Дипломдық жұмыс: Оңтүстік Қазақстан жағдайында картоптың алғашқы тұқым шаруашылығын енгізіу

Мазмұны

Аннотация

Нормативтік сілтемелер

Анықтамалар

Қысқартылған мәндер және белгілер

Кіріспе

Ғылыми зерттеу бөлімі

1.1.Аналитикалық шолу

1.1.1. Картоптың халық шаруашылығындағы маңызы

1.1.2. Дақылдың таралуы және ботаникалық сипаттамасы

1.1.3. Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері

1.1.4. Картоптың бастапқы тұқым шаруашылығының қазіргі жағдайлары

1.1.5. Биотехнологиялық негізде тұқым шаруашылығын жүргізу

1.1.6. Өсімдікті клондық микрокөбейту артықшылықтары

1.1.7. Жасушаларды және ұлпаларды өсіруге қажетті қоректік орта

1.2. Зерттеуді қою мақсаты

1.3 Тәжірибелік бөлім

1.3.1 Зерттеуді жүргізу әдістемесі

1.3.2 Бастапқы затқа (шикізат) және дайын өнімге сипаттама

1.3.3 Анализдеу әдісін таңдау

1.3.4 Зерттеудің нәтижелері және оны талдау

1.3.4.1. Дедиффереңциялану және каллустың түзілуі

1.3.4.2. Картоп сортына байланысты морфогенез, ризогенез және регенерация процестерінің жүруі

1.3.4.3. Меристемалық өсімдіктердің морфологиялық сипаттамасы және олардың әртүрлі жағдайларға байланысты өзгеруі

1.3.4.4. Биологиялық белсенді заттардың меристемалық картоптың өсуі мен дамуына әсері

1.3.4.5. Өсуді реттегіштердің меристемалық картоптан отырғызатын материалдың шығымына әсері

1.3.5 Технологиялық бөлімге арналған ұсыныстар мен қорытындылар

Технологиялық бөлім

2.1 Технологиялық сызба нұсқасын және режимін негіздеу және таңдау

2.2 Таңдалған технологиялық сызба нұсқаның түсіндірме жазбасы

2.3 Негізгі және көмекші құрал жабдықты таңдау

2.4 Технологиялық есептер

3 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау

Қоршаған ортаны қолдау
Экономикалық бөлім
Бизнес жоспар

Қорытынды

Қолданған әдебиеттер тізімі

Аннотация

Нормативтік сілтемелер

Анықтамалар

Қысқартылған мәндер

Қ.О — қоректік орта

Б.Т – биотехнология

Э.Т — элиталы тұқым

В.К — вируссыз картоп

Ө.Р — өсуді реттегіштер

О.З — органикалық заттар

А.М — апикальды меристема

Т.Ш — тұқым шаруашылығы

М.Ө — меристемалық өсімдік

К.Ш — картоп шаруашылығы

С.М — сауықтырылған материал

К.М — клональды микрокөбейту

М.К — микроклональды көбейту

Ө.М. — өндірісті мехникаландыру

Ғ.З.И — ғылыми зерттеу институты

М.С.О — Мурасиге — Скуга ортасы

Б.Б.З — биологиялық белсенді заттар

М.Ш.К — мүмкіндік шекті концентрация

В.Т.Ш — вируссыз тұқым шаруашылығы

К.П.Ө — картоптың пробиркалық өсімдігі

М.А.Е — макротұздардың аналық ерітіндісі

Е.Қ.Б.Ж — еңбекті қорғауды басқару жүйесі

Кіріспе

Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі кезде биотехнология ғылыми – техникалық үрдістердің негізгі басым бағыттарының бірі болып табылады. Биология және техника ғылымдары, генетикалық және ұлпалық инженерия салаларының жетістіктері негізінде адамзат өмірінің деңгейін айтарлықтай жоғарылатуда тірі ағзалардың барлық мүмкіншіліктерін пайдалануға болады. Биотехнологиялық өнімдерді өндіру арқылы өндірістік – технологиялық, экологиялық және әлеуметтік – экономикалық өзекті мәселелерді жақын аралықтарда және стратегиялық жоспарлар құру арқылы шешіледі.

Әрбір елдер, оның ішінде Қазақстан Республикасы үшінде ұлт саулығын, экономиканың тұрақтылығын және қорғаныс қабілеттілігін арттыру өте маңызды, әрі күрделі мәселе болып отыр. Бұл мәселені шешуде биотехнологияға басты назар аударылуы тиіс. Әсіресе, биотехнология ауыл шаруашылығы өндірісіне кеңінен қолдануға бағытталу қажет. Өйткені, біздің еліміздің стратегиялық мақсаттарында халық шаруашылығы осы салаға көп көңіл бөледі [1].

Тұқым шаруашылығында биотехнология жетістіктерін пайдалану арқылы дақыл сорттарын сауықтыру және олардың сыртқы орта ықпалдарына төзімді (ыстыққа , суыққа, топырақ ортасына және тағы басқа) жаңа сорттарын алу Қазақстан Республикасында 1995 жылдардан бері қолға алынып келеді. Өйткені, тұқым шаруашылығында биотехнологияны қолданып, дақыл өнімділігін 15-30 пайызға дейін жоғарылатуға болады [2].

Оңтүстік Қазақстан жалпы картоп дақылының өсіп-дамуы үшін қолайсыз болып табылады. Механикалық құрамы орташа саздақты болатын сұр топырақтар, түйнек түзу кезеңіндегі тым жоғары температура және ылғалдың жетіспеушілігі картоп өнімділігінің төмендеуіне әкеліп соғады [3].

Картоп өнімділігін көтеру үшін әртүрлі табиғи ортаға тиісті агротехникалық шаралар жүйесін оңтайлы жүргізгенде ғана нақты жетістіктерге жетуге болады. Бұл шаралар жүйесінің бірі нақты табиғи ортаға бейімделген негізгі аурулуаға және зиянкестерге төзімді, жоғары сапалы және өнімділігі мол сорттарды пайдалану, сонымен қатар отырғызу үшін жоғары сапалы сау тұқымдық материалдарды қолдану керек.

Сондықтан Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында картоп шаруашылығын дамытудағы алғашқы міндеттердің бірі оның тұқым шаруашылығын дұрыс ұйымдастыру болып табылады. Картоптың өнімділігінің деңгейі отырғызатын тұқымдық материалдың сапасына тікелей байланысты болғандықтан, дақылдың тұқым шаруашылығын тиісті жағдайға келтіру бүгінгі күннің басты өзекті мәселесі болып отыр.

Оңтүстік Қазақстан облысының табиғи-климаттық жағдайлары жоғары температуралық ықпалдармен сипатталатындықтан картоптың тұқым шаруашылығын жүргізу және элиталық тұқымдық материал өндіру кәдімгі клондық таңдап алу тәсілімен оң нәтиже бермей отыр. Ыстық ауа-райы жағдайында вирус ауруының аз ғана мөлшері дақылдың өнімділігі мен сапасына айтарлықтай кері әсер етеді.

Аталған өзекті мәселені шешу үшін биотехнологиялық тәсілдерді қолдана отырып вируссыз негіздегі картоптың элиталық тұқымдық материалын өндіруді жолға қою қажет болып отыр. Бұл тәсіл арқылы элита алудың мерзімін үш-төрт жылға дейін қысқартуға және жоғары репродукциялы тұқымдық материалдармен тауарлық егіс алқаптарын қамтамасыз етуге болады [4].

Қазақстанның ыстық климаттық жағдайларын ескере отырып, картоптың бастапқы сауықтырылған тұқымдық материалын алуда және картоп өндіретін шаруашылықтарды жоғары сапалы тұқымдық материалдармен қамтамасыз ету үшін биотехнологиялық тәсілдерді қолдана отырып вируссыз негізде жүргізіп, ондағы басты назар микроклонды көбейту технологиясы мен жасушаларды және ұлпаларды өсіруде қолданылатын қоректік ортаның міндетті компоненттерінің бірі болып табылатын өсімдіктердің өсуін реттеуіштерін оңтайландыру қажет.

Жұмыстың мақсаты — Оңтүстік Қазақстан жағдайында картоптың алғашқы тұқым шаруашылығын енгізіу үшін қажетті сауықтырылған бастапқы материалды алуда қолданылатын микроклональді көбейту технологиясын жетілдіру.

Ғылыми жаңалығы — биотехнологиялық жетістіктерді қолдана отырып вируссыз негізде картоптың бастапқы материалын алуда алғаш рет отандық табиғи негізде алынған биологиялық белсенді заттар қоректік орта компоненттері ретінде зерттелді.

Қорғауға шығарылатын негізгі мәселелері:

Өсімдік сортына байланысты каллустың түзілу мерзімі, сонымен бірге морфогенез, ризогенез және регенерация процестерінің жүруі
Биологиялық белсенді заттардың картоптың пробиркалық өсімдігінің өсуіне және дамуына әсері.
Картоп сорты мен биологиялық активті заттарға байланысты пробиркалық өсімдіктердің морфологиялық параметрлеріне әсері

Жұмыстың мақала ретінде журналдарға жариялау және жарық көруі

Жұмыстың құрлысы мен көлемі

Ғылыми зерттеу бөлімі

1.1 Аналитикалық шолу

Картоптың халық шаруашылығындағы маңызы

Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақылы. Картоп түйнегі, ең алдымен кеңінен әр түрлі тағамдарға пайдаланылады. Бір килограмм түйнек 840 калорияға дейін береді және адамның бір күндік рационында айтарлықтай орын алады.Картоп түйнегінде 22-25 % құрғақ зат, оның ішінде 80-85 % крахмал және 3 %-ға дейін белокты заттар болады [8]. Картоп ақуызы өзінің биологиялық құндылығы жағынан дәнді дақылдар ақуызынан анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында және жануарлар организімдерінде синтезделмейтін амин қышқылдары (ванилин, лизин, трифтофан, лейцин т. б.) көп.

Картоп түйнегі адам организмінің қалыпты қызметіне өте қажетті көптеген бағалы витаминдер (С, В, А, Р, К) мен минералдық тұздардың маңызды көзі. Түйнегінде 20 %-ға дейін крахмал, 2 %-зға дейін ақуыз, әр түрлі витаминдер С (42 мг%), В1 (0,110 мг %), В2 (0,051 мг %), В6 (0,190 мг%), РР (1,220 мг %), фоли қышқылы каротин (56 мг %), май (0,15 %) болады. Сонымен қатар пектинді заттар, жасунық, стериндер, органикалық қышқылдар (лимон, қымыздық, алма және тағы басқалар) кездеседі, минералды тұздардан калий (523мг %), фосфор ( 58 мг %), магний (32 мг %) сондай-ақ, микроэлементтер темір, марганец, никель, кобальт, йод, кальций кездеседі [5]. Көрсетілген маңызды заттарының болуына байланысты картопты халық медицинасында зат алмасу, тыныс алу, көз, жүрек, бүйрек ауруларын емдеуде қолданылады. Картоптың жас өскіндерінің микробтарға қарсы әрекеті анықталған. Картоп крахмалы өт қышқылдарының белсенділігін арттырады, ол өз кезегінде ішек бактерияларының жұмысын жақсартады. Шет елдік ғаламдардың картоп түйнегінен алған ингибин препараты казіргі таңда асқазан жарасын, күйікті емдеуде кеңінен пайдалануда.

Картопты көптеген халық шаруашылық өндірістерінде кеңінен қолданады. Мысалы, 1 т картоптан 112 л спирт, 55 кг көмірқышқылы, 17 кг крахмал, 80 кг глюкоза және де тағы басқа заттар алуға болады [7].

Картоп, әсіресе сауын малы, шошқа және құстар үшін мал азықтық дақыл ретінде жоғары бағаланады. 100 кг картоп түйнегінде 31 азықтық өлшем және 1,6 кг қорытылатын (сіңімді) протеин бар. Картоп көптеген ауылшаруашылық дақылдарына жақсы алғы дақыл, тыңайтқыш пен мелиорацияға қайтарымы мол. Жоғары агротехника жағдайында бір орынға қайта отырғызуға, тіпті дара дақыл ретінде өсіруге болады. Сонымен қатар, картоп — бір өлшем жерде жоғары өнім құрайтын потенциалды мүмікіндігі бар өнімді далалық дақылдардың бірі. Қазіргі уақытта Республикамыздағы барлық картоп егістігінің жалпы көлемі 212 мың га құрайды. Қартоптың орташа өнімі соңғы жылдары облыстар бойынша 76-118 ц/га аралығында өзгерді, мұның өзі өсірудің агротехникалық шараларының бұзылуынан және тұқым шаруашылығының жолға қойылмағандығынан деп қарау қажет. Биологиялық ерекшеліктерін еске отырып картоптың өсіру технологиясының негізгі шараларын дұрыс іске асырғанда және ғылыми жетістіктер мен озық тәжірибені өндіріске енгізгенде картоп өнімін суармасыз жерлерде 140-180 ц/га, ал суармалы жерлерде 250-300 д/га дейін жеткізуге болады [8].

1.1.2. Дақылдың таралуы және ботаникалық сипаттамасы

Картоп алқа тұқымдасына жатады және егістіктегі негізгі түрі Sоlanum tuberosum. Табиғи тегі бойынша картоп сабағы жыл сайын өліп отыратын көпжылдық шөптесін өсімдік, бірақ жер шарының көптеген елдерінде бір жылдық өсімдік түрінде өсіріледі. Оны вегатативті түрде (түйнек, көзше және бүршіктерімен) және тұқымымен көбейтуге болады. Өндіріс жағдайында картоп негізінен түйнегімен-қысқарған жер асты өркенінің өзгерген түрімен көбейтіледі. Тұқымымен көбейтілгенде картопқа кіндік тамыр мен жалғыз сабақ, ал түйнегімен көбейтілгенде шашақ тамырлар жүйесі мен бұта пайда болады. Қартоп бұтасы бірнеше сабақтардан құралады [10].

Картопты түйнегімен көбейткенде тамыр жүйесі шашақты болады. Ол жекелеген сабақтардың тамыр жиынтығы деп есептеледі әрі бірінші және столон маңы тамырларынан тұрады. Тұқымымен көбейтілгенде кіндік тамыр жүйесін қалыптастырады.

Түйнектерімен көбейтілгенде биіктігі 180-200 см жететін бірнеше қырлы сабақтардан тұратын бұта түзеді. Бұтадағы сабақ саны түйнектерде өскен көзшелер санына, түйнектің мөлшері мен өсіру тәсілдеріне тәуелді. Картоптың жапырақтары күрделі, үзік-дара қауырсынды — қиықты, бірнеше жұп бүйір бөліктері мен бөлекшелерден тұрады, сабақ бойында бұрандалы орналасқан [9].

1 сурет — Картоп өсімдігінің тұқымнан дамуы

Гүлдері қос жынысты, бестік типте, күрделі шиыршық гүл шоғырына жиналған. Әрбір гүл тозаңдарымен бес аталықтан және бағана ұзындығы әртүрлі аналықтан тұрады, түстері жасыл-сарғыштан күрең қызылға дейін. Картоптың барлық сорттары гүл түзе бермейді.

Жемісі – шырынды жидек, көптеген тұқымдардан тұрады. Тұқымдары ұсақ жаншылған, ақ-сұр және сарғыш түсті, 1000 санының массасы 0,3-0,5г.

Түйнек — түр өзгерісіне ұшыраған жер асты сабағы болып табылады, пішіні мен түсі әртүрлі. Түйнектің бетінде бұрандалы тәртіппен орналасқан көзшелер (түр өзгерісіне ұшыраған жапырақтар) болады, олар тыныштық күйіндегі 2-3 бүршіктен құралған.

домалақ, 2- сопақ, 3- ұзынша

2 сурет — Картоп түйнектерінің пішіні

Түйнектің столонға бекіген жерін кіндік, ал оған қарама-қарсы жағын төбесі деп атайды. Сортына қарай картоп түйнегі домалақ, сопақ, ұзынша-сопақ болуы мүмкін. Сыртқы түсі бойынша түйнектер ақ, сары, қызыл, қызғылт, қызғылт-күлгін болады, ал жұмсағының түсі — ақ, сарғыш, сары, күлгін.

Түйнектің анатомиялық құрылысы сабаққа ұқсас: оның ұзындық қимасында түтікті сақина шоғын көруге болады, ол түйнек бетіне таяу көзшелерге қарай орналасқан, түйнектің орта бөлігі барынша ылғалды өзекпен толтырылған, ол негізінен крахмал жасушаларынан тұрады; түйнектің сырты эпидермис түзетін перидерма қабатынан тұрады [13].

Шаруашылық бағыты мен пайдалануына қарай картоп сорттары асханалық, техникалық, мал-азықтық және әмбебап топтарға бөлінеді. Өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығына байланысты ерте пісетін (70-80 тәулік), ортадан ерте (80-90), орташа мерзімде (90-100), ортадан кеш (100-120) және кеш пісетін (120 тәуліктен артық) картоп сорттары ажыратылады [18].

1.1.2 Өсімдіктің биологиялық ерекшеліктері

Картоп түйнегінің маңызды биологиялық қасиеті — тыныштық күйі кезеңімен сипатталады, мұның өзі тұкымдық материалды келесі өніміне зиян келтірмей күзгі — қысқа кезеңде сақтауға мүмкіндік береді. Тыныштық күнінің ұзақтығы картоптың сорты мен сақтау жағдайларына байланысты. Қысқы сақтау режімін дұрыс қолданғанда картоп түйнегі 6-7 ай бойы өспей жақсы сақталады.

Мәдени сортты картоп қоңыржай климаттың өсімдігі және тұрақты мол өнім температурасы айтарлықтай жоғары емес орта ендік аудандарында алынады. Тағы бір айта кететін жайт, картоп жоғары иілімді (пластикалы) және өсіру технологиясын дұрыс қолданғанда онда қолайлы емес табиғи жағдайларда жақсы өнім қалыптастыра алады. Тыныштық күйден өткен түйнектер топыраққа отырғызғаннан кейін +3-5С температурада өне бастайды. Бірақ бұл температурада оның өнуі баяу жүреді, тамырлары нашар дамиды, ал түйнектер саңырауқұлақ ауруларымен жедел залалданады. Температура -4-7 — 8° дейін көтерілгенде түйнектердің қалып өнуі байқалады. Әрі карай температура жоғарылағанда түйнектердің өну белсенділігі, әсіресе ылғалды топырақта кенеттен арта бастайды. Түйнектердің белсенді өнуіне ең қолайлы температура 4-16 — 18° деп есептеледі [25].

Картоптың сабағы мен жапырағының өсуіне қолайлы температура +5-6°. Олардың максимум өсуі орташа ылғалды топырақта +17-22° температурада байқалады. +25°-тан жоғары температура өсімдіктерді әлсіретеді, ассимиляция процесі баяулайды, ал 42°-тан жоғары температура жер бетіндегі өсімдік массасының өсуін тоқтатады. Картоптың сабағы мен жапырағы төмен температураға да өте сезімтал. -1-1,5° суықтықта және ауаның жоғары салыстырмалы ылғалдылығында өсімдік қарайып кетеді және өліп қалады. Картоп түйнектері гүл қауыздары пайда болған кезде түзіле бастайды және бұл кезеңдегі топырақ температурасы +16-18°, немесе +22-25° ауа температурасына сәйкес келеді де ең қолайлы болып табылады. Топырақ температурасы + 6°-тан төмен және + 23°-тан жоғары болғанда түйнектердің өсуі тежеледі, ал + 26~29°-та түйнектің тузілуі мүлде тоқтайды.

Өсімдіктің толық дамуына қажетті биологиялық белсенді температура жиынтығы ( + 10°-тан жоғары) пісу мерзімі ерте және ортадан ерте пісетін сорт үшін 1400-1600°, орташа мерзімде пісетін сорт үшін 1600-1800° ортадан кештеу және кеш пісетін сорт үшін — 1800-2000°. Бұл көрсеткіш Солтүстік Қазақстанда 1800-2200° аралығында, ал негізінен 1600 °-ден 2600°-қа дейін өзгереді [16]. Сондықтан ортадан кештеу, әсіресе кеш пісетін сорттар қажетті оптимум температураны алып үлгермейді, нәтижесінде ерте және орташа мерзімде пісетін сорттардың өнімінен анағұрлым төмен өнім қалыптастырады.

Картоп топырақ ылғалдылығына талғампаз. Бүршіктердің өнуі мен өркендердің пайда болуына қажетті ылғал аналық түйнек есебінен қанағаттандырылады. Өсімдік көгінің пайда болуы мен сабақ-жапырақтар қалыптасуының алғашқы кезеңінде өсімдіктің ылғалға қажетсінуі шамалы, өйткені жапырақтардың буландыру беті үлкен емес және осы кезеңде олар куаңшылыққа айтарлықтай төзімді. Өсімдік өсе келе ылғалға қажетсінуі арта түседі, барынша қажетсіну жаппай қауыздану-гүлдену кезеңіне сәйкес келеді, бұл кезде олардың, жер бетіндегі массасы жақсы дамыған және тіршілік қызметі жоғары. Бұл кезеңде түйнектер пайда бола бастайды, сондықтан ылғалмен үздіксіз түрде қамтамасыз ету жоғары өнім алудың басты шарттарының бірі бұл кезеңдегі судың жетімсіздігі тургордың төмендеуі мен жапырақтың солып қалуына әкеліп соғады, ал мұның өзі фотосинтезге теріс әсерін тигізеді, өнімнің мөлшері мен сапасы төмендейді. Тамырлардың негізгі массасы тараған алаңда осы топырақтың ылғалдылығын ТДЫ 70-80% дәрежесінде ұстағанда өнімнің қорлануына ең колайлы жағдайлар жасалады.

Өсіп-өну соңында, сабақ пен жапырақтың солып, түйнектің өсуі темендегенде алғашқы кезеңдерге қарағанда картоптың ылғалға қажетсінуі кемиді. Өсіп-өну кезеңінің соңына қарай қалыптасқан жылы әрі құрғақ ауа-райы түйнектердің түзілуін тездетеді, оларда мықты әрі калың қабықтың пайда болуына мүмкіндік жасайды, соның нәтижесінде өнімді жинаған кезде түйнектер аз жарақаттанады да қыста жақсы сақталады. Керісінше, жауын-шашынды ауа райы түйнектердің пісуін кешеуілдетеді, оларда жұқа, әлсіз қабық түзіледі, жинаған кезде олар жеңіл жарақаттанады және нашар сақталады [18].

Топырақтағы ылғалдың тым артық мөлшері, оның жетімсіздігі сияқты картоп өніміне теріс әсерін тигізеді: түйнектер сылбыр өседі, олардағы крахмал мөлшері азаяды, бактериялық және саңырауқұлақ ауруларымен залалдану артады.

Картоптың транспирация коэффициенті метеорология жағдайларына, сорттың ерекшеліктеріне және өсіру әдістеріне байлынысты картоптың транспирациялық коэффициенті 330-700 өлшем бірлігінде өзгереді. Орта есеппен 1 кг картоп түйнегін алу үшін 150 л су қажет. Алайда бұл көрсеткіш топырақ құнарлығы мен механикалық кұрамына байланысты өзгереді: құнарлы саздақ топырақ 85-100 л, құнарсыз, құмдак топырақта 160-200 л дейін көтеріледі [26].

Қазақстан жағдайында аудандастырылған картоп сорттарының, көпшілігінде интенсивті өсу мен түйнек түзу шілденің аяғы, тамыздың бас кезінде болады, бұл жазғы ылғалдың мол түсетін кезіне сәйкес келеді де, өнімнің қалыптасуына мүмкіндік жасалады. Алайда, осы кезеңде қолайсыз ауа-райы қалыптасса (куаңшылық, жоғары температура), өсімдіктер қысылып өседі, әрі жекелеген жағдайларда вирусты аурулар да етек алып кетеді. Климаттың мұндай теріс құбылыстары аймақтың оңтүстік бөлігінде, суарылмайтын жерлерде өсірілетін картопқа қатты әсер етеді.

Картоп-жарық сүйгіш өсімдік. Жарық жетімсіз болғанда сабақ созылып кетеді, жапырақтар сарғаяды, бүршіктену мен гүлдену әлсізденеді, өнім қатты төмендейді. Сондықтан алқапқа өсімдікті дұрыс орналастыру арқылы бұтаның жан-жақты жарықталуын қамтамсыз ету қажет, ал бұл фотосинтездің қолайлы жағдайда өтуіне мүмкіндік береді. Оптималды отырғызу жиілігін таңдап алу сортқа, отырғызылатын материалдың көлеміне, ылғалмен қамтамсыз етілуі мен топырақ құнарлығына байланысты.

Нақты жағдайда бір гектарда 40-50 мың м² жапырақ беті ауданын түзетін картоп жиілігі ең колайлы деп есептеледі. Картоптың көптеген сорттары сабақ-жапырақтарының дамуы мен гүлдеуіне қарай ұзақ күнді өсімдіктер қатарына жатады.

Биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес картоп топырақтың борпылдағына, оның ауа, ылғал өткізгіштігіне жоғары талап кояды, органикалық және минералдық заттарға бай орташа саздақ қышқылдау реакциялы топырақта жақсы өнім береді. Картоптық тамыр жүйесі мен столондарының жақсы дамуына қолайлы ауа режимі тығыздығы 0,9-1,1 г/см³ қара және қоңыр топырақта жасалды [20].

Қатты тығыздалған, әсіресе сортандау — сазды топырақта өсімдік көгі кешігіп (5-7 күн) шығады, өсімдіктердің өсуі тежеледі, тамыр жүйесі нашар дамиды, топырақтың беткі қабатында шоғырланады да, тез өліп калады. Ауыр сазды топырақтардың тығыздығы 1,3-1,4 г/см³ жеткенде түйнектер киқы-жиқы пішінде түзіледі, азықтық және тұқымдық сапасын жоғалтады әрі нашар сақталады. Мұның бәрін Қазақстан жағдайында көп тараған механикалық құрамы ауыр топырақта және суармалы жерлерде қатты ескерген жөн, себебі олар жаздың екінші жартысына қарай өте тығыздалып қалады.

Картопты қолайлы мерзімде отырғызғанда оның гүлденуі маусымның соңы және шілденің басында, ал ортадан кеш пісетін сорттарында тіпті шілденің аяғында байқалады. Қалыпты өсіп-өну кезеңінде түйнектің пайда болуы әсіресе аймақтың солтүстік бөлігінде, айтарлықтай агрометеорологиялық қолайлы жағдайларда өтеді.

Қазақстан жағдайында көптеген картоп сорттары түйнектерінің ең қарқынды өсуі тамыз айына сәйкес келеді де барлық түйнек өнімінің 60-80 пайыз, ал кейбір жылдары 93-95 пайызға дейін жетеді. Ортадан кештеу пісетін сорттарда тіпті қыркүйек айында да, егер ерте күзгі үсік өсіп-өнуді тоқтатып тастамаса, өнімге айтарлықтай салмақ қосылады [25].

1.1.3 Картоптың бастапқы тұқым шаруашылығының қазіргі жағдайы

Ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыруда және сапасын жоғарылатуда жоғары түсімді сорттар мен будандарды енгізудің маңызы зор. Сорт — өндірістің басты және шешуші факторы болып табылады, осы жағдайда сапалы тұқым өсіруге және одан мол, жоғары өнім жинауға мүмкіндік туғызады. Сондықтан тұқым шаруашылығы — ауылшаруашылық ғылымының және өндірісінің негізгі саласы бола отырып, оның басты міндеті — шаруашылықтарды жоғары сапалы тұқымдық материалдармен қамтамасыз ету саналады.

Жаңа жоғары өнімді сорттарды көбейту және жылдам өндіріске енгізу (2 -4 жыл аралығында) — өнімділікті жоғарылатудың ең арзан және тиімді құралы болып табылады. Бірақ шаруашылық жағдайында өсірілетін сорттар уақыттың өтуіне байланысты өзінің сорттық сапасын және өнімділігін, қасиеттерін төмендетуі мүмкін. Осы тұрғыда, тұқым шаруашылық жүйесі тұқымды мерзімінде алмастыруды қажет етеді, Яғни сорт жаңарту шараларын қолдану қажет. Жоғары сапалы элита тұқымдарын өсіруде тұқым шаруашылығы жүйесінде әр түрлі тәсілдер қолданылады. Мұндай жағдайда, элита өндірісінің дұрыс сызбасын жасаудың үлкен маңызы бар [28].

Элита тұқымдарын өсіру тұқым шаруашылығының алғашқы буындарынан басталады, онда ұрпақ сортқа тән кешенді маңызды белгілермен және қасиеттермен бағаланады, жақсы ұрпақ іріктеліп алынып, ал нашары алынып қалады, сол арқылы барлық белгілерінің сақталуы қамтамасыз етіледі.

Сортты алғашқы жағдайда ұстау оның оригинаторы — ғылыми- зерттеу мекемесінің құзырында, яғни көбею питомнигінде тұқымды басқа мекемелерге жүйелеп тарату жатады, ал мекемелер сорттарды көбейтумен айналысады.

Көптеген туындыгерлердің негіздеуі бойынша картоптың репродукциясы артқан сайын, оның өнімділігі төмендей береді. Ғалымдардың Чагиров Б.Ч., Бубенцов С.Т., Бобров Л.Г., Нұрғалиев А.Н., зерттеулері бойынша Қазақстанда картоп өнімінің төмендеуінің негізгі себебі, вирус ауруларының кері әсерінен болып отыр. Мысалы, жапырақтардың жиырылу ауруы (вирус L), жолақ мозайка (вирус У), әжімді мозайка (вирус У, X, S), кейбір жылдары картоп өнімділігін 40-60 пайызға дейін төмендетіп жібереді. Сондықтан да белгілі бір жүйе бойынша картоп тұқымын элита тұқымына ауыстырып отыру қажет.

Қазіргі таңда Қазақстанның көптеген қартоп өндіретін шаруашылықтарында элита өндіру клондық таңдау тәсілімен жүргізілуде. Бұл тәсіл негізінде сорттың ерекшеліктері мен қасиеттерін кешенді түрде өсімдіктің нақты жағдайына байланысты іріктеп алады. Клондық таңдап алу тәсілімен өндірілетін картоптың элитасы бес тізбекті сызбадан тұрады: 1) таңдап алу питомнигі; 2) 1-ші жылғы клондарды зерттеу питомнигі; 3) 2-ші жылғы клондарды зерттеу питомнигі; 4) Супер – супер-элита; 5) Супер-элита; 6) Элита.

Клондарды таңдап алу бойынша жүргізілетін бастапқы тұқым шаруашылығының жүйесі қазіргі таңдағы өндірілетін элитаның 60-65 пайызын құрайды және бұл тәсілмен өндірілген тұқымдардың орташа өнімділігі 112 ц/га құрайды [36].

Клондарды таңдап алу тәсілімен қатар Қазақстанда қазіргі таңда биотехнологияның жетістіктерін пайдаланып картоптың вируссыз тұқымын өндіру кеңінен етек жайып отыр. Биотехнологиялық негізде тұқым өндіру елімізде соңғы 10 жыл ішінде қолға алынып отырған жаңа тәсіл болып табылады. Бұл тәсіл негізінде өндіріліп отырған тұқымдық материалдардан алынған өнім деңгейі орташа есеппен 187 ц/га кұрауда.

Қазіргі кезде орташа бүкіләлемдік картоп өнімділігі шамамен 15 т/га құрайды, ал Қазақстанда бұл көрсеткіш 11-12 т/га аралығында ауытқиды [3].

Өнімнің төмен болуының басты себебі көптеген шаруашылықтар тұқымдық материал ретінде сапасыз фитопатогендермен күшті зақымдалған тұқым пайдаланады. Шаруашылық және сауда айналымындағы картопта ауыр формалы вирус ауруымен зақымдалған түйнектер көп таралған.

Ең соңғы мәліметтер бойынша әлемдік әдебиеттерге сүйенсек барлық жерлерде көп тараған өте ауыр формалы деп танылған фитопатогенді вирустарға ВСЛК, УВК, ХВК, SВК, МВК жатады.

Анисимов Б. В. мәліметі бойынша ВСЛК, УВК, МВК фитопатогенді вирустарының әсерінен өнімділіктің төмендеуі 70 пайызға дейін жетеді. Аталған вирус ауруларының өте ауырлығы олар тасмалдағыштармен тез тарайтындығында [5].

Инфекциялық аурулардың аясының жоғары болуы және ауру тарататын насекомдардың көп болуы міндетті түрде картоп өндіру аймағында тұқымына айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан көптеген картоптың тұқым шаруашылығымен айналысатын елдер оның тұқымдық егістігін жабық аймақтарда жүргізіп отыр. Мысалы Германияда және Голландияда тұқым шаруашылығы жекелеген бөлек аралдарда жүргізілсе, Ресейде тұқым шаруашылығының негізі Соловецк аралында шоғырланған. Бұл аралдарда теңіз жақтан үнемі болатын жел әсерінен ауру тарататын жәндіктердің болмауы минимум болады. Финляндияның Хай Грейд аймағында 40 мың га жерде елдің негізгі бастапқы тұқым шаруашылығы орналасқан. Бұл аймақ ерекше қорғалады және онда өндірілген тұқым елде өндірілетін тұқымдық материалдың 80 пайызын құрайды [27].

Қазіргі кезде картоптың суперэлиталы, элиталы тұқым шаруашылығын ұйымдастыруда және жетілдіруде көптеген ойлар мен ұсыныстар көп. Кейбіреулер меристемалық тәсілді дұрыс деп тапса, екіншілері биотехнологияның негізінде өндірілетін тұқымның қымбаттылығын айта отырып клондық таңдау тәсілін дұрыс деп айтса, енді біреулері бұл мәселені шешу үшін қатаң сертификация жүйесін енгізу қажет деп табуда.

Лебедева В.А., Гаджиев Н.М. мәліметтері бойынша апикальді меристема ұлпаларында вирус ауруларының концентрациясының мүлде болмауын теріске шығарады. Авторлардың ұйғарымынша апикальді меристемалық ұлпаларда ауру конценрациясы өте төмен болғандықтан оларды анықтау кезінде байқалмайды [8]. Уақыт өте келе барлық меристемалық клондарда вирус ауруларының белгілері байқалады. Сондықтан ОБАШҒЗИ (Ресей) ғалымдары, вирус ауруларымен тиімді күрес оларға төзімді сорттарды пайдалану керек деп санайды.

Сол сияқты Молявко А.А. тұжырымдауы бойынша апикальдық меристемалық ұлпаларымен картопты сауықтыруда түйнекте 14,3-тен 72,8 пайызға дейін вирус аурулары жасырын түрде кездеседі [16]. Сондықтан туындыгер тек вирусқа төзімді картоп сорттарын пайдалануды ұсынады.

Көптеген қарама-қайшылықтарға қарамастан қазіргі таңда картоп сорттарын сауықтыру үшін апикальді меристемалық ұлпаларды өсіру және меристемалық микроөсімдіктерді бірнеше рет қалемшелеу арқылы көбейту тәсілі элита өсіретін барлық елдердің тұқым шаруашылықтарында кеңінен қолданылуда.

1.1.4 Биотехнологиялық негізде тұқым шаруашылығын жүргізу

Биотехнологиялық негізде тұқым шаруашылығын жүргізу өндірісі ғылыми мекемелердің зертханаларынан басталып картоп өндіретін шаруашылықтардың өзіне қажетті тұқым дайындайтын тұқымдық танаптармен аяқталады.

Қазақстанда картоптың тұқым жүйесі үш буыннан тұрады. Біріншісі, ғылыми мекемелердің биотехнологиялық зертханаларында, картоптың ең жоғары өсу нүктесіндегі меристема бөлігі арқылы вирус, бактерия және саңырауқұлақ ауруларынан сауықтырып супер-супер-элита тұқымын алу; екіншісі, элита өсіретін шаруашылықтар картоптың аудандастырылған сорттарын көбейтіп, сол облыстың барлық картоп өндіретін шаруашылықтарына сатып отырады; үшіншісі сол картоп өндіретін шаруашылықтың өзіне керекті тұқым өндіретін танаптары. Осы жүйе бойынша азықтық картоп өсірілетін танапқа жыл сайын картоп тұқымының

4-репродукциясы егіліп отырады. Себебі, картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ғаламдарының көпжылдық мәліметтері көрсеткендей Қазақстан табиғатында аудандастырылған картоп сорттарының 5-6 репродукциясы тұқымдық сапасын жоғалтып, өнімді өте аз береді. Вирус ауруларын асқындырмас үшін кейбір мемлекеттер (Голландия, Германия) азықтық картоп өсетін танапқа тұқымдық картоптың 2-репродукциясына дейін пайдаланады [20].

Ауа-райы қолайлы, вирус аурулары көп тарамаған аудандарда картоп тұқымын 4-5 жылға дейін алмастырмай пайдалана беруге болады. Қазақстан табиғатында биотехнологиялық негізде тұқым өсіру жүйесі бойынша, картоп тұқымын 3-4 жылда ауыстырып отыру керек.

Картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ғаламдарының зерттеулеріне сүйенсек биотехнологиялық негізде өндірілетін картоп тұқымы вирус ауруларынан таза болуына кепілдік 85-90 пайызға дейін болады [37]. Оның ішінде тек жасырын жүретін аса қауіпті емес Х вирусы ғана болуы мүмкін екен.

Вируссыз негізде бұл дақылдың тұқымын өсіру — жоғары және мол өнімнің кепілі. Сауықтырылған картоп өнімділігі Францияда, АҚШ-та, Данияда, Ұлыбританияда, Германияда, Голландияда орта есеппен 300 ц/га асады [4].

Ресейдің, Эстонияның және Латвияның картоп өндіретін шаруашылықтарында сауықтырылған отырғызу материалдарын пайдалану арқылы өнімділігі мен сапасын арттыру шамамен 30-40 пайызға жоғарылатуға қол жеткізілген. Мемлекеттік сорт сынау бекеттерінде және алдыңғы қатарлы шаруашылықтарда түйнек өнімділігі 250-400 ц/га дейін жеткізілген [15].

Целиноград ауылшаруашылық биотехнологиялық орталығының 1988 жылғы вируссыз негізде картоп өндіру бойынша жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде элиталық тұқым өндіру шаруашылығында картоптың Невский және Полет сорттарынан 430-480 ц/га өнім алуға қол жеткізілсе, келесі жылы өнімділік 450-500 ц/га аралығында тұрақтады. Бұл сауықтырылмаған отырғызу материалына қарағанда 2-3 есеге артық [11].

Шет елдік туындыгерлердің мәліметтері бойынша вируссыз тұқым шаруашылығы енгізілген елдерде картоптың аса қауіпті ауруы фитофторозбен тиімді күрес жүргізіліп өнімділігі 300-400 ц/га құрайды. Ал бұл мәселеге көңіл аудармаған елдерде өнімділік небары 100-150 ц/га.

Ғалымдардың зерттеуі бойынша Қазақстанда картоп өсіретін облыстар 3 жұпқа бөлінеді:

1 жұпқа жататындар: тұқымдық жүйе толық жолға қойылған. Биотехнологиялық зертханалары бар, ауа-райы картоп өсімдігін өсіруге қолайлы облыстар (Ақмола, Ақтөбе, Солтүстіу Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Батыс Қазақстан).

2 жұпқа жататындар: тұқымын таулы аймақтарда өсіруге мүмкіншілігі бар облыстар (Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан).

3 жұпқа жататындар: азықтық картопты өздері өсіру үшін тұқымды басқа облыстардан тасымалдайтындар (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау).

Картоптың репродуктивті қасиетін сақтауда, вирустық және басқа да аурулармен тиімді күресуде вируссыз тұқым шаруашылығының жүйесі өте қолайлы болып табылады. Бұл жүйе нәтижесінде тауарлық тұқым өндіретін шаруашылықтарды вируссыз сауықтырылған тұқымдық материалдармен қамтамасыз етуге қол жеткізуге болады.

1.1.6. Өсімдікті клондық микрокөбейту артықшылықтары

Стерильдік жағдайда қоректік ортаға отырғызылған әртүрлі маманданған ұлпалардың тірі жасушалары көбейуге қабілетті және қолайлы жағдай жасалса өзінің тотипотенттілігін толық жүзеге асырып, жаңа өсімдікке бастама бола алады. Жеке жасушалардың бастапқы өсімдіктердін барлық белгілері бар, тұтас ағза жасауға қабілетті клондық көбейтуде табысты түрде пайдаланылуда [36].

Клондық микрокөбейту жағдайда пайда болған өсімдіктер генетикалық жағынан бастапқы өсімдікпен бірдей болып келеді. Өсімдіктерді клон аркылы микрокобейтудің жетістіктері Н.В. Катаева мен Р.Г.Бутенконың еңбектерінде толық берілген [38]. Туындыгерлер өсімдіктерді көбейтудің дағдылы вегетативтік әдістерімен салыстырғанда клондық микрокобейтудің артықшылығын келтіріп, бұл тәсіл арқылы өсімдіктер өнімділігін 35-50 пайызға дейін жоғарылатуға болатындығын атап көрсетеді.

Өсімдіктердің жартысында өркенінің жоғарғы ұшында немесе апикальдық меристемаларында вирус табылмаған. Вегетативтік жолмен көбейетін дақылдарды вирустық аурулардан сауықтыру үшін, апикальдық меристемаларды өсіру әдісін колдану 1952 жылы М.Морель мен Д.Мартин жұмыстары арқасында басталды [ ].

Меристемаларда вирустардың жоқ болуы, кейбір зерттеушілердің пікірі бойынша, өсімдіктің жоғарғы ұшының меристемасында өткізгіш жүйенің жоқ болуынан, ал гоазмодесмалар көлемі өте кіші немесе тіпті жоқтың қасы, сондықтан вирустардың жасушадан жасушаға ауысуы тежеледі [16]. Басқа ғалымдар [38] бұл фактіні вирус нуклеопротеинінің синтезін жүргізбейтін меристемалық жасушалардың ерекше метаболизмінен деп түсіндіреді. Жылумен өңдеу арқасында /34-40°С/ өсіп келе жатқан өркеннің ұшында вирустардың көбеюінің тежелу жағдайы меристема дифференциланғанда вирустардан таза жасушалардан пайда болады. Вирустардың таза өркеннің өсіп шығуы үшін, донорлық өсімдіктерді (апикальдық меристема алынатын өсімдіктер) өңдеуде табысқа қол жеткізу үшін, жоғары өсуіне жақсы жағдай жасап, 34-40°С температурада неғұрлым ұзақ ұстау керек. Термо өңдеумен қатар картоп түйнектерін химиялық өңдеумен ұштастыруды қолдану нәтижесінде болашақ тұқымдық материалдың вируссыз болуына көп септігін тигізетіндігін (Ресей) Краснодар ауылшаруашылығы ҒЗИ ғалымдары өз тәжірибелерімен дәлелдеген.

Зернов В.Н., Петухов С.Н., Мусин С.М. және тағы басқалардың пайымдауынша, картоптың тек бір түріне ғана емес сонымен бірге сорттарына да байланысты, керек десе жеке ұлпалардың өзіне тән нақты морфогенетикалық реакциясын ескеріп, оны клондық микрокөбейту кезінде пайдалануға болады [15]. Әдіс өсімдіктердегі болатын табиғи мутациялардан асып кетпейтіндей генетикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуі керек.

Лебедева В.А., Гаджиев Н.М. мәлімдеуі бойынша картоптың апикальді меристемаларында вирус ауруларының концентрациясы тым төмен болғандықтан олар тестілеу кезінде байқалмайды [8]. Апикальді меристемаларды бөліп алу алдында түйнектерге термо және химиотерапия қолданғанымен вироидты вирустар жинақталуы өте төмен шекке жетеді. Одан ары алынатын меристемалық клондардың барлығында да вирус ауруларының белгілері білінетіндіктен ОБАШҒЗИ (Россия) ғалымдары вирус ауруларымен ең тиімді күрес оларға қарсы тұра алатын сорттарды шығару және пайдалану деп есептейді. Тура сол сияқты Молявко А.А. мәліметтері бойынша апикальдық меристема тәсілімен сауықтырылған түйнектерде 14,2-ден 72,8 пайызға дейін жасырын түрде вирус аурулары болатындықтан вирусқа төзімді картоп сорттарын пайдалануды ұсынады.

Struik H.C. және Wievsema S.G. ғылыми жұмыстары бойынша вирустардан тазартылған картоп өндіру технологиясы картоп түйнегінің термотерапиясынан басталады [7]. Вирустардың тиюіне байланысты жылумен 7 апта бойына жүруі тиіс. Термотерапия процесін оңтайландыру барысынды НПО «Нива Татарстана» компаниясы картоп түйнектерін 15-20 күн ғана өңдеуді ұсынады. Түйнектер сондай-ақ вирустарға қарсы ингибиторларымен және түйнектердің өсуі үшін стимуляторлармен өңделеді.

Алынған меристемалардың ұсақ бөлшектерін алу үшін Гареев Р.Г. және тағы басқалардың пайымдауынша, ұзындығы 3-5 мм болатын түссіз немесе сәл ғана жасыл өркендерді пайдалана зарарсыздандырылған бокстың ішінде сырттай зарарсызданылған және жуылған негізгі өркендерді бірнеше бөлшектерге бөлуді ұсынады [9]. Мөлшері 50-100 мкм меристемалауды оқшаулау тәжірибе жүзінде мүмкін емес, сондықтан меристемалармен бірге бүршіктегі бастапқы жапырақта оқшауланады, сондықтан оның мөлшері үлкейіп 500 мкл жетеді, одан да үлкен болады. Осы мөлшерінің үлкен болуынан вирустардан таза экспланттар алу мүмкіндігі төмендейді, бірақ меристемалардың дифференциялану дәрежесі артады.

Картоп өсімдігін апикалдық меристемаларын клондық микрокөбейту жолымен өсіргенде олардың өсу коэффиценті Р.А. Диксонның мәліметтері бойынша 3,4 есеге жоғарылатуға дейін бола алады екен [ ].

1.1.7. Жасушаларды және ұлпаларды өсіруге қажетті қоректік орта

Картоп жасушаларының дифференциялануын қозғайтын және олардың гистогенезге өтуін, одан кейін мүшелер түзетін құрылымдардың түзілуінің негізгі себептерінің бірі, фотогормондардың әсері деуге болады. Дегенмен морфогенездің қандай да бір типін анықтайтын негізгі факторлардың бірі ол қоректік ортадағы ауксиндер мен цитокининдердің ара қатынасы. Бұл заңдылықты алғаш рет Скуг пен Миллер 1957 жылы ашқан, одан кейінгі жылдары көптеген тәжірибелер арқылы дәлелденген.

Ауксин мен цитокининнің ара қатынасы орташа болғанда картоп өсімдігінің каллус ұлпасында морфогенез процесі байқалмайтындығын, бірақ жасушалардың бөліну арқылы көбеюі (пролиферациясы) жүретіндігін Янчевская Т. Я. өз ғылыми жұмысында дәлелдеді. Ол ортада ауксиннің цитокининге ара қатынасы жоғары болса, тамыр түзілуін (ризогенезді) қоздыратындығын, ал ортада ауксиннің цитокининге ара қатысы төмен болған жағдайда бүршіктердің пайда болуын (геммогенез) ынталандыратындығын көрсетті. Сонымен бір каллустың өзінде әр түрлі морфогендік құрылымдар түзіле алады. Бұл жағдайлар каллустық ұлпаларда фитогормондардың концентрациялық градиенті (концентрацияның үздіксіз өзгеруі) түзілетіндігінің дәлелі бола алады. Былайша айтқанда, каллустың әр түрлі бөліктеріндегі фитогормондар мөлшері әр шамада болғандықтан, ол морфогенездің қандай да бір типінің басталуына себеп болады

Көкөніс және каптоп шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының мәліметтері бойынша жыл сайын бірінші реттік тұқым шаруашылығы үшін дақылдардың апикальдық меристемалық тәсілімен 40-45 мың дана өсірілетін (пробиркалық) өсімдік алынады [ ]. Микроклональды көбейту тәсілінің тиімділігі негізінен қоректік ортаға тікелей байланысты болып келеді. Оңтайлы қоректік ортаны қалыптастыру арқылы, яғни қоректік ортаның құрамын биостимуляторлармен толықтыру нәтижесінде картоптың Огенек сортының пробиркалық өсімдігінің көбею коэффицентін 4,2 есеге дейін жоғарылатуға болатындығын Татар ауылшаруашылығы ҒЗИ ғалымдары тәжірибе жүзінде дәлелдеді [ ]. Олар биостимулятор есебінде «Аконт» өсіргішін пайдаланып, пробиркалық өсімдіктің өсу жылдамдығын арттырып ғана қоймай сонымен бірге алынатын өсімдіктін тіршілікке қабілеттілігін де жоғарылатуға қол жеткізді.

Картоптың меристемалық ұлпаларынан алынған жасушалардың дедиференциялануы және каллусогенезі жүру үшін әр түрлі қоректік орталарды талап етеді, әсіресе ондай талап гормондардың мөлшері мен ара қатынасына қойылады. Пекна Ханкаланың Финляндия жағдайында жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстары нәтижесі бойынша табиғи өсімдіктерден алынған өсуді реттегіш FGR-08 пробиркалық өсімдікті өсіруде қолданылатын қоректік ортаға 0,8мг/л мөлшерімен қосылғанда дақылдың көбею коэффиценті 4,4 дейін артқан [10].

Отандық және шет елдік экологиялық таза қоректік ортаға қосатын биологиялық белсенді заттардың жаңадан пайда болуына байланысты оларды зерттеу кеңінен жүргізіледі [5]. Қазіргі таңда Көкөніс және каптоп шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ғалымдары Бабаев С.А. және Токбергенова Ж.А. жетекшілігімен табиғи жолмен алынған өсімдік өсуін реттегіштер ТАБС, АГ-10, СА-13, АЕС зерттелу үстінде. Зерттеу үшін алынған биостимуляторлар Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде және А.Б.Бектуров атындағы химия институтында жасап шығарылған.

Қоректік ортаға цитокининдерді енгізу пробиркалық өсімдіктің жаңаруына әсер етеді және сан жағынан өте көп қолтық өркендерінің дамуын ынталандырады. Қолтық бүршіктерді отырғызуға дайындайтын өсімдіктерге 10000 лк болатын жарық түсіреді, яғни ондай өсімдіктердің көпшілігіне ең қолайлы температура шамамен 25°С тең болады [19].

Семенова Л.Н. жасап шығарған синтетикалық Циклон биостимуляторын қоректік ортаға 0,8-1,0 мг/л мөлшерімен қосқанда және қолайлы жағдайлар толық жасалғаннан кейін, пайда болған каллус белсенді түрде бөліне бастайды да, бүршікке немесе эмбриондге бастама береді [20]. Түзілген каллус дамып жетілгеннен кейін пайда болған пробиркалық өсімдікті микроқалемшелеу жұмыстары жүргізілсе, онда ол көбейту коэффициентін айтарлықтай арттырады. Өркендерді тамырландыру, ол тұтас өсімдік өсіріп алудың басты шарты.

Тоқбергенова Ж.А. ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, отандық жасалынған препараттарды өсіретін меристемалық өсімдіктерге қолданылатын қоректік ортаға 1,0 мг/л мөлшерімен қосқанда микроөсімдіктің өсуді реттегіш белсенділігі айтарлықтай жоғарылайтындығын дәлелдеді.

Шығыс Қазақстан облысы жағдайында жүргізілген тәжірибе жұмыстарына сүйене отырып, Суховецкая В.А. және Рерих Н.Н. пробиркалық өсімдікті өсіруде қолданылатын қоректік ортадағы кинетиннің орнына кешенді биостимуляторлар қоспасын қосуды ұсынады [26]. Аталған туындыгерлердің пайымдауынша пробиркалық өсімдіктің өсуі 2-3 күнге жылдамдап алынатын көшеттің сапасы айтарлықтай жақсара түседі.

Ташкент мемлекеттік аграрлық унивеситетінің Биотехнологиялық ғылыми-зерттеу орталығының қызметкерлерінің пікірінше меристемалық өсімдікті өсіруде қоректік ортаның құрамындағы биостимуляторды өзгертумен қатар көміртегінің мөлшері мен фотопериодты арттыру барысында қалемшелеу мерзімінің айналымын 18-20 күннен 15-16 күнге қысқартуға болады екен. Мұнда пробиркалық өсімдіктің сапасы әдеттегі бақылау нұсқасымен салыстырғанда 1,5 коэффициентке артық болған [ ].

Л.Н.Трофимецтің қызметкерлерімен бірге анықтауы бойынша, қолайлы жағдай жасалса сортты сауықтыру үшін орташа шамамен 40 апекстің меристемалары жеткілікті және 7-8 ай ішінде іn vitro жағдайында 30-40 мың түйнек алынады деп есептейді. Сауықтыру тиімділігі көбінесе сорттық ерекшелікке, вирустармен бастапқы зақымдануына, жыл мерзіміне т.б. жағдайларға тәуелді [44].

Картопты клондық микрокөбейту әдісі өте тиімді және үнемді екендігін А.С. Иванов өз еңбегінде сипаттай отырып [36], іn vitro жағдайында кішірек лаборатория көлемінде бірнеше мыңдаған өсімдік өсіруге болатындығын келтіреді. Тек, Новосибир АШҒЗИ жағдайында жыл сайын картопты клондық микрокөбейту әдісі бойынша жыл сайын 155,5 мың дана пробиркалық өсімдік алынады. Бұл алынған пробиркалық өсімдіктер алғашқы реттік тұқым шаруашылығын жүргізу үшін 3га жерге отырғызылады.

Картоптың пробиркалық өсімдігінің дамуы бірнеше кезеңдерден тұратын, өте күрделі процесс, кезеңдердің әрқайсысында гормондарға, жарыққа, температураға қойылатын талаптар да өзгеріп отырады.

Смирнов К.П. пайымдауы бойынша каллус түзу кезінде қоректік ортадағы кинетиннің концентрациясы 1,0 мг/л шамасында болуы қажет, ал меристемалық өсімдіктерді пробиркада өсіру кезінде кинетин концентрациясын 25-30 пайызға көтеру арқылы пробиркалық өсімдіктердің көбею коэффицентін 1,5 есеге көтеруге болады [19].

Stace-Smith және Mellor жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері бойынша меристемалық өсімдіктерді пробиркада өсіргенде қоректік ортаға биологиялық белсенді зат ретінде FERTD қосу арқылы жапырақ саны мен буынаралықтардың санын 1,5-1,8 есеге арттырып, сәйкесінше өсімдіктердің көбею жылдамдығын 25 пайызға дейін арттыруға қол жеткізілген.

Т.Мурасигеннің пікірі бойынша, өсімдіктердің жасанды ортада өсуіне әсер ететін басқа да заттарды ескеру қажет, ол заттарды ортаға клеткалар мен ұлпалардың өздері бөледі, олар улы болғандықтан, морфогенезді тежеуі мүмкін.

Апикальді меристема ұлпасынан каллус түзу кезінде қоректік ортада органикалық зат мезоинозиттің концентрациясын Мурасиге-Скуга қоректік ортасының қарағанда 25 пайызға дейін арттырғанда каллус түзілу жылдамдығы 2 есеге дейін арттыруға Шнайдер В. қол жеткізді.

Мурасиге-Скуга қоректік ортасындағы макроэлемент сулы кальций хлоридінің мөлшерін 5-10 % ауытқуының өзі меристемалық өсімдіктерді пробиркада өсіргенде өсімдіктің өсуі мен дамуын тежей отырып, кейде мүлде өсімдіктің опат болуына алып келеді. Сол сияқты картоптың апикальді меристемасын өсіруге арналған Мурасиге-Скуга қоректік ортасында Пантотенат Са концентрациясының ауытқуын болдырмауды Sifert.R ұсынады. Аталған препараттың тек 3-5 пайызға ауытқуының өзі каллус түзуді 65-80 пайызға дейін тежейді. Ал концентрацияның ауытқуы белгісіз себептермен 10 пайыздан асса каллус түзілу мүлде болмауы да мүмкін.

1.2 Зерттеуді қою мақсаты

Картоп – азық-түліктік, малазықтық, және техникалық мақсаттар үшін өсірілетін құнды ауылшаруашылық дақылы болып табылады. Картоп түйнектері карахмал, ақуыз, витаминдер, аминқышқылдары және көптеген минералды тұздар сияқты сіңімді заттарға бай болып келеді. Мұндай сіңімді заттардың көптігіне байланысты картопты аса маңызды стратегиялық азық-түліктер қатарына жатқызылады [ ].

Статистикалық мәліметтер бойынша облысымыздың барлық шаруашылық түрлерінен жыл сайын 70 мың тоннаға жуық картоп өндіріледі, ал дүние жүзі бойынша 310-320 млн.т [ ].

Картоп шаруашылығы дамыған елдерде қазіргі кезде картоптың орташа өнімділігі 300 ц/га асып түседі, ал Оңтүстік Қазақстан өңірінде бұл көрсеткіш небары 50-60 ц/га ғана құрайды [8]. Түйнек өнімділігінің төменділігі негізінен оңтүстік өңірінің қатал климаттық жағдайларымен тығыз байланысты, сонымен қатар өнімділіктің төмен болуы аймақта өсірілетін картоп сортының карантинді нысандарға, вирусты, бактериялық және саңырауқұүлақтық ауруларға төзімділігінің төмен және жоғары сапалы тұқымдық материалдардың болмауынан деп айтуға негіз бар. Аталған өзекті мәселені шешу үшін биотехнологиялық тәсілдерді қолдана отырып вируссыз негіздегі картоптың элиталық тұқымдық материалын өндіруді жолға қою қажет болып отыр. Әдебиетке шолу барысында анықталғандай бұл тәсілдің тиімділігін арттыру үшін өсімдіктерді жасанды ортада өсіруде әрбір компоненттің концентрациясын ескеру қажет, өйткені морфогенездің дұрыс жүруі жақсы материал алудың бірден-бір кепілі болып табылады.

Соңғы жылдары картоптың бастапқы тұқымдық материалын алуда вирустық инфекциялық аурулардан сауықтырылған түйнектерді алу, яғни микроклональды көбейту тәсілі кеңінен қолданылуда. Бұл тұрғыда жасушаларды және ұлпаларды өсіруде қолданылатын қоректік ортаның міндетті компоненттерінің бірі болып табылатын өсімдіктердің өсуін реттеуіштерін іздестіру және зерттеу өте маңызды болып табылады.

Картоптың элиталық және репродукциялық тұқым шаруашылығын жетілдіруде жоғарыда көрсетілген бағыт Оңтүстік Қазақстан өңірінде дақылдың тұқымдық материалын өндіруді оңтайлы шешуде маңызды роль атқарады.

1.3 Тәжірибелік бөлім

1.3.1 Зерттеуді жүргізу әдістемесі

Зерттеудің зерзаты ретінде картоптың Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған Невский сорты және аймақта болашағы зор деп танылған Ақсор, Тоқтар сорттары алынды.

Алдымызға қойылған мақсаттарды түгелдей дерлік орындап шығу үшін жоғарыда көрсетілген биологиялық белсенді заттардың әр түрлі мөлшері негізінде төмендегі кесте бойынша тәжірибе қойылды.

Бастапқы сауықтырылған материалдың көбею коэффициентін арттыру үшін, зертханалық жағдайда өсімдіктің өсуін реттегіш зат ретінде жаңа физиологиялық реагент «K-U-95» (Кореяда жасалған) және ресейде жасап шығарылған өсуді реттегіш «Новосил» зерттелді.

Препараттар Мурасиге-Скуга қоректік ортасына картоптың микроклонын алу және көбейту үшін 0,5 мл/л мөлшерімен 1,0 мл/л мөлшері аралығында қосылды.

1 кесте — Биологиялық белсенді заттардың пробиркалық өсімдіктерге әсері.

Картоп сорттары	Биологиялық белсенді заттар	Биологиялық белсенді заттардың концентрациясы, мл/г
Невский	St (кинетин)	1,0
	«K-U-95»	0,5
		0,75
		1,0
	«Новосил»	0,5
		0,75
		1,0
Ақсор	St (кинетин)	1,0
	«K-U-95»	0,5
		0,75
		1,0
	«Новосил»	0,5
		0,75
		1,0
Тоқтар	St (кинетин)	1,0
	«K-U-95»	0,5
		0,75
		1,0
	«Новосил»	0,5
		0,75
		1,0

Зерттеу жұмысы үш реттік қайталау бойынша жүргізілді. Әрбір нұсқада өсірілетін пробиркалық өсімдіктер саны 10 кем емес мөлшерде болды. Бақылау нұсқасы ретінде «K-U-95» және «Новосил» қосылмаған Мурасиге-Скуга қоректік ортасы алынды. Ортаны дайындағанда қажетті компоненттерді алдын-ала дайындалған концентрленген (аналық) ерітінділерден алынды (2 кесте).

Меристеманы түйіннің жасыл немесе этиолирленген өскіндерінен бөліп алдық. Меристеманың жасыл өскіндерден түзілуі техникалық процесс, онда олар жақсы ажыратылады және түзілуі кезінде зақымдануға төзімдірек болады. Бірақ этиолирленген түйінді қолданғанда сауықтыру жұмыстарының тиімділігі жоғары болады, себебі мұндай өскіндердегі вирустар концентрациясы айтарлықтай төмен, сондай-ақ вирусы жоқ ұштық меристема аумағы жарықта өсірілген өскіндердікінен әлде қайда көп болады. Түйіндер 2 см немесе одан үлкен болып өскеннен кейін оны бөліп аладық.

Меристеманы өсіру жұмыстары сынапты-кварцті немесе БУВ типті бактериоцидті шамның көмегімен залалсыздандырылған микробиологиялық боксте жүргізілді. Жұмысты бастар алдын жұмыс орнын (столды, бинокулярлы лупаны) және пробиркалары бар штативті спиртпен сүртілді. Өскіндермен жұмыс жасауға арналған құралдарды (пинцеттерді, скальпельдерді, инелерді) әрдайым қолданар алдында спиртке салып, содан соң от жалынына қару арқылы залалсыздандырылды.

Залалсыздандыру жұмысы сапалы болуы үшін КПГ-І типті ламинар-боксті немесе изотоптармен жұмыс жасау үшін арнайы жабдықталған плексиглазды бокс-камераларды қолданылды.

Өскіндерді меристеманы бөліп алар алдын 0,1% диацид ерітіндісінде залалсыздандырылды (этанолмеркурхлорид пен ацетил пиридиний хлоридінің қоспасы). Диацид ерітіндісін бидистильденген суда даярланды. Өскіндерді химиялық стаканға салып диацид ерітіндісін құйылды да 3-5 мин залалсыздандырылды, содан соң үш рет залалсыздандырылған сумен шайылды. Дезинфекцияланған өскіндерді залалсыздандырылған Петри табақшаларына салып, солып қалмас үшін бірнеше тамшы автоклавталған су тамызылды.

Кескін кесіп алар алдын өскіннің ұшындағы ұштық жабын жапырақшасын алып тасталынды. Бұл операцияны масштабты торы бар 24 есе үлкейтілген бинокулярлы микроскоптың астында дисцизионды медициналық иненің көмегімен жасалынды. Беттік жабындық қабаты жоқ өлшемі 100-250 мк ұлпа кесіндісінен тұратын меристеманы цангалы ұстағышта қысылған кәдімгі жіңішке инемен бөліп алынды. Беткі қабықшаны сылып алу мен меристеманы бөліп алу операцияларының әрқайсысын жеке-жеке залалсыздандырылған құралдармен жасалынды. Кесіп алынған меристеманы иненің ұшымен пробиркадағы қоректік ортаның бетіне егілді. Сосын пробирканы жалынның үстінде тығынмен жауып, қайта штативке қойылды. Барлығына егіп болғаннан соң штативті целлофан дорбамен ортаның кеуіп кетпеуі үшін жауып қойылды.

Қоректік ортаға егілген меристемасы бар пробирканы күнделікті жарық пен ылғал температуралық режимі бар арнайы камераға ауыстырылды. Бөлме температурасы РТ-2 және үш БК-1500 кондиционерінің көмегімен автоматты түрде реттеліп отыратын болса, онда көлемі 5×6м бөлмеде бір мезгілде 6000 өсімдік өсіруге болады.

Камераның температурасы 24-25⁰С, жарықталуы 6±2 мың лк., фотопериоды — 16 сағ., ылғалдылығы — 70 %-ға жуық болды. Өсімдік толық өсіп шыққанға дейін меристемадан өсіп шыққан өскіндерді дәл сол ортаның жаңасына не құрамы басқа ортаға ауыстырып отырғызылды.

Алынған 5- 6 жапырақты өсімдікті бөліп, әр жапырақшаны өсімдік өсіп шығуы үшін қоректік ортасы бар пробиркаларға отырғызылды. Сонымен, бір уақытта регенерант-өсімдіктерге электронды-микроскопиялық бақылау жүргізілді.

Препараттарды даярлағанда бірінші және одан кейінгі кескіндерді отырғызу барысында өсімдіктің төменгі бөлігінен жапырағы жақсы жетілген бір кескінді іріктеп алады. Нақты толық нәтижеге қол жеткізу үшін әрдайым 2-4 препараттан тізбектеп отырғызу кезінде кем дегенде үш рет диагностикалау қажет. Бақылау үшін иммуноферментті анализатор (ELIZA-TEST) қолданылды.

Вирусы бар регенерант-өсімдіктерді алып тасталынды. Вирусы жоқ өсімдіктерді шартты белгілермен белгіленіп, in vitro кескіндеу арқылы көбейтілді.

1.3.2 Бастапқы затқа (шикізат) және дайын өнімге сипаттама

Бастапқы шикізат ретінде Невский, Ақсор және Тоқтар сорт түйнектерінің өскіндеріндегі каллус жасушалары алынды. Биотехнология тәсілдерінің жетістіктерін пайдалана отырып төменде көрсетілген картоп сорттарының пробиркалық өсімдіктері алынды.

Невский сорты. Солтүстік — Батыс ауылшаруашылығы ғылыми-зерттеу институты шығарған (Ресей). Сорт орташа ерте піседі. Бұтасы-төмен. Жақсы бұтақтанады. Жапырағы орташа, гүлдері ақ, жақсы гүлдейді. Түйнегінің қабығы ақ түсті, жұмсағының түсі ақ, кескенде қарймайды. Формасы дөңгелек- сопақша, көздері аз, көгілдір,орналасу тереңдігі орташа. Пайдалануы- асханалық мақсатта кеңінен қолданылады. әртүрлі агроклиматтық жағдайларда тұрақты мол өнім береді.

Картоп ісік ауруына төзімді, картоп нематода ауруына төзімсіз, фитофторозға айтарлықтай төзімді, вирустық ауруларға төзімді. Өсіп-даму кезеңінің ұзақтығы 75-85 күн құрайды. Түйнегінің орташа салмағы 86-133 г, әрбір түптен 9-15 түйнек алуға болады. Қазақстанның барлық облыстарында аудандастырылған.

3 сурет – Невский сортының сыртқы пішіні

Ақсор сорты. Картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты шығарған (Қазақстан). Сорт орташа ерте піседі, бұтасы төмен орналасқан, жапырақтануы өте жақсы. Сабағы аздап пигменттелген. Жапырағы ірі, гүлдерінің түсі көгілдір. Түйнегінің түсі ашық сары, жұмсағының түсі ашық сары, пішіні сопақша. Көзшелерінің орналасуы орташа, түсі қызғыш көгілдір. Асханалық мақсатта кеңінен қолданылады, термикалық өңдеуге төзімді, піскенде езілмейді.

4 сурет – Ақсор сортының сыртқы пішіні

Картоп ісік ауруына төзімді, картоп нематода ауруына төзімді, фитофторозға әлсіз төзімді, вирустық ауруларға айтарлықтай төзімді. Өсіп-даму кезеңінің ұзақтығы 65-75 күн құрайды. Түйнегінің орташа салмағы 70-120, әрбір түптен 5-9 түйнек алуға болады. Өнімділігі орташа есеппен 290-320ц/га. Сақтауға төзімді. Қазақстанның оңтүстік облыстарында аудандастырылған.

Тоқтар сорты. Картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты шығарған (Қазақстан). Сорт орташа мерзімде піседі. Бұтасы орташа, орташа бұтақтанады, жапырақтары орташа, гүлдері көп емес, гүлдерінің түсі қызғыш. Түйнегінің түсі сары, жұмсағының түсі ашық-жасыл, пішіні сопақша. Сортты көбіне асханалық және қайта өңдеу мақсатында пайдаланылады.

Картоп ісік ауруына төзімді, картоп нематода ауруына төзімді, фитофторозға төзімді, вирустық ауруларына айтарлықтай төзімді. Өсіп-даму кезеңінің ұзақтығы 70-80 күн құрайды. Түйнегінің орташа салмағы 85-130, әрбір түптен 7-10 түйнек алуға болады. Өнімділігі орташа есеппен 300-350ц/га. Түйнегіндегі крахмал мөлшері 14%. Сақтауға төзімді. Қазақстанның оңтүстік облыстарында аудандастырылған.

5 сурет — Тоқтар сортының пішінің

1.3.3 Анализдеу әдісін таңдау

Қоректік ортаның негізгі (ингредиенттері) қоспалары ретінде макро- және микротұздар, дәрумендер, органикалық заттар, өсуді реттегіштер қолданылды. Картоп эксплантының оптималды өсуіне қажетті рН мөлшері 5,7 тұрақтады. Картоптың қышқылдық ортасының мөлшері ауытқыған жағдайда 0,1н КОН немесе 0,1н HCL қосу арқылы қажетті мөлшерге келтірілді. Орта аздап буферлі болуы керек, себебі меристеманы культивирлеу кезінде орта қышқылданады. Картоп меристемасын өсіруге ең қолайлы орта Мурасиге-Скуга минералды негізіндегі қоректік орта төмендегі кесте бойынша түзілді.

2 кесте — Мурасиге-Скуга қоректік ортасының негізгі құрам бөлігі

№	Компоненттер		Мурасиге – Скуга қоректік ортасындағы концентрациясы, мг/л
№	аталуы	химиялық формуласы	Мурасиге – Скуга қоректік ортасындағы концентрациясы, мг/л
I. Макроэлементтер
1	Калий нитраты	KNO₃	1900
2	Аммоний нитраты	NH₄NO₃	1650
3	Сулы магний сульфаты	MgSO₄ x 7H₂O	370
4	Сулы кальций хлориді	CaCI₂ x 2H₂O	440
5	Калий фосфориді	KH₂PO₄ x H₂O	170
II. Микорэлементтер
1	4 Сулы марганец сульфаты	MnSO₄ x 4H₂O	22,3
2	Калий иоды	KI	0,83
3	Бор қышқылы	H₃BO₃	6,2
4	Сулы мырыш сульфаты	ZnSO₄ x 7H₂O	8,6
5	Сулы мыс сульфаты	CuSO₄x 5 H₂O	0,025
6	Сулы натрий молибден тотығы	Na₂MoO₄ x 2H₂O	0,25
7	Кобальт хлориді	CoCI₂ x 6H₂O	0,025
III. Темір негіздері
1	Сулы темір сулфаты	FeSO4 x 7H2O	27,8
2		Na ЭДТА	37,3
IV. Органикалық заттар
1	Мезоинозит		100
2	Тиамин — НСI		0,1
3	Никотин қышқылы		0,5
4	Пиридоксин — НСI		0,5
Көміртегі негізі – сахароза			30 000
рН		5,6 — 5,8

Дәрумендер тобының ішінен қоректік ортаға пиридоксин В₆, тиамин В_І, аскорбин қышқылын, биотинді, мезоинозитті, пантотенат Са, никотин қышқылын (РР) қосылды. Ортаның басты компонентінің (қоспасының) бірі — сахароза-меристеманы өсірудегі көмірқышқыл қорегінің көзі. Меристеманың өсуіне ортаға аминқышқылы көзін, мысалға казеин гидролизаты қосылды.

Қоректік ортаға қосылған өсуді реттегіштер меристеманың өсуін айтарлықтай тездетеді. Көбіне өсуді реттегіштерді ауксиндер тобынан қосады, яғни сабақ пен тамыр ұштарының өсуін реттейтін заттар ретінде бақылау нұсқасында β — индолил-3-сірке қышқылы — ИУК қосылды, концентрациясы 1-2 мг/л болды.

Сабақтың өсуін гиббереллиндер реттейді. Өскінге гиббереллин сепкеннен кейін сабағына сіңеді, бірақ түйін аралық саны артпайды. Гиббереллиндер дифференцирленген ұлпаларға емес, меристемалық зонадағы жасушаның бөлінуіне әсер етеді. Қоректік ортада — 0,2 мг/л концентрациясы қолданылды. Қоректік орталардың маңызды компонентінің бірі жасуша бөлінуін реттейтін, топырақтың дифференциациясына жағдай жасайтын, сарғайған жапырақты көгертетін, тамыр түзілісін ингибирлейтін кинетиннің концентрация мөлшері -1,0 мг/л болды.

Мысалға Мурасиге-Скуг ортасы үшін жазбамен салыстырмалы түрде олардың концентрациясын арттыра отырып, келесі компоненттерден жеке аналық ерітінді даярланды: макротұздар (кальций мен темір хелаты тұздарынсыз) — 500 немесе 1000 есе; кинетин — 1 мл-ге 0,25 мг есебімен; органиканың басқа да компоненттері — 1мл-ге 1 мг; кальций мен темір хелаты тұздары -10 есе.

Микротұздарды дайындағанда алдымен ыдыстың жарты көлеміндей суға Na₂MoO₄×2H₂O ерітілді, ИУҚ- этанолда ерітілді.

Ортаны дайындау үшін (1 л есеппен) шыны колбаға 7 г агар салып 0,5 л бидистиллят құйып, электр пешінде немесе сулы моншада қайнауға жеткізбестен ерітілдіді; буланудың алдын алу үшін колбаның аузын шыны воронкамен жабылды.

0,5 л өлшеуіш колбаға жазбаны ескере отырып, құрамында орта компоненттері бар (маточный) негізгі ерітіндіден белгілі бір мөлшерін құйып алынды. Оған сахароза қосып, ерітіндіні белгіленген өлшемге дейін жеткізілді. Ерітіндіні бір литрлік түбі тегіс колбаға құйылды да 60-70⁰С дейін қыздырылды.

3 кесте — Картоптың апикальді меристемасын өсіруге арналған Мурасиге-Скуга қоректік ортасының өзгертілген түрі

№	Қоректік ортаның компонентттері	Концентрациясы
1.	Макротұздардың аналық ерітіндісі	50 мл/л
2.	Микротұздардың аналық ерітіндісі	1 мл/л
3.	Fe-хеллат	5 мл/л
4.	CaCl₂	50 мл/л
5.	Тиамин-HCl	1 мг/л
6.	Пиридоксин-HCl	1 мг/л
7.	Витамин В₁₂	0,015 мг/л
8.	Никотиновая қышқылы	2 мг/л
9.	Фоли қышқылы	0,5 мг/л
10.	Мезоинозит	100 мг/л
11.	Гидролизат казеина	1 г/л
12.	Аденин	40 мг/л
13.	Пантотенат Са	10 мг/л
14.	Рибофлавин	0,5 мг/л
15.	Биотин	1 мг/л
16.	Активті көмір	10 г/л
17.	ГК	2 мг/л
18.	Кинетин	1,0 мг/л
19.	Сахароза	20 г/л
20.	Глюкоза	20 г/л
21.	Агар-агар	7 г/л
рН 5,7-5,8

Қыздырылған ерітінді мен сұйылтылған агарды қосып, штативтегі 1-3 литрлі сүзгіш воронкаға құйылды, бұдан ортаны залалсыздандырылған, мақталы тығынмен тығындалған пробиркаларға құйылды.

Қоректік ортасы бар, мақталы тығынмен жабылған пробиркаларды крафт-қағаздан дайындалған дорбашаға (сары, қалташа тәрізді) салып, автоклавқа залалсыздандыруға салынды (бір дорбашада 50-60 қантты пробиркадан болады). Залалсыздандырылғаннан кейін пробиркалары бар дорбашаларды автоклавтан бокске ауыстырылды.

1.3.4 Зерттеудің нәтижелері және оны талдау

1.3.4.1. Дедифференцациялану және каллустың түзілуі

Соңғы кезде картопты сауықтыру үшін каллустарды пайдаланады. Каллусты қайта-қайта жаңа ортаға көшіргенде, оның клеткалары вирустардан тазарады, морфогенез процестері нәтижесінде вирустары жоқ регенерант өсімдіктері шығады. Көптеген авторлар зерттеулері бойынша дәлелдегендей, кейбір сорттарды сауықтыру үшін осы әдіс апикальдық меристеманы өсіруге қарағанда тиімді келеді. Өсімдіктің ұшынан алынған каллустарында морфогенез процестері тез өтеді.

Көп уақыт бұрын бөлінуін тоқтатқан ұлпалардың дифференцияланған клеткалары қайтадан митоз жолымен бөліне бастайды. Маманданған, бөлінбейтін клеткалардың қайтадан бөлініп, жаңа клеткалар мен ұлпалар түзу жағдайына ауысады. Бұл процесстің негізі, ол дифференциациядағы сияқты гендердің активтігінің өзгеруіне байланысты. Клетка атқаратын қызметінің өзгеруі, гендер активтілігнің өзгеруіне байланысты. Осы уақытқа дейін іске косылмаған геңдердің активтенуі және бұрын жұмыс істеп тұрған кейбір гендердің тежелуі себебінен, клеткадағы құрылымдық ақуыздар мен ферменттердің құрамы өзгереді. Қоректік ортада міндетті түрде фитогормондар (соның ішінде ауксиндер) болған жағдайда жасушалар дедифференцияланып каллустың клеткаларға айналады. Маманданған клетканың дедифференциялануының бірінші кезеңі ол жасушаның бөліну қабілетінің қалпына келуі. Маманданған жасушаның өз қасиетін жоя бастағаннан (дедифференциялану) кейін 6-І2 сағат өткен соң олар клетканың нәзік құрылысында болатын өзгерістер бақылады.

Р.Г. Бутенконың еңбектеріне сүйенсек, бұл уақытта жасуша қабығы жұмсарып, ісінген, рибосомалар саны, эндоплазмалық тор және Гольджи аппараты элементтерінің саны өскен, ядрошықтың көлемі және саны көбейген. Клеткаларда тРНҚ және рРНҚ синтезі артып, ДНҚ синтезі басталған, жаңадан түзілген белоктардың мөлшері көбееді. Клетка бөлінулері 48-72 сағат өткеннен соң басталады.

Осы өзгерістердің барлығы, одан кейінгі клетканың бөлінулері тек ортада ауксиндер мен цитокининдердің катысуымен ғана жүреді. Дмитрева Н.Н мен Линский А.Х. ғылыми жұмыстары нәтижесі көрсеткендей, коректік ортаға бір ғана ауксинге қосылған жағдайда, РНҚ және ДНҚ синтезделуі күшейгенімен, жасушалардың бөлінуі байқалмайды. Қоректік ортада тек бір ғана кинетин қосылған жағдайда нуклеин қышқылдары синтезінде ешқандай өзгерістер байқалмайды.

Клетканың бөлінуіне кажет барлық процесстер жүру үшін, ауксиннен кейін кинетиннің әсері болу керек немесе екеуінің қосылған әсері қажет. Сондықтан картоптың каллустарын өсіру негізінде жүргізілген зерттеу жұмыстары бойынша қоректік ортаға кинетин 0,5 мг/л және ИУК 0,5 мг/л мөлшерімен қосылды.

4 кесте — Морфогенезге арналған Мурасиге-Скуга (МС) қоректік ортасы

Қоректік ортаның компоненттері
Макротұздардың аналық ерітіндісі	50 мл/л
Микротұздардың аналық ерітіндісі	1 мл/л
Fe-хеллат	5 мл/л
CaCl₂	50 мл/л
Тиамин-HCl	0,1 мг/л
Пиридоксин-HCl	0,5 мг/л
Никотин қышқылы	0,5 мг/л
Мезоинозит	100 мг/л
Кинетин	0,5 мг/л
ИУК	0,5 мг/л
Глицин	2 мг/л
Сахароза	30 г/л
рН 5,6-5,8

Жасушалардың бөлінуі төменгі жағдайларды қамтитындығы белгілі: көбею стимуляторы (ауксин) әсерінен жасушалардың сырткы мембранасы плазмалемманың өткізгіштігі артады да, оның қасиеттері өзгереді. Осыдан соң бұрыннан бар болған немесе жаңадан синтезделген матрицалық РНҚ-да цитоплазмалық белоктардың түзілу барысы активтенеді. Түзілген белоктар цитоплазмадан ядроға өтеді, арнайы гистондық белоктармен ерекше байланысқа түседі де, транспорттық және рибосомдық РНҚ-лары ситезделуіне жауапты локустарды іске қосады. Клеткадағы РНҚ-ның мөлшері белгілі бір сатылы деңгейге жеткенде ДНҚ-ның репликациясы басталады. Ортада кинетин болмаған жағдайда жасушаның митозға өтуі болмайды. Мұнда кинетин жасушаның митозға өтіп бөлінуін аяқгау үшін қажет, арнайы РНҚ-лары мен белоктардың синтезделуін белгілейді. Сонымен кез келген клетканың өзгеріп, каллустық клеткаларға айналуының алдында, көптеген күрделі биохимиялық және структуралық кайта құрылулардан өтеді. Дегенмен, өсімдік клеткаларының маманданған касиетін жойып, бөліну /дедиференциялану/ процесі оған қолданылатын қоректік ортаға және дақылдың сортына тікелей байланысты болады (кесте 5). Біздің зерттеу жұмыстарымыз бойынша картоптан алынған каллустың қоректік ортада өсе бастауы 4-6 күндері байқалды.

5 кесте — Картоп сортына байланысты каллустың түзілу мерзімі

№	Сорт	Қайталау	Каллустың пайда бола бастауы, күн	Морфогенезге бағытталу кезеңі, күн
1	Невский	I	5	38
2		II	6	41
3		III	6	39
Орташа			5,7	39,3
1	Ақсор	I	4	36
2		II	5	38
3		III	5	39
Орташа			4,67	37,67
1	Тоқтар	I	4	35
2		II	5	38
3		III	4	36
Орташа			4,34	36,3

Бұл кездерде каллустың массасы мен көлемінің артуы біршама байқала бастады. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері көрсеткендей, Невский сортының каллусының пайда болуының басталуы бесінші күні басталса, ал Ақсор және Тоқтар сорттарының каллусының пайда болуының басталуы төртінші күні байқалды.

Картоп каллустары өсіп, белгілі бір деңгейге дейін өз массасын көбейтеді, сонан соң ол морфогенезге бағытталады. Бірақ, каллустың тек қана бірлі-жарым клеткалары өзінің даму бағдарламасын өзгерте алады. Өйткені тек сол клеткалар детерминацияланады, яғни өздерінің даму жолын өзгертуге дайын болады. Дәл осы кезде сыртқы факторлардың, әсіресе индуктордың әсері, шешуші болып шығады. Индуктор ең әсерлі қоздырушы, онсыз морфогенез процестері басталмайды. Көбінесе индукторлық қызметті фитогормондар атқарады. Сөйтіп клетканың күйі мен индуктордың әсері дәлме-дәл сәйкес келген кезде морфогенез процестері басталады. Каллустардың морфогенезге бағытталу кезеңі картоп сорттарының түрлеріне байланысты апикальді меристема ұлпаларын қоректік ортаға отырғызғаннан бастап 35-ші және 41-ші күндері басталды. Мұндағы басты айырмашылық Тоқтар және Невский сорттарының арасында байқалды.

Қоректік орта құрамдарының бірдей болуына қарамастан Невский сортына қарағанда Тоқтар сортының каллустарының морфогенезге бағытталу кезеңі 3 күнге ерте басталды. Сол сияқты Ақсор сорты каллустарының морфогенезге бағытталу кезеңі Тоқтар сортына қарағанда бір күнге кеш жүрді. Яғни каллустарының морфогенезге бағытталу кезеңі ұзақтығы картоп сорттарының ерекшелігіне байланысты ауытқып отырады.

Ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижелерін сараптай отырып, картоп сортына байланысты каллустың түзілу мерзімі нақты сорттың биологиялық потенциялына тікелей байланысты болатынды деп тұжырымдауға болады.

1.3.4.2. Картоп сортына байланысты морфогенез, ризогенез және регенерация процестерінің жүруі

Бір қалыпты бөлініп ретсіз өсіп жатқан каллуста қайта дифференциялану процесінің арқасында мүшелер пайда болады. Бұл өте күрделі процесс, ол ішкі және сыртқы факторлардың әсерімен реттеледі, ол геном ақпаратының іске асыру бағдарламасын өзгеруіне байланысты. Ретсіз өсіп жатқан каллуста ұйымдасқан құрылымдардың, яғни меристемалық аймақтардың пайда бола бастайды. Сол меристемалық аймақтардан сабақтар, тамырлар түзіледі. Бұл процесте ең басты факторлар гормондар, әсіресе олардың бір-бірімен ара қатынасы.

Көптеген ғалымдардың пайымдауы бойынша ауксин және цитокинин ара қатынасында ауксин мөлшері жоғары болғанда тамырлар пайда болады (ризогенез), ал төмендегенде бүршіктер пайда болады (геммогенез). Каллуста пайда болатын меристемалық аймақтардың түрі ауксин мен цитокининнің ара қатынасына байланысты.

Индуктордың сигналын қабылдай алатын клеткалар даму бағдарламасын орындауға өте ерте дайындала бастайды, яғни ертеден детерминацияға ұшырайды. Бұл кезде олар бөлінуін тоқтатады, қабықшасы қалыңданып айналадағы каллус клеткалардан оқшауланады. Бұл мезгілде субстраттар мен энергияны өздеріне жинайды, оларды келесі тез бөлінгенде пайдаланады. Мұндай клеткаларды инициаль, яғни бастапқы деп атайды. Олар паренхима тәрізді каллус клеткаларының арасында пайда болады. Морфологиялық айырмашылығы мынада: ядросы үлкейеді, оған сәйкес ядро/ плазма ара қатынасы да өседі, рибосомалар мен митохондриялар саны көбейеді, пластидтерде крахмал жиналады. Сонымен, каллус клеткасы редифференцияланып меристемалық клеткаға айналғанда өзінің ішкі құрылымын қайта құрады. Біраз уақыт өткен соң бұл клеткалар бөлшектену жолымен тез бөлініп меристема тәрізді майда клеткалардың сфераға ұқсас массасын түзеді. Одан әрі бұл масса немесе сабақ пен тамыр бастамасы қалыптасатын меристемалық аймағына айналады.

4 сурет — Іn vitro жағдайында өтетін морфогенез

Клеткалардың морфогенезге қабілеті өсімдіктің генотипіне, оның физиологиялық күйіне, эксплант алынған мүшесіне, даму мерзіміне және басқа химия-физикалық факторларға байланысты. Бұл қағида біздің зерттеу жұмыстарымызда айқын көрінді. Каллустық жасушаларды екі рет жаңа қоректік ортаға отырғызғаннан соң картоптың апикальді меристемасын өсіруге арналған Мурасиге — Скуга қоректік ортасының өзгертілген түрінде морфогенез процестері байқалды (кесте 6).

Ғылыми-зерттеу нәтижелері көрсеткендей, морфогенез процесі негізінде картоптың каллусынан тамыр, жапырақ және сабақ бастамалары пайда болды. Мұнда, жүргізілген 3 қайталауда тамырдың пайда болуы әртүрлі сорт ерекшелігіне байланысты 4-5 күндері байқалды. Тоқтар және Ақсор сорттарының биологиялық потенциалдарының жоғарылығына байланысты тамырдың пайда болуы Оңтүстік Қазақстан өңірінде аудандастырылған Невский сортына қарағанда бір күнге ерте жүретіні анықталды.

6 кесте — Картоп сортына байланысты морфогенез процесінің басталуы

№	Сорт	Қайталау	Тамырдың пайда болуы, күн	Жапырақ пайда болуы, күн	Сабақ пайда болуы, күн
1	Невский	I	3,5	2,9	8
2		II	3,5	3,2	8
3		III	3,8	3,2	9
Орташа			3,6	3,1	8,3
1	Тоқтар	I	3,5	2,9	7
2		II	3,3	2,7	6
3		III	3,4	2,9	6
Орташа			3,4	2,83	6,3
1	Ақсор	I	4,2	3,6	6
2		II	3,8	3,4	4
3		III	3,7	3,4	5
Орташа			3,9	3,5	5

Сорт ерекшелігіне қарай жапырақ бастамасының пайда болуы Невскй сортында 12 күні байқалса, Ақсор сортында жаңа қоректік ортаға отырғызғаннан соң 11 — күні, ал Тоқтар сортында 10 — күні байқалды. Яғни, зерттеліп отырған нысандардың арасында Тоқтар сорты морфогенез және ризогенез процестеріне бейім келеді. Зерттеу нәтижелерін саралай отырып, картоптың меристемалық ұлпалырының морфогенезі мен ризогенезі өсімдіктің биологиялық потенциаль мүмкіншіліктеріне тікелей байланысты болады деп тұжырымдауға болады.

In vitro жағдайында регенерация процесі негізінде бүршіктер (геммогенез) мен тамырлар (ризогенез) пайда болады. Бүршіктерді ауксины мол қоректік ортада тамырландырып бүтін өсімдікті алуға болады. Алайда, каллуста тек тамыр пайда болғанда одан регенерант өсімдікті алу мүмкін емес. Кейде каллуста өркеннің және тамырдың апикалдық меристемалары бір мезгілде қалыптасып (гемморизогенез) регенерант пайда болады.

Проведение черенковании в ламинар боксе

1.3.4.3. Меристемалық өсімдіктердің морфологиялық сипаттамасы және олардың әртүрлі жағдайларға байланысты өзгеруі

Қоректік ортадағы фитогормондар — клеткаларда негізгі және косымша заттардын алмасуын нәтижелі реттейтін манызды фактор болып табылады. Фитогормондардың ықпалын зерттеуге арналған көп зерттеулер көрсеткендей, гормондардың әсері өсімдік түріне, қосымша заттың химиялық құрамына байланысты.

Кең колданылатын ауксин — 2,4-Д. Ол клеткалардын бөлінуіне де, созылып өсуіне де себепші бола алады. Бірақ ол қосымша метаболизмнін өнімдерінін синтезін шұғыл басып тастауы мүмкін. Ауксин мен цитокининнін типі мен концентрациясын өзгерте отырып, әрбір нақтылы жасушаларда қажетті заттың синтезіне жақсы ықпал етуге болады.

Зерттеу кезінде картоптың каллустан пайда болған регенеранттеры- пробиркалық өсімдігінің морфологиялық параметрлері дақылдың сортына байланысты әртүрлі болатындығы байқалды. Буынаралықтар саны сорт ерекшеліктеріне байланысты 5,0-5,3 дана аралығында қалыптасты. Мұнда, зерттелген сорттардың ішінде Тоқтар сорты басқа зерттеу нұсқаларына қарағанда буынаралықтар саны тиісінше 1,9-5,6 пайызға артық нәтиже көрсетті. Зерттеудегі сорт ерекшелігіне байланысты 1,2- 1,4 см болды.

7 кесте — Картоптың пробиркалық өсімдігінің морфологиялық сипаттамасы

Өлшемдер	Сорттар
	Невский	Аксор	Тоқтар
Буынаралықтар саны, дана	5,0 ± 1,3	5,1 ± 1,2	5,3 ± 1,2
Буынаралықтар ұзындығы, см	1,4 ± 0,4	1,2 ± 0,3	1,2 ± 0,3
Жапырақ ауданының жалпы көлемі, см²	24,3 ± 3,9	23,7 ± 2,8	24,8 ± 2,8
Ылғалды масса салмағы, (жапырақ, сабақ, тамыр), г	2,7 ± 0,8	3,4 ± 1,1	3,8 ± 1,1
Тамыр бастамасының пайда болуы (қалемшелеуден соң)	5,0 ± 0,5	4,67 ± 1,7	4,3 ± 1,7
Өсімдік бастамасының пайда болуы (қалемшелеуден соң)	11,67 ± 5,9	10,3 ± 4,4	9,3 ± 4,4

Өсімдіктердің өнімділік түзілуі және оның сапасы олардың жапырақ ауданының жалпы көлеміне тікелей байланысты. Каллустан регенеран алу барысында түзілген меристемалық өсімдіктің жапырақ ауданының жалпы көлемі сорт сипатына байланысты 23,7 см² — тен 24,8 см² ауытқыды. Пайда болған өсімдіктің ауқымды параметрлері зерттеу нұсқаларының ішінде Тоқтар сортының барлық өлшемдері бойынша 1,8 пайыздан 35,4 пайызға артық болғандығын көрсетті.

Өсімдіктердің көптеген түрлерінде каллустан бүтін өсімдік алу үшін ауксин мен цитокинин бірдей қажет. Астық дақылдарына ол үшін көбінесе тек ауксин керек, ал цитокинин клеткалардың бөлінуін тежейді.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, картоптың сорттарына және меристемалық өсімдіктерге қолданылатын қоректік ортада пайдаланатын биологиялық активті заттардың әртүрлілігіне байланысты орташа тамыр салмағы 92,3 мг-нан 161,7 мг дейін ауытқыды. Картоп сорттарына байланысты орташа тамыр салмағының ең жоғары нәтижесі Аксор сортында байқалды. Бақылау сортына қарағанда Ақсор сортының көрсеткіші 40,6мг-ға, ал Тоқтар сортына қарағанда 19,93 мг-ға артық болды.

8 кесте — Картоп сорты мен биологиялық активті заттарға байланысты

пробиркалық өсімдіктердің морфологиялық параметрлері

№	Сорт	БАЗ	Орташа салмағы, мг		Сабақ ұзындығы, см
№	Сорт	БАЗ	тамыр	өсімдік	Сабақ ұзындығы, см
1	Невский	Бақылау	104,4± 9,3	301,6±36,2	8,7±0,25
2		«K-U-95»	92,3±6,4	390,1±39,3	10,3±0,5
3		Новосил	114,2 ± 8,9	332,4±50,2	9,7±0,5
орташа			103,63±8,2	374,7±41,9	9,57±0,42
1	Тоқтар	Бақылау	113,5±10,3	389,2±43,1	9,4±0,4
2		«K-U-95»	123,3±11,7	563,4±22,4	7,8±0,6
3		Новосил	136,1±10,2	470,2±27,2	8,2±0,6
орташа			124,3±10,73	474,27±30,9	8,47±0,53
1	Ақсор	Бақылау	122,6±9,7	395,4±33,3	8,5±0,4
2		«K-U-95»	161,7±14,2	672,4±35,2	9,5±0,6
3		Новосил	158,4±11,3	512,7±34,1	9,1±0,5
орташа			144,23±11,73	526,83±34,2	9,03±0,5

Сорт ерекшелігіне қарамастан, зерттеліп отырған биологиялық активті заттардың ішінде Новосил тамыр салмағының артуына басқа зерттеу нұсқаларымен салыстырғанда біршама оң тәтиже беретіндігі анықталды. Мысалы, орташа тамыр салмағы Тоқтар сортында қолданылған Новосилде 136,1мг болса, бақылау нұсқасында бұл шама 16,6 пайызға, ал «K-U-95» -де 9,4 пайызға кем болды.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, картоп сорты мен биологиялық активті заттарға байланысты орташа өсімдік салмағы 332,4 мг-нан 672,4 мг-ға дейін ауытқыды. Сорттар бойынша ең жақсы нәтиже Ақсор сортында байқалды. Орташа өсімдік салмағы Ақсор сортында 526,83 мг болса, ол басқа зерттеу сорттарымен салыстырғанда тиісінше 152,13 және 52,56 мг артық нәтиже көрсетті. Айта кетерлік жайт, өсімдіктің тамыр салмағының артуына Новосил биологиялық активті заты оң әсер етсе, ал өсімдіктің жоғарғы бөлігінің ұдай өсуіне «K-U-95» жақсы әсер ететіндігін көрсетті. Сорт ерекшелігіне қарамастан «K-U-95» биологиялық активті заты басқа зерттеу нұсқаларына қарағанда орташа өсімдік салмағының артуына 15,7 пайыздан 35,3 пайызға дейінгі аралықта жоғары нәтиже көрсетті.

Сабақ ұзындығы бойынша өңірде аудандастырылған Невский сортының көрсеткіштері жоғары болғандығы айқындалды. Басқа зертеліп отырған сорттарға қарағанда оның көрсеткіштері 5,6-11,5 пайызға артық болды.

Картоп сорты мен биологиялық активті заттарға байланысты пробиркалық өсімдіктердің морфологиялық параметрлері көрсеткендей Ақсор сортының биологиялық потенциалы Невский және Тоқтар сорттарына қарағанда біршама артық екендігі дәлелденді. Зерттеу нәтижелерін саралай отырып, Новосил биологиялық активті заты басқа зерттеу нұсқаларына қарағанда тамыр салмағының артуына, ал «K-U-95» өсімдік салмағының артуына әсер ететіндігі анықталды.

1.3.4.4. Биологиялық белсенді заттардың меристемалық картоптың өсуі мен дамуына әсері

Қоректік ортаны таңдау өсімдіктің түріне және эксперименттің мақсатына байланысты. Қоректік ортаның құрамы өсімдікке үйлесімді болу үшін, оны іріктегенде математикалық жоспарлау әдісін қолдану орынды. Математикалық жоспарлау әдісі бір мезгілде ортадағы көп факторлардың әсерін зерттеуге мүмкіншілік береді. Аталған әдіс әрбір жеке фактордың әсерін сан тұрғысынан анықтаумен қатар, бірнеше факторлар арасындағы әрекеттесетіннің барын белгілеп, оның ықпалын бағалауға мүмкіншілік береді. Сөйтіп, математикалық жоспарлау әдісі қоректік ортаның қайсы компоненттері клеткаларға жақсы әсер ететінін және сол факторлардың ең қолайлы ара қатынасын белгілеп береді.

Біздің зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесі бойынша меристемалық өсімдіктердің бастапқы кезеңінде салыстырмалы түрде биіктігі бірдей болғанымен қалемшелеудің алдында олардың буынаралықтарында, сабақтарының ұзындықтарында, тамырларының ұзындықтарында, буынаралықтарының ұзындықтарында айтарлықтай айырмашылық қоректік орта құрамының өзгеруіне байланысты болатындығы анықталды. Тамыр бастамасының пайда болуы қалемшелеуден соң орташа 2,8-4,6 күн аралығында көрінді.

9 кесте — Өсімдіктің өсуін реттегіштердің әр түрлі мөлшерінің меристемалық картоптың өсуі мен дамуына әсері

Сорт	Зерттеу нұсқасы	Биологиялық белсенді заттардың концентрациясы, мл/г	Өсудің басталуы (қалемшелеуден соң)	Тамыр бастамасының пайда болуы (қалемшелеуден соң), күн	Қалемшелеудің алдындағы өсімдік
Сорт	Зерттеу нұсқасы	Биологиялық белсенді заттардың концентрациясы, мл/г	Өсудің басталуы (қалемшелеуден соң)	Тамыр бастамасының пайда болуы (қалемшелеуден соң), күн	Буын аралық саны, дана	Сабақ ұзын дығы, см	Тамыр ұзын дығы, см	Буын ара лық ұзын дығы, см
Невский	St	—	3,1	3,6	6,2	7	1,9	1,4
	К-U-95	0,5	2,7	3,2	6,4	7,3	2,2	1,5
		0,75	2,8	3,3	6,6	7,3	2,3	1,5
		1,0	2,6	3,1	6,2	7,3	2,1	1,6
	Новосил	0,5	3,5	4,0	5,8	6,8	1,7	1,4
		0,75	3,2	3,8	5,7	6,6	1,8	1,5
		1,0	3,8	4,2	5,9	7,0	1,6	1,5
Токтар	St	—	2,8	3,4	6,7	9	2,1	1,3
	К-U-95	0,5	2,5	2,9	7,1	10,6	2,4	1,2
		0,75	2,7	2,8	7,1	10,9	2,1	1,2
		1,0	2,3	3,0	7,1	10,3	2,7	1,2
	Новосил	0,5	3,2	3,8	6,3	8,3	1,9	1,2
		0,75	3,2	3,9	6,4	8,0	1,7	1,3
		1,0	3,2	3,7	6,2	8,6	2,1	1,3
Аксор	St	—	3,4	3,8	7,2	8,6	2,3	1,2
	К-U-95	0,5	3,1	3,4	7,5	9,2	2,5	1,3
		0,75	3,0	3,4	7,4	9,7	2,6	1,2
		1,0	3,2	3,4	7,6	8,7	2,4	1,3
	Новосил	0,5	4,1	4,5	6,4	8	2,0	1,3
		0,75	3,8	4,4	6,5	8,4	1,8	1,4
		1,0	4,4	4,6	6,3	7,7	2,2	1,3

Зерттеу нұсқаларының әртүрлілігіне қарамастан тамыр бастамасының пайда болуының ұзақтығында баса көрсетерлік жайттар байқалмады. Қалемшелеудің алдындағы меристемалық өсімдікдіктің буын аралықтарының саны бойынша Тоқтар сортында оң нәтижелерге қол жеткізілді. Басқа зерттеу сорттарымен салыстырғанда сәйкесінше 11,4-27,3 пайызға артық буынаралықтары болатындығы анықталды. Мұнда негізінен, сорт ерекшелігіне қарамастан К-U-95 биологиялық белсенді заты бақылау және Новосил нұсқаларына қарағанда буынаралықтардың дамуына жақсы әсер етіп қажетті көрсеткіш алуға септігін тигізді.

Барлық өсімдіктерге тән қасиет буынаралықтар саны көбейген сайын оның бойлай өсуі артып, керісінше буынаралықтардың ұзындығы азая түседі. Зерттеуге алынған биологиялық белсенді заттар қоректік орта құрамында бола отырып меристемалық өсімдіктерді in vitro жағдайында өсіргенде буынаралықтардың дамуына түрлі әсері болатындығы байқалды.

Өсімдіктің өсуін реттегіштердің әр түрлі мөлшерінің меристемалық картоптың өсуі мен дамуына әсерін зерттеу барысында қалемшелеудің алдында сабақ ұзындығы 6,6см –ден 10,9 см-ге дейінгі аралықта ауытқыды. Өсіру жағдайлары бірдей болғанымен К-U-95 биологиялық белсенді затты барлық зерттеу сорттарында сәйкесінше 7,4- пайыздан 16,1 пайызға дейінгі аралықта оң нәтижелер көрсетті. Сондай- ақ қалемшелеудің алдындағы меристемалық өсімдіктің биометриялық талдаулары көрсеткендей тамыр ұзындығы 1,7 см-ден 2,6 см –ге дейін ауытқыды. Қалемшелеудің алдындағы тамыр ұзындығы бойынша Аксор сортына қолданған К-U-95 биологиялық белсенді заты бар нұсқа жақсы нәтижемен көзге түсті. Жалпы алғанда биологиялық белсенді заттар ең алдымен сорттың биологиялық потенциалына тәуелді бола отырып өсімдіктердің өсуі мен дамуына ықпал ететіндігі айқындалды.

In vitro жағдайында өсірілетін меристемалық өсімдіктердің дамуына қоректік ортада қолданылған биостимулятордың әсері жапырақ санының артуына, тамыр саныныңұлғаюына, буынаралықтар санының көбеюіне айтарлықтай әсер ететіндігі байқалды.

Фитотронға өсіруге қойылған меристемалық өсімдіктердің бастапқы кезеңде дамуы, әсіресе алғашқы 5-7 күндері айтарлықтай айырмашылық байқала қоймайды. Тіпті алғашқы 10 күнде жапырақ санының айырмашылығы небары 10,1 пайыздан аспады, ал буын аралықтар саны 0,5 данаға дейін жетсе, тамыр санының ауытқуы тіптен байқалмады. Қалемшелеуден кейін 20 күн өткеннен соңғы бақылау нәтижесі бойынша жапырақ саны, тамыр саны және буынаралықтар санының зерттеу нұсқалары арасында ауытқуы 31,6 пайызға дейін жетті. Зерттеуге қойылған сорттар арасында өсімдіктердің дамуы Тоқтар сортында және қоректік ортада қолданылған биологиялық белсенді заттардың түрлеріне байланысты К-U-95 оң нәтижелер көрсетті.

10 кесте – Мурасиге-Скуга қоректік ортасындағы әртүрлі мөлшердегі биостимулятордың өсімдіктің дамуына әсері

Сорт	Зерттеу нұсқасы	Биоло гиялық белсенді заттар дың концентрациясы, мл/г	Жапырақ саны , дана			Тамыр саны , дана			Буынаралықтар саны, дана
			күндер бойынша			күндер бойынша			күндер бойынша
			баст	10	20	баст	10	20	баст	10	20
Невский	St	—	1	3,2	7,8	—	3,0	5,1	—	2,0	3,2
	К-U-95	0,5	1	3,4	8,1	—	3,0	5,6	—	2,1	3,4
		0,75	1	3,4	8,3	—	3,0	5,8	—	2,3	3,5
		1,0	1	3,4	8,0	—	3,0	6,1	—	2,2	3,3
	Новосил	0,5	1	3,4	7,5	—	3,0	6,0	—	2,2	3,2
		0,75	1	3,5	7,6	—	3,0	6,2	—	2,3	3,2
		1,0	1	3,5	7,5	—	3,0	6,5	—	2,4	3,2
Токтар	St	—	1	3,6	8,4	—	3,0	5,8	—	2,1	3,3
	К-U-95	0,5	1	3,5	8,2	—	3,0	6,1	—	2,2	3,4
		0,75	1	3,8	8,4	—	3,0	6,3	—	2,3	3,7
		1,0	1	3,8	8,0	—	3,0	6,0	—	2,4	3,5
	Новосил	0,5	1	3,8	8,0	—	3,0	5,5	—	2,3	3,0
		0,75	1	3,9	8,2	—	3,0	5,7	—	2,2	3,5
		1,0	1	3,8	7,7	—	3,0	5,2	—	2,3	3,3
Аксор	St	—	1	3,5	9,6	—	3,0	6,8	—	2,2	4,5
	К-U-95	0,5	1	3,7	9,9	—	3,0	7,5	—	2,3	4,4
		0,75	1	3,7	10,2	—	3,0	7,6	—	2,4	4,8
		1,0	1	3,8	9,7	—	3,0	7,3	—	2,4	4,6
	Новосил	0,5	1	3,8	8,7	—	3,0	7,0	—	2,5	4,1
		0,75	1	3,8	9,0	—	3,0	7,0	—	2,4	4,3
		1,0	1	3,9	8,6	—	3,0	6,7	—	2,4	4,2

Мурасиге-Скуга қоректік ортасындағы әртүрлі мөлшердегі биостимулятордың өсімдіктің дамуына әсерін зерттеу барысында анықталғандай биологиялық белсенді заттардың шығу тектерінің әр түрлілігіне қарамастан 0,75 мл/г концентрациясы оңтайлы болып табылады. Жапырақ санының артуында биологиялық белсенді заттардың 0,75 мл/г концентрациясы 23,4 пайызға дейін оң нәтижеге жетуге қол жеткізсе, тамыр санының артуында бақылау нұсқасымен салыстырғанда 0,2-0,6 данаға дейін артық нәтиже көрсетті.

In vitro жағдайындағы меристемалық өсімдіктер өсіруде қолданылатын қоректік ортаға биологиялық белсенді заттардың әртүрлі концентрациясын қосу арқылы олардың бойлай өсуін қажетінше оңтайландыруға болатындығы анықталды.

Меристемалық өсімдіктердің биометриялық көрсеткіштері сортқа және биологиялық белсенді заттарға сондай-ақ оның концентрациясына байланысты әр түрлі дәрежеде ауытқыды. Аксор сортына қолданылған К-U-95 өсуді реттегішінің 0,75 мл/г концентрациясында өсімдік биіктігі бойынша 10,3см дәреже көрсетсе, Невский сортына қолданылған бақылау нұсқасында тиісінше бұл көрсеткіш 2,1см төмендеді. Меристемалық өсімдіктердің бұл көрсеткіші аталған нұсқаға қарағанда 31,2 пайыға артық.

11 кесте — Өсу реттегішінің бойлап өсуге әсері

Сорт	Зерттеу нұсқасы	ББЗ концен трация сы, мл/г, мл/г	Өсімдік биіктігі, см			Тамыр ұзындығы, см			Буынаралық ұзындығы, см
			күндер бойынша			күндер бойынша			күндер бойынша
			баст	10	20	баст	10	20	баст	10	20
Невский	St	—	1	3,8	8,2	—	0,3	2,4	—	0,8	1,2
	К-U-95	0,5	1	3,8	8,5	—	0,3	2,6	—	0,8	1,3
		0,75	1	3,8	8,8	—	0,3	2,8	—	0,8	1,5
		1,0	1	3,8	8,6	—	0,3	2,7	—	0,8	1,3
	Новосил	0,5	1	3,8	8,4	—	0,3	2,4	—	0,8	1,2
		0,75	1	3,8	8,5	—	0,3	2,6	—	0,8	1,2
		1,0	1	3,8	8,3	—	0,3	2,2	—	0,8	1,3
Токтар	St	—	1	4,1	8,8	—	0,4	2,4	—	0,8	1,3
	К-U-95	0,5	1	4,1	9,3	—	0,4	2,4	—	0,8	1,3
		0,75	1	4,0	9,6	—	0,4	2,7	—	0,8	1,3
		1,0	1	4,0	9,4	—	0,4	2,5	—	0,8	1,2
	Новосил	0,5	1	4,0	8,9	—	0,4	2,3	—	0,8	1,3
		0,75	1	4,0	9,2	—	0,4	2,5	—	0,8	1,3
		1,0	1	4,0	8,7	—	0,4	2,1	—	0,8	1,2
Аксор	St	—	1	4,1	9,4	—	0,4	2,7	—	0,8	1,4
	К-U-95	0,5	1	4,1	9,8	—	0,4	2,9	—	0,8	1,4
		0,75	1	4,1	10,3	—	0,4	3,1	—	0,8	1,5
		1,0	1	4,1	9,2	—	0,4	3,0	—	0,8	1,5
	Новосил	0,5	1	4,1	9,4	—	0,4	2,6	—	0,8	1,4
		0,75	1	4,1	9,8	—	0,4	2,9	—	0,8	1,4
		1,0	1	4,1	9,0	—	0,4	2,5	—	0,8	1,3

Өсу реттегіштердің тамыр ұзындығына әсер етуі бойынша Тоқтар сортына қолданылған К-U-95 биологиялық белсенді затының 0,75 мл/г концентрациясын қолдану арқылы ең жоғары жетістіктерге жетуге болады. Зерттеу нәтижелерін сараптай отырып, Оңтүстік Қазақстанның өңірінде аудандастырылған Аксор сортын пайдалану тиімділігін ескеріп, оны биотехнологиялық тәсіл негізінде сауықтырылған тұқымдық материалын алуда К-U-95 биостимуляторының 0,75 мл/г мөлшері тиімді болып табылады деп тұжырымдауға болады.

1.3.4.5. Өсуді реттегіштердің меристемалық картоптан отырғызатын материалдың шығымына әсері

Маманданған ұлпаның кез келген тірі жасушалары лайықты қоректік ортада өсіргенде, өздерінің тотипотенттік қасиетін жүзеге асырып, регенерация арқылы бүтін өсімдікке айнала алады. Жеке клеткалардан сол өсімдік түріне тән барлық белгілері мен қасиеттері сақталған бүтін өсімдіктің түзілуі клондык көбейту технологиясынын негізін қалайды. Сонын нәтижесінде пайда болған өсімдіктер бастапқы өсімдікпен және өзара бір-бірімен генетикалық тұрғыдан айнымастай бірдей болады. Бұл биотехнологиялық әдістің дағдылы вегетативтік жолмен көбеюмен салыстырғанда көбею коэффициенті өте жоғары болуымен ерекшеленеді (кесте 12). Бірінші реттік тұқым шаруашылығы үшін картоп дақылын апикальдық меристемалық тәсілімен көбейтудің тиімділігі онда қолданылатын технологиялық элементтерге тікелей байланысты болады. Оның ішінде in vitro vitro жағдайында меристемалық өсімдіктерді өсіру үшін қолданылатын биологиялық белсенді заттарды оңтайландыру арқылы бұл технологиядан алынатын материалдардың көлемін анықтайды. Сондықтан қоректік орта құрамындағы биологиялық белсенді заттарды таңдап алудың маңызы зор.

Өйткені, барлық физиологиялық процестерді реттейтін фитогормондар болғандықтан, олар қоректік ортаның маңызды компоненттері болып табылады.

Біздің зерттеу жұмыстарымызда қолданылған сорттар мен биологиялық белсенді заттардың барлығының әртүрлі концентрацияларында меристемалық өсімдіктердің 10данасы зерттеу үшін алынған болатын. Сорт ерекшелігіне байланысты Невский сортының көбею коэффициенті орташа 4,48 құраса, Тоқтар сортында — 4,81, ал Аксор сортында 4,74 құрады. Яғни сорт ерекшелігіне байланысты Тоқтар сортының биологиялық потенциалы жоғары екендігін анық көруге болады.

Зерттеу барысында қолданылған биологиялық белсенді заттардың ішінде сорт ерекшелігіне қарамастан К-U-95 биостимуляторы бақылау нұсқасына қарағанда 9,3-15,2 пайызға көбею коэффициентінің жоғары болатындығын көрсетті. Айта кетерлік жайт, Новосил биостимуляторы картоптың меристемалық өсімдігін өсіру үшін қолданылатын қоректік ортаға қосуда ешқандай тиісті нәтижелер бермейтіндігін көрсетті. Жоғарыда көрсетілген кесте мәліметтеріне сәйкес Новосил пайдаланылған қоректік ортада пробиркалық өсімдіктердің көбею коэффиценті бақылау нұсқасымен салыстырғанда 4,5-7,6 пайызға кем нәтиже көрсетті.

Биологиялық белсенді заттардың оңтайлы концентрациясын зерттеулер нәтижесінде анықталғандай, К-U-95 және Новосил биостимуляторларының 0,75 мл/г концентрациясы сорт ерекшелігі мен биологиялық белсенді заттардың әртүрлілігіне қарамастан оң нәтижелер көрсетті. 0,75 мл/г концентрациясы 0,5 концентрациясына қарағанда 2,2 пайыздан 7,6 пайызға дейін көбею коэффицентінің артықшылығымен ерекшеленді.

12 кесте — Өсуді реттегіштердің меристемалық картоптан отырғызатын материалдың шығымына әсері

Сорт	Зерттеу нұсқасы	ББЗ концен трация сы, мл/г	Пробиркалық өсімдіктердің бастапқы саны, дана	Көбею коэффи циенті	Қалемшелеуден кейінгі өсімдік саны, дана	Бақылаумен салыстырғанда, %
Невский	St	—	10	4,4	44	—
	К-U-95	0,5	10	4,8	48	8,3
		0,75	10	5,2	52	15,4
		1,0	10	4,6	46	4,3
	Новосил	0,5	10	4,1	41	-7,3
		0,75	10	4,4	44	0,0
		1,0	10	3,8	38	-15,7
Токтар	St	—	10	4,7	47	6,3
	К-U-95	0,5	10	5,2	52	10,6
		0,75	10	5,3	53	16,9
		1,0	10	5,1	51	15,9
	Новосил	0,5	10	4,3	43	-8,5
		0,75	10	4,6	46	4,3
		1,0	10	4,0	40	-11,0
Аксор	St	—	10	4,7	47	—
	К-U-95	0,5	10	5,1	51	15,9
		0,75	10	5,6	56	21,4
		1,0	10	4,8	48	8,3
	Новосил	0,5	10	4,5	45	-4,5
		0,75	10	4,8	48	2,3
		1,0	10	4,2	40	-11,0

In vitro жағдайында меристемалық өсімдіктерді өсіруде қолданылатын қоректік ортаға биологиялық белсенді заттардың артық мөлшері өсімдіктің өсуі мен дамуына кері әсер ететіндігі анықталды. Мысалы, 1,0 мл/г концентрациясы 0,5және 0,75 мл/г концентрациясына қарағанда 4,7-15,6 пайызға дейін кем нәтиже көрсетті. Бақылау нұсқасына қарағанда 11пайызға дейін ауытқушылық байқалды. Жалпы алғанда, зерттеу нәтижелерін саралау барысы көрсеткендей көбею коэффициентінің жоғары болуы сорттың биологиялық потенциал дәрежесіне, биологиялық белсенді заттың әртүрлілігіне және оның концентрациясына тікелей байланысты болады.

1.3.5

Технологиялық бөлім

2.1 Технологиялық сызба нұсқасын және режимін негіздеу және таңдау

Вируссыз негіздегі картоп тұқымының шаруашылығы – тауарлы шаруашылықтағы оның өнімділігі мен сапасын арттырудың ең тиімді жолы.

Вируссыз тұқым шаруашылығы бірқатар сатылардан тұрады:

Картоп сортын сауықтыру. Осы мақсатпен апикальді меристема әдісі немесе оның термо немесе химиотерапиямен байланысы кең көлемде қолданылады.
Зертханалық және жылыжайларда сауықтырылған өсімдіктер мен түйнектердің жедел көбеюі.
Біріншілік және таңдаулы тұқым шаруашылығымен айналысатын маманданған шаруашылықтардың қажеттілігін қанағаттандыратын көлемде далалық жағдайдағы меристемалық клондардың бір-екі жылдық көбеюін біріккен клонды материалдардың зақымданғанын бақылау арқылы алу.
Жоспарланған көлемде картоптың супер-супертаңдаулы және таңдаулы материалдарын алғанға дейін өнімнің сапасын сақтауға және қайталанатын инфекциядан сақтауға бағытталған арнайы технологияны сақтау арқылы арнайы тұқым шаруашылығында сауықтырылған негізгі материалды көбейту.

1 сызба — Ұштық меристеманы бөліп алу және қалемшелеу технологиясының сызб — нұсқасы

Термотерапия		Өсімдігі бар пробирканы залалсыздандыру

Химиотерапия		Өсімдікті қалемшелерге бөлу

Түйнектерді Кноп және Мурасиге-Скуга ерітіндісімен азықтандыру		Қалемшелерді иммуноферментативті талдауға жіберу

Өскіндерді залалсыздандыру		Қалемшелерді қоректік ортаға отырғызу

Меристеманы бөліп алу және қоректік ортаға отырғызу		Пробиркалық өсімдіктерді шартты белгілермен белгілеу

Ұштық меристеманы бөліп алу		Қалемшелеу жұмыстары

Ламинар бокс бөлмесінде жүргізіледі

Ұштық меристема әдісін қолдану арқылы картоп сорттарын сауықтыру технологиясы біздің еліміздегі біріншілік-таңдаулы тұқым шаруашылығының негізгі бөлігі болды.

Осы уақыт аралығында бірқатар ғылыми-зерттеу мекемелері картоп сорттарын сауықтыру, сауықтырылған негізгі материал өндірісі және онымен картоптың тұқым шаруашылығын қамтамасыз ету жөнінде үлкен жұмыстар атқарылды. Меристемалық ұлпалардыжәне пробиркалық өсімдіктерді дайындау, алу және өсірудің технологиялық элементтерін үш бөлімге бөлінеді.

2 сызба — Қоректік ортаны дайындау технологиясының сызба — нұсқасы


Макротұздардың аналық ерітіндісін дайындау

Микортұздардың аналық ерітіндісін дайындау	Барлық компоненттерді араластыру және сахароза қосу
Микортұздардың аналық ерітіндісін дайындау		Агарлан ған ерітіндіні қыздыру (60-70⁰С)	Ерітіндіні сүзу және суыту	Дайын ерітіндіні пробирка ларға құю, залалсыз дандыру

Темір хелаттың аналық ерітіндісін дайындау

Дәрумендерді дайындау	Агар-агарды дайындау

Фитогормондарды дайындау

Көрсетілген сызбаларда жеке элементтердің және бүкіл технологияның жетілдірілген әдістемесі келтірілген. Бұл вируссыз негізгі материал алу өндірісін тиімді шешуге мүмкіндік береді.

3 сызба — Пробиркалық өсімдік немесе каллустарды in vitro жағдайында өсіру

Өсімдіктің сыртқы орта талаптарын орындау

Жарық	Жылу	Ылғал

Пробиркалық өсімдік немесе каллус

Иммуно диагностикалау	Электронды- микроскопиялы бақылау	Фенологиялық бақылау

Ғылыми-зерттеу жұмыстарының мәліметтері

2.2 Таңдалған технологиялық сызба — нұсқаның түсіндірме жазбасы

Вирустарды зерттеу барысында олардың өсімдіктердің температураға қатынасы (36⁰С жуық) ерекшеліктері бойынша оларды екі топқа бөлінеді. Бірінші топ- вирустар өсімдіктерді зақымдап, 36⁰С-та өсімдік бойында көбейеді, бірақ бұл жағдайда олар қалыпты температураға қарағанда- 20⁰С баяу көбейеді. Екінші топтағы вирустар 36⁰С-та өсімдікті зақымдау және оның бойында көбейе алу қасиетін жояды. Осыған байланысты бірінші топтағы вирустармен зақымданған өсімдіктерді жылумен емдегенде вирустардың мөлшері азаяды, бірақ көбею деңгейі аздап баяулайды, инфекция толығымен жойылмайды. Егер өсімдікті қалыпты температурада қайта ұстасақ (+ 20⁰С температурада), вирустың концентрациясы біраз уақыттан соң қайта бастапқы деңгейге келеді.

Екінші топ вирустарымен зақымданған өсімдіктерді 36⁰С-та ұстағанда олардың концентрациясы белгілі мөлшерде төмендейді, жас вирустық бөлшектердің синтезі тоқтайды да өсімдік біртіндеп вирустан тазарады. Картоп бойындағы вирустар 36⁰С температурада өсуі тоқталып тіпті азаяды.

Сондықтан ұштық меристемаларды бөліп алуға түйнекті дайындау кезінде оларды термотерапиядан өткіземіз.

Зеттеу нысандары үшін екі фазалы термотерапияны қолданады: оларды бір-екі апта 28-30⁰С бокс алдындағы бөлмеде өскіндер пайда болғанша ұстайды да кейіннен төрт аптаға жуық боксте 37-38⁰С ұстаймыз.

Содан соң түйнектер химиотерапиямен біріктіріледі, бұлайша біріктіру жұмыстары қоректік ортаға вирустардың ингибиторларын қосуға негізделген. РНКаза меристеманы кесу алдында өскіндерді өңдеуге, не қоректік ортаға 0,001-0,1% концентрацияда қосу арқылы қолданады. Түйнек өскіндерін РНКазамен өңдеуді инфильтрация әдісімен вакуум-камерада 20 мин бойы жүргізеді.

Каллус ұлпаларын алу алдында меристемалардың тіршілікке қабілеттілігі жоғары болу үшін түйнектерді Кноп және Мурасиге-Скуга ерітіндісімен азықтандырамыз. Содан соң микроскор арқылы in vitro жағдайында өскіндерді кесіп алып, меристемасы бөлініп алынады. Өскіндерді меристеманы бөліп алар алдын 0,1% диацид ерітіндісінде залалсыздандырады (этанолмеркурхлорид пен ацетил пиридиний хлоридінің қоспасы). Диацид ерітіндісін бидистильденген суда даярлайды. Өскіндерді химиялық стаканға салып диацид ерітіндісін құяды да 3-5 мин залалсыздандырады, содан соң үш рет залалсыздандырылған сумен шаяды. Сондай-ақ 1-6% кальций гипохлоридінің ерітіндісімен немесе натрий не 0,1% сулема ерітіндісімен де залалсыздандыруға болады.

Дезинфекцияланған өскіндерді залалсыздандырылған Петри табақшаларына салып, солып қалмас үшін бірнеше тамшы автоклавталған су тамызады.

Кескін кесіп алар алдын өскіннің ұшындағы ұштық жабын жапырақшасын алып тастайды. Бұл операцияны масштабты торы бар 24 есе үлкейтілген бинокулярлы микроскоптың астында дисцизионды медициналық иненің көмегімен жасаған дұрыс. Беттік жабындық қабаты (зачатков(примордий)) жоқ өлшемі 100-250 мк ұлпа кесіндісінен тұратын меристеманы цангалы ұстағышта қысылған кәдімгі жіңішке инемен бөліп алады. Егіп болғаннан соң штативті целлофан дорбамен ортаның кеуіп кетпеуі үшін жауып қояды.

In vitro жағдайында картоптың пробиркалық өсімдіктерін және каллустарын өсіруге арналған қоректік ортаны дайындау үшін 2,3 және 4 кестелерге сәйкес әртүрлі элементтерден тұратын Мурасиге –Скуга қоректік ортасының компоненттері пайдаланылады.

Мурасиге-Скуга қоректік ортасының компоненттерін дайындау үшін ең алдымен макро және микротұздардың, темір хелат және калиидің аналық ерітінділері дайындалады. Жеке ыдыстарда дәрумендерді ерітіп, фитогормондарды дайындау жүргізіледі.

Ортаны дайындау үшін (1 л есеппен) шыны колбаға 7 г агар салып 0,5 л бидистиллят құйып, электр пешінде немесе сулы моншада қайнауға жеткізбестен ерітеді; буланудың алдын алу үшін колбаның аузын шыны воронкамен жабады.

0,5л өлшеуіш колбаға жазбаны ескере отырып, құрамында орта компоненттері бар (маточный) негізгі ерітіндіден белгілі бір мөлшерін құйып алады. Оған сазароза қосып, ерітіндіні белгіленген өлшемге дейін жеткізеді. Ерітіндіні бір литрлік түбі тегіс колбаға құяды да 60-70⁰С дейін қыздырады.

Қыздырылған ерітінді мен сұйылтылған агарды қосып, аздап суыған соң штативтегі 1-3 литрлі сүзгіш воронкаға құйылады. Қоректік ортаны залалсыздандырылған, мақталы тығынмен тығындалған пробиркаларға 4-5 см биіктікте теңдей етіп құйылады. Содан соң оларды залалсыздандыру үшін автоклавқа қойылады.

2.1 Негізгі және көмекші құрал жабдықты таңдау

Картоптың түтікшедегі өсімдігін өсіру фитотронда жүргізіледі. Ол өсімдікті in vivo жағдайында жарықпен, жылумен қамтамасыз етеді. Бұл жабдыққа түтікшедегі өсімдіктерді сөрелеріне орналастырады. Фитотронның құрылысы келесідей:

6 сурет — Іn vitro-да культивирленген өсімдіктерді жарықтандыру құрылғысы

Қондырғы-бұрышты темірден немесе темір жіңішке тақтайшаларынан, ал сөрелер — шыныдан жасалған (3). Шамдар блогы және стеллаж-сөрелер (2) мен үстел бірге әзірленген. Дроссельдер мен старттерлер (4) сәулелендіргіш блоктың астына жалғанған. 16 (8) шамы бар блок айналасының шет-шетіне 780 өсімдігі бар 78 штатив тұратын 3 сөре орналасқан.

In vitro жағдайында меристемалық ұлпаларды алу және картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру үшін міндетті түрде төмендегідей негізгі құрал-жабдықтар қажет.

Микроскоп — картоп өскінінен алынатын меристемалық ұлпаларды бөліп алу үшін қажет.
Термостат — қоректік ортаны келесі қалемшелеуге дейін бірқалыпты температурада ұстау үшін қажет.
Кептіргіш шкаф (Пастер пеші)- зертханалық ыдыстарды және қажетті құрал-жабдықтарды стерилизация жасау үшін қажет.
Автоклав — жоғары температурада бу қысымының күшімен қоректік орта мен құрал-жабдықтарды стерилизация жасау үшін қажет.
рН метр — қоректік ортаның рН қышқылдық ортасын анықтау және реттеу үшін қажет. Картоп өсімдігі міндетті түрде қоректік ортаның қышқылдығы 5,6-5,8 рН болғанда өседі.
Ұзақ мерзімді уақытта қоректік ортаны және биологиялық белсенді заттарды сақтау үшін қажет.
Центрифуга — қоректік орта компоненттерін араластыру және еріту үшін қажет.
Дистилятор — дистилденген су алу үшін арналған.
Таразы- қоректік орта компоненттеріндегі элементтердің салмағын білу үшін қажет.

2.4 Технологиялық есептер

Түтікшелі картоп өсімдігін алуға арналған фитотронның технологиялық есебі.

Тапсырма: Жылына 5500 өндіретін фитотронның конструкциялы өлшемдері мен мөлшерін есептеу.

Алғашқы мәліметтер: Қоректік ортаның құрамы %
рН мөлшері	5,7
Кинетин	1мг-ге 0,25 мг
Ауксин	1-2 мг/л
Фитогормондар	0,02-0,1 мг/л
Жарықталуы үш мың лк
Ылғалдылығы	70%
Фотопериоды	16
Камераның температурасы	24-25ºС
Қоректік орта қабатының қалыңдығы	50
Аппараттың өнімділігі, дана /сағат	0,8

Құрал – жабдық мөлшерін есептеу

Аппараттың жұмыс уақытының қорын анықтаймыз:

Күнтізбелік қор: Т_күн= 328 күн

328 × 18 = 5904 сағат

Номиналды қор: Т_ном = Т_күн– Т_аял = 328 – 18= 310 күн

310 × 10 = 3100

мұндағы, Т_аял – жекелеген жүйелерді жөндеуге кеткен аялдау уақыты

Эффективті қор: Т_эф = Т_күн– Т_аял – Т_{тиеу-түсіру}= 328 – 18– 10 = 300 × 18 =

= 5400 сағат/жыл

мұндағы, Т_{тиеу-түсіру} – тиеуге және түсіруге кеткен уақыт

Аппарат мөлшерін есептеу

N = Р_жыл/ Р′_жыл = Р_сағ / Р′_сағ= Р_жыл / Р′_сағ × Т_эф ;

мұндағы, Р_жыл , Р_сағ— бір жылда, бір сағатта аппаратта өндірілген егістік материал көлемі; Р′_жыл , Р′_сағ – аппараттың жылдық немесе сағаттық өндіргіштігі:

Р_жыл = К_ш × Р′_жыл ;

мұндағы, Р′_жыл – аппараттың өндіргіш қуаты, дана/жыл;

К_ш – шығын коэффициенті (1,1-1,2)

Р_жыл = 1,1 × 5000 = 5500 дана ;

N = 5500 / 0,8 × 5400 = 1,2≈1 ап;

1 аппарат үшін қабылдаймыз.

Құрал – жабдықты қолдану коэффициенті: К_қол = 1 / 1 = 1 ;

Бір мезгілде аппаратта болатын түтікшелі өсімдіктер:

М = Р′_сағ × τ × n ;

мұндағы, τ — әрбір қалемшелеу сатысының ұзақтығы, сағат; n – қалемшелеу сатысының саны

М = 0,8 × 2 ×20 = 16 дана ;

Фитотроннның 3 сөресінде қалемшелеудің 3 сатысы жүреді, сонда әрбір түтікшедегі қоректік ортаның мөлшері:

М′ = М / 3 = 16 / 3 = 5,3 мг ;

Құрамы мен ылғалдылығы берілген орта үшін тығыздығы 300 мг/см³, сонда алынған қоректік ортаның көлемі құрайды:

V = M / d = 16 / 300 = 0,053 м³ ;

Фитотронның биіктігін анықтау үшін технологиялық пайымдаудан келесідей белгілерді аламыз:

L₁ – шамнан жоғары сөреге дейінгі қашықтығы – 15 см;

L₂ – сөрелердің арасындағы қашықтық – 20 см;

L₃ – төменгі сөреден фитотронның аяғына дейінгі қашықтық– 70 см;

Сонда аппараттың биіктігі құрайды:

Н = 3 × L₁ + L₂ + L₃

Н = 3 × (15 + (20*2) +70) = 375 см

13 кесте — Аппараттың техникалық сипаттамасы

Сипаттамасы	Өлшем бірлігі	Белгісі
1.Өнімділігі	Дана/cағ	16
2. секция саны	Дана	3
3.Түтікшедегі қоректік орта қабатының биіктігі	Мм	5
4. Биіктігі	см	375

Қорытынды

Сауықтырылған көшет материалды қолданып өсімдік өнімділігін арттыру — өндірістік сауықтыру биотехнологиясын жасаудың негізі. Биотехнология жетістіктерін ауылшаруашылығында қолдану ең алдымен алынатын өнімнің сапасы мен көлемін айтарлықтай деңгейде көтеруі тиіс. Бұл тұрғыда сауықтырылған бастапқы материалды алуда қолданылатын микроклональді көбейту технологиясын жетілдіру қажет, ол үшін қоректік орта құрамы әрбір өсімдік үшін ең оңтайлы жағдайда болуы тиіс.

Биотехнологиялық тәсілдерді қолдана отырып вируссыз негізде картоптың бастапқы материалын алуда қолданылатын қоректік орта компоненттері болатын отандық табиғи негізде алынған биологиялық белсенді заттарды зерттеу барысында төмендегідей қорытынды жасауға болады:

Қоректік орта құрамдарының бірдей болуына қарамастан Невский сортына қарағанда Тоқтар сортының каллустарының морфогенезге бағытталу кезеңі 3 күнге ерте басталды. Ақсор сорты каллустарының морфогенезге бағытталу кезеңі Тоқтар сортына қарағанда бір күнге кеш жүрді. Яғни каллустарының морфогенезге бағытталу кезеңі ұзақтығы картоп сорттарының ерекшелігіне байланысты ауытқып отырады.
Картоптың Тоқтар сорты морфогенез және ризогенез процестеріне бейім келеді. Сорт ерекшелігіне қарай жапырақ бастамасының пайда болуы Невскй сортында 12 күні байқалса, Ақсор сортында жаңа қоректік ортаға отырғызғаннан соң 11- күні, ал Тоқтар сортында 10-күні байқалды.
Картоп сорты мен биологиялық активті заттарға байланысты пробиркалық өсімдіктердің морфологиялық параметрлері көрсеткендей Ақсор сортының биологиялық потенциалы Невский және Тоқтар сорттарына қарағанда біршама артық екендігі дәлелденді. Орташа өсімдік салмағы Ақсор сортында 526,83 мг болса, ол басқа зерттеу сорттарымен салыстырғанда тиісінше 152,13 және 52,56 мг артық болды.
Өсімдіктің тамыр салмағының артуына Новосил биологиялық активті заты оң әсер етсе, ал өсімдіктің жоғарғы бөлігінің ұдай өсуіне «K-U-95» жақсы әсер ететіндігін көрсетті. Сорт ерекшелігіне қарамастан «K-U-95» биологиялық активті заты басқа зерттеу нұсқаларына қарағанда орташа өсімдік салмағының артуына 15,7 пайыздан 35,3 пайызға дейінгі аралықта жоғары нәтиже көрсетті.
Биологиялық белсенді заттар ең алдымен сорттың биологиялық потенциалына тәуелді бола отырып өсімдіктердің өсуі мен дамуына ықпал ететіндігі айқындалды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде аудандастырылған Аксор сортын пайдалану тиімді, оны биотехнологиялық тәсіл негізінде сауықтырылған тұқымдық материалын алуда К-U-95 биостимуляторының 0,75 мл/г мөлшері тиімді болып табылады.
Көбею коэффициентінің жоғары болуы сорттың биологиялық потенциал дәрежесіне, биологиялық белсенді заттың әртүрлілігіне және оның концентрациясына тікелей байланысты болады. Сорт ерекшелігіне қарамастан К-U-95 биостимуляторы басқа зерттеу нұсқаларына қарағанда 9,3-15,2 пайызға көбею коэффициентінің жоғары болатындығын көрсетті.

2 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау

Еңбекті қорғау, қауіпсіздік техникасы мен өртке қарсы шаралар. 2004 жылы 28 ақпанда Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев «Қауіпсіздік және еңбекті қорғау» туралы жаңа заңға қол қойды. Заңда айтылған «Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау» — бұл басқару органдарының мемлекеттік жүйесі, табиғаттың әсерінен және техногенді сипаттағы жағдайлардан халықты, мемлекет территориясындағы шаруашылық объектілерін бейбітшілік және соғыс кезінде қорғау шараларының жиынтығы.

Еңбекті қорғауды басқару жүйесі (ЕҚБЖ) — кез келген өндіріс саласын басқарудағы мақсатты жүйе.

Жүйенің негізгі функциялары:

-еңбекті қорғау аумағындағы ұйымдастыру және координация
жұмыстары;

-еңбекті қорғаудағы жоспарлы жүмыстар;

-еңбекті қорғау жағдайын бақылау және ЕҚБЖ-н функциялау;

-еңбекті қорғау жағдайының көрсеткіштерін бағалау, есеп және
анализ;

-еңбекті қорғау жүмыстарын талпындыру шаралары;

-еңбекті қорғау шараларын жоспарлау және висбрекинг қондырғысының техника қауіпсіздігі.

Висбрекинг қондырғысындағы еңбекті қорғаудың жоспарлы жұмысының негізі «еңбекті қорғау және санитарлы шаралар жағдайын жақсартудадағы кешенді жоспарлау» болып табылады және негізгі сұрақтардың мынадай шешімдері қарастырылады:

-еңбекті қорғау нормалары мен талаптарына сай келмейтін жұмыс орындарын максималды қысқарту, сонымен қатар еңбектің зиянды жағдайларында және ауыр жұмыстармен айналысатын жұмысшылар санын азайту;

-қондырғылар, машиналар және механизмдерді мемлекеттік және салалық еңбек қауіпсіздік стандарттарына (ССЕҚ) сәйкестендіру;

-еңбек қауіпсіздігіне сай келмейтін және қайта жабдықтау мен күрделі жөндеуге келмейтін қондырғыларды эксплуатациядан шығару;

-санитарлы-тұрмыстық алаңдарды қажетті нормаларға сай ету;

-ауыр қол жұмысымен айналысатын жұмысшылар санын барынша азайту, келешекте жою;

-емдеу-профилактика, медицина және демалу орындарын дамыту.

Еңбек жағдайына әсер етуші технологиялық процестер мен құрал-жабдықтардың және олардың механизациясы мен автоматтандырылудың жетілген дәрежесінің сипаттамасы

Өндірісті механикаландыру — бұл энергияның түрлі әдістерін пайдалана отырып, қол еңбегін машинаға және механикаға ауыстыру болып табылады. Трансформатор құрастыру цехының сілтілеу бөлімшесінің қондырғыларында электрлік жабдықтар саласының басқа да қондырғылары секілді механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі жоғары. Технологияның барлық сатылары механикаландырылған, ал өндірісті басқару оператор пультімен орындалады. Шикізатты және өнімді тасымалдау сатылары құбыр өткізгіштер арқылы орындалады. Шикізатты аппараттарға жүктеу автоматтандырылып, жоғары деңгейде механикаландырылған. Қондырғыны іске қосу және тоқтату бу сораптары көмегімен қолмен іске асырылады. Бұл сәтті ғана қол еңбегіне жатқызуға болады. Оператор осылайша өз ауысымында негізінен құралдарды қадағалап отырады.

Ғимараттар мен құрылғылардың көлемдік жоспарлау жөніндегі шешімдері

Трансформатор шығару өндірісі және электрлік жабдықтар өнеркәсібінің ғимараттары мен құрылғыларын, олардың көлемдік жоспарлау жөніндегі жұмыстарының сипаты бойынша былай бөлінеді:

а) бөлек тұрған,бір және көп қабатты;

ә) ашық алаңдар және этажеркалар;

б) дәліздері бар бөлек кабиналар;

в) ҚНЖЕ — II — 89 — 90 сәйкес блокталған тұлғалар.

Ғимараттар мен құрылғылардың, аппараттардың ара — қашықтығы өртке қарсы ПТУС — 02 — 62 нормаларына сәйкес келеді.

Сілтілеу бөлімшесінің қондырғысында жұмыс істеушілерді қауіпті кернеуден сақтау үшін барлық өндірістік бөлмелерде және сыртқы қондырғыларда токты жерге өткізу (жерлендіру) қарастырылған.

Өндіріс бөлмелеріндегі метеорологиялық жағдайлар. Адамның жұмысы, дем алуы және өмірі санитарлық-гигиеналық талапқа СН-245-85 бойынша белгілі бір сана мен күйге сәйкес келетін ауаның ортасында болуы тиіс. Бөлмедегі ауаның сапасы мен күйі адамның тіршілігі мен еңбекке қабілетін қамамасыз туден басқа өндірісті де қауіпсіздендіреді.

Қоршаған ауаның сапасы мен күйі ың метеорологиялық жағдайын анықтайды.

Метеорологиялық жағдай мына фоакторлармен сипатталады:

— ауаның ылғалдылығы

— қоршаған ортаның температурасы

— ауаның қозғалу жылдамдығы

— жылулық сәулелену

— барометрлік қысым.

Адам организмінің сыртқы отамен ара қатынасы (метеорологиялық жағдайлармен) термореттеу арқылы жүзеге асырылады.

Термореттеу – қоршаған ортаның ауысуына және атқарылатын жұмыстың ауырлық дәрежеіне қарамастан организмнің дене температурасын белгілі бір тұрақты деңгейде (36,5⁰С) ұстау қабілетін айтады. Адамның организміндегі термореттеу үш жолмен өтеді:

тотықтану процесінің қарқынының күшеюіне, немесе әлсіреуіне байланысты жүреді (химиялық термореттеу);
қан айналымының қарқындылығы бойынша;
тері арқылы.

Жоғары температураның әсерініе қан тамырлаы кеңейеді, дененің сыртқы тер қабатына келетін жылу көбейеді және қоршаған ортаға жылуды қайтарып беру артады.

Организмнен жылуды қайтарып беру температура 30-33⁰С-дан жоғары болғанда, негізінен тердің бөлінуі арқылы, жүзеге асырылады. Термен бірге адам көп ылғалды, тұзды және витаминдерді жоғалтады, қан коюланады. Қан жүйелерінің жұмысы қиындайды, әр түрлі ауруларға оқтыру мүмкін – организмнің қызуы, жылу соққысы, тырысқақ аурулары.

Ауаның ылғалдылығы қоршаған ортаның комфорттық жағдайын туғызуға көп ептігін тигізеді, ондай жағдайда адам ұзақ уақыт өзін жақсы сезінеді.

Ауаның құрамында судың буы әртүрлі мөлшерде кездесіп оны ылғалдандрып отырады. Адам организмнің термореттеуіне қолайлы жағдай бір ылғалдылық пен ауаның температурасыда СН-245-85 бойынша қамтамасыз етіледі.

Су буымен артық қаныққан ауада өкпе мен терінің бетінен булану қиындайды да адамның жалпы жағдайы және жұмыс істеу қабілті төмендейді. Ылғалдылық 20%-тен төмен болғанда ауа шырышты қабықта жоғары тыныс алу жолында жағымсыз құрғақтылық туғызады, әлсіздік, бас айналу пайда болады.

Ылғалдылыққа келесі анықтама беруге болады: максимал ылғалдылық (шық нүктесі) Д_мах белгілі бір көлемнің (У) сол мезеттегі температурасында (Т) максимал (барынша көп) қанықтыруға жұмсалған ылғалдылық мөлшерімен сипатталады, мг/м₃ өлшем бірлігі.

Салыстырмалы ылғалдылық (Д_сал.) – белгілі бір көлем (У) – мен температурада (Т) абсолютті ылғалдылықтың максимал ылғалдылыққа қатынасы сипатталады:

Өндіріс бөлмелеріндегі метеоролгиялық жағдайларды қамтамасыз ету өнеркәсіпті жобалаудың санитарлық нормаларында СН-245-71 берілген. Норма жылдың мезгілін, өндіріс бөлмнің сипатын және орындалатын жұмыстың ауырлық дәрежесін есепке алады.

Салыстырмалы ылғалдылық ауаның ылғалдану дәрежесін сипаттайды. Ауалық ылғалдылығы психометрлер және гигрометрмен өлшенеді. Психометр ауаның ылғалдылығы мен температурасының бір мехзетте өлшейтін негізгі құрал болып табылады.

Жұмыс ауырлық дәрежесіне қарай А, Б, В болып 3 категорияға бөлінеді:

А – жеңіл жұмыс категориясына (жұмсалатын энергия 630 Дж/сағ. дейін) өндірістегі отырып, тұрып және жүріп істейтін, бірақ көтеруді, тасуды және жүйелі түрде күш түсіруді талап етпейтін жұмыстар жатады. Олар тігін өндірісінің негізгі процесстері, дәл құралдар мен машиналар жасайтын, полиграфия өнеркәсіптері, тексеру, байланыс кеңсе жұмыстары.

Б – орташа ауырлық жұмыстары (2 категория), жұмыс істеген кезінде жұмсалатын энергия 630-дан 1050 Дж/сағ. Дейін, тұрақты жүріп істейтін жұмыстар, 10 кг-ға дейін салмақ көтеретін және істейтін жұмыстар жатады (тоқу, түтү өндірісінің негізгі процестері, механикалық құрастыру цехтарындағы, ағашты механикалық жолмен өндейтін, пісіру-дәнекерлеу цехтарындағы жұмыстар).

В – ауыр салмақ түсетін жұмыстар (3 категория), жұмсалатын энергия 1050 Дж/сағ.-тан жоғары тұрақты қозғалтуды және салмақты тасу (10 кг-нан ауыр) талап ететін жұмыстар. Олар темір балқыту, құю, прокат өндірісінің негізгі процесстері.

Август психометрмен тәжірибе жүргізгенде абсолютті ылғалдылықтың мәнін 2 формула арқылы табасыздар: (г/м³)

мұнда: — максимал ылғалдылық, ылғал термометрдегі температураға сәйкес кестеден алынады;

a — психометр коэффициенті, ауа жылдамдығына байланысты 1 кестеден

Т_құрғ. – психометрдегі құрғақ термометрдің көрсеткіші, ⁰С.

Т _ылғ. – психометрдегі ылғалданған термометрдің көрсеткіші, ⁰С.

В – барометрдегі атмосфералық қысымы, мм. сн. бағанасы.

Салыстырмалы ылғалдылықтың мәнін (3) формула арқылы табасыздар:

Бұл жерде: — максимал ылғалдылық, құрғақ температураға сәйкес кестеден алынады.

Жергілікті сорғыш желдетуді және жылудың бөлінуін есептеу. Адамдардан жылубөліну.

Адамдардан жылубөліну жұмыс ауырлығына, қоршаған орта температурасына және ауа қозғалысының жылдамдығына байланысты. Есептеуде нақты жылу пайдаланылады, яғни бөлмедегі ауа температурасының өзгеруіне әсер ететін жылу. Ой жұмысы үшін бір адаммен бөлінетін нақты жылу мөлшері, 10^оС кезінде 140 Вт және 35^оС кезінде 16 Вт құрайды. Қалыпты жағдай үшін (20^оС) бір адамның нақты жылубөлуі 55 Вт жуық құрайды. Әйел адам ересек кісінің жылубөлуінің 85%-ын, ал жас бала — 75%-ын бөледі деп есептеледі. Есептелетін бөлмеде (5х10 м) 5 адам бар. Сонда адамдардың қосынды жылубөлуі құрайды: Q₁=5*55=275 Вт

Жасанды жарықтандыру көздерінен бөлінетін жылубөліну. Жасанды жарықтандыру көздерінен бөлінетін жылубөлінуді есептеу төмендегі формула бойынша жүргізіледі: Q₃=N*n*1000, Вт

Желдеткішті және электрқозғалтқышты есептеу. Торапта кездейсоқ қысымға ескерілетін қорды 10% өлшемде алып желдеткіш құратын қажетті қысым құрайды: P_қаж=1,1*P=81,7674 Па

Аталған бөлме үшін желдету қондырғысында төмен қысымдағы желдеткішті қолдану қажет, өйткені Р_қаж 1 кПа-дан аз.

Аэродинамикалық сипаттамалары бойынша өстік желдеткіш таңдаймыз (торап кедергісі 200 Па-ға дейін), яғни желдеткіш құратын толық қысым Р_тр (Па) және өнімділік V_тр(м/ч) арасындағы тәуелділік бойынша.

Мүмкін болатын қосымша шығындарды немесе ауаөткізгіштегі ауаның сорылуын ескере отырып желдеткіштің қажетті өнімділігі 10%-ға жоғарылайды: V_қаж=1,1*G=9504 м/ч

Анықтама бойынша 06-300 N4 с ПӘК n_в=0,65 бірінші жасалудағы өстік желдеткішті таңдаймыз. Желдеткіштің белдікті берілістің ПӘК-і n_бб=1,0.

Электрқозғалтқыштың қуаты мына формуламен есептеледі:

Қуаты бойынша қуаты N=0,6 кВт және айналым жиілігі 2830 айн/мин АОЛ-22-2 электрқозғалтқышын таңдаймыз.

Жарық. Жұмыс орындары мен бөлмелерді дұыс жарықтандырғанда еңбек өнімділігі артады, қауіпсіз жағдай жақсарады, шаршағандық кемиді. Жарық жеткіліксіз болса немесе дұрыс қолданылмаса қауіпті жағдайға ұшырауы мүмкін. Еңбек жағдайына гигиеналық баға беру үшін техникалық жарық өлшемдері қолданылады.

Көрінетін сәулелену деп адам көзі қабылдайтын электромагнитті толқын спектрының 380-770 нм-ге тең бөлігін айтамыз.

Жарық ағыны деп көру мөлшерінде жарықты сезіндіретін сәуле энергиясы ағымның бөлігін айтады. Жарық ағынның өлшем бірлігі (люмен) «лм» қабылданған.

Жарық күші деп-жарық ағынының кеңістіктегі тығыздығын айтады. Жарық жағдайын бағалау үшін, жарықтану деген түсінік енгізіледі. Жарықтану жоғары болу үшін, өндірістегі қүрал-жабдықтарды ашық-жасыл, қозғалатын бөлікті ашық-сары, ашық механизмдерді ашық-қызыл түстес бояулармен бояу ұсынылған. Жарықтануды өлшеу мен бақылау үшін Ю—116 және Ю-117 люксметр пайдалынады. Ол фотоэлектрлік эффектіге негізделген.

0-ден 100-ге дейінгі лк жарықталуды саптамасыз ашық фото элементпен өлшенеді. К, Р, М, Т — деп аталатын әртүрлі типті саптаманы пайдалану 100 мың лк дейінгі диапазондағы жарықталуды өлшеуге болады.

Өндірістік, қызметтегі, тұрмыстық бөлмелердегі жарық есебінен табиғи және жасанды жарық көздерін пайдалануға болады.

Өндірістік бөлмелердегі табиғи жарықтың қажетті жарық нормасына сәйкес екенін анықтау үшін, төбеден түсетін және қиыстырылған жарықты өлшегенде бірнеше өлшем жасап, орта шамасын табады. Жарық бүйірінен түскенде жарық неғүрлым аз түсетін жұмыс орнын өлшейді.

Жасанды жарық — өндіріс кәсіпорындарында екі түрлі жарық қолданылады. Жұмыс және арнаулы жарық. Жұмыс жарығының жүйесіне жалпы, жайылмайтын, жергілікті, қиыстырылған, жөндеу жарықтары жатады. Арнаулы жарыққа күзет, сигнал, қауіпсіздік, авариялық жарықтар жатады. Авариялық жарық негізгі жарық кенеттен өшіп қалған жағдайда қолданылады. Ол жұмыста нормаланған жарықтың 10% -тін береді.

Өндірістегі шу мен дірілге қарсы шаралар. Интенсивтілігі мен жиілігі әртүрлі тәртіпсіз дыбыстардың үйлестірілуі шу деп аталады. Оның түрлері: соқпалы, механикалық, аэро, газо- және гидродинамикалық шу. Трансформатор шығару зауытында машина бөлшектері мен механизмдер жэне түйіндердің соғылуы және үйкелісі кезінде механикалық шу болады. Шу жиілікпен, қуаттылықпен және дыбыс күшімен анықталады.

Адамның есіту органы 16-20 мың Гц жиіліктер аралығында тербелмелі дыбыстарды қабылдайды. Сұйықтар, газдар және ауа қозғалыстары жүретін айналмалы және қозғалмалы бөліктердің нашар біріктірілуінен туатын өндірістік құрал-жабдақтар мен құбыр өткізгіштердің тербелмелі бөліктерін діріл деп атаймыз.

Дірілдің физикалық сипаттамасы айналу жиілігімен (Гц), амплитудамен (мм), жылдамдығымен (мм/с) анықталады.

Айналу жиілігі 16-20 Гц жоғары болғанда діріл шуға айналады. Шу және дірілмен күресу шаралары 3 негізгі бағытқа бөлінеді; шу мен вибрация түзілу көзінің кемуі және жойылуы; олардың таралу жолындағы қарқындылығының төмендеуі; шу мен дірілдің адам организіміне зиянды әсерінің кему.

Шу мен дірілдің қарқынды әсерінен шаршағандық және қолайсыздықтың жоғарлауы, нашар ұйқы, бас ауру, есте сақтау қабілетінің нашарлауы, көрудің нашарлауы және еңбек өнімділігінің төмендеуіне (10-15%) әкеліп соқтырады.

Адам организіміне зияны әсерінен басқа, вибрация өндірістік құрал-жабдықтарға, коммуникацияға және ғимараттарға әсер етеді. Ол машина және механизмдерінің ПӘК-нің төмендеуімен өрнектеледі және бөліктер тозуға ұшырайды. Вибрация әсерінен ұзақ уақыт сілкінуі машинамен ғимараттар фундаменттерінің бұзылуына әкеліп соғады.

Осы тұрғыда шу мен вибрацияны төмендету шаралары санитарлық мөлшер мен МЕСТ бойынша іске асырылады.

Шумен күресу. Қондырғыдағы шудың шығуы негізінен пештердің винтті компрессор, сораптар, ауамен суыту аппараттары және тағы басқа жатады. Көрсетілген жабдықтардың шу деңгейі 70-112 дБ аралығында болады, бұл шу деңгейіне тән.

Процесті басқару автоматтандырылған, сондықтан оны қадағалайтын маман оператор бөлмесінде бақылап отырады. Гидрокесу сорабында шуға қарсы кабина орнатылған.

Электр қауіпсіздігі. Электр тогы организмнен өткен кезде термиялық, электролиттік және биологиялық әсер етеді. Дене күйгенге дейін қызады да, организмде функционалды өзгеріс болады. Электролиттік әсер еткенде қан мен плазма ыдырайды, олардың физико-химиялық құрамдары бұзылады. Биологиялық әсер еткенде организмнің еті тітіркенеді және қозады. Осы әсерлер электр зақымына соқтырады. Ол екіге бөлінеді: жергілікті электр зақымы және электр соққысы.

Жергілікті электр зақымы деп ток жүретін бөлікке адамның жанасуы кезінде электр тогы мен электр доғасының әсер етуінен организмдегі терінің, сүйектің және тағы басқаларының бұзылуын айтады. Электр соққысы кезінде бұлшық ет тырысып жеңіл жарақаттан өлімге соқтырғанға дейін әсер етеді.

Статикалық электрлену металдан жасалған құрал жабдықтарға сұйықты қүю кезіндегі үйкеліс нәтижесінде пайда болады. Құрал жабдықтар бөліктері немесе жерге разрядталуы мен жылдам ұшқын разряды арасындағы пайда болу статикалық электрленуге қауіпті. Ұшқын разряды газ-ауалы қоспасының тұтану импульсі болып табылады және өрттер мен жарылыстарға итермелейді.

Электр тоғымен зақымданғанда көрсетілетін алғашқы жәрдем жасау екі бөліктен: зақымданған адамды ток көзінен тасалау және дәрігер көмегінен тыс медициналық көмек көрсету. Токтың әсерінен адамды босатуды бірнеше әдісі бар, адамға әсер ететін айырғыш немесе рубильник арқылы өшіру. Кернеуі 1 кВт -қа дейінгі қондырғыларды адамдарды, егер киімі қүрғақ болса, киімінен тарту арқылы босатады. Босатуға бір қолымен әрекет жасауы керек. Диэлектрикті қолғапты киіп, тақтаймен таяқ көмегімен босатуға болады. Егер электр желісі өшпесе бір ұшын жерге жалғанған сымды, электр желісінің сымдарына көлденең тастап, қысқа тұйықтау қажет. Ағаш сабы бар балтамен сымды қырқуға болады. Зақымданған адам есінен танып қалса, бірақ дем алысы мен тамыр солқыны ойдағыдай болса, белбеуі мен түймесін ағытып, мүсәтір спиртін иіскетіп, таза ауамен қамтамасыз етіп, дәрігер келгенше тыныштықта болуы керек.

Егер зақымданушы ем алмаса және тамыр соғуы білінбесе жүрегіне массаж жасап, жасанды дем алдыру керек.

Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы. Трансформатор жасау зауытындағы өндірістік ортаға әртүрлі зиянды факторлар: уландырғыш және агрессивті заттар қолайсыз метеорологиялық жағдайлар, шу және вибрацияның жоғарылығы, жарықтың жетіспеуі, радиоактивті заттар мен ионизацияланатын сәулеленудің әрекеттесуі потенциалды әсер етеді. Осы факторлардың адам организміне әсер ету дәрежесін анықтау, ұйымдастыру және техникалық шараларды өңдеуді арнайы еңбек гигиенасымен өндірістік санитария пәні үйретеді.

Өндірістік санитария — санитарлы-техникалық және гигиеналық шаралар жүйесі. Оның мақсаты өндірістегі еңбек жағдайының жоғары болуымен қамтамасыз ету. Өндірістік санитарияның негізгі тапсырмалары: жұмысшыларға зиянды әсер ететін өндірістік құрал-жабдықтар мен технологиялық процестердің техникалық элементтерін төмендету, санитарлы-техникалық еңбекті қорғау шараларын өңдеу.

Өрт қауіпсіздігі. Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету адам өмірі мен денсаулығын, меншікті, байлықпен қоршаған ортаны қорғау заңдары мемлекеттік қызметтің ажырамас бесігі болып табылады. Заң мемлекеттік органдардың ұсынушылардың нысанына қарамастан жеке және әрбір түлғалардың Қазақстан Республикасы аумағында өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы қүқықтық қатынастарын реттейді.

Өрт химиялық заттардың жылдам жылу бөлу мен жарықтың сәулеленуінен пайда болады. Қондырғы жану аймағының енинклерлік басына суды беруге арналған труда өткізгіштер мен суландыру тараптарынан түрады.

14 кесте — Қондырғы бойынша өрт қауіпсіздігі

Блоктар, ғимараттар және құрылымдардың атауы	Өрт қаіпсіздік жүйесі
Пештер блогы жэне түтінді құбыр	Ішкі бу сөндіру жүйесі, сыртқы бу сөндіру, өрт сөндірудің алдын алу шарасы
Колонналар блогы	Локалды бу сөндіру, бүрку сақинасы, өрт сөндірудің алдын алу шарасы
Сілтілеу камералардың блогы	Локалды бу сөндіру, өрт сөндірудің алдын алу шарасы, сухо құбыры
МЭА, су және қосынды сорабы	Көбікпен автоматты сөндіру, Локалды бу сөндіру, өрт сөндірудің алдын алу шарасы
Ыстық сорапты, мұздай сорапты, компрессорлы, жылуалмастырғыштар және мүздатқыштар блогы, Ағызындыларды залалсыздандыру және тазалаудың сыртқы қондырғысы	Локалды бу сөндіру, өрт сөндірудің алдын алу шарасы, лафтенді ствол, көбікпен сөндірудің жартылай стационарлы қондырғысы

Азаматтық қорғаныс. Мемлекеттің міндеті, оның қызметі ретінде қарағанда, тіршілік әрекеттерінің қауіпсіздігі халықты, қоршаған ортаны және шаруашылық жүргізу объектілерді төтенше жағдайлардан, олардан туындаған зардаптардан қорғау жөнінде мемлекет саясатын жүргізудің басым салаларының бірі болып табылады.

Практикалық мағынада тіршілік әрекеттерінің қауіпсіздігі алдын ала төтенше жағдайлардың пайда болу қатерін мүмкін болғанша азайтуға, халықты дайындау және жаппай оқытуға, ал төтенше жағдай кезінде адамдарды қорғауға,залал мен материалдық шығынды кемітуге, сондай-ақ, төтенше жағдайды бір шектен шығармауға, түбінде салдарын жоюға бағытталған, қызмет міндеттері жағынан біртұтас жүйеге біріктірілген шаралардың үйлесімді жиынтығы деп жобалап түсінуге болады.

Тіршілік әрекеттерінің қауіпсіздігінің деңгейі осы қоғамның жан-жақты жетілуін, рухани және психологиялық қалпын, төтенше жағдайға тән қауіпті факторлардың ықпалын басу, мүмкін болатын ең төменгі деңгейіне түсіру қабілетін сипаттайды.

Жоғары оқу орындарында берілетін пән ретінде тіршілік әрекеттерінің қауіпсіздігі тиісті оқу бағдармалар бойынша мамандарды осы заманғы әскери зақымдау құралдарының факторларының әсерінен, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан қорғану жолдарын көрсету мақсатымен оқыту және дайындау ниетін білдіреді.

4 Қоршаған ортаны қорғау

Эколгияның дербес ғылым болып дамуы тек ХХ ғасырда басталды. Экологиянының негізгі бөлімдері: аутэкология, демоэкология және синэкология. Ғаламшарымызда әрбір тірі ағза белгілі аумақта өмір сүріп, үнемі қоршаған ортаның сан алуан факторларының әсерін бастан кешіреді. Мұнымен бірге ағза туыстас және туыстас емес тіршілік иесі ретінде тіршілік ортасына әсер етеді. Сан алуан ағзалардың орасан көп мөлшері өмір сүретін болғандықтан, тірі табиғат күрделі де тірі ағзалардың өзара және олардың қоршаған ортамен байланысты үйлесімді жүйесі болып саналады. Тірі ағзалардың өзара әсерінің және қоршаған тіршілік ортасымен өзара әсерінің заңдылықтарын – экология зерттейді. Экология сөзі гректің «oikos» — үй-жай және «logos» — ілім деген сөзінен шыққан. Бұдан басқа мұнда белгілі аумақта тіршілік ететін ағзалар жиынтығы зерттеледі. Экология термині ең алғаш Эрнст Геккельдің «Ағзалар жалпыға бірдей морфологиясы» (1868) және «Әлем жаратылысының табиғи тарихы» (1868) еңбектерінен ғылымға енді.

Экология жеке ағзалардың және олардың бірлестіктерінің арасындағы өзара әсерді, оларға тіршілік орта факторларының ықпалын оқытып үйретеді. Ағзаның құрылысы мен тіршілік әрекетіне, оның мінез-қылығына қоршаған ортаның әсерін зерттейді. Белгілі аумақта әр алуан ағзалар бірлестіктері арасындағы заңдылықтарды анықтайды.

Қазақстанда қалыптасқан қазіргі кездегі экологиялық жағдайлар, антропогендік факторлар адамның іс-әрекетімен байланыстыра қарастырылады және табиғат қорғаудың экологиялық негіздері, болашақ ұрпақтарға экологиялық білім мен тәрбие берудің бүгінгі кездегі мәселелері: геоэкология, адам экологиясы, ауа экологиясы, өндіріс экологиясы мен әлеуметтік экологиялық жағдайлар қамтылады. Сол сияқты мемлекеттік экологиялық заңдар, маңызды құжаттар оқырманды қызықтыра түсуде.

Экология ғылымының мақсаты мен міндеті, қалыптасу кезеңдері, заңдылықтары – организм мен орта, табиғи бірлестіктер, экожүйелер, геоэкология туралы Қазақстан материалдары негізінде жан-жақты баяндалады.

Табиғи байлықтары адамзат өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының, әл-ауқатын арттыруының негізі болып саналады. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау қазіргі заманның маңызды мәселелерінің бірі. Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз табиғат пен адамзаттың өзара қарым-қатынасындағы атмосфералық ауаны, суды, жер мен оның қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, тағы басқа да табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, сауықтыру, сапасын жақсарту, молықтыру деген сөз. осы үлкен мәселеге біздің елімізде де ерекше назар аударылуда. Себебі топырақ өте көп мөлшерде улы заттармен ластанып, Қазақстанның көптеген өндірісі дамыған аймақтарында миллиондаған текше метр тау жыныстарының, кәсіпорындар қалдықтарының жиналуына байланысты биогеохимиялық аномалиялар пайда болып жатыр.

Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы ерекше маңызға ие болып отыр. Жер шарының халық санының жедел өсуі және көптеген елдердің индустриалды дамуы табиғи ресурстарды пайдалануды еселеп арттырып, адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде. Соңғы кездері пайдалы қазба қорларының азаюы, жер бетінен өсімдік және жануарлар дүниесінің көптеген өкілдерінің жойылуы және сондай-ақ табиғи ортаның шектен тыс ластануы айрықша белең алып отыр. Кейбір елдерде, соның ішінде Қазақстанда қоршаған ортаның нашарлығы сондай, адамдардың денсаулығы нашарлай бастаған. Осының бәрі қоғамды қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне ерекше көңіл бөлуді, табиғатты сақтау және қалпына келтіру мәселелерімен жақсырақ айналысуға, сондай-ақ оның ресурстарын тиімді пайдалануға, оған үнеммен қарауға, топырақ құнарлылығын сақтау және топырақ эррозиясына жол бермеу, айнала қоршаған ортаға үлкен қамқорлықпен қарауға келіп тіреледі.

Кеңінен белгілі аймақтық экологиялық мәселе – Арал теңізі. Арал теңізінің кеуіп қалған түбінен сарапшылардың мәліметтері бойынша 50-70мың тоннадан астам тұз көтерілуде. Ауыз судың сапасы нашарлығы балалар арасындағы инфекциялық аурулардың жоғары болуына әкеліп соқтыруда.

Қоршаған ортаны ластаушы көздер. Қазақстанның табиғат жағдайлары алуан түрлі. Қазақстан территориясы ең-байтақ жерді алып жатыр, Батыстан Шығысқа қарай-2,925км. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай-1,600км. Батыс Сібір жазығы мен Орал тауларының жоталарынан Тянь-Шань таулары мен Қызылқұм шөліне дейін. Қазақстандағы қалыптасқан экологиялық жағдайды қанағаттанарлық деп айта алмаймыз. Қазақстандағы қазіргі кездегі экологиялық мәселелерге байланысты бірнеше экологиялық аймақтарын көрсетуге болады.

А аймағы – Каспий маңы, мұнай өндіру мен өңдеу салаларына маманданған облыстар кіреді. Бұл аймақтағы приоритетті мәселе – табиғи ортаның мұнаймен ластануы. А аймағына Қазақстанның негізгі мұнай өндірушілері болып табылатын Атырау және Маңғыстау облыстары жатады.

Каспий маңы аймағында мұнайгаз өнеркәсібінің айтарлықтай дамуы жоспарланып отыр. Каспий теңізінде бекіре мекен етеді. Ол ең жоғарғы сапалы уылдырықтың 95% береді де, оның беретін табысы 10млн. долларды құрайды. Шектен тыс аулаумен қатар теңіз суының мұнаймен ластануы оның санын кемітеді. Сондықтан, биокөптүрлілікті сақтау мәселесіне көңіл аударылуы керек.

Мұнай өндірілген жылдары 5 млн. тоннаға жуық мұнай төгілген. Бұл грунт пен беттік судың ластануына, өсімдіктердің жойылуы мен адамдардың ұшқыш органикалық қосылыстармен ластануына әкелді. Жыл сайын шамамен 740 млн. м³ серіктес газдар жатады. Бұл тек бағалы шикізаттың жойылуына ғана әкеліп соқтырмайды, сонымен қатар атмосфераны азот және күкірт тотықтарымен, парниктік жанбайтын көмірсутектермен ластануы мен осы маңдағы температураның жоғарылауына әкеледі.

В аймағына – еліміздің шығыс облыстары жатады. Қазақстан Республикасының өнеркәсібі жоғары дамыған аймағы. Ірі түсті және қара металлургия, энергетикалық комплекс шоғырланған. Бұл аймақатғы мәселелер – қоршаған ортада өндірістік қалдықтардың жиналуы, урбанизацияланған территориядағы атмосфералық ауаның ластануы, ормандардың деградациясы, ерекше қорғауға алынған территориялардың жеткіліксіздігі. В аймағына солтүстік – шығыс облыстар – Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Ақмола жатады. Өнеркәсіптік қызмет нәтижесінде ауа күкірт тотықтарымен, фенолдармен, формальдегидтермен, қатты бөлшектермен және қорғасынмен ластанған. Экологиялық мәселелердің халықтың әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен денсаулығына әсері орасан зор: жыл сайын улы қалдықтардан келетін шығын 300млн. доллар, ауаның ластануы – 266 млн. доллар. Аймақта қатерлі ісіктермен ауру деңгейі ең жоғары.

С аймағына – оңтүстік аймақтар жатады. Тұрақты сумен қамтамасыз етуді қажет ететін ауыл шаруашылық бағытымен сипатталады. Оңтүстік аудандардағы негізгі экономикалық мәселелер – су ресурстарының жетіспеуі, су көздерінің шайынды сулармен ластануы, жайылымдардың деградациясы, табиғи және мәдени ескерткіштердің бұзылуы. С аймағына Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары жатады. Аймақтың экологилық мәселелері негізінен су ресурстарын тиімсіз пайдаланумен, ластануымен байланысты.

Су ресурстарын тиімсіз пайдалану. Қытайға судың көптеп берілуіне байланысты Балқаш көліне де Арал тағдыры тууы мүмкін. Қазір су ресурстарына деген қажеттілік 50% ғана орындалып отыр. Аймақтың әлеуметтік және экономикалық дамуы экологиялық мәселелермен тығыз байланысты. Халықтың ішкі және сыртқы миграциясы байқалуда. Халықтың ауруға шалжығу деңгейі соңғы жылдарда 2-3 есе артқан. Халықтың өсуі мыңға шаққанда 15,3-ке кеміген. Балалар өлімінің деңгейі мыңға шаққанда 30,4 құрайды. Негізгі себеп – суға байланысты аурулар. Экстремалды жағдайлар аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына кедергі келтіреді.

Қазақстанда ұлттық деңгейде ең алдымен шешуді талап ететін маңызды экологиялық мәселелерге мыналар жатады:

1) су ресурстарының тапшылығы;

2) жайылымдар мен егіс танаптарының азуы;

3) урбанизацияланған территориялардың атмосфералық ауасының ластануы;

4) мұнай өндіретін аймақтардағы қоршаған ортаның ластануы;

5) қоршаған ортаның өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен ластануы;

6) ормандар мен ерекше қорғауға алынған территориялардың жетіспеуі;

7) су қорларының шайынды сулармен ластануы;

8) радиациялық ластану.

Жерді қорғау және дұрыс пайдалану. Жер жағдайына байланысты желге қарсы эррозия іс шараларын ұйымдастырылған. Қарды тоқтату жұмыстары да жүргізілуде. Бұл іс-шаралар жел эррозиясының бар зияндыәрекеттеріне қарсы тұруға мүмкіндік береді.

Суарылатын жерлер жер құрылымына байланысты бақылауда болады. Ол жерлерге өсімдіктерді паспортталуы мен ол жерге жұмсалатын сулардың есебі бар. Шаруашылықта топырақ қартасы бар, жайылымдардағы өсімдіктер паспортталған. Шаруашылықта жайылымдардың минерал қоректендірілуі қамтамасыз етілген. Минерал тыңайтқыштарды қолдануда дұрыс жолға қойылған. Минерал тыңайтқыштар арнайы қоймаларда сақталады.

Ауылшаруашылығы дақылдарын әртүрлі зиянды жәндіктер мен аурулардан және арам шөптерден қорғау үшін Ресейде 30 мың тоннаға жуық пестицид қолданылса, біздің елімізде де оның мөлшері 10-15 мың тоннаға жуық. Пестицидтерді қолдану 1990 жылдары еліміздің жерінің 20,9 млн гектарын қамтып, 1999 жылдары оның көлемі 8,0 млн. гектарға кеміген. Бұл факторлар ауыл шаруашылығына, халықтың әлеуметтік-экономиканың жағдайына түрліше әсер етті.

Пестицидтер — зиянкес тірі организмдерге қарсы қолданылатын химиялық препараттар. Химиялық препараттарды құрамы мен құрылымына қарай хлорорганикалық, фосфорорганикалық, сынап органикалық, мырыш органикалық, мочевина өнімдері, ционисті қосылыстар, карбоминді, мыс препараты, фенол өнімдері, күкірт оның қосылыстары деп жіктейді.

Жоғарыда аталған пестицидтер мен гербицидтердің әсер ету нысанына қарай жаппай әсер ететін және белгілі бір зиянкесті немесе арамшөпті ғана жоятын түрлер бар. Сол сияқты кейбір химиялық препараттар насикомдарды, кеміргіштерді немесе қансорғыш жәндіктерді өлтірмей үркітіп жіберетін түрлері бар. Оларды —репелленттер дейді. Ал, енді бір түрлері керісінше зиянкес организмдерді өзіне еліктіріп жинап алады. Оларды — аттрактанттар дейді. Бұл да зиянкестерден қорғану жолдарына жатады.

Пестицидтерді классификациялау. Пестицидтерді химиялық табиғатына және патогенді қасиетіне қарай (адам мен жылы қанды жануарларға қатысты) гигиеналық, химиялық және өндірістік деп бөледі.

Гигиеналық жіктеу кезінде пестицидтің өзінің нысанасына уыттылығы және ортадағы айналымдары ескеріледі. Қауіптілік деңгейі удың күшіне, тұрақтылығы мен сіңірімдігіне байланысты болады.

Улылық күші оның әрекет ету дозасына қарай анықталады. Оның организм массасына қатысты — мг/кг, мг/л немесе мг/м³ өлшемі алынады. Преператтың қауіпті дозасы тәжірбиеде организмдерді өлтіру күшіне байланысты анықталады. Мәселен, препарат қолданған тәжірибелік организмдердің 50 % өлген жағдайы алынады. Пестицидтерді улылығына қарай күшті, орташа және қалыпты деп бөледі.

Пестицидтер организмдерге әсер ету аясы, әсер ету мақсатына қарай бөлінеді. Мәселен, организмге сыртқы орта, қоректену, тыныс алу мүшелері арқылы әрекет етеді. Пестицидтерді жіктегенде ыдырау жылдамдығына қарай өте тұрақты (ыдырау мерзімі 2 жыл); түрақты (0.5-1 жыл); орташа (1-6 ай) және тұрақсыз (1 ай) деп жіктейді.

Аталған химиялық преператтардың бәрі жалпы қоршаған ортаға, тірі организмдерге және адамға өте қауіпті заттар. Олар азық-түлік құрамында жинақталып айналымға ұзақ түсіп отырады. Ал, кейбір түрлері табиғи ортада өзгерістерге ұшырап ыдырап жатады. Әсіресе тиофис өте қауіпті. Оны ТМД елдері қолдануғатыйым салуға келісілді.

Карбоминді өнімдерге — севин, цирам, цинет т.б. жатады. Бұл преператтар — жеміс-жидек, арамшөп, техникалық дақылдар, астық тұқымдастар т.б. қолданылады. Яғни, фосфорорганикалық уларға қарағанда зияны аздау деп есептеледі.

Судың негізгі көзі жер асты суы және шағын өзендер болып табылады. Шаруашылық негізгі алқаптарын тәлімі жерлерге орналстырған.

Ауылшаруашылық техника гараждағы арнайы жуылатын орындарда жуылып, тазаланады. Сарқынды сулар арнайы траншеяларға құйылып, таза суларды ластамайды. Шілде, тамыз, қыркүйек айларында түсетін жауын-шашынның аз болуы топырақ ылғалына айтарлықтай әсер етеді. Жаз кещкңіндегі ауаның шамадан тыс құрғақшылығы мен жауын-шашынны өте аз болуы топырақтың көп құрғауына және оның ылғалының ең төменгі шегіне жетуіне себепші болады. Сондықтан да ылғалд көп талап ететін ауылшаруашылық дақылдарын суармалы танаптарда орналастырған дұрыс.

Шаруашылықта су пайдалану тиімді жүзеге асырылады. Жерді суарғанда ғана су артығымен жұмсалуы мүмкін. Себебі су жер құрылымына қарай пайдаланылады. Ол әрине өсімдіктердің паспортталуына, жер рельефіне байланысты. Барлық су көздері қатаң бақылауға алынған. Оның әртүрлі улы заттармен ластануы бұл шауашылықта кездеспеген.

Қалдықтардың мүмкіндік шекті концентрациясын есептеу.

Қалдықтардың мүмкіндік шегі (ҚМШ) деп – қалдықтардың техникалық мөлшерімен бектілген шарты бойынша ауаның жердегі қабатындағы ласатағыш заттардың концентрациясы жергілікті тұрғындар, өсімдік және жануарлар әлемі үшін аса сапасының мөлшерінен аспауы тиіс.

Зиянды заттардың мүмкіндік шекті концентрациясы (МШК) деп – белгісіз уақытта адамның бойында күнделікті әсері кезінде потологиялық өзгерістер мен аураларды тудырмайтын құрамын айтады. Жергілікті орындардың ауадағы МШК-сы максималды бірлік немесе орташа тәуліктік мәндері үшін бекітілген.

Зиянды заттардың жердегі концентрациясының С_м (м²/м³ ) максималды мәндеріне Х_м қашықтықта бір көзден шығатын газды ауа қоспасын тастау кезінде жетеді:

С_м=

Машиналар мен тракторлар және қондырғылар үшін қалдық көзін ыңғайлы есептеу үшін параметрлері кестеде келтірілген тәртіппен а әрпімен белгілейміз. Сонда көздер бойынша газды-ауа қоспасының шығыны шартта түрде алатын болсақ, а үшін D=0,495м.

а) V₁=

б) I_о==0,0031

Газ қоспаларының жалпы көлемі 0,6т/тәу.

СО бойынша I_о==0,0166;

NO₂бойынша I_о== 1,515;

SO₂ бойынша I_о==16,66;

I компоненті бойынша қалдық көзінің улылығы І₁=С₁*І_о

І=320*0,0031=0,992

І₁=6,0*0,0166=0,0996; І₂=0,6*1,25=0,75; І₃=0,66*1,515=0,999;

І₄=0,06*16,66=0,9996.

Газдардың қоспасы:

І_о==0,166; І_о==0,0033;

Улылығы:

І₁=6,0*0,166=0,996; І₂=300*0,0033=0,99.

Тастаулардың улылық салмағының салыстармалы мәні:

Т₁=І₁*V₁

Мұндағы: V₁ – і компонентінің тастаулар көлемі.

Көздер бойынша қатысты мәндерді анықтаймыз;

а) Т₁=0,999*3036=3032,96

2) Т₁=0,996*193=192,228

Т₂=1*256=256

Т₃=0,0996*275=27,39

Т₄=1*116=116

а) Т₁=0,0996*2496=248,61

Т₂=1*176=176

Қоршаған ортаға тасталатын атмосферадағы зиянды заттардың келтірер шығынын төмендегі қатынаспен анықтаймыз:

мұндағы: МШК₁– і затының максималды бірлік мүмкіндік шекті концентрациясы, М_і– і компонентінің біліктік шығыны, т/жыл.

Мұндай ауыстыруларды түрлі көздерден шығып жатқан жердегі концентрацияны және желдеткіш жүйелерінен шығатын қалдықтарды есептеуге пайдаланылады.

С₁={0,225{20-17}+0,225{17-12}*0,0044}*5506=43,6075мг/м³

С₂, С₃, С₄ мәндерін есептейміз:

С₂=0,7549мг/м³; С₃=0,2596 мг/м³; С₄=0,068735 мг/м³

ә)

С₁=0,88076*0,045=0,0396мг/м³; С₂=0,850*0,045=0,03825мг/м³;

С₃=0,255*0,045=0,011475мг/м³; С₄=0,160*0,045=0,0072мг/м³;

б)

С₁=(0,225(20-19,5)+0,225(19,5-12))*0,0065=0,0117мг/м³;

С₂=0,2265*0,005611=0,01275мг/м³;

С₃=0,2218*0,005611=0,01244мг/м³;

С₄=0,0332*0,005611=0,18628мг/м³

Қоршаған ортаның ластануын төмендететін іс-шаралар. Атмосфералық ауаны қорғау. Шаруашылықтағы барлық қоймалар мен объектілер тегіс жел бағытын ескере отырып салынған. Барлық орындар мен объектілер кәдімгі желжету әдісімен және де жасанды жолмен ауаның желдетілуін қамтамасыз етілген.Атмосфераның қатты ластануы шаруашылықта байқалмаған. Шаруашылықтың айналасының барлығына ағаштар отырғызылған, олар күтімге алынған. Аудан алқабында ауа райы құбылмалы болып келеді. Аймақта жаз ыстық әрі ұзақ, ауаның орташа температурасы 26 ºС. Ауаның ең жоғары температурасы шілде айында 42 ºС жетеді. Қыс-қысқа, аз қарлы, қаңтар айының орташа температурасы -2,6 С. Ал ең төменгісі 30 С. Ең жоғары температурадан төменгі температураға дейін 72 С.

Жан-жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау. Осы өңірде жабайы жануарлар дүниесі өте алуан түрлі. Сүтқоректілерден айтатын болсақ қаңғыған иттер мен мысықтар бар; ал құстардың сан алуан түрлері бар, оларды қорғап кейде тамақ беріледі. Қазіргі кезде осы жануарларды маусымдық аулау тәртібі сақталып отырған жоқ. Шаруашылықта жабайы жануарларды азықтандыру жұмыстары жүргізілуде.

Шаруашылықта орман жоқ. Бірақ көптеген отырғызылған жасыл өсімдіктер бар. Ол өсімдіктерді әртүрлі зияңды жәндіктерден қорғау жолдары қарастырылған . Ерте көктемде олардың түптерін қопсытады.Шаруашылықтағы барлық азық қоймасы найзағайдан сақтану шаралары үйымдастырылған. Шаруашылық террриториясындағы дәрілік шөптер қорғауға алынған.

Зиянды жәндіктермен күресуде табысты қолданылатын патогенді (ауру) микроорганизмдер, олар микробты патогендер деп аталатын – бактериялар, микроскопиялық саңырауқұлақтар т.б. Биологиялық заттардың жәндіктермен күресудегі негізгі әрекеті зиянды насекомдардың анықталған түрлерін жою қабілеті. Басқа жәндіктерге, сонымен қатар адамға, жануарлармен құстарға олар зиян тигізбейді. Микробты патогендер, табиғи тіршілік ортасына түскенде биоценоздағы жағымсыз әрекеттерге әкелмейді, топырақты және суды ластамайды.

Өсімдік қорғау саласы бойынша ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге мемлекет тарапынан орасан зор көмек жасалып отырғанын айтпай кетуге болмайды. Аса қауіпті зиянкестер мен аурулар және карантинді арам шөптермен күресу үшін бюджеттен жыл сайын бірнеше миллиард қаржы бөлінеді. Мәселен, 2000 жылы тек шегірткені құрту үшін 22 млрд. теңге, 2002 және 2005 жылдары астық дақылдарының тат пен септориоз ауруларының эпифитотия дәрежесіне дейін дамуына байланысты, оларды тежеуге бөлінген қаржы мөлшері 1,5-2 млрд. теңгеге жуық болды. Сонымен қатар, астық өндірушілерге тікелей көмек ретінде тұқым дәрілеуге арналған препараттар мен гербицидтердің бағасы 40% арзандатылып отыр.

Органикалық тыңайтқыштардан жоғары қайтарым алудың маңызы топырақ өңдеудің қайтарымсыз сыдыра жырту тәсілінің кеңінен қолданылуына байланысты арта түседі. Жалпы қабылданған технология бойынша көң енгізудің дәстүрлі тәсілі оны топыраққа терең сіңіру болып табылады. Әдетте, көң терең жытылған сүдігерге енгізіледі. С.С. Сдобникцов зерттеулері бойынша көңді жыртылатын қабаттың (20-30см) төменгі бөлігіне жоғары мөлшерде терең сіңіру алты жыл бойы қосымша өнім алуға мүмкіндік береді, ал әдеттегідей сіңірілгенде қосымша өнім не бары екі-ақ алынады. Және бірдей нәтиже алуға көң екі есе аз жұмсалады. Оның көп бөлігі қара шіріндіге айналады.

Жерді әртүрлі жанар-жағар майлармен ластау, улы химикаттармен, минералды тыңайтқыштармен ластау секілді істерге шек қойылған. Шаруашылықта топырақ құрамының картасы бар болғандықтан ол жерге қанша мөлшерде тыңайтқыш енгізілуі керек екендігін тура белггілеуге мүмкіндіктер бар. Пестициттер қолданғанда ол жерлерге арнайы тақтайша қолданылады. Органикалық тыңайтқыштар арнайы жерге жиналып, биотереориялық зарарсыздандырылудан кейін егіс алқаптарына шығарылады.

Қазақстанның оңтүстік аймақтарында орналасқан ғылыми-зерттеу мекемелері мен шаруашылықтардың көп жылдық тәжірибелері сүдігерді жердің қыртысын аудармай өңдеу дұрыс екендігін дәлелдеді. Бұлай еткенде сұр топырақтардың агрофизикалық қасиеттері жақсарады, танап бетінде аңыз және өсімдік қалдықтары сақталады.

Көңді пайдаланғанда топырақта өсімдіктерге қажетті қоректі заттар көбейеді. Осы заттардың үш көзі-минералды тыңайтқыштар, бұршақ тұқымдас өсімдіктер және көңді үйлесімді қолдану өнім мен топырақ құнарлылығын арттыруға мүмкіндік береді.

4 Экономикалық бөлім

Картопты шындығында екінші нан деп атайды. Сондықтан оны технологиялық өңдеуде оның түйнектерінің асханалық сапасының төмендеп кетпеуіне аса мән беріледі. Аталған мәселенің перспективалық және экономикалық тиімді шешімі болып- табиғаты биологиялық, экологиялық қауіпсіз өсуді реттегіштерді қолдану болып табылады.

Микроклональды көбейту әдісінің тиімділігі аз мерзімде максимальді микрjқалемшелер санын, яғни көбеюдің жоғары коэффициентін қамтамасыз ететін қоректік ортаға тәуелді. Ереже бойынша микрклональды көбею Мурасиге-Скуга бойынша орта қолданылады. Мұнда негізгі рольді қоректік ортаға енгізілген өсуді реттегішттердің қатынасы мен концентрациясы атқарады.

Сауықтырылған бастапқы материалдың көбею коэффициентін арттыру мақсатымен өсімдіктің өсуін реттегіш ретінде жаңа физиологиялық активті реагент «К-U-95» және «Новосил» өндірісі сыналды. Мурасиге-Скуга ортасына енгізілген препараттар 0,5-тен 1,0 мл/л аралығында болды.

Тәжірибе үш нұсқада жүргізілді. Әр нұсқада 10 пробиркалық өсімдік культивирленді. Бақылау ретінде «К-U-95» және «Новосил» салынбаған МС ортасы алынды.

Жүргізілген зерттеу нәтижелері құрамында «К-U-95» бар қоректік ортада культивирленген өсімдік, бақылауға қарағанда буын аралығы 12%-ке асып түсті, бұл бізге бірдей шығын жұмсап, картоптың бастапқы материалын жылдам көбейтуге мумкіндік береді.

Картоптың түтікшедегі өсімдігін өсіру фитотронда жүргізіледі. Ол өсімдікті in vitro жағдайында жарықпен, жылумен қамтамасыз етеді. Бұл жабдыққа түтікшедегі өсімдіктерді сөрелеріне орналастырады.

Зерттеу жұмысын жүргізуге кеткен шығындарды есептеу

Зерттеу жұмысын жүргізуге кеткен шығындарды ағымдағы шығындар және капиталды шығындар деп бөлуге болады.

Ағымдағы шығындар кез келген зерттеу жұмысын жүргізгенде туындайды. Олардың құрамына зерттеу жұмысын зерттеу жұмысын жүргізу процесіне кеткен шикізат, материалдар, реактивтер, энергияның түрі, зерттеушінің, жетекшінің еңбекақысы, шыны ыдыстар мен приборлар, зертханалық құрал-жабдықтар мен приборлардың құнынан амортизациялық шегерімдер жатады.

Капиталды шығындар берілген зерттеу жұмысын орындағанда арнайы құрал-жабдықтар, приборлар және т.б. сатып алынса және жөндеу жұмысы жүргізілгенде орын алады.

Ағымдағы шығындарды есептеу

Ағымдағы шығындардың жалпы соммасын анықтау үшін смета құрылады.

Смета зерттеу жұмысын жүргізгендегі ағымдағы шығындардың құрамымен көрініс табатын жекелеген статьялар бойынша есептеледі.

Зерттеу жұмысын жүргізуге қажетті шикізатқа, материалға және реактивтерге кеткен шығындар ресурстың әр түрі үшін келесі формуламен анықталады: n

Ш_м=∑ Р_і Б_і

і=1

мұндағы, Р_і – материалдық ресурстардың і-ші түріне кеткен шығын;

Б_і – материалдық ресурстардың і-ші түрінің жоспарлы – дайын бағасы, теңге;

і – 1, 2, 3 … n – материалдық ресурс түрлері

Шикізатқа, материалға және реактивтерге кеткен шығындар сметасы кестеде көрсетілген

15 кесте — Шикізатқа, материалдарға және реактивтерге кеткен шығындар сметасы

Шикізаттың, материалдардың және реактивтердің атауы

Өлшем бірлігі

Бағасы, теңге

Шығындалған материалдың мөлшері

Құны, теңге

Су

Спирт

Макро, микро элементтер

Өсуді реттегіштер:

«К-U-95»

«Новосил»

Барлығы

м³

кг

44,4

150

2000

800

0,5

133,2

1000

400

2008,2

Электр энергиясына кеткен шығындар келесі жолмен алынады:

Ш_э = М ∙ К_u ∙ Т ∙ Б

мұндағы, М – зерттеу жұмысын жүргізу кезінде қолданылған электр құрылғылары мен электродвигательдің құжаттық қуаты, кВт;

К_u – электр құралдарының қуатын қолдану коэффициенті (К_u= 0,7 – 0,9);

Т – зерттеу жұмысын жүргізудің бүкіл кезеңіндегі электр құрылғылардың жұмыс уақыты, сағат;

Б – 1 кВт∙сағ. кеткен электр энергиясының бағасы, теңге

Тәжірибені жүргізуге кеткен электр энергиясының шығындар сметасы кестеде көрсетілген.

16 кесте — Электр энергиясына кеткен шығындар сметасы

Құрал-жабдықтың атауы

Электр энергиясы қандай мақсатқа жұмсалады

Құралдың жұмыс уақыты, Т сағат

кВт∙сағ. үшін баға, Б теңге

Құралдың құжаттық қуаты, М кВт

∑ шығыны, теңге

1. Фитотрон

2. Лакминар бокс

3. Автоклав

4. Термостат

5. Рн метр

6. Электр плитасы

Барлығы

Картоптың түтікшедегі өсімдігін өсіру

Қалемшелеуді жүргізу үшін

Қоректік ортаны залалсыздандыру үшін

Кептіру үшін

Ортаның қышқылдығын анықтау үшін

Қоректік ортаны дайындау үшін

4,75

1,2

0,8

55,86

7,98

19,95

11,97

2,66

5,32

103,74

Еңбек ақыға кеткен шығындар

Зерттеу жүргізушінің еңбек ақысына кеткен шығындар айлық степендия мөлшерін дипломдық жұмысты орындауға кеткен ай санына көбейтіп анықтайды:

7300 × 3 = 21900 теңге

Дипломдық жұмыс жетекшісінің еңбек ақысы бір диплом жұмысына кеткен жұмыс уақытысының сағатпен бекітілген нормасын (бір студентке жетекшілік етуге бөлінген 26 сағат) орташа сағаттық еңбек ақыға көбейткенге тең:

12000 теңге ÷ 85 сағат = 141 теңге/сағат

26 × 141 = 3666 теңге

Еңбек ақының жалпы соммасының 21% мөлшері әлеуметтік сақтандыруға бөлінеді:

(21900 + 3666) = 5369 теңге

Шыны ыдыстар мен приборларға кеткен шығындар зерттеу жұмысын жүргізгенде қолданылған шыны заттардың түріне, сиымдылығына және бағасына байланысты анықталады. Шыны заттардың есептелген құны кестеде көрсетілген.

17 кесте — Шыны заттарға кеткен шығындар

Приборлардың атауы	Бағасы, теңге	Саны	∑, теңге
Петри табақшасы	100	10	1000
Термометр	50	3	150
Пробиркалар	15	5000	75000
Өлшеуіш колба	100	5	500
Термотұрақты стакан	70	5	350
Микробиологиялық ілмек	70	3	210
Спиртовка	110	3	330
Пышақ	100	3	300
Барлығы			77840

Амортизацияланған шегерімдер соммасы (А) зерттеу жұмысын жүргізуге қажетті құрал-жабдықтар мен приборлардың бағасымен (Ф), оларды амортизациялаудың дайын нормасымен (Н_а) және олардың қолдану уақытымен (ай) анықталады:

А = Ф × Н_а × Т / 100 × 12

18 кесте — Зерттеуге кеткен заттардың амортизациясы

Құралдардың атауы	Заттардың бағасы, теңге	Қолдану мерзімі, ай	Амортизация есебі	∑ амортизация, теңге
Фитотрон	15000	1	1500071/100*12	87,5
Автоклав	34000	1	3400071/100*12	198,3
Электрплитасы	2000	1	200071/100*12	11,7
Термостат	4000	1	400071/100*12	23,3
Лакминар бокс	50000	1	5000071/100*12	291,7
Рн метр	2000	1	200071/100*12	11,7
Барлығы				624,2

19 кесте — Ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізуге кеткен шығындар сметасы

Шығындардың атауы

Шығындар соммасы, теңге

1. Шикізат, материалдар, реактивтерге кеткен шығындар

2. Энергетикалық шығындар

3. Еңбек ақыға кеткен шығындар:

— зерттеушінің

— жетекшінің

4.Әлеуметтік бөлінулер (еңбек ақының 21% мөлшерінде)

5. Шыны ыдыстарға кеткен шығындар

6. Зерттеуге кеткен приборлардың амортизациясы

Барлық зерттеуге кеткен шығындар

2008,2

103,74

21900

3666

5369

77840

624,2

111511,14

Экономикалық бөлімнің қорытындылары

Қазіргі кезде Шымкент қаласында картоптың пробиркалық түйнегін өсірумен айналысатын орындар жоқ, оны басқа қалалардан әкеледі, сондықтан біздің өңірімізде картоптың пробиркалық түйнегін өсіру өзекті мәселе болып отыр. Осыған байланысты жоғарыда көрсетілген шығындарды өндіріс орындарымен салыстыруға болмайды.

Шығындар сметасы көрсеткендей, пробиркалық түйнекті өсіруге қолданған шикізатқа, материалдарға, өсу уақыты мен өнімділігін жоғарылататын өсуді реттегіштерге, ыдыстарға, энергияға кеткен шығындар зерттеушінің, жетекшінің еңбек ақысына, сонымен қатар әлеуметтік салыққа және амортизациялық шегерімге кеткен шығындарға қарағанда үлкен емес.

Көрсетілген жұмысты өндірісте қолдану кезінде шығындарды азайту мақсатында шикізатқа кететін шығынды төмендету ұсынылады, яғни қоректік орта ретінде өсу гормондарын қолдануға болады. Шикізат пен электр энергиясын рационалды қолдану мақсатында процестің жүруін максималды оптимизациялау қажет.

6 Бизнес жоспар

Аннотация

Бизнес жоспар тақырыбы: Картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру технологиясының тиімділігінің бизнес жоспары

Фирма аты: ЖШС «Тұран»

Мекеме мекен-жайы: Шымкент қ., С.Қожанов к., №46

Телефоны: 8-7252-325460

Бизнес жоспарды орындаушы: Пайзуллаева У. Н.

Бизнес ауқымы: Ауыл шаруашылығы, коммерциялық

Негізгі қызмет көрсету түрлері: Картоптың пробиркалық өсімдігін халық игілігі үшін құнарлы әрі сапалы етіп өсіру, элиталық тұқым шаруашылығын дамыту

Қызмет көрсетудің басталған мерзімі: 26.07.2008ж.-26.07.2010ж. аралығында жүзеге асыру жоспарлануда

Бизнес жоспардың есептелу кезеңі: 5 жыл.

Рәсімдеме:

Бірнеше жылдық тәжірибелер арқасында картоп сорты мен биологиялық белсенді заттарға байланысты орташа өсімдік салмағы 332,4 мг-нан 672,4 мг-ға дейін ауытқыды. Сорттар бойынша ең жақсы нәтиже Ақсор сортында байқалды. Орташа өсімдік салмағы Ақсор сортында 526,83 мг болса, ол басқа зерттеу сорттарымен салыстырғанда тиісінше 152,13 және 52,56 мг артық нәтиже көрсетті. Айта кетерлік жайт, өсімдіктің тамыр салмағының артуына Новосил биологиялық белсенді заты оң әсер етсе, ал өсімдіктің жоғарғы бөлігінің ұдай өсуіне «K-U-95» жақсы әсер ететіндігін көрсетті.

Картоптың пробиркалық өсімдігінің өнімділігінің деңгейі отырғызатын тұқымдық материалдың сапасына тікелей байланысты болғандықтан, дақылдың тұқым шаруашылығын тиісті жағдайға келтіру бүгінгі күннің басты өзекті мәселесі болып отыр.

Бұл жоба халықты сапалы өніммен қамтамасыз ету, элиталы тұқым шаруашылығын дамыту, жоғары табыс көзін табу, халықты жұмыспен қамту, жобаны жүзеге асыруға қаражат көзін табу және оған кеткен шығынды қайтару мақсатында жасалынды. Бәсекеге қабілетті болып, бәсекелестерге қарсы тұра білу және нарықта өз орнын табу мақсатында жасалып отыр.

Жобаның мақсаты ретінде, Оңтүстік Қазақстанда өсірілетін картоптың пробиркалық өсімдігінің технологиясының тиімділігін жасау алынды.

Технологиялық көзқарас бойынша ұсынылып отырған жоба еш қиындық туғызбайды, өйткені жобаны орындаушылардың көрсетілген бағытта көп жылдық жұмыс істеген тәжірибесі бар. Зертхана фитотрон, қоректік ортаны дайындайтын, жуу, санитарлық, ламинар бокс, автоклав бөлмелерінен тұрады. Зертхана сумен, электр энергиясымен, фитотронмен, автоклавпен, барлық зертханалық құрал жабдықтармен жабдықталған.

Қажетті ауданы – 155м³

Фитотрон бөлмесі -1, орын алатын ауданы – 30м³

Қоректік ортаны дайындау бөлме – 1, орын алатын ауданы – 40м³

Жуу бөлмесі -1, орын алатын ауданы –10м³

Санитарлық бөлме – 1, орын алатын ауданы – 40м³

Автоклав бөлмесі– 25м³

Ламинар бокс бөлмесі – 10м³

Алғашқы капитал салымы 3 млн теңге. Бұл ақшалар зертханаға қажетті құралдарды және зертхана ғимаратын жалға алуға , жұмысшылар жалақысын беруге, жарнамаға, жұмсалады.

Кәсіпорынның сипаттамасы

Картоптың пробиркалық өсімдігін өсіруді бастау үшін бастапқы айналым капиталын қалыптастырып және негізгі қорларды алуға қаржы жұмсау керек. Шикізат дайындаудың ауысымдық (мерзімдік) сипаттамасы бойынша, оның қорларын жасауға қаржы жұмсауға тура келеді. Алғашқы инвестициялардың салымын, практика жүзінде шамамен 4 жыл ішінде мүмкін болады, осылайша салынған капиталдың рентабельділік деңгейі 25-35% жетеді.

20 кесте — Алғашқы 3 жыл ішіндегі негізгі қаржы көрсеткіштері

Уақыт кезеңі	Сату көлемі	Үстеме пайда	Пайда	Таза пайда
1-ші жыл	30%	9 520 000	8 256 000	1 264 000
2-ші жыл	75%	42.000.000	24.142.000	5.050.000
3-ші жыл	89%	59.036.000	32.000.000	11.000.000
Барлығы		136594000	114142000	19550000

Картоптың пробиркалық өсімдігін өсірудің бірден-бір басты артықшылығына оның іс- жүзінде саудада бәсекелестерінің болмауы жатады. Өйткені мұндай өсімдікті өсіретіндер айтарлықтай көп емес. Сондықтан біз өнімімізді жеке азаматтарға да, ауылшаруашылық институттарына да, кәсіпкерлер мен егіншілерге де ұсына аламыз. Бұл өнімнің ең басты артықшылығына жатады және де өз өнімін сапалы етіп өндірген өнім өндірушілер ғана нарықта өз орнын ала алады. Нарықта өнім өндірушілер арасынан озып шығу үлкен табысқа алып келеді.

Менеджмент

Зертханада жұмыс істейтін қызметкерлердің саны келесідей: алғашқы жылдары қызметкерлер 11 адамнан тұрады, ал өнімді сауда айналымына жіберіп, тәжірибе жинақтап, пайда қанағаттанарлықтай болған соң 15 жұмыс орнын жасау жоспарлануда.

7 сурет — Зертхананың негізгі бөлімдерінің тізімі

21 кесте — «Тұран» зертханасында қызметкерлерді орналастыру реттілігі

А.Ж.Т.	Жасы	Міндеті	Негізгі міндеттері	Орташа жалақысы
Талбаев А.	46	Директор	Басшылықты ұйымдастыру, материалдарымен қамтамасыз ету	35 000
Аманбаев І.	41	Биотехнолог	Зерттеу жұмыстарын жүргізу	30 000
Салыбаев Т.	34	Бас есепші	Жалақыны шотқа түсіру	28 000
Мамаева Д.	40	Зертхана меңгерушісі	Зертханаға жауапты	27 000
Ашимов С.	35	Техник	Құралдармен жұмыс істеу	24 000
Есимова А.	50	Лаборант	Зертханада жұмыс істеу	23 000
Рамазан Н.	26	Лаборант	Зертханада жұмыс істеу	23 000
Алиева Н.	29	Еден жуушы		15 000
Ергалиев О.	39	Күзетші	Зертхана орнындағы күзетші	18 000
Сейдуалы Ш	27	Электр жөндеуші	Зертханадағы электр энергияға жауап береді	23 000
Сыдыков У.	33	Сауданы ұйымдастырушы	Өндірілген өнімді өткізу	25 000
Барлығы				271 000 3 252 000

Зертханаға өте тәжірибелі биотехнолог, техник, лаборанттар, электр жөндеуші, сауданы ұйымдастырушы, күзетші, зертхана меңгерушісін алдым. Бұл ұжыммен жұмыс жасау барысында көптеген жетістіктерге жетеміз деген үміттеміз.

Басқарылатын адамдар үшін өз мерзімінде өндіріс көлемін орындағанына жалақысына қосымша мен сыйақы беріледі. Сонымен қатар әр жаңа жыл сайын қызметкерлер балаларына сыйлықтар беріліп отырады.

Ұжым ынтымақты болады деген сенімдемін, ал егер қызметкерлермен қиындықтар туындап жатса, ұжыммен жұмыс істеймін. Қызмет сатысы бойынша өсу үшін қызметкерлер Қазақстанның басқа қалаларына және біліктілігін жетілдіру үшін көрші мемлекеттердегі ғылыми зерттеу институттар мен зертханаларға тәжірибе алмасуға және біліктілігін дамытуға жіберіліп отырады.

Әр жыл сайын тәжірибе алмасып біліктілігін жоғарылату үшін 4 адам жіберіледі олардың шығынын зертхана өтейді. Бір адамның шығыны 20 мың теңгені, ал үш адамға 80 мың теңгені құрайды.

Өнімнің сипаттамасы

Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақылы. Картоп түйнегі, ең алдымен кеңінен және әр түрлі тағамға пайдаланылады.

Картопты көптеген халық шаруашылық өндірістерінде кеңінен қолданылады. Мысалы, 1т картоптан 112л спирт, 55кг көмірқышқылы, 170кг крахмал, 80кг глюкоза және де тағы басқа заттар алуға болады. Картоп, әсіресе сауын малы, шошқа және құстар үшін малазықтық дақыл ретінде жоғары бағаланады. 100кг картоп түйнегінде 31 азықтық өлшем және 1,6кг қорытылатын протеин бар. Картоп көптеген ауылшаруашылық дақылдарына жақсы алғы дақыл, тыңайтқыш пен мелиорацияға қайтарымы мол. Жоғары агротехника жағдайында бір орынға қайта отырғызуға, тіпті дара дақыл ретінде өсіруге болады. Сонымен қатар, картоп — бір өлшем жерде жоғары өнім құрайтын потенциалды мүмікіндігі бар өнімді далалық дақылдардың бірі.

ЖШС «Тұран» зертханасы картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру бойынша және өнім сапасы бойынша жоғары бағаланады. Өнім ауыл шаруашылығының аумағында үлкен сұранысқа ие болады. Қазіргі таңда Қазақстанның көптеген қартоп өндіретін шаруашылықтарында элита өндіру клондық таңдау тәсілімен жүргізілуде. Бұл тәсіл негізінде сорттың ерекшеліктері мен қасиеттерін кешенді түрде өсімдіктің нақты жағдайына байланысты іріктеп алады.ө

Маркетинг жоспары

Картоптың пробиркалық өсімдігін негізі біз Қазақстанның пробиркалық өсімдіктерді зерттеп, оларды саудаға шығаратын Ғылыми зерттеу орталықтарымен бірлесе отырып егін шаруашылығымен айналысатын фермаларға, ауылшаруашылық мекемелеріне, сонымен қатар жеке кәсіпкерлер мен егіншілерге сатып, таратылып айналымға түсіреміз. Өнімнің сауда орындарына енгізілуі үшін әртүрлі Ғылыми зерттеу саласындағы конференцияларға, сонымен қатар әлемдік деңгейде өтетін жәрмеңкелерге, көрмелерге қатысып, ауылшаруашылық мекемелерінде түрлі жарнамалық жұмыстар, жеке кәсіпкерлерге, егіншілерге жарнамалық акциялар жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Картоптың пробиркалық өсімдігін жоғарғы тұтыну қабілетіне байланысты әрі қарай оларды сауда айналымына енгізу жақын жатқан елдерге, ал әрі қарай шетелге шығару мүмкіндігі болады.

Маркетингтің стратегиялық жоспары: «Тұран» зертханасының міндетінің сипаттамасына ағымдық кірісті арттыру, сапа бойынша жеңімпаз болуды ұтып алу. Тенденция және айналымға енгізу талдамасының нәтижелері негізінде сауданың дамуы саудада жетістікті қамтамасыз ету және артық өнім жоспарымен қалыптасады, ол былайша болады:

Тұтынушының өнім сапасымен қанағаттануы
Өнім бағасының тұтынушыларға ыңғайлы болуы
Сауда белгісінің қалыптасуы

Картоптың пробиркалық өсімдігін өсірумен айналысатын бәсекелестер көп емес, өйткені мұндай өсімдіктің түрін өсіру үшін зертхана қазіргі заманғы аппараттармен, құрал-жабдықтармен, арнаулы бөлмелермен жабдықталуы тиіс. Картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру жаңа технологияларды қолдана отырып жасалынады. Біздің зертхананың биотехнологы өте тәжірибелі және көрші мемлкеттердегі, өзіміздің республикамыздағы Ғылыми зерттеу орталықтарында ғылымның соңғы жаңалықтарымен танысып, оқып, зертханаға соңғы ғылымның соңғы жағалығын алып келіп, іс жүзінде қолданып отырады. Бұл өсімдіктің сапалы, қорегі мол, түрлі аурулардан қорғалған сорттарын өсіріп алуға себепші болады. Біз мұндай тәсілдер арқылы өз бәсекелестерімізден артығырақ боламыз.

Ең алдымен, өзіміздің өнімді сату үшін, өнімнің бағасын сәл төмендетеміз, содан кейін сауда айналымына түскен соң жалпы шығынға байланысты тұрақты бағаны қоямыз. Біздің бәсекелестерімізге қарағанда біздің өніміміз арзанырақ әрі сапалы.

Өндірістік жоспар

ЖШС «Тұран» зертханасы картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру және айналымға шығару бойынша 26.07.2008ж. құрылды. Қазіргі уақытша ғимарат жалға алынған, бірақ әрі қарай келісім-шарт бойынша бұл ғимарат сатып алынады. Негізгі қызмет көрсету саласы ауыл шаруашылығы болып табылады.

Негізгі міндеті: өнімді өте сапалы етіп өндіру және айналымға жіберу.

Аумағының санитарлық жағдайы, ғимарат іші қазіргі кездегі санитарлық ережелердің талаптарына сәйкес келеді.

ЖШС «Тұран» зертханасы келесідей бөлмелерден тұрады:фитотрон, автоклав, жуу, қоректік ортаны дайындау, санитарлық, ламинар бокс бөлмелерінен тұрады. Картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру үшін бірнеше сатылы процестерді жүргізу қажет. Яғни бұл процестердің жүруін жылдамдату үшін картоптың пробиркалық өсімдігіне биологиялық белсенді заттардың қажетті мөлшерін қосамыз. Осы биологиялық белсенді заттарды сатып алу үшін бізге бір маусымға 40 000, ал 1 жылға 160 000 теңге жұмсау керек.

22 кесте — Биологиялық белсенді заттың пробиркалық өсімдіктердің 1мл-ге есептегенде жұмсалатын мөлшері

Картоп сорты	Биологиялық белсенді зат	ББЗ-тың концентрациясы (1 мл-ге есептегенде)	ББЗ-тың бағасы(1мл-ге есептегенде, теңге)
Невский	«К-U-95»	1,0	2

Картоптың пробиркалық өсімдігі өте жақсы бағалы ауылшаруашылық өсімдік болғандықтан тұтынушылар бұл өнімді алуға қызығушылық танытуда. Зертханада картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру үшін жарық, су, электр энергиясы, жылу, өсімдіктерді өсіретін пробиркалар, тұқым сорттары қажет. Зертханада өсірілетін картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру өте күрделі процес болғандықтан 3 айда бір өнім аламыз. Яғни өнімді 4 маусыммен аламыз. Біздің зертхана жылына 80 000 дана картоптың пробиркалық өсімдігін өсіреді. Өсімдіктің 1 данасы 120 теңге тұрады. Нәтижесінде 1 маусымда 20 000 дана өсімдік аламыз.

23 кесте — Өнімнің өзіндік құнын есептеу үшін бір маусымда және төрт маусымда жұмсалатын жалпы шығындардың көрсеткіштері

Шығынның түрі	Бір маусымда (3 ай) жұмсалатын шығын	Жалпы шығын (4 маусымда жұмсалатын шығын )
Қызметкерлердің жалақысы	813 000	3 252 000
Жалға алынатын ғимарат	150 000	600 000
Биологиялық белсенді заттар	20 000	80 000
Пробиркалар	100 000	400 000
Демалыстарға бөлінетін қаражат	20 000	80 000
Электр энергиясы	6 000	24 000
Су	6 000	24 000
Жылу	9 000	36 000
Картоп сорттарының тұқымдары	40 000	160 000
Жалпы	1 164 000	4 656 000

Өте жақсы ауыл шаруашылығы азық ретінде картоптың пробиркалық

өсімдігін өсіру кезінде тұтынушылар бұл өнімді алуға қызығушылық танытуда. Егер картоптың пробиркалық өсімдігін ауыл шаруашылығы аймағында қолданса, онда шығарылатын өнімнің 1 данасы 120 теңге немесе 9 520 000 млн теңге болатын 80 000 дана/жылына картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру қажет болады.

Зертхана жыл сайын 9 520 000 теңге мөлшеріне 80 000 дана жылына картоптың пробиркалық өсімдігін өсіреді, нәтижесінде бір маусымда 20 000 дана өсімдік аламыз, бұл 2 400 000 мың теңге мөлшеріне келеді.

Өнімді сатудан түсетін жалпы кіріс (К) мынадай К = (Ц_шарт-Ж_қ)·V_өнім= (120-119)·80 000=9 520 000 теңге.

Мұнда Ц — өнімнің келісілген бағасы;

Ж_қ – жобалық құны;

V_өнім — өнімнің жылдық шығарылымы;

Жалпы пайда (П) мынадай П = К_(жыл) – Ш_(жал) = 9 520 000 – 8 256 000 = 1 264 000 теңге.

Мұнда, Ш – жалпы шығын;

К – жалпы кіріс;

Ұйымдастырушылық жоспар

Зертхана фитотрон, қоректік ортаны дайындайтын, жуу, санитарлық, ламинар бокс, автоклав бөлмелерінен тұрады. Зертхана сумен, электр энергиясымен, фитотронмен, автоклавпен, барлық зертханалық құрал жабдықтармен жабдықталған.

Картоптың пробиркалық өсімдігін өсіру үшін бірнеше сатылы процестерді жүргізу қажет. Яғни бұл процестердің жүруін жылдамдату үшін картоптың пробиркалық өсімдігіне биологиялық белсенді заттардың қажетті мөлшерін қосамыз. Көкөніс және каптоп шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты ғалымдарының мәліметтері бойынша жыл сайын бірінші реттік тұқым шаруашылығы үшін дақылдардың апикальдық меристемалық тәсілімен 80 000 мың дана пробиркалық өсімдік алынады.

Директордың қызметі: жұмысшылардың жұмысын қадағалау, қажетті жабдықтармен қамтамасыз ету, зертхана жұмысының жүруін қадағалап, дамуына үлес қосу. Мен басқарушы тәжірибелі директорды жұмысқа қабылдар алдында, оның мінездемесінің мынадай болуын қарастырамын: сыпайы, ұйымдастырғыш қабілеті бар, белсенді, білікті, жасы 35-45 жас шамасында, өндіріс саласында басқару қызметі кемінде 5 жылдық тәжірибесі бар. Еңбекақы мөлшері 35 000 теңгені құрайды. Жұмыс тәжірибесі кем дегенде 3 жыл тәжірибелі биотехнолог маманын аламын, өйткені осы қызметкер әлемдік талаптарға сай картоптың пробиркалық өсімдігін биологиялық белсенді заттарды қоса отырып жаңа сорттар өсіреді және бұл тәсіл өте ыңғайлы болып табылады. Биотехнолог маманының жалақысы 30 000 теңгені құрайды. Сонымен қатар өндірілген өнімді уақытында саудаға жіберу және жарнамалау үшін тәжірибесі мол сауда ұйымдастырушысын аламын, жалақысы 28 000 теңгені құрайды.

Қаржылық жоспары

Көрсетілген жобаны жүзеге асыру үшін тәуекелге баруға тура келді. Бірақ болашақта жетістіктерге жету үшін банктен 3 млн теңге көлемінде несиеге қаражат алдым. Несиені 10 %- бен 2 жылға алдым.

24 кесте — Өнімнің бастапқы кездегі бағалануы мен келешек бағалануының көрсеткіштері

Көрсеткіштер	Бастапқы кезеңдегі бағалануы	Келешек кезеңдегі бағалануы
Шығын	4 656 000	8 300 000
Кіріс	9 520 000	20 000 000
Жалпы пайда	4 864 000	10 000 000
Таза пайда	1 264 000	2 555 000
Ренатбельділік шамасы	27%	60%
Негізгі және айналымдағы құралдардың бағасы	600 000	1 200 000
Бір маусымдағы орташа кіріс	316 000	630 000

Егер картоптың пробиркалық өсімдігінің сатылу көлемінің өсімі төмендей бастаса, онда өнімімізді өзіміздің бәсекелестерімізге арзандата отырып сатамыз.

Біздің бизнесіміздің негізгі даму жолдары мен міндеттері:

Тұтынушылардың сапалы өніммен қанағаттануы;
Өнім бағасының қол жетерліктей болуы;
Нарықта өз орнымызды алу.

Жұмысты орындау (сызбасы) графигі көрсетілген өндірісті іске қосу 26.06.2008ж. жоспарлануда.

Іске қосылған алғашқы айлары, яғни маусымда біздің саудамен айналысатын қызметкерлеріміз өз қызметін бастайды, оларға картоптың пробиркалық өсімдігін айналымға салу бойынша өте үлкен сенім артылады.

Өнім табиғи түрде көрінеді және барлық уақытта қазіргі заман стандарттарына сәйкес келеді.

«Тұран» зертханасының алғашқы күндері картоптың пробиркалық өсімдігі сатып алуға тапсырыстар болады, өйткені халықаралық деңгейде өтетін жәрмеңкелер мен көрмелерде жарнамаланатын пробиркалық өсімдік сапасы осы жерлерде сынақтардан өтіп, сапалы өнім алатын тұтынушылар біздің өнімімізді алады. Өйткені картоптың пробиркалық өсімдігін алушылар жылдың мерзіміне қарамайды, олар бұл өсімдіктерді жылыжайларда өсіреді.

Жұмыстардың орындалу тізбесі

Жоспарлау мен құрастырудың соңы 26.07.10 жыл. Сауда ұйымдар қызметінің басталу уақыты 26.07.08 ж. Менің өнімім ауылшаруашылық дақыл болып табылады. Өндіруге қажетті материалдар яғни, тұқым, биологиялық белсенді заттар, пробиркаларға 27.07.08 ж. тапсырыс бердім. Зертханаға алғашқы тапсырыстар 2008 жылдың тамыз айының бесінен бастап қабылдана бастады. Сонымен қатар менің өніміме тапсырыс берушілер жылдың мерзімдеріне байланысты жұмыс атқармайды.

Жобаның тәуекелділігін талдау

Зертханада өсірілетін картоптың пробиркалық өсімдігі санитарлық ережелер қатаң сақталған бөлмелерде өсетіндіктен біздің өніміміз ешқандай зардаптар немесе шығындар алып келмейді. Өсімдік төрт маусымда өсірілетін болғандықтан, бірінші немесе екінші маусымда қателіктер жіберілсе келесі жолы бұл қателіктерді болдырмауға тырысамыз. Ал егер өнім жоспарланған бағамен өтпей қалса, онда өнім келісілген бағадан сәл төмендетіліп сатылады. Бұл біздің зертхана шотындағы қаражат санына және қызметкерлер жалақысын өз уақытында төлеп тұруға кедергі келтірмейді

Өнім сапасына байланысты уақытында сатылады, өйткені бұл өнімге сұраныс көп және тиімді әрі сапалы. Сондықтан төлем ақының кешіктірілуі болмайды.

Қолданған әдебиеттер тізімі

Габдуалиева Р.С. Производство картофеля и овощей в Казахстане должно быть конкуртноспособным. Ж. Картофель и Овощи №2, 2005, с.6.
Казин С.В., Молчанова Е.Я. Урожайность разных сортов картофеля в засушливых условиях. Ж.Картофель и овощи. №5, 2001, с.18
Potato diseases: Diseases, Pest and Defects. Edited by Dv.O.E. van der Zaag and al Copyright 1996. NIVAA (Netherlands Potato Consultative Institute), 180 p.
Кеглер Х., Кляйнхемпель Х., Эртель Г., Презелер Х., Шаманский Х.-Х., Шмидт Х., Шпаар Г.Д., Веревская Т.Д., 1986. Борьба с вирусными болезнями растений. М. Агропромиздат, 479с.
Анисимов Б.В. Фитопатогенные вирусы и их контроль в семеноводстве картофеля. Ж. Картофель и овощи №7, 2003, с.25-27
Суховецкая В.А., Рерих Н.Н., Якутнина Г.А. Мониторинг лета тлей – важный этап защиты картофеля от вирусов. Ж. Картофель и овощи №3, 2003г. с.14.
Struik H.C. and Wievsema S.G., 1999. Seed potato technology. Wageningen. The Netherlands, 383 p.
Лебедева В.А., Гаджиев Н.М. К вопросу оздоровления посадочного материала картофеля. Ж. Картофель и овощи №6. 2003г. с.25
Гареев Р.Г. и др. Семеноводство на оздоровительную мерисистемную основу. Ж. Картофель и овощи №1, 2001г. с.9-10.
Пекна Ханкала. Производство семенного картофеля в Финляндии и деятельность Садокас Экспорт в России. Ж. Картофель и овощи №5, 1998г. с.6.
Янчевская Т.Я. Ионитонная технология ведения первичного семеноводства картофеля. Ж. Картофель и овощи. №3, 2002г. с.31-32.
Potato Global Research and Development.-V.1. Editors: Paul Khuvana S.M., Shekhawat G.S., Singh B.P. and Pandey S.K., 2000. Indian Potato Association, Shima. 733p.
Salasav L.F. 1996 Potato Viruses and their control. International Potato Centre. Lima Peru., 214p.
Кокшаров В.П., Клюкина Е.М., Шанина Е.П. Исходный материал для селекции картофеля. Ж.Картофель и овощи. №6, 1999. с.25.
Зернов В.Н., Петухов С.Н., Мусин С.М. Оздоровленные мини-клубни с торфоциолитовых субстратов. Ж.Картофель и овощи. №6. 1999. с.24.
Молявко А.А. Сорта и семеноводство – главные факторы возрожения отрасли. Ж.Картофель и овощи. №4. 2004, с.12.
Абильдаев В.С., Амренов Б.Р., Бильманов Б.А., Производство оригинальных семян картофеля на безвирусной основе. Мат. Междун. Науч.практ конф. Современное состояние картофелеводства и овощеводства и их научное обеспечение. Алматы.2006г
Сеначева Е.Ю. В горном Алтае есть уникальные зоны для естественного оздоровления картофеля. Ж.Картофель и овощи №1. 2001. с.21-22.
Смирнов Е.А. и др. О концепции развития оригинального, элитного, репродуционного семеноводства картофеля в России. Ж.Картофель и овощи.
Семенова Л.Н. Что необходимо знать о сертификации семенного картофеля. Ж.Картофель и овощи №4. 2004. с.25-26.
Анисимов Б.В. Сертификация семенного картофеля: организационная структура и приоритетные направления. Ж.Картофель и овощи №2. 2002. с.25-26.
Доспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статистической обработки результатов исследований) – 5-е изд., доп. и перераб. – М.:Агропромиздат, 1985. С.351, ил.
Вавилов П.Пю и др. Практикум по растениеводству (П.П.Вавилов, В.В.Гриценко, В.С.Кузнецов. Под ред. П.П.Вавилова. – М.: Колос, 1983. С. 352 ил.
Андрюшина А.И., Бацанов С.Н. Методика исследований по культуре картофеля. М., НИИКХ, ВАСХНИЛ, 1967. С.250
Бутенко Р.Г. Рост и дифференциация в культуре клеток растений // Рост растений и природные регуляторы – М.: Наука, 1977.
Суховецкая В.А., Рерих Н.Н., Культура клеток растений и биотехнология. – М.: Наука,
Бутенко Р.Г. Биология клеток высших растений in vitro и биотехнологии на их основе: Учеб. пособие – М.: ФБК-ПРЕСС, 1999.
Гамбург К., Рекославская Н.И., Швецов С.Г. Ауксины в культурах тканей и клеток растений – Новосибирск: Наука, 1990.
Глеба Ю.Ю., Сытник К.М. Клеточная инженерия растений – Киев: Наукова думка, 1984.
Калинии Ф.Л., Бутенко Р.Г. Методы культуры тканей в физиологии растений – Киев: Наукова думка,
Калинин Ф.Л., Кушнир Г.П., Сарнацкая В.В. Технология микроклонального размножения растений – Киев: Наукова думка,
Катаева Н.В., Бутенко Р.Г. Клональное микроразмножение растений – М.: Наука, 1983.
Клеточная инженерия / Р.Г. Бутенко, М.В. Гусев, А.Ф. Киркин // Биотехнология. Т.З. – М.: Высшая школа, 1987.
Лабораторно-практические занятия по сельскохозяйственной биотехнологии: Методические указания / Сост. Г.М. Артамонова, С.И. Герасимова, С.В. Дегтярев, Е.З. Кочиева, Д.В. Калашников, И.К. Блиновский, Л.И. Хрусталева. Под ред. акад. ВАСХНИЛ В.С. Шевелухи. Москва: Изд-во МСХА, 1991.
Микроразмножение и оздоровление растений в промышленном плодоводстве и цветоводстве / Сб. науч. трудов ВНИИГиСП – Мичуринск, 1989.
Иванов А.С.,Муромцев Г.С., Бутенко Р.Г., Тихоненко Т.И., Порофьев М.И. Основы сельскохозяйственной биотехнологий. – М: Наука,
Бутенко Р.Г. Дифференцировка и морфогенез в культуре тканей, клеток и протопластов//Биология развития растений.М.:Наука, 1975.С.48- 65.
Катаева Н.В., Бутенко Р.Г. Клональное микроразмножение растений. М.: Наука, 1983. 97 с.
Рахимбаев И.Р., Колумбаева С.Ж., Джокебаева С.А. Культура клеток и клеточная инженерия растений. Алматы: Изд. КазГУ, 1993, 80 с.
Сассон А. Биотехнология: свершения и надежды. М.:Мир,1987 411 с.
Валиханова Г.Ж., Бабаев Р.А., Бишимбаева Н.К., Заирова А,С. Методическое руководство по применению ЭВМ в НИРС по культуре тканей. Алма-Ата: КазГУ, 1989. 31 с.
Моисеева Н.А. Молекулярные и клеточные механизмы морфогенеза в культуре клеток растений//Биология культивируемых клеток и биотехнология растений. М.: Наука, 1991. С. 166 — 185.
Рахимбаев И.Р., Бабаев Д.К., Токбергенов Г.А. Вегетативное микроразмножение растений. Алма-Ата: Наука, 1985. 112 с.
Трофимец Л.Н Состояние и перспективы развития сельскохозяйственной биотехнологии. Л.: НИИ микробиологии ВАСХНИЛ, 1987. 180 с.
Талъянский М.Э. Биотехнология и безвирусное растениеводство //Биология наших дней. М.: Знание, 1987. С. 77 — 95.
Jensen C.J. Cell and Tissue Culture in Plant Breeding and Research. Acta Agric. Scand. Suppl. 1983, N° P. 17- 39.
Jones E.D. Current Asessment of in vitro Culture and other Rapid Multiplication Methods in North America and Europe. Am. Potato J., 1988, vol.
Larkin P.J., Scowcroft W.R. Somaclonal Variation and Crop Improvement. In: Proc. Symposium on Genetic Engineering of Plants. Davis, California, USA, 15 -19 Aug., 1982, vol. XL, 1983. P. 289 -314.
Plant Cell Cultures: Results and Perspectives. Proc. Intern. Workshop on Plant Cell Cultures. Pavia, Italy, 1 — 3 Aug. 1979, Amsterdam — N.Y.- Oxford: Elsevier/North-Holland, Biochemical Press, 1983. 439 p.
Thoipe T.A. Morphogenesis and Regeneration. In: Plant Cell and Tissue Culture. Kluver Academic Publishers, Dordrecht. Printed in the Netherlands, 1994. P. 17 — 36.

Патент

1) УДК 633.2.031/.031.

68.01.2001.121. Аридті аимақтағы екпе жайылымдардың өнімділігін жоғарылату жолдары / Смаилов К.Ш. // Вестн. с-х. науки Казахстана. – 1998. — №4. – С. 53-56. – Рус.

Шөл аймақтағы екпе жайылымдардың өнімділігін зерттеу кезінде алынған тәжірибелік мәліметтер көрсетілген. Жайылымда біркелкі шөптендіру қолдану екпе культураларының дамуы мен өсуіне әсер ететіні анықталды.: өсімдік биіктігі, аудан бірлігіне бұталардың саны, бұтақтағы сабақтардың саны және өсімдіктің жапырақтануы жоғарылайды.

Житняк пен изеннің құрғақ массасының максималды өнімділігі культуралардың гүлдеу фазасында алынғаны, ал шөптендіру деңгейлерін зерттегенде – жайылымдарды әлсіз және біркелкі қолданғандағылары анықталды.

3) УДК 633.2.031/.033

68.04.2003.187. Мойынқұм – Бетпақдалалық жайылымдық кешеннің өсімділігінің қалпына келуі және деградациясы / Бенке Р., Юрченко В.Ю., Сисатов Ж., Кушенов К.И., Алимаев И.И. // Вестн. с-х. науки Казахстана. – 2003. — №2. – С. 16-17. – Рус.

Мақсаты: Мойынқұмды – Бетпақдалалық табиғи кешеннің жайылымының жаңа тауар өндіргіштермен ғылыми негізгі экологиялық қауіпсіз, экономикалық тиімді жүйелердің (технологиялардың) қолданылуы. Негізгі тапсырма болып табылады: кешеннің әртүрлі нүктелеріндегі жайылымдарды кеңістіктегі және уақыттағы салыстырмалы зерттеу және өнімнің даму динамикасы мен жайылымдық азықтың сапасының себептерін көрсетті. Базалық нүктелер жайылымдардың әртүрлі типтерінің 11 жерінен алынды. Жануарларды ұзақ регламенттемей ұстау, Мойынқұм құмдарындағы теріскенді – эфемерлі, шөлді — әртүрлі шөпті жайылымдарды, Бетпақдалада полынды – бұйырғанды жайылымдардың өнімділігінің төмендеуіне әкеп соғады. Бұл кезде Мойынқұмдағы жайылымдар деградациясы бір учаскеде жаздық жүйелік жайылымдар жағдайлары кезінде, яғни табиғи кешенді фрагментарлы қолдану кезінде қарқынды өтеді. Жазғы уақытта деградирленген учаскіге 3 жылдық демалыс беру құмдардың тамырлық өсімділігін қалпына келтіруге және жайылымдық фитомассаның өнімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді.

4) УДК 633.2.031/033

68.04.2003.188 Екпе жайылымды пайдалану тәртібі / Смаилов К.Ш., Сисатов Ж., Кошенов К.И., Дошманов Е.К. // Жаршы. – 2003. — №2. – с. 45-48. – каз.

Жануарлардың нормаланған жайылымдары кезінде екпе (житняк, изен) және табиғи шөп қоспаларының әртүрлі қатынасында комбинирленген жер оттығын құру мен қолдану бойынша тәжірибелік жұмыстар жүргізілді. Топырақтың сулы-физикалық қасиеттерінің көрсеткіштері анықталды. Екпе 80% құрайтын комбинирленген жер оттығы топырақтарының көлемдік массасының төмендеуі, топырақтың сулы-ауалы режимін және угодиялардың жайылымдық көлемін (кормоемкость угодии) жақсарту қарастырылады. Житняктың құрғақ массасының өнімділігі вариантта 30%-к егілген жер оттығынан 9,1ц/га, 50%-пен – 9,7ц/га және 80%-пен – 12,9ц/га; изенге қатысты – 13,3,15,2,11,8ц/га.

6) УДК 633.2.031/033

68.02.2007.206 Изен – Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарының перспективті интродуценті / Асанов Ш.Ш., Айдналиева Ж.Л. // Индустриально-инновационная политика: состояние и перспективы развития: Матер. Междунар. науч. – практ. конф., г. Уральск, 23-24 июня 2006г. – Уральск: ЗКАТУ им. Жангир хана, 2006. – Кн.1. – с.7-9. – рус.

Оңтүстік Балқаш пен Мойынқұм құмдарының әртүрлі агроэкологиялық аймақтарындағы изеннің өсуі бойынша зерттеулер жүргізілді. Изенді зерттеген жылдары орташа зерттелетін учаскелерде өсімдіктің даму фазасының ұзақтылығы топырақ жағдайларына байланысты өзгерді. Даму фазасы бұрын құмды, сосын супесчанды және кейін суглинді сұртопырақта өсетін өсімдіктерде белгіленген болатын. Құмды фонмен салыстырғанда ерте даму фазасында біршама төмендеген өсу көрсеткіштері супесчанды топырақта өсетін өсімдіктерде белгіленді. Біршама тұзды суглинді сұртопырақта баяулап өсу бақыланады. Өсу процестерінің жұтылуы побегтердің саны мен олардың ұзындығының азаюы есебінен жер үсті салмағының төмендеуіне әкеледі. Тұзданудың әсерінен побегтердің біршама бөлігінің жетілмей қалуымен байланысты бір өсімдіктегі дәндердің салмағы да төмендейді.

2) УДК 633.2.031/033

68.01.2003.126 Мойынқұмның деградирленген құмдарында экологияны есепке ала отырып жайылымдарды биологиялық қалпына келтіру / Асанов Ш.Ш., Айдналиева Ж.Л. // Изучение растительного мира Казахстана и его охрана: Матер. 1-й молодежной ботанич. конф. посвящ. 10-летию независимости Республики Казахстан, г. Алматы, 1-2 марта 2001г. – Алматы: ТОО «Айдана», 2001. – с. 175-178. – рус.

КазНИИКиП-да Мойынқұм құмдарының оңтүстік-шығыс бөлігінің жағдайында біржылдық және көпжылдық шөптерді қолданумен деградирленген жерлерді қалпына келтіру технологиясы жасалды. Зерттеу материалдары болып көпжылдық шөптер: изен, күйреуік, теріскен, сексеуіл, житняк, сондай-ақ біржылдық шөптер: арпа, тікенексіз сафлор табылды. Жалғасымды нәтижелер біржылдық культуралардың – арпа және сафлор егістерін беретіндігі анықталды. Олар жабайы коноплялардың дамуы мен өсуіне әсер етеді, өйткені бірлесіп өсуде өсімдіктерді ығыстыру қабілетіне ие. Егілетін арпада конопля мөлшері бақылауда 289 дана/м² болғанда, 0,1дана/м², сафлорда – 0,2дана/м² құрады. Біржылдық шөптердің коноплялардың өсуіне әсері бақылаудағы өсімдіктердің биіктігі (97,1см), арпа (61,0) мен сафлордағы (59,0) көрсеткіштен асып түскенін көрсетті. Көпжылдық шөптерді беттік жақсарту әдісімен қайта егуде торлы ломкоколосникті қолдану тиімді емес. Бәсекеге қабілетті болып житняк, изен, ақ сексеуіл табылды, олар жабайы конопляның өсуіне жұтушы әркет көрсетті.

5) УДК 633.2.031/033

68.02.2007.204 Изеннің әртүрлі жастағы жер оттығындағы топырақтың ылғалмен қамтамасыз етуі / Жакипова К.Б. // Индустриально-инновационная политика: состояние и перспективы развития: Матер. Междунар. науч. – практ. конф., г. Уральск, 23-24 июня 2006г. – Уральск: ЗКАТУ им. Жангир хана, 2006. – Кн.1. – с.133-135. – рус.

Өсімдіктерді – жайылымдарды жақсартушыларды таңдауда ерекше қызығушылық білдіретін егілген азықтық культуралардың астындағы ылғалдың жиналуы мен шығынының заңдылықтары зерттелді. Зерттеу объектісі 5, 10, 15 және 20 жыл пайдаланылған изеннің әр түрлі жер оттықтары болды. екпе жайылымды жасына қарамай көктемде изеннің түбінде оның өсуі мен дамуына арналған топырақ ылғалдығының жеткілікті мөлшері болатыны анықталды. 2 жылда орта есеппен изеннің әртүрлі жастағы жер оттығында көктем айында топырақтың жалпы ылғалдылығы 0-30см қабатта – 31,1-43,5мм, жарты метрде – 54,9-78,8мм ауытқыды. Бұл кезде топырақ ылғалының жиналуына жағымды жағдайлар 10 жылдық егістерде – 72,9-78,89мм құрылады. Берілгендер анализі көктемде изеннің астындағы продуктивті ылғалдың мөлшері топырақтың жарты метрлік қабатында 5 жылдығында 48,7, 10 жылдығында – 53,8, 15 жылдығында – 41,5 және 20 жылдығында – 37,0мм құрады. Жасыл массаның максималды өнімін изеннің жас егістері – 12,4-16,7 ц/га қамтамасыз етті. Ескі жастағы егістерде өнімділік (15-20 жылдық) 10,2-11,7 ц/га құрады.

Анықтама

Изен (kohia prostrata) – алабұта тұқымдасы, оның ішінде chenopodioideae туыстасына жатады.

Экотип – белгілі ортада өсетін топ.

Фитоценоз дегеніміз – өсімдіктер қауымдастығы.

Эфемерлер дегеніміз – вегетация мерзімі қысқа, біржылдық өсімдіктер.

Ксерофиль – шөл және шөлейтке төзімді өсімдік.

Эфемероидтар – көпжылдық өсімдіктер, вегетация мерзімі қысқа болады.

Генотип – организм гендерінің жиынтығы.

Генофонд – популяциядағы өсімдік гендерінің жиынтығы.

Онтогенез – организмнің жеке дамуы.

Фенотип – организмның бақылауға болатын сыртқы және ішкі белгілерінің жиынтығы.

Адаптация – өсімдіктің жерге бейімделуі

Аннотация

Бет сурет кесте библ.

Шөл, шөлейт, жайылым, агротехника, себу мерзімі, тұқым мөлшері, өнімділік, экотип, изен, экология, топырақ.

Бұл жұмыстың мақсаты изен өсімдігінің әр түрлі табиғаты, биологиялық ерекшелігі және оны өсіру технологиясының негіздерін, жоғары сапалы мал азықтық өсімдік екендігін анықтау және агротехникалық жағдайларға төзімділігін анықтау.

Изен экотиптерінің ішіндегі Оңтүстік Қазақстанның табиғат жағдайына тиімдісі – кеш пісетін экотип – Қырғызстаннан әкелінген тастақты изен. Бұл изеннің бойы 50-78см. Азықтық құнарлығы өте жоғары, түсімі 15,4-21,8ц/га береді. Өсімдік органдарындағы протеин мөлшері 8,6-23,2%, құрғақшылыққа, зиянкестерге төзімді. Орташа пісетін экотип Мойынқұмның құмдақ изені – бұл изеннің бұтақтар нәзік болып келеді, протеин мөлшері 10,9-12,6%. Кеш пісетін экотип — Батыс Тянь – Шань тау етектерінен әкелінген саздақ изен өзінің бойшаңдығымен ерекшеленеді 55-88см. Жылдам өседі, қалың болып жапырақ салады, сабақтарындағы протеин мөлшері 12,1%, жапырағындағы 18,2%, бұл вегетация мерзімінің бірінші жартысындағы көрсеткіші.

Мойынқұмның құмдақ изенінің тұқым себудегі оптималдық шамасы гектарына 2,5млн/дана. Ал тереңдігі 0,0-0,5см-ден аспауы керек.

Оңтүстік Қазақстанның тау етектеріндегі шөлейт жайылымдарда изен шөбін мәдени түрде егу бір гектар жайылымға 0,88-1,45 бас малды жаюға болады.

Изен екпе егістігін 20 жылға дейін пайдалануға болады. Изен егістігін жасауға кеткен шығынды 3 жыл 6 айдан ары қарай толық өтеуге болады.

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Елена Рыбакина обыграла первую ракетку мира

Кто победил на выборах США, согласно мнению…

ВЫБИРАЕМ ПЫЛЕСОС LG ДЛЯ ДОМА: НАДЕЖНЫЙ ПОМОЩНИК…

В сторону земли движется мощная магнитная буря

Дипломдық жұмыс: Оңтүстік Қазақстан жағдайында картоптың алғашқы тұқым шаруашылығын енгізіу

“Он не делает воздушных обещаний“. Политолог о выступлении Токаева на форуме в Астане

Полицейский выстрелил в коллегу в Жамбылской области

Экс-мэр Якутии о родстве с казахами: «Мы – тюрки, а казахи наши родственники»

“Пора остановиться“. Трамп выступил с заявлением по войне в Украине

Зеленский назвал звонок Шольца Путину «ящиком Пандоры»

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты