен стандарттарға сәйкес келмегендіктен және қоршаған ортаға зиян  келтіргендіктен  512203  теңге  мөлшерінде  9 талап  берілген, және

58260 тенге мөлшерінде 3 айыппұл салынды, көрсетілген сомалар мемлекеттік бюджетке толық түсті.

     Мониторинг нәтижесінде 2007, 2008 және 2010 жылдарды алатын болсақ, көліктердің саны өсуімен шығарындылары да өскені байқалады. Мәселен 2008 жылы көлік саны 52087 бірлік болса, олардың шығарындыларының жалпы көлемі 27803 тонна құрайды, 2010 жылы – 59543 бірліктен көлемі 31441 тонна құрайды, ал қазіргі 2010 жылда – 78192 автокөліктерден ауаға ластайтын заттардың шығарындысы есеп бойынша 35000 тоннадан асуы мүмкін. Көрсетілген мәліметтерді талдасақ, автотранспорттың өсуі жылдан жылға ауаға ластайтын заттардың шығарындыларының көлемі ұлғаюын көрсетеді.

     Автокөліктен атмосфералық ауаға тигізілетін кері әсерді төмендету үшін төмендегідей ұсыныстарды береміз:

1. Қалалық электрокөлік желісін дамыту;
2. Қоғамдық көлікті сығылған газ тәрізді жанармайға өткізу;
3. Қоғамдық көліктерді катализаторлармен катализдік нейтрализаторлармен жабдықтау;
4. Қаланың әкімшілік орталығында автотұрақтарды ұйымдастыру және ол көшелерде автокөліктің қозғалысына шектеу қою;
5. Жол байындағы жасыл желектерді сақтау және көгалдандыру;
6. Автокөліктердің карбюраторларын және дизельді аппаратурасын техникалық жөндеу және диагностикалық қарау бекеттерін ұйымдастуру.

 

 

• Оңтүстік Қазақстан облысы ауа бассейнінің ластану деңгейі

қауіптілігімен топтау

 

    Республикамыздың халықтың ең көп қоныстанған аймағының бірі, Оңтүстік Қазақстан облысын. Бүгінге, 2010 жылдың 1 желтоқсанына облыс халық саны 2502601 адамға жеріп отыр, оның ішінде қала тұрғындары 909584 адам және ауыл тұрғындары 1470348 адам. Бұл орайда, табиғатты қорғау шараларын кешенді ұйымдастыру арқылы, екі жарым миллионнан астам адамдарымыздың тұтмыстық-әлеуметтік жағдайын, олардың тән және дене саулығын жақсартуға бағытталған шараларды ұйымдастыру өз орнын табады.  Соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында Шымкент қаласындағы автокөлік санының және өндіріс секторының қарқынды өсуінен шығындылардың артуына, өндіріс және тұтыныс қалдықтарын залалсыздандыруға қатысты, сондай-ақ қазіргі заман талабына сай іркінді  суларды тазалау қондырғыларын салуға қаржының жетіспеушілігінен, облыс орталығында, кішігірім қалаларда және аудан орталықтарында халықтың көбеюінен облыстағы іркінді суларды залалсыздандыруға байланысты туындайтын экологиялық проблемалар бұрынғысынша орын алуда. Жүргізілген зерттеулер негізінде Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша қоршаған ортаның атмосфералық ауаны ластаушы көздері болып өз орнын табатын, өнеркәсіпорындарының және автокөлік  шығарындылары болып отыр. 2010 жылғы статистикалық  есеп    мәліметтеріне

сай жалпы өнеркәсіп шығарындылар, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 31 мың тоннаны  құрайды.  Аталған кәсіпорын шығындыларының жалпы көлемі  келесі  тенденцияда өседі: Олар — Мұнай  өңдеу  бойынша – мұнай  өңдеудің артуына байланысты; -Құрылыс материалдарын шығару бойынша – құрылыс индустриясының   интенсивті дамуына байланысты; -Жылу энергетикасында, қаланың дамуына және жылу және электр энергияларының қажеттілігі артуына байланысты және өсімдік шикізатын өңдеуде, өсімдік шикізатын өңдеумен айналысатын кәсіпорындардың көбеюіне және шығарылатын өнім көлемі артуына байланысты болып отыр.

    Оңтүстік Қазақстан облысы атмосфералық ауасының ең ірі ластауыштары Шымкент қаласында шоғырланған, оларға келесі кәсіпорындар жатады:

  -«Петро Қазақстан Ойл Продактс» ААҚ – 14254,4 тонна немесе 45,8 пайыз

  -«Энергоорталық – 3» ААҚ – 1568,4 тонна немесе 5,04 пайыз

  -«Южполиметалл» Өндірістік Корпарациясы АҚ –5761,7 тонна немесе 18,5 %

  -«Шымкентцемент» ААҚ – 1650,9 тонна немесе 5,3 пайыз

Бұл өнеркәсіптерден, құрамы бойынша стационарлық көздердің шығарындылары  Шымкент қаласында, ұшпалы органикалық қосылыстар (42,6 %) мен күкірт қос тотығы (16,4 %) құрайды, яғни шығарындылардың ең үлкен үлесін 3 және 4-ші сыныпты уыттылық заттары құрайды. Сонымен, ОҚО атмосфералық ауасының ластану дәрежесіне баға берер болсақ; Арыс қаласы, Кентау қаласы, Түркістан қаласы, Қазығұрт, Мақтаарал, Ордабасы, Отырар, Сайрам, Сарыағаш, Созақ, Төлеби, Түлкібас, Шардара аудандары бойынша 8 атмосфераны ластаушы заттардың (күкіртті ангидрид, күкіртсутек, көміртек тотығы, азот тотықтары, аммиак,  көмірсутектер, ұшпалы органикалық қосылыстар, галогенделген қорғасынның қосылыстары және басқалары) мөлшері анықталады. 2010 жылы атмосфераға ластайтын стационарлы көздерден шығарылатын ластайтын заттардың көлемі 29,8 пайызға артып, 211,0 мың тоннаны құрады (2008 жылы – 162,6 мың тонна), оның ішінде 133,9 мың тоннасы (жалпы көлемінен – 63,5%) қатты заттар, 77,1 мың тоннасы (36,5 %) газ тәрізді және сұйық заттар түрінде болды. Ал,табиғатты қорғау шаралары негізінде, 2010 жылы жалпы ластайтын стационарлы көздерден шығарылатын ластайтын заттардың ішінен 174,3 мың тоннасы ұсталды және зарарсыздандырылды немесе барлық ластайтын заттардың 82,6 пайыз құрады.  Тазалау қондырылғыларында ұсталған ластайтын заттардың өндірісі қайта пайдалану (қолдану) көлемі көбейді. 2010 жылы барлық ұсталған және зарарсызданған қалдықтардың  95,7 пайызы өндірісте қайта падаланылды (166,3 мың тонна). Осыған қарамастан, зарарсыздандырудан, тазалаудан және пайдаланудан кейін атмосфераға 36,8  мың тонна (17,4 %) ластайтын заттар жіберіледі, бұл 2008жылмен салыстырылғанда 18,3 пайызға көп.

     Жүргізілген зерттеулерімізде, Шымкент қаласы атмосфералық ауасының формальдегидпен ластану динамикасы бойынша, формальдегидтің орташа жылдық концентрациясы 2005жылы – 0,013 мг/м, 2006 жылы – 0,01 мг/м, 2007 жылы – 0,009 мг/м, 2008жылы – 0,015 мг/м, 2010 жылы -0,018 мг/м құрады, ал азоттың диоксидімен ластану динамикасы бойынша, азоттың диоксидінің

орташа жылдық концентрациясы 2005 жылы – 0,02 мг/м, 2006 жылы – 0,02 мг/м, 2007 жылы- 0,04 мг/м, 2008 жылы -0,04 мг/м, 2010 жылы -0,05 мг/м,      көміртегі оксидімен ластану динамикасы бойынша, көміртегі оксидінің орташа жылдық концентрациясы 2005 жылы-1 мг/м, 2006 жылы-2мг/м, 2007 жылы-2,5 мг/м, 2008 жылы- 3 мг/м, 2010 жылы -3 мг/м және шаңмен ластануы динамикасы бойынша, көміртегі оксидінің орташа жылдық концентрациясы 2005 жылы – 0,01 мг/м, 2006 жылы – 0,2 мг/м, 2007 жылы -0,2 мг/м, 2008 жылы – 0,3 мг/м, 2010 жылы – 0,3 мг/м болып отырғанын көрсетті.Жүргізілген сұқпаттасу қорытындысымен өнеркәсіп шығарындыларының ауа ластаушы факторының белгілеп 61,3 пайыз респонденттер көрсетуде және олар табиғатты қорғау шараларының өз деңгейінде жүрмегеніне  қанағаттанусыздық танытып отырған 62,9 пайыз респонденттері. Ал, қанағаттану танытқан 23,8 пайыз респонденттердің 29,1 пайызы осы табиғатты қорғау шараларының жетілдірудің қажеттілігін көрсетуде.

     Соңғы үш жылда облыс орталығында автокөлік саны 11,4 пайыз өсті. Мысалы 2008 жылда автокөлік саны 52087 бірлік 2010 жылы 59543 бірлік құраса, қазіргі 2010 жылғы кезеңде 78192 автокөлік құрайды. Оның ішінде бензинмен 73031, дизельді отынмен 3753 және сығылған газда 1408 автокөлік жұмыс істейді. Қала халқымен жүргізілген сұқпаттасу нәтижесінде, кесте 16-да көрсетілгендей, автокөлік шығарындыларымен ауа ластауын 83,0 пайыз респонденттер көрсетіп отыр. Қала тұрғындарының жолаушы тасымалдау автокөліктерін, маршруттық таксилер қызметін пайдалану барысында олардың газды шығарындыларының әсерінен 18,0 пайызы көңіл-күйінің жабырқау болатынын көрсетеді. Бұл көңіл-күйінің төмендеуін жолаушылардың 39,5 пайызы орталық жүйке жүйесінің аурушаңдығымен, 24,9 пайызы жүрек-қан тамыр жүйесінің және 35,6 пайызы тыныс алу жүйесінің аурашаңдығымен байланыстырады.  Ал,  жолаушылардың 80,0 пайыздан жоғарысы өздерін бірқалыпты сезінетінін көрсетті.

 

Кесте 16. Табиғатты қорғау шараларына қоғамдық көзқарас

 

	Қанағаттанатын адамдар	Қанағаттанбайтын адамдар
Ауаның өнеркәсіп шығындыларымен ластануы	29,1%	61,3%
Ауаның автокөлік шығындыларымен ластануы	28,1%	83,0%
Тұрмыстық қалдықтарымен ластануы	39,1%	87,5%
Өнеркәсіп қалдықтарымен ластануы	8,0%	34,3%
Тұрмыстық сарқынды суымен ластануы	9,0%	13,0%
Өнеркәсіп сарқынды суымен ластануы	5,0%	29,0%

                                                                                                                                47

Аталған 18,0 пайыз респонденттердің көңіл-күйінің жабырқау болуы көбінен елуден асқан жолаушылар арасында тіркеледі.

   2008 жылы Шымкент қаласы бойынша атмосфераның ластану индексі 11,7, 2010 жылы – 11,8 құрады. Ол көрсеткішке сәйкес біздің қаламыз ең ластанған қалалардың бестігіне кіріп отыр. Жүргізілген тексерулеріміздің нәтижесі бойынша , Оңтүстік Қазақстан облысы аумақтары бойынша табиғатты қорғау іс-шараларының  орындалу барысы осы бағытта жасалатын жұмыстың қарқындылығын тілейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

1. Оңтүстік Қазақстан облысында атмосфераға ластайтын заттардың шығарылуы, оларды тазалау және қайта пайдалануын анықтау үшін статистикалық мәліметтер талқыланды, ОҚО атмосфералық ауасының ластану дәрежесіне баға берілді. Ол үшін ОҚО Арыс қаласы, Кентау қаласы, Түркістан қаласы, Қазығұрт, Мақтарал, Ордабасы, Отырар, Сайрам, Сарыағаш, Созақ, Төлеби, Түлкібас, Шардара аудандары бойынша 8 атмосфераны ластаушы заттардың (күкіртті ангидрид,күкіртсутек, көміртотығы, азоттотығы , аммиак, көмірсутектер, ұшпалы органикалық қосылыстар, галогенденген қорғасынның қосылыстары және басқалары) мөлшері анықталды.

     Жалпы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2010 жылы атмосфераға ластайтын стационарлы көздерден шығарылатын ластайтын заттардың көлемі 29,8 пайыз артып, 211,0 мың тоннаны құрады (2006 жылы – 162,6 мың тонна), Оның ішінде 133,9 мың тоннасы жалпы көлемінен- 63,5 пайыз) қатты заттар, 77,1 мың тоннасы (36,5 пайыз) газ тәрізді және сұйық заттар түрінде.

     2010 жылы жалпы ластайтын стационарлы көздерден шығарылатын ластайтын заттардың ішінен 174,3 тоннасы ұсталды және зарарсыздандырылды немесе барлық ластайтын заттардың 82,6 пайызын құрады. Тазалау қондырғыларында ұсталған ластайтын заттардың өндірісі қайта пайдалану (қолдану) көлемі көбейді. 2010 жылы барлық ұсталған және зарарсыздандырылған қалдықтардың 95,7 пайызы қайта пайдаланылды (166,3 мың тонна). Осыған қарамастан, зарарсыздандырудан, тазалаудан, және қайта пайдаланудан кейін атмосфераға 36,8 пайыз мың тонна (17,4 пайыз) ластайтын заттар жіберілді, бұл 2007 жылмен салыстырғанда 18,3 пайызға көп.

2. Атмосфераға ластайтын заттар шығаратын көздер – бұл арнаулы құрылған (құбырлар, аэракциялық, фонарлар, желдеткішті шахталар, т.с.с.) яғни ұйымдастырылған көздер жатады. Атмосфераға зиянды заттар осылар арқылы шығарылады.
3. Оңтүстік Қазақстан облысы атмосфералық ауасының ең ірі ластауыштары Шымкент қаласында шоғырланған, оларға келесі кәсіпорындар жатады: «Петро Казакстан Ойл Продактс» ААҚ (45,8 пайыз), «Энергоорталық – 3» ААҚ (5,04 пайыз), Южполиметалл» Өндірістік Корпорациясы» АҚ (18,5 пайыз), Шымкентцемент» ААҚ (5,3 пайыз).      
4. Халықтар арасында, жүргізілген сұқпаттасу қорытындысымен өнеркәсіп және автокөлік шығарындыларының ауа ластаушы факторының белгілеп 61,3 пайыз респонденттер көрсетуі, табиғатты қорғау шараларының өз деңгейінде жүрмегенін, ал 29,1 пайызы осы табиғатты қорғау шараларының жетілдірудің қажеттілігін көрсетті. қала тұрғындарының өнеркәсіп және автокөліктер газы, атмосфералық ауаның ластаушы шығарындыларының әсерінен 18,0 пайызы көңіл-күйінің жабырқау болатынын көрсетеді. Бұл көңіл-күйінің төмендеуін жолаушылардың 39,5 пайызы орталық жүйке жүйесінің аурушаңдығымен, 24,9 пайызы жүрек-қан тамыр жүйесінің және 35,6 пайызы тыныс алу жүйесінің аурашаңдығына әсерін тигізген.

                                                                                                                                  49

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. Назарбаев Н.А. Послание Президента страны народу Казахстана: Казахстан-2030. Процветания, безопасность и улучшение благосостояния всех Казахстанцев. –Алматы. -1997.
2. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики Казахстан, — № 2 (10) -2004. –С. 117-118.
3. Үпішев Е.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық, -Алматы.: Экономика, -2007. -480 бет.
4. Искаков Б.С. Оценка внутреннего облученич населения региона с неблагополчной радиационной обстановкой. –Медицина. 2005. № 2, С.129-131.
5. Өтепов П.Д.,Медетов Ж.Б.,Алибеков А. Шу-Сарысу уран кен провинциясында мекендейтін тұрғындардың эколого-гигиеналық проблемалары // Вестник ЮКГМА, -2008. №1(34). –С.172-175.
6. Сравнительный анализ показателей имунитета у жителей экологический неблагоприятных регионов Казахстана. // Э.Т.Битана, А.А.Шортанбаев, А.К.Жанкулов и др. // Здоровье и болезнь -2005, -№8(36), -С.50-53.
7. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики казахстан, №2 (10) 2004. –С.117-118.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жер, жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Жарлығы. Алматы, 1996.
9. Қазақстан Республикасының кодекстері мен заңдары: Жер кодексі (2004); Су кодексі (2004); Орман кодексі (2004); Атмосфералық ауаны қорғау туралы заң (2003); Экологиялық сараптама туралы заң (1997): Жер қойнауы және минаралдық шикізатты ұқсату туралы заң (1992); Экологиялық сараптама туралы заң (1992); ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң (1997).
10. Қазақстан Республикасының 2005-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, №320. 2004 ж. 10 желтоқсан.
11. Қоршаған ортаны қорғау. Нормативтік актілер жиынтығы. Алматы, 2005.
12. Мұқаев С. Байлығымызды дұрыс пайдалана білейік. Ақиқат 1995, № 2.
13. Мустакаев Е.А. Загрязненность атмосферного воздуха и его влияние на здоровье населения Республики Казахстан. // «Информационный экологический бюллетень», 2000, № 1. –С 110-113.
14. Шукпутов А. Устойчивое развитие в Центрально- Азиатском регионе: обзор прессы для РИО-10 // «Экология и устойчивое развитие». № 9, 2001. – С. 61-75.
15. Бигон М. и др. Экология. Особи, популяции, сообщества. М.,Мир,1989 2т.
16. Одум Ю. Экология. М.,Мир, 2-ое издание, 1986, 2 т.

 

                                                                                                                              50

17. Мэгарран Э. Экологическое разнообразие и его измерение. М.,Мир,1982.
18. Гиляров М.М. Популяционная экология. М.,МГУ, 1990.
19. Яблоков А.В. Популяционная экология.М.,Высшая школа, 1987.
20. ФурсовВ.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата,1991.
21. Бигалиев А.Б. Принципы организации биосферных резервов на территории Республики Казахстан. Биологическое и ландшафтное разнообразие Респулики Казахстан, МЭПР,Алматы, 1997.
22. Национальное программа действии по борьбе с опустыниванием в Респулике Казахстан. МЭПР, ЭНЕП, Алматы, 1997.
23. Сохранение биоразнообразия Центральной Азии. Казахстан. Под редакцией Брагиной Т.М.,Перелюдовой О.Б. Алматы 1997.
24. Оспанов Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология.- Алматы, Экономика, 2003 г.
25. Никаноров А.М.., Хоружая Т.А. Экология. –М. 1999 г.
26. Бейсенова Э.С. Экология. Алматы, 2001 г.
27. Сагымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы, 1995 ж.
28. www.ecos.@mail.ru
29. www.Ecologia.@rambler.ru
30. һttp//www.library.intra.ru- фонд электронных книг.
31. һttp//www.referat.kulicһku.net
32. һttp//www.NLRK.kz-IP Национальная библиотека