МАЗМҰНЫ
|
|
б. |
|
КІРІСПЕ |
|
|
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ…………………………………………………………………… |
5 |
|
2 АЛМАТЫ, ТАЛДЫҚОРҒАН, ҮЛКЕН АЛМАТЫ КӨЛІ СТАНЦИЯ-ЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ….. |
15 |
|
2.1 Алматы станциясының физикалық-географиялық сипаттамасы…. |
15 |
|
2.2 Талдықорған станциясының физикалық-географиялық сипаттамасы…………………………………………………………………………….. |
15 |
|
2.3 Үлкен Алматы станциясының физикалық-географиялық сипаттамасы…………………………………………………………………………….. |
16 |
|
3 АЛМАТЫ, ТАЛДЫҚОРҒАН, ҮЛКЕН АЛМАТЫ КӨЛІ СТАНЦИЯЛАРЫНДАҒЫ БҰРШАҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ……………………………………………………. |
18 |
|
3.1 Алматы станциясы бойынша бұршақтың таралуының метеорологиялық жағдайы…………………………………………………………………… 3.1.1 Бұршақтың мезгіл бойынша пайда болуы……………………………. 3.1.2 Бұршақтың жауу ұзақтығы…………………………………………………… 3.1.3 Бұршақтың тәуліктік жүрісі…………………………………………………. 3.2 Талдықорған станциясы бойынша бұршақтың таралуының метеорологиялық жағдайы…………………………………………………… 3.2.1 Бұршақтың мезгіл бойынша пайда болуы………………………….. 3.2.2 Бұршақтың жауу ұзақтығы…………………………………………. 3.2.3 Бұршақтың тәуліктік жүрісі………………………………………………. 3.3 Үлкен Алматы станциясы бойынша бұршақтың таралуының метеорологиялық жағдайы…………………………………………………. 3.3.1 Бұршақтың мезгіл бойынша пайда болуы………………………….. 3.3.2 Бұршақтың жауу ұзақтығы……………………………………………….. 3.3.3 Бұршақтың тәуліктік жүрісі……………………………………………… 3.4 Бұршақтың пайда болуына жақын ауа температурасы……………… 4 БҰРШАҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ СИНОПТИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ…………………………………………………………………………………….. |
18 19 20 21
22 24 25 25
26 26 27 28
31 32 |
|
ҚОРЫТЫНДЫ |
46 |
|
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ |
48 |
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 48 беттен, 4 кестеден, 10 суреттен және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі қолданылған сөздер: бұршақ, бұлттар, температура, конвекция, су, жаңбыр, конденсация, атмосфера, максимум, минимум, инверсия, ағыс, жылдамдық, процесс, энергия, тамшылар, тропосфера, стратосфера.
Дипломдық жұмысының мақсаты: оңтүстік-шығыс Қазақстанда бұршақтың таралуын зерттеу. Сондай-ақ климаттық, синоптикалық жағдайын қарастыру. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін 1977-1997 жылдар аралығында метеорологиялық және синоптикалық жағдайлар қарастырылды.
КІРІСПЕ
Бұршақ халық шаруашылығына едәуір зиян келтіреді. Бұршақтан ең алдымен ауылшаруашылық өсімдіктері мен бақшалар, әсіресе гүлдеу зақымданады.
Қазақстандағы бұршақтық процестерді зерттеуге арналған жұмыстар өте аз. Авторлармен өте қысқа шектелген материалдарда жыл ішінде бұршақ болған күндердің орташа санының географиялық таралуы, бұршақтың тәуліктік және жылдық жүрісі, оның жаууының ұзақтығы қарастырылады.
Республиканың шығыс және оңтүстік-шығыс аудандарында бұршақ көбіне маусым айында жауады.
Шөл және шөлейт аудандарда бұршақ түсуі сәуірде,шілдеде және қазанда байқалады.
Қазақстанның басқа аудандарында бұршақ көбіне мамыр және тамыз айларында түседі.
Қазақстан территориясы бойынша бұршақтың түсу ұзақтығы 7 минут және бұл шама 5-тен 10 минутқа дейін өзгеріп отырады. Таулы және шөлейтті жерлерде бұршақтың түсу ұзақтығы 10 минуттан да асатын жағдайлар кездеседі. Бұл шаманың ең көп мөлшерде түсуі Қазақстан территориясында 20-дан 40 минутқа дейін, ал кейбір жағдайларда 1 сағаттан асады.
Бұл жұмыс Қазақстан территориясы бойынша бұршақтың таралуын және соның ішінде Алматы станциясындағы бұршақтың 10 жылдық мәліметін сараптау, яғни аэрологиялық жағдайын, жауу ұзақтығын анықтау, климаттық жағдайын және оны сараптау болып табылады.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Бұршақ-әртүрлі тығыздықты, мұз қабыршақты шар тәрізді, өте қауіпті бөлшектер. Бөлшектердің радиусы 1-ден 25 миллиметр арасында.
Бұршақтар будақ-жаңбыр бұлттарынан тамшылардың қатуы салдарынан және судың салқындаған тамшыларының жарма түйіршіктерімен қосылу нәтижесінде пайда болады. Бұршақ әдетте қысқа алқаппен уақыттың салыстырмалы көп емес аралығында жауады. Бұршақтың түсу алқабының ұзақтығы 800 километрге дейін жетуі мүмкін /1/.
Жазда ыстық кездерде будақ-жаңбыр бұлттарынан кейде бұршақ жауады. Ол шар тәрізді немесе дұрыс емес пішінді, диаметрі бірнеше милиметрден және одан көп, мұз бөлшектері түріндегі жауын-шашын. Бұршақтың массасы жеке жағдайларда 300 граммнан асады. Бұршақтар ақ күңгірт ядродан және әрі қарай қаптайтын мұздық мөлдір және бұлыңғыр қабаттарынан тұрады. Бұршақтардың түрі мен көлемі мынаны айтады: олар өз”өмірі” уақытында конвекцияның қатты тоқтарымен бірнеше рет біресе жоғарыға, бір төменге соғылады. Салқындаған бұршақтармен қақтығысу нәтижесінде бұршақтар өздерінің көлемдерін нормаландырады. Қозғалатын ағындарда бұршақтар оң таңбалы температуралы қабаттарға түседі, онда олар жоғарыдан ұрылады, сосын, өрлеген ағындарда олар қайтадан жоғары көтеріледі және жоғарысынан қатады.
Бұршақтардың пайда болуы үшін бұлттардың үлкен сулылығы қажет, сондықтан бұршақ қоңыржай ендіктерде жауады, ол үлкен қарқындылықпен тропиктерде болады, полярлы ендіктерде бұршақ байқалмайды./2/.
Бұршақ-бұлт бауырында түзіліп, жерге жауатын жауын-шашынның бір түрі. Мұз қабық орнаған осынау зор жентектері көп жағдайда жұмыр формада кездеседі. Мұз қабық қар жентігінің бұлт арасымен өтуі кезінде пайда болады, өйткені бұлт шоғырларының құрамында мұз түйіршіктерімен қатар суық тамшылары да болады. Жентек қар соларға келіп соғылған кезде мұз қабыққа оранып үлкейе түседі және салмағы ауырлайды. Кейде мұз болып қатқан бұршақ сыртына қар ұлпалары жабысып, кейбірі ғажайып формада түседі, дегенмен бұршақ жауыны көбінесе әртүрлі пішіндегі қар мен мұз түйірлері түрінде жауады.
Бұршақтар бұлттардың белгілі-бір түріне ғана атап айтқанда, найзағай ойнауына себеп болатын түйдек жауын бұлттарынан түзіледі. Өте қалың болып келетін бұлттардың биіктігі 10 шақырымдық деңгейден де асып жатады, олардың ортасында секундына бірнеше ондаған метр алатын жоғары қарай өрлей соғатын күшті ағындар бұлт құрамындағы ылғал тамшыларын бұлттағы ауа температурасы өте төмен және су тамшылары қатып, мұз түйірлеріне айналатын, сондай-ақ оның үстіне мұз кристалдары түзілетін, одан әрі салқындаған осынау бөлшектер бір-бірімен немесе су тамшыларымен қосыла келе ақыр аяғында бұршақ түзілетін шырқау биікке дейін көтеріліп жетеді. Бұлт қабатынан төмен қарай аса жоғары жылдамдықпен түскен кезде мұз бұршақтар жерге жақын ауа қабаттарында ауа өте жылы болуына қарамастан еріп үлгермейді.
Бұршақ жауыны әсіресе найзағай ойнаған кезде жиі кездеседі, найзағайдың бәрі бұршақ жауынына себеп бола бермейді. Статистика деректеріне сүйенсек орта және қоңыржай ендіктерде найзағайға қарағанда бұршақ 8-ден 10 есе аз. Дегенмен кейбір географиялық аймақтарда бұршақ жиі-жиі қайталанады. Атап айтқанда АҚШ-тың (Америка Құрама Штаттары) кейбір аудандарында бұршақ жауыны жылына 6 рет, Францияда, Солтүстік Кавказ, Грузия, Армения, Орта Азияның таулы аймақтары сияқты аудандардағыдай жылына 4 рет жауады.
Бұршақ жауындарынан аса мол зардап тартатын сала- ауылшаруашылығы. Ені жіңішке болғанымен ұзындығы едәуір алқапқа жауып өткен бұршақ жауыны дәнді дақылдар егістіктерін, жүзімдіктерді, ағаш бұтақтары мен бақшаларды ойрандайды. Бұршақ жауынының астында қалған үй құстары мен ұсақ малдарда қырылады. Тіпті бұршақ соққысынан ірі қара малдың, адамдардың өлген кездері де болған /3/.
Бұршақ қатты жауған жағдайда жердің бетін жауып кетеді. Мысалы: 1950 жылы 17-ші маусымда Көкпекті станциясында 40 минуттай бұршақ жауған, оның қалыңдығы 10-нан 15 см дейін жеткен. Бұршақтың мал шаруашылығына да келтіретін зияны да аз емес.1948 жылы 19 мамырда жауған бұршақтан Абай станциясы маңында 250 қой, 4 жылқы апатқа ұшыраған. Қатты жаңбырмен аралас түскен диаметрі 40 пен 50 мм бұршақ 1968 жылдың 14-мамыр күні Жамбыл қаласының солтүстік-батысында гипс руднигінде 1,5 сағат бойы жауды. Сондықтан қазіргі уақытта бұршақ пайда болатын бұлттарды атқылап, түрлі реагенттер арқылы бұршақ жаудырмау шаралары қолданылады. Бұл тәсіл әзірге бұршақ үлкен аудандарға жауатындай жағдайда ғана тиімді. Бұршақ шөл және шөлейт аудандарда ылғал аз, конденсация деңгейі өте жоғары кезде сирек жауады. Ал таулы аудандарда күндіз ауаның тау жоталарымен көтеріліп тұруына байланысты конвективті бұлттарын күшейе түседі, атмосфералық шептер бойында елеулі температура айырмашылығы пайда болады да, жаңбыр, бұршақ жиі жауады. Жазық жерлердің өзінде биік төбелер бұршақтың түсуіне себеп болады /4/.
Бұршақ тропиктерде де жауады. 1985 жылы қазанда Сержиги штатында (Бразилия) 1,5 м қалыңдықты бұршақ жауған. Ал 1843 жылы мамырда Украинада Днепропетровске жақын жерде таңғажайып бұршақ-300 грамм салмақты жауған.1981 жылы сәуірде Қытайда салмағы 7 килограмнан асатын бұршақ жауған. Кенияның кейбір аудандарында шай және кофе плантацияларында бұршақ жиі жауады, орташа есеппен жылына 132 сондай күн болады.
Бұршақ болған күндердің орташа көпжылдық мәндерін есептеу үшін бұршақ көлеміне байланысты емес оның жауған барлық жағдайлары қолданылады. Бұршақ болған күндердің орташа санының кеңістіктік таралуына төселме беткеймен циркуляциялық жағдайлар әсер етеді. Қазақстанның үлкен бөлігі үшін жыл ішінде бұршақ болған күндердің орташа саны 1 мен 2 күнді құрайды, ал шөлді аудандарда 0, Қазақтың ұсақ шоқысы аудандарында 1,5-нан 2 күнге дейін өзгереді. Тауларда бұршақ болған күндердің орташа саны 8-ден 10 күнге асуы мүмкін. Ірі суқоймалар маңында, мысалы: Каспий және Арал теңіздерінде бұршақ болған күндер санының едәуір азаюы байқалады. Бұл мынамен түсіндіріледі, яғни жазда теңіз үстінде, температуралық инверсиялардың айырмашылықтары болады, ол конвективті бұлттылықтың пайда болуына кедергі жасайды /5/.
1977-1981 жылдары Швейцария, Франция және Италия, Орталық Швейцарияның өте бұршақ қауіпті аудандарында бұршақты болдырмау бойынша “Грозферзух-W” бесжылдық эксперимент өткізіледі. Эксперимент бұршақты бұлттарға советтік әсер ету өзінің қолданушылығын тексеру үшін жүргізілді /6/.
Бұршақтың пайда болуын көптеген ғалымдар зерттеген. Осыған байланысты Финдайзен ұсынған зерттеген теориясын айтуға болады. Финдайзеннің теориясын 1938 жылы ұсынған. Бұл теория Бержеронның пікіріне негізделген. Оның пікірі бойынша бұлттағы бөлшектің негізгі өсуі су буының тамшылардан кристалға көшуімен байланысты. Финдайзеннің ойы бойынша бұршақты бұлт дамуында бес кезеңнен өтеді:
- Бұршақты бұлттың шыңы минус 19,4 0С- тен минус 20 0С шекті температураға дейін жетеді. Осы кезеңінде бұлт тамшылардан немесе қатты салқындаған тамшылардан тұрады. Шыңына жақын жерде ғана бөлек кристалдар пайда бола бастайды.
- Будақ жауын бұлтының шыңы шекті температура деңгейінен асатын кез. Финдайзен осы кезеңді бұршақ кезеңі деп атайды. Шекті температура деңгейінен жоғары бұлтта қардың жармасы тәрізді кристалдар пайда болады. Су буының қатты салқындаған тамшыларынан кристалдарға көшуі арқылы кристалдар өте тез өседі, жоғары бағытталған ағынмен ұсталып тұра алмайтын өлшеміне дейін жеткенде олар құлай бастайды. Әрі қарай олардың өсуі коагуляция арқылы өтеді. Финдайзеннің ойынша екінші кезеңге жеткен әр бұлт бұршақ беруі керек.
- Бұлттың шекті температура деңгейінен жоғары жеткілкті кристалдар пайда болады. Бірақ екінші кезеңде болған процесстер бұлттан ылғалдың бірталай бөлігін жауып кеткеніне алып келеді. Сондықтан осы кезеңде де кристалдар су буының тасымалдануы арқылы өтеді. Бірақ олардың әрі өсуі екінші кезеңдегідей мәнді болмайды. Сондықтан осындай бұлттарда немесе мұз жармасы немесе майда бұршақ пайда болады. Жерге олар еріп үлгергендіктен нөсер жаңбыр түрінде жауады. Финдайзен осы кезеңді жаңбырдың бірінші кезеңі деп атайды.
- Бұлтта ылғалдың төмендеуі жалғасады, сондықтан жоғарғы бөлігінде пайда болған кристалдар және олардың өсуі мұз жармасының пайда болуына алып келеді. Бұл жаңбырдың екінші кезеңі.
- Финдайзеннің ойы бойынша ылғалдың бірталай бөлігі жерге жауады, сондықтан бұлттан тек қана кристалдар жауады, жоғары температура кезінде олар шамалы жаңбыр береді.
Финдайзен теориясының кемшіліктері:
- Осы теория бойынша екінші кезеңге жеткен әрбір бұлт бұршақ беруі керек.
- Ол бұлтта ылғалдың қайтып орнына келетінін санамаған. Әрі қарай зерттеулер бұлтта 5 рет булану арқылы ылғалдылық толықтырылатынын көрсетті.
1960 жылдары биік таулы геофизика институтында бұршақтың пайда болуы бойынша зерттеулер жүргізілген. Өйткені осы жылдары бұршақпен күресу әдістері өңделе бастады.
Бұршақты бұлттың дамуы жылы ауаның бөлек көпіршігі түрінде басталатыны анықталған. Олар жоғары көтеріліп қосылады да конвективті бұлт пайда бола бастайды. Осы бұлтта жоғары бағытталған ағынның жылдамдығы әр деңгейге дейін күшейеді, осы деңгейде максимальді жылдамдықты құрайды. Осы деңгейден жоғары ылғал сұйық және қатты күйінде жиналады және осы жерде ірі тамшылы аумақ қалыптасады. Осы аумақта бөлшектердің өсуі төменнен майда және ірі тамшылардың тасымалдануы арқылы өтеді. Зерттеулердің көрсетуі бойынша егерде осы аумақтың төменгі шекарасында минус 25 0С шамасында температуралар байқалса, онда төменнен келген барлық тамшылар қатып қалады. Сондықтан бұршақ пайда болу үшін ең қолайлы жағдайлар бұлт аумағының төменгі шекарасында температура 0 0С болу керек, ал жоғарғы шекарасында минус 25 0С шамасында болу керек. Осы кезеңде аумақтың төменгі бөлігі қатты салқындаған тамшылардан тұрады, ал жоғарғы жағы кристалдардан тұрады. Осындай жағдай болған кезде кристалдар жоғарыдан төменге құлағанда тамшылармен соқтығысады, мұз жармасы пайда болады, ол тамшылармен соқтығысқанда майда бұршақ пайда болады. Жоғары бағытталған ағынның жылдамдығынан және ірі тамшылы аумақтың қалыңдығына байланысты бұршақ өте үлкен мөлшеріне түседі. Егер жоғары және төменгі шекарасында температуралар басқа болса, онда бұршақ пайда болады. Ірі тамшылы аумақта жиналған судың массасы бір шекті мәндерге жеткен кезде бұлттан нөсерлі жаңбыр жауа бастайды. Егер осы аумақтың қалыңдығы шамалы болғанда 100-ден 200 мм дейін жаңбыр жерге бірнеше секундта жауатын еді. Негізінде қалыңдығы 2-ден 6 км дейін бола алатындықтан мұндай нәрсе болмайды. Бөлшектер жоғары жағынан, ортасынан және төмен жағынан жер беғтіне бір уақытта жетпейді. Сондықтан нөсерлі жауын бір уақыт арасында жалғасады. Ұзақ уақытқа дейін бұршақтың өсуі төменнен келген майда тамшылар арқылы өтеді деп санаған. Бірақ әрі қарай зерттеулердің көрсетуі бойынша бөлшектің 0,1,2,3 см дейін өсуі тез 4-5 минут арасында болады. Егерде бұршақтың өсуі майда тамшылардың тасымалдануы арқылы өткенде, онда 50-60 минут керек болады. Сондықтан негізгі өсуі ірі тамшылар арқылы өтеді деп саналады.
Бұршақпен күресу мәселесі бойынша ғылыми зерттеулер жағдайының сараптамасы ССРО мен АҚШ-та бұршақты жауын-шашындарды теоретикалық үлгілеуде, олардың макро- және микроқұрылымын зерттеуде, бұршақты болжауда бұлттар сипаттамаларының өлшеу әдістері мен аспаптарды дамытуда, бұршақтың процестерге әсер етудің әдістері мен техникалық жабдықтарды жетілдіруде нақты жетістікті көрсетті. Жеке жағдайларда соңғы жылдарда жасанды әсер етудің нәтижесімен процестің табиғи жүрісі кезінде бұлттардың көптеген макро- және микрофизикалық параметрлерінің эволюциясын есептеуге мүмкіндік беретін микрофизика мен динамиканың жеке есептелетін екі және үш өлшемді статционарлық емес теоретикалық үлгілерді құруда процес байқалады. Сондықтан ерекше көңіл нақты локальді себумен нақты жағдайларда бұршақтық прогрестердің эволюциясын есептеу және алдын ала жүктеме болып табылатын эксперименттердің мәліметтері бар есептеулердің нәтижелерінің салыстыруына бөледі. Бірақ теоретикалық үлгілер бойынша есептеулер үйілген болып қалады, уақыттың нақты масштабында өткізілу мүмкін емес және негізінде зерттелу мақсатында қолданылады.
Бұршақ құрылу процесін түсіну үшін назар аэросиноптикалық жағдайды зерттеуге бөлінеді, яғни бұл кезде бұршақ түседі, жер бетін бұршақ ұруы және бұршақ құру параметрлері таралады.
Берілген жұмыста бұршақ құрылу параметрлері былай түсіндіріледі: бұршақ түскен аудан, жер бетіндегі бұршақ жауыны фронттың жылжу жылдамдығы, түскен бұршақ қабатының қалыңдығы, пішіні, тығыздығы, бұршақ құрылымы, бұршақ түсу ұзақтығы, мерзімге байланысты тәуелді бұршақұру қайталанушылығының жиілігі.
Бұршақ кезіндегі аэросиноптикалық жағдайды қарастырамыз. Бұл жағдай қандай да бір дәрежеде ауданның география және орографиялық ерекшелігіне тәуелді болады.
В.М.Гигенейшевтің бойынша Закавказьедегі бұршақ құрудың ең көп саны (44,2 %) батыстан суық фронттың келуі кезінде, сонымен қатар толқындық буырқану кезінде байқалады. Гигенейшов зерттеулерінің нәтижесі 10 жылдағы бұршақ түсу жағдайларын анықтауға мүмкіндік берді. Алдағы қорытынды бойынша ол мынаны ерекше атап өтті, яғни бұршақ түскен барлық кезеңдегі бұршақ құрудың ең көп саны суық фронттың енуімен байланысты. Окклюзия фронты көбінесе мамырда, маусым, тамыз және қыркүйектегі бұршақ құрудың максимальді санымен байланысты. Биік таулы геофизикалық институттың қызметкері Н.И. Глушкова 1954-1965 жылдар кезеңіндегі бұршақұру байқалған уақыттағы аэросиноптикалық жағдайды сараптаған. Белгілі болғандай, бақылау кезеңіндегі бұршақ құруды жағдайы 84% суық фронттың енуімен байланысты болған.
БГИ қызметкері О.И. Чеповская жер шарының түрлі ауданында бұршақтың таралуын зерттеген көптеген авторлардың зерттеу нәтижелерін қарастырған. Зерттеулер мәліметтері бойынша көбінесе орта ендіктің ішкі құрлықтық аудандарында көп байқалады. Анықтағандай экваторда, сонымен қатар теңіз және мұхит үстінде бұршақ түсудің қайталанушылығы төмендейді. Үлкен суқойма маңында орналасқан станцияға қарағанда шамамен 1,5-нан 2,0 есе аз. Бұл былай түсіндіріледі, төселме беттің төмен температурасы, яғни тұрақсыз энергияның төмендеуімен. Сонымен қатар бұршақтың күндер санына теңіз деңгейінен биік жерлерде әсер етеді. Автордың мәліметтері бойынша, Орта орыс қыратындағы биіктіктің 200 метрге жоғарлауы бұршақтың күндер санының 1-ден 2 күнге есе өсуіне алып келеді. Бұршақ құру жер шарының ендік зоналарында экватордан 60-650 ендікке дейін таралады. Бұл қарқынды бұршақ құру, орташа конденсация ядросынан тұратын жылы ауа массасының тұрақсыздығы құрылатын аудандарда байқалады. Түскен бұршақ жер бетінде бұршақ жолын құрайды. Бұршақ жолдарын көптеген авторлар зерттеген. К.Прохоска жұмысында Австриядағы бұршақ жолының параметрлері келтірілген. В.М.Гигенейшев Шығыс Грузиядағы бұршақ жолын терең зерттеген. Әдебиеттерден анықтағандай кейбір бұршақ жолы, 150 км дейін және Солтүстік Кавказда 420 км бұршақ жолы байқалған. Бұршақ құрумен бірге күшті жел байқалса, жер бетіне алдымен сұйық жауын-шашын, ұсақ бұршақ, сосын ірі бұршақ жауады. Бұршақ жаууын бақылау кезінде жылжып бара жатқан бұлттың жыл бөлігінде аккумуляция жүреді. Бұршақтың түсу кезінде жер бетінде әрдайым бұршақ қабаты құрылады. Түскен бұршақ қабатының қалыңдығы В.П.Потсуха және Р.Ф.Сахрина мәліметтері бойынша ССРО территориясында 30 см дейін жетеді. Вейкман бұршақұрудың сипаттамасын анықтаған бұл кезде 435 км2 жауған, топырақ бетін орташа алғанда 45 см қабатпен жауып тастаған.
Бұршақ бұлтынан жауын-шашынның жауу уақыты орташа алғанда 1,5-нан 2,5 сағатты құрайды. Осы уақытта бұлттан жауатын жауынның мөлшері бұлттың ылғал қорын 3-тен 5 есе жоғарылатады деп академик Е.К. Федеров анықтаған.
Бұлттың қайта салқындаған бөлігіндегі мұз кристалы және салқындаған тамшылары бұршақтың өсуіне және құрылуына алып келеді. Финдайзен анықтағандай атмосферада кристалл ядролары болады. Осы ядроларда сәйкес температурада мұз кристалы өседі және су тікелей бу түрінен қатты жағдайға өтеді. П.А. Боповой, А.Д. Джураевтың, Т.В. Севотьяның, В.Г.Сороканың пікірінше бұршақтың түсу күніне теңіз деңгеінен биіктігі маңызды әсер етеді. Биіктіктің 200 м өсуі бұршақ түсу күнінің екі есе өсуіне әкеледі. Жергілікті жердің 500-ден 700 м дейін, 2000-нан 2500 м өсуі, екі, үш есе өсуіне әкеледі. Бірақ таулы аудандарда бұршақтың қауіптілігіне тек теңіз деңгейінен ғана әсер етпейді. Л.И.Короткованың пікірнше бұршақтың түсуі көп түсу күні суық фронт өткен кезде және толқындық қозғалуы кезінде болады. Үлкен су қоймаларының жанындағы станцияларда бұршақ түсу күні, жағалаудағы станцияларға қарағанда екі есе аз. Г.К. Сулаквелидзенің ойынша ол былай түсіндіріледі: жер бетінің температурасы төмендеуінен, яғни тұрақсыз энергияның азаюынан. Бұршақтың қарқынды түсуі бұршақтың пайда болуына жағдайы жақсы, яғни жылы болған ауа массалары тұрақсыз және ядро конденсациясының аз жерлеріне байланысты. Бұршаққұрылу қарқынды нөсер және дауылдармен бірге жүреді. Бұршақ диаметріне келер болсақ, ол 5-тен 150 мм дейін аралығында болады. 30 миллиметрден жоғары диаметрлі бұршақтардың түсуі 3 ретті құрайды. Орташа мөлшеріне қарай сферикалық, элипсоидтық болады. Үлкен бұршақтар 50 миллиметрден жоғары формасы түрде түседі. Дұрыс емес формадағы бұршақтар сирек кездеседі, мамыр және қыркүйекте түседі. Көбіне тамыз айларында көп түседі. Үлкен қызуғышылық бұршақ құруды зерттеуде де туындау да. Себебі, бұршақ қабаты өсудің термодинамикалық жағдайларын және өсу зонасындағы сулылықты түсінуге мүмкіндік береді. Диаметрі 2-ден 5 мм дейін бұршақ ақшыл мұз қабаты әдетте 2-ден 3 есе ашық мұздан жұқа кей жағдайларда бос үлкен қар ұлпалардан құралған бұршақ түседі. Олардың тығыздығын өлшеу бұршақтың сұйық ішінде өлшеумен жүргізіледі. Қазіргі кезде құрғақ бұршақ тығыздығы 0,6 г/см3, ал дымқыл бұршақ тығыздығы 0,9 г/см3. Бұршақтың түсу ұзақтығы ретінде бұршақты тіркеу жерлеріндегі басталу және аяқталу уақыты алынады.
Бұршақпен күресу мәселесі бойынша ғылыми зертеулер жағдайының сараптамасы, ССРО мен АҚШ бұршақты жауын-шашындарды теоретиекалық үлгілеуде олардың макро және микро құрылымын зерттеуде, бұршақты болжауда бұлттар сипаттамаларының өлшеу әдістері мен аспаптарды дамытуда, бұршақтық процестерге әсер етудің әдістері мен техникалық жабдықтарды жетілдіруде нақты жетістікті көрсетті. Жеке жағдайларда соңғы жылдарда жасанды әсер етудің нәтижесімен процестің табиғи жүрісі кезінде бұлттардың көптеген макро- және микрофизикалық параметрлерінің эволюциясын есептеуге мүмкіндік беретін микрофизика мен динамиканың жеке есептелетін екі және үш өлшемді стационарлық емес теоретикалық үлгілерді құруда прогресс байқалады. Сондықтан ерекше көңіл нақты локальді себумен нақты жағдайларда бұршақтық прогрестердің эволюциясын есептеу және алдын ала жүктеме болып табылатын эксперименттердің мәліметтері бар есептеулердің нәтижелерінің салыстыруына бөледі.
Бұршақ бұлтына әсер ету жұмыстары біздің елімізде және шетелдерде жиырма жылдан астам уақыт бойы жүргізіліп келеді. 1965 жылы Француз ғалымы Дессенс бұршақты бұлттың жаңа моделін көрсетті. Дессенстің ұсынысы бойынша бұршақ күшті будақ бұлттардан пайда болады деген. Күшті будақ бұлттардағы судың ұсақ тамшыларының диаметрі 10 микрометр және оның концентрациясы 500 см3 мөлшері кристализация мөлшеріне дейін жетеді. Температурасы минус 12 тамшыларда бөлек мұз кристалдары пайда болады. Минус 35 0С температурадан төмен жағдайда су тамшылары кристалдарға және сублимация нәтижесінде қатты бөлшектерге айналады. Дессенстің айтуы бойынша минус 350 С тамшыларының қатуының ең төменгі нәтижесі. Дессенстің пікірінше мұндай күшті будақ бұлттарда бұршақ дамиды. Оның пікірінше бұршақтың түсуі 1-ден 2 минут және 8 минуттан аспайды. Бұршақтың өсуі, бірінші жағдайда Финдайзен Бержерон схемасы бойынша, ал кейіннен сұйық тамшылардың қатуы әсерінен болады. Ылғалдылығы аз жағдайда бұршақ құрғақ режимде жүреді, және мұндай бұршақ қауіпті емес, ал сулылығы көп кезде бұршақтың өсуі нәтижесінде тығыз бұршақтар пайда болады.Осы бұршақтар қауіпті.
Дессенстің айтуы бойынша бұршақтың өте үлкен өсу сулылығы жоғары зонада жүреді.
Шетелдік физиктердің зерттеуінше бұлттардың пайда болуы болуы, ауа ағындарының таралуы, бұршақтың пайда болуына әкелетін жағдайларын Брауниспен Лудламе жұмыстарынан көреміз. Радиолакациялық, аэросиноптикалық бақылауларды талдай отырып бұршақ пен найзағайдың пайда болуын көрсетті. Ғалымдардың ойынша бұршақты бұлттардан түсетін нөсерлі жауын, найзағай қозғалысының бағытталуын перпиндикуляр орналасуында ”кедергі” болатынын айтқан. Кедергі ені 10 км, биіктігі 10км дейін жетеді, қарқындылығы 12 сағатты құрайды. Найзағайдың қозғалу процесі кезінде бұршақ ұзын жолақ түрінде 100 км созылып түседі. Және бұлттылықтың ішінде, қозғалуында бұршақ қарқындылығы диаметрі күрт өседі. Мұндай жағдай Браунингу мен Лудламуды келесіге әкеледі. Жерге түсерге дейін қатты бөлшектер бұлтта циркуляцияны сезеді, және бірінші үлкен бұршақтар, кейіннен ұсақ бұршақ және нөсерлі жауын жауады. Бұршақ циркуляциясы, яғни әртүрлі су мөлшерінің зоналары арқылы өтеді. Зонаға кірген кезде ылғалдылығы төмендейді. Бұршақтың тұнық қабатын қалыптастырады. Браунинг пен Лудламаның конвективті ағындарының таралу және бұршақ пайда болуы туралы гипотезалары осындай.
Бұршақтың пайда болу механизмі жайлы көптеген материалдар бар. Солардың бірі Н.С. Шиликин зерттеулері. Н.С.Шиликиннің соңғы жұмыстарында конвективті бұлттылықтың даму сипаттамалары көрсетілген. Мұндағы бақылау бойынша бұлттылықтың даму кезеңдері көрсетіледі. Яғни, егер бұлт нөсерлі жауын түсетін кезеңге жеткен кезде, бұлттың өсуі әлсірейді. Шиликиннің ойынша, бұлт бөлшектері гравитациялық коагуляция нәтижесінде өседі. Биіктікте және биіктікке жақын бөлікте олар қатып, бұршақ бөлшектерін құрайды. Түсу кезінде бұлттың кейбір бөліктерінің салқындауы нәтижесінде бұршақ бөлшектері үлкен мөлшерге дейін өседі. Шиликиннің пікірінше бұршақ ағын жылдамдығының және метр/секунд болған кезде де түседі. Бұршақтың мұндай жылдамдықта түсуі ешқашан болмаған, есептеулер көрсеткендей, диаметрі 1-ден 2 см дейін бұршақ түсу үшін ағын жылдамдығы 15-тен 20 м/с болу керек. Және де ағыс жылдамдығы 2 м/с болатын күшті конвективті бұлт жоқ.
Бірақ Шиликинмен келісетін жай үлкен бұршақ пайда болу үшін бұлтта 10-нан 12 км аз емес салқындаған бөлігі болу керек. Жазда биіктік нөлдік изотермасы тең деңгейінен 4-тен 5 км биік бұлттардың биіктігі 14-тен 17 км биік болу керек. Бірақ, кейбір жағдайларда жоғарғы шекарасы 9-дан 10 км биіктігі бұлттардан үлкен бұршақтар жауады.
Бұршақ бөлшектерінің жерге түсу жылдамдығы 2 деңгейге байланысты: ауырлық күшіне байланысты бұршақтың түсу жылдамдығы 20-дан 25 м/с аспайды, ауа ағымдарының ауысу деңгейіне байланысты. Бұршақтың жылжу жылдамдығы 38 м/с дейін болады.
Биіктікте жел қозғалысы бұршақ құрылу процесіне әсер етеді. Жел қозғалысының әр деңгейде бұршақ диаметрі сол қалпында қалады. Келетін ағындардың максималді жылдамдығы термикалық және динамикалық конвекция арқылы анықталады. Термикалық тұрақсыздық нәтижесінде бұршақ бұлттарында ағын жылдамдығы 20- дан 50 м/с дейін болады.
Бұршақ келесі жағдайларда түспейді: максималды жылдамдығы 10 м/с аз болғанда, бұл жағдайда аккумуляция зонасы жоқ болады, яғни бұршақтың өсуіне қажетті сулылық жоқ болады, шығатын ағындардың максималді жылдамдығының деңгейі 00 изотермадан төмен жатады. Мұндай жағдайда аккумуляция зонасы оң таңбалы температура облысында жатады, осыған орай мұнда бұршақтың өсуі және пайда болуы мүмкін емес.
Көптеген зерттеулер бойынша бұршақты бұлттардың 90-нан 95 жылы жыл мезгілінде, фронт аймағында, әсіресе суық, жай қозғалмалы және окклюзия фронтында, сондай-ақ тропосферадағы суық аймақтарында пайда болатының көреміз. Жылы фронт аймағында антициклон және барикалық жоталарда бұршақ байқалмаған.
Бұршақты бұлттың дамуы және бұршақтың түсуі, көбіне жоғары температурада және жер бетіндегі ылғалдылықтың өсуі кезінде байқалған. Орта және жоғары тропосферадағы вертикальді температура градиенті ылғал адиабатының градиентіне жақын немесе одан асып отырады. Көрсетілген мәндерде тропосферада энергия тұрақсыздығы жоғары, бұл жылы кезде күшті конвективті, бұршақты бұлттың дамуын көрсетеді. Бірақ тұрақсыз энергияның жоғары болуы конвективтті бүлттылықтың, найзағай, нөсердің, бұршақтың дамуы үшін жақсы синоптикалық жағдайлардың қажет екенін көрсетеді. Келесімен түсіндіреміз, жазда жер бетінде циклонның жылы секторында температура және ылғалдылық жоғары болады. Сондай-ақ жылы ауа массасының тұрақсыз энергиясыда үлкен. Бірақ оған қарамастан жазда циклонның жылы секторында ашық, құрғақ, аз бұлтты және ыстық ауа-райы болады. Жеке жылынған жерлерде пайда болатын ауаның шығатын ағымдары онша үлкен емес, әлсіз вертикальді будақ бұлтының дамуына әкеледі. Тек суық фронттың жақындауы мен өтуі жылы ауаның тұрақсыз энергиясын тудырады, конвекция жақсы дамиды, бұршақ құрылу, нөсер, найзағай, дауылдар күшті дамиды. Осыған орай суық фронт күшті конвективтті бұлттылықты дамытады, бұршақтың пайда болуына өте қолайлы. Бұршақты бұлттың пайда болуы және бұршақтың түсуі көп жағдайларда күндізгі уақытта, түнгі кездерде бұршақты бұлттардың болу мүмкіндігі аз, себебі конвекция бұл уақытта болмайды. Тек таулы аудандарда жылы және ылғалды ауа массалары кезінде дамуы мүмкін.
Бұршақ, әсіресе үлкен мөлшердегісі авиацияға және басқа шаруашылыққа да үлкен қауіп төндіреді. Әсіресе ұшу кезіндегі ұшаққа тигізер қауіпі жоғары. Бұршақ диаметрі 1-ден 2 см дейін ұшқыш кабинасы мен қанаттың алдыңғы жағына әсер етеді. Англия және АҚШ-та ұшу кезінде бұршақ диаметрі 0.6- дан 10 см дейін жеткен.
Қазіргі уақытта шет елде бұршақтың пайда болуын зерттейтін көп жағдайлары бар. Ол әдістер ең алдымен шаруашылықта қолданылады. Авиация үшін бұршақ болжамы қажет. Ұшақтың ұшу жолында және басқа салаларда бұршақтың түсуінен қорғауды келесі жағдайлар көрсетіледі:
- бұршақтың түсуі мен бұршақты бұлттың пайда болу уақыты және жері;
- бұршақты бұлттың биіктік шыңы;
- бұршақтың диаметрі;
- бұлттағы бұршақ диаметрінің максималдығы және деңгейі;
- ұшақтың төмендеу зонасында және биіктікте бұршақ мөлшері;
- әртүрлі мөлшердегі бұршақтың күштілігі;
- жердегі максималды бұршақ мөлшері.
2 АЛМАТЫ, ТАЛДЫҚОРҒАН, ҮЛКЕН АЛМАТЫ КӨЛІ СТАНЦИЯЛАРЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫ
- Алматы станциясының физикалық географиялық сипаттамасы
Алматы қаласы Тянь-Шань тау сілемінің алдыңғы қатарлы тізбегіндегі Іле Алатау жотасында орналасқан. Оның басты тізбегі 40-тан 45 км қашықтықта ендік бағытта созылып жатыр.Жотаның жекелеген шыңдары теңіз деңгейінен 3500-нан 4500 м биіктікке жетіп, мұздықтармен жабылған Солтүстік баурайлары өте тік және тасты Баурайдың қатты жырымдалған шатқалдарының орта бөлігі талды өсімдіктермен жабылған, жоғарғы бөлігі Тянь-Шань шыршаларымен айрықшаланады, төменгі бөліктерінде өрік,шие,алма тәрізді жеміс талдары өседі,ал тау бөктерлерінде жеміс жидекті бақшалар бар
Төңіректегі жерлер тегіс, бірақ оңтүстіктен солтүстікке шамалы еңкіш.Кіші өзндер мен тау жылғалары ағып өтетін кішкене жайпақ үстірттер мен таяз сайларға бөлінген.Батыстау 1-ден 1,5 км қашықтықта таяз кіші Алматы өзені ағып жатыр. Одан 2-ден 4 км қашықтықта темір жол елді мекені орналасқан.Шығысқа және солтүстік-шығысқа қарай отырғызылған талды өсімдікті дала бар. 2 километр қашықтықта Қаратұр-Бұлақ атты кішкентай өзен ағып жатыр. Топырақ тау бөтерлерінде ақшылт-сарғылт. Өсімдік жамылғысы бетегелі және жусанды өсімдіктер болып келеді. Суармалы жерлерде жеміс бақтары мен жасанды отырғызылған терек тәрізді талды өсімдіктер бар.
2.2 Талдықорған станциясының физикалық географиялық сипаттамасы
Тірек 18 қазан 1964 жылы Третьеков жауын-шашын өлшегішімен ұйымдастырылды.1965 жылы сәуірде жауын-шашын өлшегіш бұрынғы орнынан солтүстік-батысқа 300 м қашықтыққа орнатылды.
Талды-Сай ауылы ұсақшоқылы ауданда Жақсықон өзенінің жазығында орналасқан.
Қоршаған орта рельефі-қыратты, бөлек орналасқан төмпешік пен таулар бар.
Тіректен солтүстік-батысқа 150 м қашықтықта Жақсықон өзені ағып жатыр. Далалы өсімдіктер өседі. Топырақ қарашірікті, жартылай қарашірікті. Ішкі сулар 5-10 м тереңдікте жатыр. Жауын-шашын өлшегіш ауылдың солтүстік-батыс шетінде орналасқан. Шығысқа қарай 100 м қашықтықта құрылыс бар.
2.3 Үлкен Алматы станциясының физикалық географиялық сипаттамасы
Үлкен Алматы көлінің жанында метеорологиялық бақылау жүргізу 1915 жылы басталып, 1916 жылы дейін жүргізілді. 1915 жылы станция қайта құрылды. Жұмыс кезеңі: 14 шілдеден 1915 жылы-14 қаңтар 1916 жылы, 14 шілде 1925 жылы осы уақытқа дейін. Станция уақыты өзгертілмеген. Станция орын ауыстыру бірнеше рет: 1950, 1951, 1954, 1955 жылдары жүргізілді.
Ауыр тақталы флюгер 1932 ж орналастырылды. 1940 ж қазанда ауыр тақта жеңілге ауыстырылды. Екінші рет ауыр тақтаны 1957 жылы қазанда қайта орналастырылып, 1953 жылы сәуірде Третьяков жауын-шашын өлшегіші бекітілді.
Қоршаған орта үлкен емес жіңішке қазаншұңқырды құрайды. Ол биік таулармен қоршалған Үлкен Алматы өзені солтүстік-солтүстік-шығыстан оңтүстік-оңтүстік-батысқа ағып жатыр. Көлдің беткейлік ауданы 1км2, тереңдігі 40 метр. Көлде балдырлар жоқ, балықтар тіршілік етпейді. Көлдің шығыс және солтүстік жағасы бетондалған, себебі елуінші жылдары көлдің ағысының төменгі бөлігінде гидроэлектростанциялар құрылған болатын.
Үлкен Алматы өзені Қазақстанның Іле-Күнгей-Алатауының таулы аумағында Алматыдан отүстікке 20 км және Іле Алатауының ең биік таулы қыратынан солтүстікке 7-8 км қашықтыққа орналасқан.
Көлдің батыс бөлігінде шыршалы орман, ал оңтүстігінде таулар-тақыр, тасты. Батыста көлге Серке – Бұлақ бұлағы құйылады. Көлден шыға берісінде Үлкен Алматы өзені екі суқұламасын түзеді, оның бірі-көлге жақын, екіншісі-1,5км-ге төмен орналасқан.
Көлден батысқа қарай 3 км Алматы шыңы көтеріледі, оның теңіз деңгейінен биіктігі 3584 м. 5-8 км оңтүстік-батыс, оңтүстік, оңтүстік-шығысқа қарай Іле Алатауына қарай ең биік тау тізбегі өтеді, оның бөлек шыңдары теңіз деңгейінен биіктігі 4000м құрайды. Бұл бағытта тау өзендерін қоректендіретін мұздықтар бар.
Топырағы-тасты, ұсақ тасты, жоғарғы беткейде қарашірікті. Тау беткейінде шыршалы орман. Жан-жағында батпақ жоқ. 1915 жылы бақылау ұйымдастыру кезінде метеорологиялық алаң Үлкен Алматы көлінен 50 м қашықтықта орналасқан болатын. 1925 ж алаң оң жағында орналасқан.
Қаңтарда 1950 ж метеоалаң солтүстік-батысқа 250 м қашықтыққа сол жағаға және 100 м жағадан бұрынғы орнынан 50 м биіктікте орналастырылады. 1951 ж қарашада да бұрынғы орнынан солтүстік-шығысқа 500 м қашықтыққа ауыстырылды, себебі метеоалаңның жанында жарылу жұмыстары жүргізіле басталды. 1954 ж мамырда метеоалаң бұрынғы орнынан шығысқа қарай 16 м қашықтыққа орын ауыстырды, едәуір биіктікте тастан тазартылған жерге бекітілді.
Тамыздың 1955 ж метеоалаң қайтадан оңтүстік-батысқа 500 метрге, бұрынғы орнынан 120 метр биіктікке орналасты. Алаңнан оңтүстік және оңтүстік-батысқа қарай 50 м қашықтықта 15 м биіктікті шырша орналасқан. Топырақ беткейі 15 см тереңдікке дейін қарашірікті, 15-30 см құм, 30-50 см ұсақ тасты. Ішкі сулар 10-15 см тереңдікте жатыр.
Қоршаған орта үлкен емес жіңішке қазаншұңқырды құрайды. Ол биік таулармен қоршалған Үлкен Алматы өзені солтүстік-солтүстік-шығыстан оңтүстік-оңтүстік-батысқа ағып жатыр. Көлдің беткейлік ауданы 1км2, тереңдігі 40 метр. Көлде балдырлар жоқ, балықтар тіршілік етпейді. Көлдің шығыс және солтүстік жағасы бетондалған, себебі елуінші жылдары көлдің ағысының төменгі бөлігінде гидроэлектростанциялар құрылған болатын.
3 АЛМАТЫ, ТАЛДЫҚОРҒАН, ҮЛКЕН АЛМАТЫ КӨЛІ СТАНЦИЯЛАРЫНДАҒЫ БҰРШАҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
3.1 Алматы станциясы бойынша бұршақтың таралуының метеорологиялық жағдайы
Алматы станциясы бойынша бұршақтың таралуын қарастырған кезде он бес жылдық мәліметтер алынды. Сол мәліметтер бойынша есептеулер жүргізілді. Мәліметтерден анықталғандай отыз жылда бұршақтың таралуы жирма үш рет болған. Осы бұршақтың түсуі қоршаған ортаға тигізер зияны көп. Әсіресе ауылшаруашылығына, егістікке, бау-бақшаға өте үлкен зиян келтіреді.
Бұршақ көбіне будақ, будақ жауын бұлттарынан жауады. Осы алынған мәліметтер бойынша бұршақтың таралуына талдау жасай отырып, бұршақтың мезгіл бойынша таралуын, жауу ұзақтығын, тәулік жүрісінің таралуын бақылап оған талдау жасадым. Оларды кесте түрінде және есептеулер түрінде көрсеттім. Бұршақтың климаттық жағдайына келер болсақ, осы бұршақтың жауу ұзақтығы,мезгіл бойынша таралуы, тәуліктік жүрісі кіреді. Міне, осы жағдайлардықарастырып талдаулар, есептеулер жүргіздім.
Бұршақ әр түрлі тығыздықты, мұз қабыршықты, шар тәрізді бөлшектер. Сол бөлшектердің радиусы бірден жиырма бес милиметрге дейін өзгереді.
Бұршақтар будақ-жаңбыр бұлттарынан жауады, яғни тамшылардың қату салдарынан және судың салқындаған тамшыларының жарма түйіршіктерімен қосылу нәтижесінде пайда болады. Бұршақтардың массаы кейде үш жүз грамға дейін жетеді. Бұршақтар ақ күңгірт ядродан және әрі қарай қаптайтын мұздың мөлдір және бұлыңғыр қабаттардан тұрады.
Бұршақтардың пайда болуы үшін бұлттардың үлкен сулылығы қажет,сондықтан бұршақ қоңыржай ендіктерде жауады, ал үлкен қарқындылықпен тропиктерде, полярлы ендіктерде бұршақ байқалмайды.
Бұршақ-бұлт бауырында түзіліп жер бетіне түсетін жауынның түрі. Мұз қабық оралған осы қар жентектері көп жағдайда жұмыр формада кездеседі.
Бұршақтар бұлттардың белгілі-бір түрінен ғана найзағай ойнауына себеп болатын будақ жауын бұлттармен жүргізіледі.
Бұршақты бұлттың дамуы жылы ауаның бөлек көпіршігі түрінде басталатыны анықталған. Олар жоғары көтеріліп қосылады да конвективтік бұлт пайда бола бастайды. Осы бұлтта жоғары бағытталған ағынның жылдамдығы бір деңгейге дейін күшейеді, осы деңгейде максимальді жылдамдықты құрайды. Осы деңгейден жоғары ылғалсұйық және қатты күйінде жиналады және осы жерде ірі тамшылы аумақ қалыптасады. Осы аумақта бөлшектердің өсуі төменнен майда және ірі тамшылардың тасымалдануы арқылы өтеді. Зерттеулердің көрсетуі бойынша егер де осы аумақтың төменгі шекарасында минус 25 0С шамасында температуралар байқалса, онда төменнен келген барлық тамшылар қатып қалады. Сондықтан бұршақ пайда болу үшін ең қолайлы жағдайлар аумақтың төменгі шекарасында температура 0 0С болу керек, ал жоғарғы шекарасында минус 25 0С шамасында болу керек. Осы кезде аумақтың төменгі бөлігі қатты салқындаған тамшылардан тұрады, ал жоғарғы жағы кристалдан тұрады. Осындай жағдай болған кезде кристалдар жоғарыдан төменге құлағанда тамшылармен соқтығысады, мұз жармасы пайда болады, ол тамшылармен соқтығысқанда майда бұршақ пайда болады.
Бұршақтың құрылуымен бірге күшті жел байқалса, жер бетіне алдымен сұйық жауын-шашын,ұсақ бұршақ, сосын ірі бұршақ жауады. Бұршақтың түсу кезінде жер бетінде әрдайым бұршақ қабаты құрылады.
Енді бұршақтың және бұршақты бұлттың пайда болуының метеорологиялық жағдайын толықтыра келе, келесініні қарастырамыз. Суық фронт зонасында, онда әсіресе бұршақты бұлттың дамуы және бұршақтың жерге түсуі көрінеді. Суық фронтта жылы ауа массасының динамикалық көтерілуі және осы көтерілу ауаның суықтануына әкеледі, оның толық қанығуына және су буының конденсациялануына мүмкіндік береді. Конденсация жылуының бөлінуі, әдеттегі ауаның бірнеше градусқа жылынуына әкеледі. Жылы, жеңіл ауа әдетте жоғары көтеріледі. Одан ары деңгеиінің көтерілуі конденсация ылғалдылығымен конденсация жылуының бөлінуі кезінде жүреді. Бұлттылық ауасы қоршаған ортаға қарағанда жылырақ болады. Қозғалуы мен жылылығына байланысты жылдамдықтың өсуі жоғары қарай бағытталып, бұлттарда конвективті күшті ағындар дамиды. Ағынның кенетикалық энергиясы жылы ауаның тұрақсыз энергиясын дамытады. Бұлтта бұл ағындар 10 км созылады.
Бұршақтың максималды мөлшері бұлттағы нольдік изотерма деңгеиінде болады. Бұл жерде ол екі, үш есе үлкен болады. Нольдік изотермадан төмен кезінде ол еріп, кішірейеді. Егер нольдік изотерма бұлтта 3,5 және 4 км және одан жоғары кезде, бұршақ диаметрі 1-ден 1,5см дейін болады. Өте үлкен бұршақтарда жылдамдығы үлкен және аз уақыт ішінде, оң температура зонасына өтеді. Сонымен, зерттеу бойынша күшті конвективтті бұлттылықта бұршақ болады.
3.1.1 Бұршақтың мезгіл бойынша пайда болуы
Алынған он бес жылдық мәліметтер бойынша бұршақтың түсуі 13 рет байқалған. Яғни 1983, 1984, 1985, 1986, 1987, 1990, 1992, 1993, 1995, 1996, 1997 жылдары /кесте 1/.
Кесте 1. Алматы станциясында бұршақтың мезгіл бойынша таралуы
|
Айлар |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
Барлығы |
||
|
жылдар |
|||||||||||||||
|
1983 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
1984 |
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
Кесте 1 жалғасы |
|||||||||||||||
|
1985 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
1986 |
|
|
|
|
2 |
|
1 |
|
|
|
|
|
3 |
||
|
1987 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
1988 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1989 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1990 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
1 |
||
|
1991 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1992 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
1 |
||
|
1993 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
1994 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1995 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
1996 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
1997 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
Барлығы |
— |
— |
1 |
— |
5 |
4 |
1 |
2 |
— |
— |
— |
— |
13 |
||
Кестеден көріп тұрғанымыздай бұршақтың түсуі көбіне көктем және жаз айларында байқалған, күз және қыс айларында болмаған. Көктемде наурыз айларында ең азы 1 рет байқалған, ал сәуірде 4 рет болса, мамырда 5 рет болған. Ең көп болуы жаз айларында маусымда 4 рет байқалған,ал шілдеде және тамыз айларында 3 рет болған. Кестеде көріп отырғандай бұршақтың көп түсуі мамырда болған. Бұған негізгі себеп осы кезде конвекция жақсы дамыған, стратификация тұрақсыз болған. Конвекция дегеніміз-қатты қызған беткейдің үстінде жоғары бағытталған ауа қозғалысы. Конвекция жер бетінің біркелкілігіне және атмосфераның жылулық стартификация жағдайына, яғни оның тұрақсыздық дәрежесіне бағынышты. Егер конвекция деңгейі конденсация деңгейінен жоғары жатса конвективті бұлт құрылады және оның вертикальді қалыңдығы сол екі деңгейдің биіктік айырмашылығына байланысты болады. Осылайша будақ жіңішке , будақ орташа, будақ қалың, будақ жауын бұлттары құрылады. Егер қалың будақ бұлты тез ұлғайып оның шыңы қату деңгейінен асса, бұлттың жоғарғы жағы кристалды құрылымды тәжі ұқсап дамиды, яғни будақ жауын бұлтына айналады. Осы кристалды тәжде бұршақ түіршегі дамиды. Будақ бұлттар негізінен жылы кезеңде ғана құрылады, сондықтан мен талдау жасаған кестеде және бақылау бойынша бұршақтың көп түсуі осы жылы мезгілде,маусымда байқалған. Ал күз және қыс кезінде болмауы, қыстың күні будақ бұлттары өте сирек байқалады. Сондай-ақ конвекйия қарқынды болады, будақ жауын бұлттарының вертикальді ұзындығына байланысты.
3.1.2 Бұршақтың жауу ұзақтығы
Келесі кестеде бұршақ жауу ұзақтығы туралы сандық мәліметтер берілген /кесте 2/.
Кесте 2. 1983-1997 жылдар аралығында бұршақ қайталанушылығы
|
Минуттар |
0-2 |
3-5 |
5-7 |
7-9 |
9-11 |
11-13 |
13-15 |
15-17 |
17-19 |
19-21 |
|
Жылдар |
||||||||||
|
1983 |
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1984 |
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1985 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1986 |
1 |
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1987 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1988 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1989 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1990 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1991 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1992 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1993 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1994 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1995 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1996 |
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1997 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Барлығы |
14 |
4 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
Кестеде көрсетілгендей бұршақтың жауу ұзақтығына келер болсақ, талдау бойынша ең көбі 2 минут аралығында болған. 2 минуттан асатын 14 рет болған.
3.1.3 Бұршақтың тәуліктік жүрісі
Бұл кестеде бұршақтың әр күндегі тәуліктік жүрісінің ұзақтығы көрсетілген /кесте 3/.
Кесте 3. Бұршақтың тәуліктік жүрісі
|
Жыл |
Сағат күн |
0-3 |
3-6 |
6-9 |
9-12 |
12-15 |
15-18 |
18-21 |
21-24 |
|
1983 |
28.06 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
1984 |
22.03 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
1985 |
11.06 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
1986 |
20.05 |
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
27.05 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
10.05 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
1987 |
05.06 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
1990 |
30.08 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
Кесте 3 жалғасы |
|||||||||
|
1992 |
23.08 |
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
1993 |
03.05 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
1995 |
23.05 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
1996 |
29.05 |
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
1997 |
11.06 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
Барлығы |
|
— |
— |
— |
2 |
3 |
6 |
1 |
1 |
Кестеде байқалғандай Алматы станциясында бұршақтың пайда болуы түнгі сағатта байқалмаған. Тәулік бойынша сағат 900-де және ең көбі түстен кейінгі сағаттарда болған. Бұған себеп конвекция жақсы дамыған, бұршақтьң пайда болуына қолайлы жағдай болған және тұрақсыз стратификация болған.
Тұрақсыз стратификация дегеніміз егер атмофераның вертикальді градиенті адиабатты түрде жоғары көтіріліп келе жатқан ауа бөлшегінің градиентінен үлкен болса атмосферада тұрақсыз теңдік орнығады.
3.2 Талдықорған станциясы бойынша бұршақтың таралуының метеорологиялық жағдайы
Талдықорған станциясы бойынша бұршақтың таралуын қарастырған кезде он бес жылдық мәліметтер алынды. Сол мәліметтер бойынша есептеулер жүргізілді. Мәліметтерден анықталғандай он бес жылда бұршақтың таралуы төрт рет болған.
Бұршақ көбіне будақ, будақ жауын бұлттарынан жауады. Осы алынған мәліметтер бойынша бұршақтың таралуына талдау жасай отырып, бұршақтың мезгіл бойынша таралуын, жауу ұзақтығын, тәулік жүрісінің таралуын бақылап оған талдау жасадым. Оларды кесте түрінде және есептеулер түрінде көрсеттім. Бұршақтың климаттық жағдайына келер болсақ, осы бұршақтың жауу ұзақтығы, мезгіл бойынша таралуы, тәуліктік жүрісі кіреді. Міне, осы жағдайлардықарастырып талдаулар, есептеулер жүргіздім.
Бұршақ әр түрлі тығыздықты, мұз қабыршықты, шар тәрізді бөлшектер. Сол бөлшектердің радиусы бірден жиырма бес милиметрге дейін өзгереді.
Бұршақтар будақ-жаңбыр бұлттарынан жауады, яғни тамшылардың қату салдарынан және судың салқындаған тамшыларының жарма түйіршіктерімен қосылу нәтижесінде пайда болады. Бұршақтардың массас ыкейде үш жүз грамға дейін жетеді. Бұршақтар ақ күңгірт ядродан және әрі қарай қаптайтын мұздың мөлдір және бұлыңғыр қабаттардан тұрады.
Бұршақтардың пайда болуы үшін бұлттардың үлкен сулылығы қажет,сондықтан бұршақ қоңыржай ендіктерде жауады, ал үлкен қарқындылықпен тропиктерде, полярлы ендіктерде бұршақ байқалмайды.
Бұршақ-бұлт бауырында түзіліп жер бетіне түсетін жауынның түрі. Мұз қабық оралған осы қар жентектері көп жағдайда жұмыр формада кездеседі.
Бұршақтар бұлттардың белгілі-бір түрінен ғана найзағай ойнауына себеп болатын будақ жауын бұлттармен жүргізіледі.
Бұршақты бұлттың дамуы жылы ауаның бөлек көпіршігі түрінде басталатыны анықталған. Олар жоғары көтеріліп қосылады да конвективтік бұлт пайда бола бастайды. Осы бұлтта жоғары бағытталған ағынның жылдамдығы бір деңгейге дейін күшейеді, осы деңгейде максимальді жылдамдықты құрайды. Осы деңгейден жоғары ылғалсұйық және қатты күйінде жиналады және осы жерде ірі тамшылы аумақ қалыптасады. Осы аумақта бөлшектердің өсуі төменнен майда және ірі тамшылардың тасымалдануы арқылы өтеді. Зерттеулердің көрсетуі бойынша егер де осы аумақтың төменгі шекарасында минус 25 0С шамасында температуралар байқалса, онда төменнен келген барлық тамшылар қатып қалады. Сондықтан бұршақ пайда болу үшін ең қолайлы жағдайлар аумақтың төменгі шекарасында температура 0 0С болу керек, ал жоғарғы шекарасында минус 25 0С шамасында болу керек. Осы кезде аумақтың төменгі бөлігі қатты салқындаған тамшылардан тұрады, ал жоғарғы жағы кристалдан тұрады. Осындай жағдай болған кезде кристалдар жоғарыдан төменге құлағанда тамшылармен соқтығысады, мұз жармасы пайда болады, ол тамшылармен соқтығысқанда майда бұршақ пайда болады.
Бұршақтың құрылуымен бірге күшті жел байқалса,жер бетіне алдымен сұйық жауын-шашын,ұсақ бұршақ, сосын ірі бұршақ жауады. Бұршақтың түсу кезінде жер бетінде әрдайым бұршақ қабаты құрылады.
Енді бұршақтың және бұршақты бұлттың пайда болуының метеорологиялық жағдайын толықтыра келе, келесініні қарастырамыз. Суық фронт зонасында, онда әсіресе бұршақты бұлттың дамуы және бұршақтың жерге түсуі көрінеді. Суық фронтта жылы ауа массасының динамикалық көтерілуі және осы көтерілу ауаның суықтануына әкеледі, оның толық қанығуына және су буының конденсациялануына мүмкіндік береді. Конденсация жылуының бөлінуі, әдеттегі ауаның бірнеше градусқа жылынуына әкеледі. Өте жылы, жеңіл ауа әдетте жоғары көтеріледі. Одан ары деңгеиінің көтерілуі конденсация ылғалдылығымен конденсация жылуының бөлінуі кезінде жүреді. Бұлттылық ауасы қоршаған ортаға қарағанда жылырақ болады. Қозғалуы мен жылылығына байланысты жылдамдықтың өсуі жоғары қарай бағытталып, бұлттарда конвективті күшті ағындар дамиды. Ағынның кенетикалық энергиясы жылы ауаның тұрақсыз энергиясын дамытады. Бұлтта бұл ағындар 10 км созылады.
Бұршақтың максималды мөлшері бұлттағы нольдік изотерма деңгеиінде болады. Бұл жерде ол екі, үш есе үлкен болады. Нольдік изотермадан төмен кезінде ол еріп, кішірейеді. Егер изотерма 0 бұлтта 3,5 және 4 км және одан жоғары кезде, бұршақ диаметрі 1-ден 1,5см дейін болады. Өте үлкен бұршақтарда жылдамдығы үлкен және аз уақыт ішінде, оң температура зонасына өтеді.
Зерттеулердің көрсетуі бойынша егер де осы аумақтың төменгі шекарасында минус 25 0С шамасында температуралар байқалса, онда төменнен келген барлық тамшылар қатып қалады. Сондықтан бұршақ пайда болу үшін ең қолайлы жағдайлар аумақтың төменгі шекарасында температура 0 0С болу керек, ал жоғарғы шекарасында минус 25 0С шамасында болу керек. Осы кезде аумақтың төменгі бөлігі қатты салқындаған тамшылардан тұрады, ал жоғарғы жағы кристалдан тұрады. Осындай жағдай болған кезде кристалдар жоғарыдан төменге құлағанда тамшылармен соқтығысады, мұз жармасы пайда болады, ол тамшылармен соқтығысқанда майда бұршақ пайда болады.
3.2.1 Бұршақтың мезгіл бойынша пайда болуы
Алынған он бес жылдық мәліметтер бойынша бұршақтың түсуі, төрт рет байқалған. Яғни 1993, 1994 жылдары /кесте 4/.
Кесте 4. Талдықорған станциясында бұршақтың мезгіл бойынша таралуы
|
Айлар |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
Барлығы |
||
|
жылдар |
|||||||||||||||
|
1983 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1984 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1985 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1986 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1987 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1988 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1989 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1990 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1991 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1992 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
— |
||
|
1993 |
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
2 |
||
|
1994 |
|
|
|
2 |
|
|
1 |
|
|
|
|
|
3 |
||
|
1995 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
1996 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
1997 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
Барлығы |
|
|
|
2 |
|
|
3 |
|
|
|
|
|
5 |
||
Кестеден көріп тұрғанымыздай бұршақтың түсуі көбіне көктем және жаз айларында байқалған, күз және қыс айларында болмаған. Көктемде сәуір айларында ең азы 2 рет байқалған, ал наурызда, мамырда, маусымда тіпті болмаған. Ең көп көп болуы жаз айларында шілдеде 3 рет байқалған,ал шілдеде және тамыз айларында бұл он бес жылда байқалмаған. Кестеде көріп отырғандарыңыздай бұршақтың көп түсуі шілдеде болған. Бұның себебі, яғни жалпы бұршақтың он бес жылда өте аз рет байқалуының себебі, Талдықорған станцияы далалы жазықтықта орналасқан. Бұл конвективті бұлттардың түзілуіне өте қолайсыз, себебі бұл жағдайда конвекция дамымайды
3.2.2 Бұршақтың жауу ұзақтығы
Келесі кестеде бұршақ жауу ұзақтығы туралы сандық мәліметтер берілген /кесте 5/.
Кесте 5. 1983-1997 жылдар аралығында бұршақ қайталанушылығы
|
Минуттар |
0-2 |
3-5 |
5-7 |
7-9 |
9-11 |
11-13 |
13-15 |
15-17 |
17-19 |
19-21 |
|
Жылдар |
||||||||||
|
1983 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1984 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1985 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1986 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1987 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1988 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1989 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1990 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1991 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1992 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1993 |
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1994 |
|
|
|
1 |
1 |
|
1 |
|
|
|
|
1995 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1996 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1997 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Кестеде көрсетілгендей бұршақтың жауу ұзақтығына келер болсақ, талдау бойынша ең көбі 9-15 минут аралығында болған. 2 рет 5 минут байқалған.
3.2.3 Бұршақтың тәуліктік жүрісі
Бұл кестеде бұршақтың әр күндегі тәуліктік жүрісінің ұзақтығы көрсетілген /кесте 6/.
Кесте 6. Бұршақтың тәуліктік жүрісі
|
Жыл |
Сағат күн |
0-3 |
3-6 |
6-9 |
9-12 |
12-15 |
15-18 |
18-21 |
21-24 |
|
1983 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1984 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1985 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1986 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Кесте 6 жалғасы |
|||||||||
|
1987 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1990 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1992 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1993 |
9.07 21.07 |
|
|
|
1 |
1 |
|
|
|
|
1994 |
17.04 14.07 |
|
|
|
|
|
1
|
1 |
|
|
1996 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1997 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Кестеде байқалғандай Талдықорған станциясында бұршақтың пайда болуы түнгі сағатта байқалмаған. Тәулік бойынша сағат 900-де және ең көбі түстен кейінгі сағаттарда болған. Бұған себеп конвекция жақсы дамыған, бұршақтьң пайда болуына қолайлы жағдай болған және тұрақсыз стратификация болған.
Тұрақсыз стратификация дегеніміз егер атмофераның вертикальді градиенті адиабатты түрде жоғары көтіріліп келе жатқан ауа бөлшегінің градиентінен үлкен болса атмосферада тұрақсыз теңдік орнығады.
3.3 Үлкен Алматы станциясы бойынша бұршақтың таралуының метеорологиялық жағдайы
Ал, енді келесі станцияның бұршақтың метеорологиялық сипаттамасын қарастырайық.
3.3.1 Бұршақтың мезгіл бойынша пайда болуы
Алынған он бес жылдық мәліметтер бойынша бұршақтың түсуі 103 рет байқалған. Яғни 1982, 1983, 1984, 1985, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1993, 1995, 1996, 1997 жылдары /кесте 7/.
Кесте 7. Үлкен Алматы станциясында бұршақтың мезгіл бойынша таралуы
|
Айлар |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
Барлығы |
||
|
жылдар |
|||||||||||||||
|
1982 |
|
|
|
|
|
4 |
1 |
|
1 |
|
|
|
6 |
||
|
1983 |
|
|
|
|
4 |
4 |
5 |
3 |
|
|
|
|
16 |
||
|
1984 |
|
|
|
|
|
2 |
|
2 |
|
|
|
|
4 |
||
|
1985 |
|
|
|
|
2 |
6 |
3 |
3 |
|
|
|
|
14 |
||
|
1986 |
|
|
|
|
2 |
4 |
4 |
|
|
|
|
|
10 |
||
|
1987 |
|
|
|
|
1 |
2 |
|
|
|
|
|
|
3 |
||
|
1988 |
|
|
|
|
2 |
2 |
4 |
4 |
|
|
|
|
12 |
||
|
1989 |
|
|
|
|
|
2 |
4 |
2 |
|
|
|
|
8 |
||
|
Кесте 7 жалғасы |
|||||||||||||||
|
1990 |
|
|
|
|
|
|
6 |
|
|
|
|
|
6 |
||
|
1991 |
|
|
|
|
|
1 |
1 |
|
|
|
|
|
2 |
||
|
1992 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
1993 |
|
|
|
|
3 |
1 |
3 |
2 |
|
|
|
|
9 |
||
|
1995 |
|
|
|
|
3 |
|
3 |
2 |
|
|
|
|
8 |
||
|
1996 |
|
|
|
|
1 |
1 |
|
1 |
|
|
|
|
3 |
||
|
1997 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
1 |
||
|
Барлығы |
— |
— |
— |
— |
19 |
30 |
34 |
19 |
1 |
— |
— |
— |
103 |
||
Кестеден көріп тұрғанымыздай бұршақтың түсуі көбіне көктем және жаз айларында байқалған, қыс айларында болмаған. Күзде ең азы 1 рет байқалған, ал көктемнің және жаз соңында 19 рет болған. Ал ең көп рет маусым мен шілде айларында байқалған. Яғни, ең көп болуы жаз айларында. Кестеде көріп отырғандай бұршақтың көп түсуі шілде болған. Бұған негізгі себеп осы кезде конвекция жақсы дамыған, стратификация тұрақсыз болған. Конвекция дегеніміз-қатты қызған беткейдің үстінде жоғары бағытталған ауа қозғалысы. Конвекция жер бетінің біркелкілігіне және атмосфераның жылулық стартификация жағдайына, яғни оның тұрақсыздық дәрежесіне бағынышты. Егер конвекция деңгейі конденсация деңгейінен жоғары жатса конвективті бұлт құрылады және оның вертикальді қалыңдығы сол екі деңгейдің биіктік айырмашылығына байланысты болады. Осылайша будақ жіңішке , будақ орташа, будақ қалың, будақ жауын бұлттары құрылады. Егер қалың будақ бұлты тез ұлғайып оның шыңы қату деңгейінен асса, бұлттың жоғарғы жағы кристалды құрылымды тәжі ұқсап дамиды, яғни будақ жауын бұлтына айналады. Осы кристалды тәжде бұршақ түіршегі дамиды. Будақ бұлттар негізінен жылы кезеңде ғана құрылады, сондықтан мен талдау жасаған кестеде және бақылау бойынша бұршақтың көп түсуі осы жылы мезгілде,маусымда байқалған. Ал күз және қыс кезінде болмауы, қыстың күні будақ бұлттары өте сирек байқалады. Сондай-ақ конвекция қарқынды болады, будақ жауын бұлттарының вертикальді ұзындығына байланысты. Басқа станциялармен салыстырғанда осы станцияда бұршақтың көп болу себебі, көлде булану жоғарғы температура салдарынан булану өте көп мөлшерде жүреді және де бұл конвективті бұлттардың түзілуіне себепші болады.
3.3.2 Бұршақтың жауу ұзақтығы
Келесі кестеде бұршақ жауу ұзақтығы туралы сандық мәліметтер берілген /кесте 8/.
Кесте 8. 1982-1997 жылдар аралығында бұршақ қайталанушылығы
|
Минуттар |
0-2 |
3-5 |
5-7 |
7-9 |
9-11 |
11-13 |
13-15 |
15-17 |
17-19 |
19-21 |
|
Жылдар |
||||||||||
|
1982 |
|
5 |
2 |
|
|
1 |
1 |
1 |
|
1 |
|
1983 |
|
1 |
4 |
2 |
2 |
2 |
1 |
1 |
|
|
|
1984 |
|
1 |
1 |
1 |
|
|
|
1 |
|
|
|
1985 |
|
|
|
1 |
|
2 |
1 |
4 |
|
|
|
1986 |
1 |
2 |
|
|
2 |
|
3 |
|
|
|
|
1987 |
1 |
|
5 |
|
1 |
1 |
|
|
|
|
|
1988 |
|
2 |
|
5 |
|
1 |
3 |
|
|
|
|
1989 |
|
1 |
|
2 |
|
3 |
1 |
1 |
|
|
|
1990 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
1 |
1 |
|
|
|
1991 |
|
1 |
|
3 |
4 |
1 |
|
1 |
|
|
|
1992 |
1 |
1 |
|
|
2 |
1 |
1 |
|
1 |
|
|
1993 |
4 |
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
1994 |
1 |
|
2 |
3 |
|
1 |
1 |
3 |
|
|
|
1995 |
1 |
|
|
1 |
2 |
2 |
|
|
|
|
|
1996 |
|
1 |
|
4 |
|
|
5 |
|
|
|
|
1997 |
1 |
2 |
|
|
3 |
4 |
1 |
1 |
|
|
Кестеде көрсетілгендей бұршақтың жауу ұзақтығына келер болсақ, талдау бойынша ең көбі 2 минут аралығында болған. Дегенмен, бұл көлдің жанындағы станциясы болғандықтан басқа станцияларға қарағанда 9-20 минут аралығында да болған.
3.3.3 Бұршақтың тәуліктік жүрісі
Бұл кестеде бұршақтың әр күндегі тәуліктік жүрісінің ұзақтығы көрсетілген /кесте 9/.
Кесте 9. Бұршақтың тәуліктік жүрісі
|
Жыл |
Сағат күн |
0-3 |
3-6 |
6-9 |
9-12 |
12-15 |
15-18 |
18-21 |
21-24 |
|
1982 |
5.06 6.06 12.06 5.07 17.09 |
|
|
|
1
1 1 |
|
1 1
|
|
|
|
1983 |
28.05 29.05 3.06 4.06 2.07 3.07 16.07 20.07 23.07 8.08 |
|
|
|
1
1 1 |
1
1
1 1 1 |
1 1 |
|
|
|
1984 |
17.06 28.06 31.08 1.08 |
1
|
|
|
1 |
1
1 |
1 |
|
|
|
1985 |
07.03 22.05 6.06 7.06 9.06 06.07 7.07 7.08 8.08 21.08 |
|
|
1 |
1
1 1 |
1
1 1 1 1 |
1 |
|
1 |
|
1986 |
09.05 14.06 15.06 29.06 08.07 09.07 10.07 |
|
|
|
1
1 1 |
1
1 1 1 |
|
|
|
|
1987 |
17.05 5.06 7.06 |
|
|
|
1 |
|
1
1 |
|
|
|
1988 |
13.05 26.05 11.06 22.06 16.07 22.07 2.08 19.08 24.08 |
|
|
|
1
1 1 |
1 1 1 1 |
1 1 |
|
|
|
1989 |
17.06 27.06 11.07 14.07 18.07 19.07 24.08 |
1 |
1 |
|
1 |
1 1 |
1 1 |
|
|
|
1990 |
12.07 15.07 17.07 23.07 26.07 28.07 |
1 1 1 |
1 1 |
|
|
|
1 |
|
|
|
1991 |
10.06 23.07 |
|
1 |
|
|
|
1 |
|
|
|
1992 |
24.05 |
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
1993 |
31.06 12.07 17.07 14.08 20.05 29.05 31.05 29.07 1008 |
|
1 1 |
|
|
1 1 1 |
1
1 1 1 |
|
|
|
1995
|
6.05 1205 14.05 8.07 9.07 27.07 5.08 7.08 |
|
|
|
|
1
1 1 1 1 |
1 1 1 |
|
|
|
1996 |
22.05 22.06 4.08 |
|
|
|
1 |
|
1 1 |
|
|
|
1997 |
29.06 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
Кестеде байқалғандай Үлкен Алматы станциясында бұршақтың пайда болуы түнгі сағатта сирек байқалған. Тәулік бойынша сағат 900-де және ең көбі 12, 15, 18 түстен кейінгі сағаттарда болған. Бұған себеп конвекция жақсы дамыған, бұршақтьң пайда болуына қолайлы жағдай болған және тұрақсыз стратификация болған.
3.4 Бұршақтың пайда болуына жақын ауа температурасы
Жалпы алғанда, бұршақ теріс таңбалы температура кезінде пайда болмайды. Ерекше жағдайларда болмаса , көбінесе бұршақ оң таңбалы температурда пайда болады. Алынған мәліметтерді кестеден көре аламыз /кесте 10/.
Кесте 10. Бұршақтың пайда болуына жақын ауа температурасы
|
Температура аралығы |
% |
|
8.9-11.1 |
9.5 |
|
11.2-13.4 |
14.3 |
|
13.5-15.7 |
4.8 |
|
15.8-18.0 |
14.3 |
|
18.1-20.3 |
33.3 |
|
20.4-22.6 |
14.3 |
|
22.7-24.9 |
14.8 |
|
25.0-25.7 |
4.8 |
Кестеде көрсетілгендей, бұршақтың пайда болуына жақын уақыттағы ауа температурасы 8,9 0С-тан 25,7 0С-қа дейін өзгерген. Ең көп бұршақ болған кездегі температура 18 0С-200С аралығында болған . Осы температура кезінде конвекцияның дамуы үшін қолайлы жағдайлар болған. Мәліметтерде берілгенімен теріс таңбалы температурада бұршақ кездеспеген.
4 БҰРШАҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ СИНОПТИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қазіргі уақытта бізде және шетелде бұршақ пайда болуның бірнеше гипотезалары бар. Бірақ олардың ешқайсысы толық түсінік бермейді. Ол ауа-райы құбылыстарының конвективтілінін зерттеудегі қиындықтармен-найзағай, шквал, бұршақ және нөсермен байланысты.
Біздің бұршақты болжаудағы әдістерде пайда болу гипотезаның келесілері кіреді:
- Күшті конвективті бұлттардың дамуы қолайлы жағдайларда болады-синоптикалық, термогигрометриялық және термодинамикалық.
- Св бұршақтың даму механизмі-бірнеше өзгерулермен және қосымшалармен байланысты.
Термогигрометриялық және термодинамикалық жағдайы, бұршақты бұлттардың дамуы және бұршақтың жерге түсуі,көбіне төменгі тропосферада және жер бетіндегі ылғалдылық пен температураның өсу мәндерінде байқалады. Бірақта, оған қарамастан циклонның жылы секторында жазда күндізгі уақытта ашық, аз бұлтты, құрғақ және ыстық ауа-райы басым. Шығатын ауа ағымдары жеке дамиды,жер бетіндегі басқа аудандарда аздап жылынған,кішкене дамитын, жәй дамыған вертикальді бұлттың ауа-райы. Орта және жоғарғы тропосферада температураның вертикальді градиенті ылғал адиабатты гардиенттен асып және жақын болған. Бұл мәндерде тұрақсыздық энергиясы тропосферада жоғары, осының бірі жаз уақытында күшті конвективті бұлттылықтың дамуына жағдай жасайды. Бірақта тұрақсыз энергияның ауа ағымында мәнділігі аз энергияның күшті конвективті бұлт, бұршақ, нөсер,шквал түрінде қалыптасуына аз энергияның жақсы қалыптасуына синоптикалық жағдай қажет.
Жазда құрлықта күндізгі уақытта циклонның жылы секторында, жер бетіндегі температура жоғары ылғалдылық мәніде жоғары. Жылы ауа массасының тұрақсыз энергиясы да жоғары. Бірақта, оған қарамастан циклонның жылы секторында жазда күндізгі уақытта ашық, аз бұлтты, құрғақ және ыстық ауа-райы басым. Шығатын ауа ағымдары жеке дамиды,жер бетіндегі басқа аудандарда аздап жылынған,кішкене дамитын, жәй дамыған вертикальді бұлттың ауа-райы. Бірақта, оған қарамастан циклонның жылы секторында жазда күндізгі уақытта ашық, аз бұлтты, құрғақ және ыстық ауа-райы басым. Тек суық фронттың жақындауы және өтуі ауа-райын жылы ауа массаларындағы тұрақсыз энергияға әкеледі.
Ауа-райы картасын бұршақты және бұршақсыз күндерді анализі көрсеткендей,бұршақты бұлттың дамуына келесі жағдайлар керек:
- Суық фронтта, әсіресе толқынды әректтестіктің жоғарысына жақын, оккмозия нүктесінің мңында оның жылдамдығының 30-дан 40 км, сағатына орын ауыстыруы және одан көп.Бұршақты бұл әдетте суық фронт ауықуынан 50 км ауытқуы тізгіні түрінде таралған. Суық фронттың жылдамдығының азаюының ауысуы және бұршақты бұлттың дамуындағы циклонды ортадан алшақтануы және бұршақтың дамуының азаюы. Суық фронттың жылдадығының ауытқуы 10 км, сағатына және бұршақ болуы кей жағдайда.
- Толқынды әрекеттестіктегі аз жылжымалы фронт, жылдамығы 30-дан40 км, сағатына фронттан ары ауытқиды. Бұршақты бұлттар суық фронт толқында дамиды және оның жергіліктіжеріне тізгін тәрізді таралады. Толқын қозғалысының жылдамдығы көп болған сайын, бұршақты бұлттардың дамуы мүмкін. Толқын қозғалысының жылдамдығы азайғанда бұршақты бұлттардың даму мүмкіндігі азаяды.
- Окклюзия фронты, әсіресе окклюзия нүктесінің ауданында және циклон ортасында ,оның жылдамдығының 30-дан 40 км, сағатына қозғалуында.Бұршақты бұлттар әдетте,оның жергілікті жағдайына байланысты тізбек тәрізді суық фронттарда орналасады. Окклюзия фронты ауысуы кезіндегі жылдамдығының азаюының бұршақ бұлтының дамуы азаяды және оның жылдамдығы 10 км сағатына және бұршақ болу ықтималдылығы аз
- Циклонның жылы секторында терең емес барикалық жыраның немесе жер картасында аз градиентті барикалық аудандағы антициклон периферисы. Бұл жыра АТ850 және АТ700 карталарында да көрінеді. Жырада бір мезетті изобаралармен сызылған жоғары температура және шық нүктесі 8-ден 100 С дейін және одан жоғарлауы күшті конвективтті бұлттылықты дамытады. Синоптик бұл жағдайда күндізгі және кешкі карталарда циклонның жылы секторында окклюзия фронтын жүргізеді.
- Тропосферадағы суық ошағының алдыңғы және орталығы.
Талдаулар көрсеткендей, бұршақты бұлт және жер бетіне бұршақтың түсуі күндіз көп болған, көбін сағат 15 пен 18 аралығы. Кешкі және түнгі,таңертеңгі уақыттарда бұршақтың пайда болуының синоптикалық жағдайының болу мүмкіндігі аз, себебі термикалық конвекция бұл мерзімде болмайды. Тек таулы аудандарда жылы және ылғал ауа массаларының өтуі кезінде ауаның динамикалық көтерілуі нәтижесінде будақ жауын бұлты найзағаймен, нөсермен, бұршақпен байланысты дамиды. Кейбір жағдайларда, белсенді процестер кезінде, яғни толқындық қозғалулар мен суық фронттың жылжу жылдамдығы 50-ден 60 км сағатына болғанда бұршақтың түсуі байқалады.
1994 жылы 30 мамырдағы Үлкен Алматы станциясында бұршақтың синоптикалық жағдайын келесі карталардан көре аламыз (сурет 1,2,3). Бұршақтың байқалған уақыты 1345 – 1410 болған.
Қазақстанның барлық территориясын жоғарғы қысым аймағы алып жатыр. Қазақстанның батыс, солтүстік және оңтүстік аймақтарын қарқындылығы 1022 гПа құраған Батыс Сібір антициклоны орналасқан. Сонымен қатар, Алматының аумағында қысымның 2,5 гПа жоғарылауы байқалған. Азов теңізінің үстінде жоғарғы қысым аймағы жатыр. Орталығындағы қысым Р=1023гПа.
Батыс Сібірде орталығы Екатеринбург қаласында орналасқан циклон байқалады. Бұл циклонмен атмосфералық фронт байланысқан. Осы фронттың суық бөлігі солтүстік-батыс Қазақстанның ауа райын қалыптастырады. Бұл аудандарда нөсерлі жауын болған.
АТ850 карталарында Батыс Сібірде суық ошағы мен ауа райының күрт өзгеруі байқалған. Фронтальды аймақ Батыс Сібір және солтүстік пен орталық Қазақстанды, Арал теңізіне дейін алып жатыр. Жылы фронтпен байланысты Алматы, Қызылорда, Балқаш аймақтарында, оңтүстік-шығыс Қазақстанда төменгі қысым аймағы және температураның жоғарылауы байқалған. Карск теңізінің үстінде циклонмен Арктикалық фронт байланысқан. Ол Карск теңізінен батыс Сібір арқылы Шығыс Еуропаға дейін созылып жатыр. Бұл циклонның жырасы Батыс Сібірдің, Батыс Қазақстан мен солтүстік-батыс қазақстанның ауа райына әсер етеді. Оңтүстік-батыс Сібірде төменгі қысымның тұйықталған аймағы байқалады.
АТ500 картасында Карск теңізінде байқалған циклон биік суық қысым орталығы болып табылады. Ресейдің Еуропалық территориясы мен Батыс Сібірдің шығыс бөлігіне, Қазақстанның шығыс және оңтүстік-шығысына осы циклонның жыралары таралады. Қазақстанның орталығы мен солтүстік, солтүстік-шығыс аудандарына биіктік жота әсер етеді. Шығыс, оңтүстік-шығңыс Қазақстанға ауа солтүстік, солтүстік-шығыс аудандардан келеді.
Суретте көрсетілгендей 31 мамыр 1994 жылдың жер картасында Батыс Еуропада, Ресейдің орталық территориясы мен Батыс Сібірдің оңтүстігінде, шығыс Қазақстанда жоғарғы қысым аймақтары орналасқан (сурет 4). Олардың қарқындалығы 1020-1024 гПа. Сонымен қатар, Скандинавия түбегінің солтүстігінде және Батыс Сібірдің солтүстігінде қарқынды төменгі қысым аймағы орналасқан.
31 мамыр күні 1994 жылы Екатеринбург ауданындағы циклон солтүстік-шығыс бағытта жылжып, Батыс Сібірдің орталығында орналасады. Қысымы 1001,3 гПа тең. Солтүстік Қазақстанда суық фронтта қысымы 1014,3 гПа тең циклон пайда болды. Сонымен қатар, Қара теңіздің оңтүстігін қарқындылығы 1010,1 гПа болатын төменгі қысым аймақтары алып жатыр. Олармен байланысқан фронтальды аймақтар батыс Сібірдің шығысы мен Қазақстанның солтүстік және оңтүстік-батыс аймақтарына әсерін тигізеді.
АТ850 картасында жоғарғы және төменгі қысым аймақтардың орталықтары сақталған. Қазақстанның солтүстік, орталық және шығыс аймақтарында суық ошақ қалыптасқан (сурет 5).
АТ500 картасында Скандинавия түбегінің солтүстік-батысында, Батыс Сібірдің солтүстігінде және Батыс Еуропадағы қысым аймақтар қарқынды дамығаны көрсетілген (сурет 6). Сонымен қатар, олар Қазақстанда батыс ендік бойынша бағдарланған және ары қарай солтүстік-шығысқа бағытталған. Осындай орналасуды батыстық ену деп атаймыз. Батыстық ену дегеніміз – қоңыржай ендіктен, кейде арктикалық ауаның батыстан Орта Азия территориясына енуін айтамыз, яғни Кавказ және Каспий теңізі арқылы енетін синоптикалық процесс. Ал, шығыс, оңтүстік-шығыс Қазақстанда солтүстік ағындары байқалады.
Осы айтылған факторлар бұршақтың пайда болуына себепші болған. Сонымен қатар, 31 мамыр күні жер картасында Алматы аймағы үстінен екінші ретті суық фронт өтуі температураның күрт төмендеуіне және Үлкен алматы таулы аймағында ауаның мәжбүрлі жоғары көтеріліп, конвективті бұлт дамуына себепші болады (сурет 7, 8, 9,10). Орта Азия, оңтүстік-шығыс аудандары төменгі қысымның ықпалында жатыр. Онымен атмосфералық фронт байланысқан. Бұл фронт толқын тәріздес болып келеді және таулы аудандарда ауа райын қалыптастырған (сағат 3-12 аралығында). Бұршақ жауған уақытта суық фронт өткен. Келесі сағаттарда ол фронт ары қарай жылжыған.
ҚОРЫТЫНДЫ
- Алматы, Талдықорған, Үлкен Алматы станциялары бойынша бұршақтың таралуын зерттеп, талдау.
- Талдау бойынша үш станцияның он бес жылдық мәліметтерінде бұршақ Алматыда 13, Талдықорғанда 2, Үлкен Алматыда 103 рет бақыланған.
- Жыл мезгілінде бұршақтың түсуі көктем және жаз айларында болған. Талдау бойынша Алматы станциясындаең аз көктемде наурыз айында 1 рет, ең көп мамырда 8 рет. Талдықорғанда ең аз сәуірде 2 рет, ең көп шілде айында 3 рет байқалған. Және Үлкен Алматы станциясында ең аз қыкүйек айында 2 рет және ең көп рет маусым айында 30 күн, ал шілдеде 34 күн болған.
- Сонымен қатар қайталанушылығымен тәуліктік жүрісі қарастырылды. Тәуліктік жүрісінде көбіне бұршақтың түсуіне сағат 1500-1800 болған. Яғни түстен кейінгі уақыттарда түсуі көп, себебі, сол кездерде бұршақтың түсуіне қолайлы жағдай туындаған. Конвекция жақсы дамыған, стартификация тұрақсыз болған, тұрақсыз энергия оң таңбалы болған.
- Ал, енді қайталанушылығымен жауу ұзақтығына келер болсақ ұзақтығы көбіне 2 минут аралығында болған, қайталанушылықта сол кездегідей 2 минуттарда көп болған. Тек Үлкен Алматы станциясында максимальды қайталанушылық 20 минуттан асты.
- Бұршақтың пайда болуына жақын температура қарастырылды. Бұршақтың пайда болуына жақын уақыттағы температурасы 8,9 0С-тан 200С-қа өзгерген.
- Бұршақтың пайда болуына жақын синоптикалық жағдайы қарастырылды. Биіктік карталары мен жер карталары қолданылды. Синоптикалық жағдайында көбіне бұршақтың пайда болуы суық енулермен байланысты. Бұршақтың пайда болуы кезіндегі енулер батыс енулермен байланысты.
- Талдаулар көрсеткендей, бұршақты бұлт және жер бетіне бұршақтың түсуі күндіз көп болған, көбін сағат 15 пен 18 аралығы. Кешкі және түнгі,таңертеңгі уақыттарда бұршақтың пайда болуының синоптикалық жағдайының болу мүмкіндігі аз, себебі термикалық конвекция бұл мерзімде болмайды. Тек таулы аудандарда жылы және ылғал ауа массаларының өтуі кезінде ауаның динамикалық көтерілуі нәтижесінде будақ жауын бұлты найзағаймен, нөсермен, бұршақпен байланысты дамиды.
- Скандинавия түбегінің солтүстік-батысында, Батыс Сібірдің солтүстігінде және Батыс Еуропадағы қысым аймақтар қарқынды дамығаны көрсетілген. Сонымен қатар, олар Қазақстанда батыс ендік бойынша бағдарланған және ары қарай солтүстік-шығысқа бағытталған. Осындай орналасуды батыстық ену деп атаймыз. Батыстық ену дегеніміз – қоңыржай ендіктен, кейде арктикалық ауаның батыстан Орта Азия территориясына енуін айтамыз, яғни Кавказ және Каспий теңізі арқылы енетін синоптикалық процесс. Ал, шығыс, оңтүстік-шығыс Қазақстанда солтүстік ағындары байқалды. Осы айтылған факторлар бұршақтың пайда болуына себепші болды.
- 31 мамыр күні жер картасында Алматы аймағы үстінен екінші ретті суық фронт өтуі температураның күрт төмендеуіне және Үлкен алматы таулы аймағында ауаның мәжбүрлі жоғары көтеріліп, конвективті бұлт дамуына себепші болды. Орта Азия, оңтүстік-шығыс аудандары төменгі қысымның ықпалында жатыр. Онымен атмосфералық фронт байланысқан. Бұл фронт толқын тәріздес болып келеді және таулы аудандарда ауа райын қалыптастырған. Бұршақ жауған уақытта суық фронт өткен.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосферы.– Л.: Гидрометеоиздат, – 741 б.
- Хромов С.П., Петросянц М.А. Метеорология и климатология. — М.: Издательство МГУ, 1984. — 491 б.
- Астапенко П.Д. Вопросы о погоде. 2-е изд., испр. и доп. – Л.: Гидрометеоиздат, 1986. – 392 б.
- 4. Иванова Г.Ф. Вопросы метеорологии и климатологии. //Труды КазНИГМИ, 1977.-Вып. 63. – Б. 83-87.
5.Федченко Л. М Тлисов.М.И. Калов. Х.М Градовый эксперимент. //Труды высокогорного геофизического института, 1989.- Вып.74.- Б.12-15.
6.Шишкин Н.С. Сталевич Д.Д. Учеваткина Т.С. Физика облаков и активных воздействий. //Труды ордена трудового красного знамени главной геофизической обсерваторий, 1983.-Вып.459. — Б.-20-21.
- 7. Сулаквелидзе Г.К. Ливневые осадки и град. – Л.: Гидрометеоиздат, 1967.-491б.
- 8. Решетов Г. Д. Метод прогноза града для авиации. –Л.: Гидрометеоиздат, 1981.- 52 б.
Кесте 1.2 1983-1997 жылдар аралығында бұршақ қайталанушылығы
|
Минуттар |
0-2 |
3-5 |
5-7 |
7-9 |
9-11 |
11-13 |
13-15 |
15-17 |
17-19 |
19-21 |
|
Жылдар |
||||||||||
|
1983 |
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1984 |
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1985 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1986 |
1 |
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1987 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1988 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1989 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1990 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1991 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1992 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1993 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1994 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1995 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1996 |
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1997 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Барлығы |
14 |
4 |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
— |
АЛМАТЫ СТАНЦИЯСЫНДАҒЫ БҰРШАҚТЫҢ ТӘУЛІКТІК ЖҮРІСІ
ТАЛДЫҚОРҒАН СТАНЦИЯСЫНДА БҰРШАҚТЫҢ МЕЗГІЛ БОЙЫНША ТАРАЛУЫ
Кесте 2.2 1983-1997 жылдар аралығында бұршақ қайталанушылығы
|
Минуттар |
0-2 |
3-5 |
5-7 |
7-9 |
9-11 |
11-13 |
13-15 |
15-17 |
17-19 |
19-21 |
|
Жылдар |
||||||||||
|
1983 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1984 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1985 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1986 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1987 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1988 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1989 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1990 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1991 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1992 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1993 |
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1994 |
|
|
|
1 |
1 |
|
1 |
|
|
|
|
1995 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1996 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1997 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ТАЛДЫҚОРҒАН СТАНЦИЯСЫНДАҒЫ БҰРШАҚТЫҢ ТӘУЛІКТІК ЖҮРІСІ
ҮЛКЕН АЛМАТЫ СТАНЦИЯСЫ БОЙЫНША БҰРШАҚТЫҢ МЕЗГІЛ БОЙЫНША ТАРАЛУЫ
Кесте 3.2 1982-1997 жылдар аралығында бұршақ қайталанушылығы
|
Минуттар |
0-2 |
3-5 |
5-7 |
7-9 |
9-11 |
11-13 |
13-15 |
15-17 |
17-19 |
19-21 |
|
Жылдар |
||||||||||
|
1982 |
|
5 |
2 |
|
|
1 |
1 |
1 |
|
1 |
|
1983 |
|
1 |
4 |
2 |
2 |
2 |
1 |
1 |
|
|
|
1984 |
|
1 |
1 |
1 |
|
|
|
1 |
|
|
|
1985 |
|
|
|
1 |
|
2 |
1 |
4 |
|
|
|
1986 |
1 |
2 |
|
|
2 |
|
3 |
|
|
|
|
1987 |
1 |
|
5 |
|
1 |
1 |
|
|
|
|
|
1988 |
|
2 |
|
5 |
|
1 |
3 |
|
|
|
|
1989 |
|
1 |
|
2 |
|
3 |
1 |
1 |
|
|
|
1990 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
1 |
1 |
|
|
|
1991 |
|
1 |
|
3 |
4 |
1 |
|
1 |
|
|
|
1992 |
1 |
1 |
|
|
2 |
1 |
1 |
|
1 |
|
|
1993 |
4 |
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
1994 |
1 |
|
2 |
3 |
|
1 |
1 |
3 |
|
|
|
1995 |
1 |
|
|
1 |
2 |
2 |
|
|
|
|
|
1996 |
|
1 |
|
4 |
|
|
5 |
|
|
|
|
1997 |
1 |
2 |
|
|
3 |
4 |
1 |
1 |
|
|
ҮЛКЕН АЛМАТЫ СТАНЦИЯСЫ БОЙЫНША БҰРШАҚТЫҢ ТӘУЛІКТІК ЖҮРІСІ
БҰРШАҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫНА ЖАҚЫН АУА ТЕМПЕРАТУРАСЫ
