Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі

Төтенше жағдайлар комитеті

Көкшетау техникалық институты

Күндізгі оқу факультеті.

Өрттің алдын алу кафедрасы

ТАПСЫРМА

дипломдық жұмысты (жобаны) дайындау бойынша мамандығы

5В 100100 «Өрт қауіпсіздігі»

1.Тақырыбы «Өрт жағдайымен қоғамның әлеуметтік даму ықпалын зерттеу»

Институт бұйрығымен бекітілді № 157«10» 09 2014 ж.

Аяқталған жұмысты (жобаны) тапсыру «06» 06 2015 ж.
Жұмыс (жоба) бойынша қолданылған мәліметтер өрттердің сараптамасы
Бөлімдердің орындалу уақыты, сұрақтарды қарастыру, қысқаша мазмұны:

№

Бөлімдердің атауы

Орындау мерзімі

Кіріспе

15.01.2015

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін тақырыбын негіздеу

19.01.2015

Дипломдық жобаның мақсатының, міндеттерінің және тақырыбының өзектілігі

19.01.2015

Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерінің жағдайын талдау

2.02.2015

Нормативтік-техникалық және ұйымдастыру-құқықтық құжаттаманы талдау

12.02.2015

Жобалық бөлім

25.02.2015

Елдің әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткішінен өрт жағдайын модельдеу принциптері

10.03.2015

Өрттің әлеуметтік себептерін және оның салдарын талдау

16.03.2015

Қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының өртпен жағдайына әсер ету көрсеткішінің деңгейін анықтау

25.03.2015

10.

Халықтың ауқаттылық деңгейінің өртпен жағдайға ықпалы.

30.03.2015

11.

Халықтың экономикалық даму деңгейінің өртпен жағдайына ықпалы

6.04.2015

12.

Өрт қаупі бар өндірістің өртпен жағдайына ықпалы

13.04.2015

13.

Әлеуметтік ортаның өртпен жағдайына ықпалы

17.04.2015

14.

Қорытынды

22.04.2015

15.

Әдебиет тізімі

23.04.2015

16.

Графикалық бөлім

24.04.2015

17.

Диплом алдындағы қорғау

27.04.2015

Тапсырманың берілген уақыты 01.10.14 ж.
Бекітемін (каф.бастығы) ө.қ.қ полковнигі Кәрменов Қ.К.
Жетекші т.ғ.к, профессор _________ _________Джумагалиев Р.М.

(лауазымы; аты-жөні; қолы; күні)

Тапсырманы қабылдап, орындаған Турсумбаев Б.А.
Кеңесші:

Графика бөлімі бойынша ө.қ.қ подполковнигі Кәрденов С.А.

Мазмұны

1.	Кіріспе	4
2.	1 бөлім. Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін талдау	6
3.	1.1 Мемлекеттік өртке қарсы қызметтің бөлімшелерінің оперативті қызметін талдау	6
4.	1.2 Мемлекеттік өртке қарсы қызметтің бөлімшелерінің шақыру құрылымын талдау	13
5.	1.4 Ұйымдастыру-құқықтық және норматиті-техникалық құжаттарды талдау	26
6.	1.5 Қазақстан Республикасында өртке қарсы қызметтерді ұйымдастыру бойынша нормативтер	26
7.	1.6 Нормативті-техникалық әдебиетті талдау	31
8.	1.7 Техникалық регламенттер	31
9.	2 бөлім. Жобалық бөлім 2.1 Елдің дамуының әлеуметтік-экономикалық көрсеткішіне байланысты өртпен жағдайды үлгілеу принципі	36
10.	2.2 Өрттің және олардың салдарының әлеуметтік себебін талдау	36
11.	2.3 Елдің дамуының әлеуметтік-экономикалық көрсеткішінің өртпен жағдайының әсер ету дәрежесін анықтау	45
12.	2.4 Елдің ауқаттылық деңгейіне өртпен жағдайдың әсер етуі	46
13.	2.5 Елдің экономикалық даму деңгейіне өртпен жағдайдың әсер етуі	47
14.	2.6 Аймақтардағы өрт қаупі бар өртпен жағдайдың әсер етуі	49
15.	2.7 Әлеуметтік ортаға өртпен жағдайдың әсер етуі 2.8 Адам потенциалының даму индексін бағдарлау	52 56
16.	Қорытынды	61
17.	Қолданған әдебиеттердің тізімі	63

Кіріспе

Біздің қоғамымыздың дамуының заманауи кезеңі әр түрлі қауіптің өсуімен сипатталып, олардың негізгілері ірі қалалар, жергілікті орындар мен кәсіпорындарда орын алып, қазіргі таңда төтенше жағдай болып табылады. Ғимараттар мен құрылыстардың қабаттылығының өсуі, көпшілік адамдардың келуімен ірі сауда орталықтары мен супермаркеттердің жасалуы (пайда болуы), сапалы әрі көптеген көліктің дамуы,объектілердің энергиямен қамтылуы бір жағынан өмір сапасының жақсаруына, ол басқа жағынан өрт және басқа да төтенше жағдайлардың артуына, демек – зардап шеккендер мен материалдық залалдың өсуіне әкеліп соғады. Қазіргі уақытта өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері өзекті әрі күрделі болуда.

2013 ж. Қазақстан Республикасының аумағында 13926 өрт орын алып, 4902801 мың теңге көлемінде зиян келтіреді. Төтенше жағдайлар кезінде (ары қарай — ТЖ) 455 адам қаза тауып, 579 адам жарақаттанды. ТЖ санының төмендеуі 18%, қайтыс болғандар саны 13% құрады. Жарақаттанғандар саны 3% төмендеді. Материалдық залал 13% төмендеді. Өртке қарсы қызмет құрылымы төтенше жағдайларды жоюға 45910 рет шықты. Өрт салдарының көрсеткішінің төмендеуінің бірден бір себебі өртке қарсы күрес қызметінің (кейін — ӨҚҚ) және адамдар өмірі мен материалдық құндылықтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған басқа құрылымдардың жетілдірілуі мен дамуы болып табылады.

Сондай–ақ төтенше жағдайлар қауіпінің, соның ішінде өрттің, залалдың өсуіне қарағанда қорғану мүмкіндіктерінің өсуі байқалады. Бұл көптеген фактілерге байланысты, олардың негізгілері:

ірі тұрғылықты орындарда халық (тұрғындардың) тығыздылығы мен санының артуы;
кәсіпорын қызметкерлері және тұрғындардың өрт қауіпсіздік ережелерін жеткілікті білмеуі және бұл ережелерді тұрмыс пен қызметте елемеуі, ішімдікті шектен тыс пайдалануы;
автокөлік магистралінің толып кетуі және жүргізуші тәртібінің төмендеуі, өртке қарсы құрылымның жедел келуін қиындатуы;
төтенше жағдайларды жоюға және ескертуге қатысты міндеттерді тиімді шешетін азаматтық қорғаныс, аумақтық құрылым ресурстарының жетілуі.

Қазақстан Республикасы аумағында өрт жағдайын тұрақтандыру үшін өртке қарсы күрес қызметін басқару принциптері мен әдістерін дамыту, сонымен қатар ресурстардың орналасу үлгілерін әзірлеу қажет. Шын мәнінде Қазақстан Республикасының және оның облыстарының экономикалық байлығы табиғи және заманауи технологиялық, өндірістік және инновациялық әлеуеттер, сонымен қатар ықтимал қауіптер: саяси, қаржылық және т.б. соның ішінде төтенше жағдайлардың, өрттердің пайда болу қаупімен айқындалады. Осыған орай, әлеуметтік-экономикалық әлеуеттің басқару рөлі артты; осыған байланысты, әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштер өрт жағдайына әсерін зерттеу өзекті мәселе болып тұр.

Тұрғылықты мекендерде өрт жағдайы көбінесе халық санына байланысты. Сондай-ақ, аймақтың экономикалық-әлеуметтік құрылымы аталған көрсеткішке ықпалын тигізеді. Ғылыми дәлелденген әдістер, аймақ құрылып аталған көрсеткішке әсер етеді. Оның әсер ету деңгейі адам дамуының деңгейіне, соның ішінде адам тұлғасының барлық даму аспектілері – оның денсаулық жағдайынан бастап экономикалық және саяси бостандық деңгейіне байланысты ӨҚҚ әрекеті, сондай-ақ аймақтың табиғи климаттық жағдайларына және төтенше жағдайлардың табиғи сипатына тікелей байланысты.

Өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуде аса маңызды ролді өрттің алдын алуына бөледі. Бұл қызметтің мемлекеттік өрт қауіпсіздігін қадағалау құрылымының қызметкерлері атқарады. Алайда бүгінгі таңда мемлекеттік өрт сөндіру инспекторларының нормативтік саны айқындалмағандықтан, олардың үлкен жүктемесіне, әрекет тиімділігінің төмендеуіне және аталған бағытта зерттеу өткізу қажеттілігіне әкеліп соғады.

Қазақстан Республикасында өрт жағдайы дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.

Дипломдық жобалаудың мақсаты – бұл әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерден, сонымен қатар климаттық және басқа да жағдайлардан өрт жағдайының тәуелділігін анықтау. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер іске асырылады: өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етудің заманауи жағдайына талдау жасау, әр түрлі өрт сөндіру қызметтерінің жедел әрекеті мен нормативтік-құқықтық қамтамасыз етуіне талдау, өрттің себептері мен салдарына талдау жасау, 2015 ж. өртке болжам жасап, өрттің туындауына әсер ететін түрлі фактілерді анықтау.

1 бөлім. Өрт қауіпсіздігін заманға сай қамтамасыз ету мәселелерін талдау

1.1 Мемлекеттік өртке қарсы қызметтің бөлімшелерінің оперативті қызметін талдау

Елдердің көбінде өртпен күрес, адамдардың мүлігін, денсаулығын және өмірін қорғау маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі , оны табысты шешу үшін маңызды материалдар мен еңбек ресурстары шығынданады.

Қазіргі уақытта өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері көбіне қиын және өзекті болып келеді. Өртке қарсы қызметтің қызметінің тиімділігін арттыру үшін бірнеше әдістер бар. Мысалы, материалды-техникалық базаны еңжоғарғы деңгейге көтеру және кеңейту. Берілген әдіс ондай маңызды болмаса да, құрылымға көп қаржылық құйылымды қажет етеді. Басқа әдістердің тізіміде бар, соларға мемлекеттік өртке қарсы қызметті (бұдан әрі — МӨҚ) ұйымдастыру және басқаруды жетілдіруді енгізуге болады. МӨҚ қызметінің тиімділігін арттыру резервісі негізін ұйымдарды басқаруды әрі қарай жетілдіруде іздеу керек, және де елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қоғамды жұмылдыру керек.

Өрт сөндіру қызметі әрекетінің аясында басқарудың ғылыми принципі (заңдылығы) оның қызмет ету және құрылымдарды басқару процессінің заңдылығын зерттеуді, бұл заңдылықтарды басқарудың жаңа құрылымдарын құруда, кадрларды үйлестіру және іріктеуде пайдалануды талап етеді.

Өрт сөндіру, зардап шеккендерді құтқару және апатты-құтқару жұмыстарын өткізу мемлекеттік өрт сөндіру қызметі жедел құрылымдарының ең маңызды міндеті болып табылады.

Өрт сөндіру қорғанысының пікірінше тұрғылықты мекендерде (қалаларда, ауылдық жерлерде) жедел жағдай, көбінесе, өрт сөндіру қызметінің сол мекендегі қауіп кешеннің элементтерімен үнемі өзара байланысымен анықталады.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік иелігіндегі аса маңызды, стратегиялық, селиберді аумақтарды өрттен қорғау үшін Қазақстан Республикасы ІІМ төтенше жағдайлар бойынша комитетінің 414 өрт сөндіру құрылымдары іске асырады. Күнделікті әскери кезекшілікте, тәулік бойы қызмет өткеруде 2500 өрт сөндірушілер бар. Республика бойынша тәулігіне орташа 50-ге жуық өрттер орын алып, дабыл бойынша 160 астам шығу өрт сөндіру құрылымдармен жүзеге асырылады.

2012-2013 жылдардағы Қазақстан Республикасында өрт жағдайлары

2013 жылы республикамыздың өртке қарсы қызметтерінің бөлімшелерімен 13926 өртті сөндіруге шығулар болды, бұл 2012 жылдың көрсеткішінен 18% кем, апатты-құтқару жұмыстарын жүргізуге 4617 шығулар, өрт есебіне жатпайтын жалындауларды жоюға 27290 шығулар және жалған шақыруларға 77 шығулар болды. 2012-2013 жылдары республикамызда болған өрттер статистикасы бойынша мәліметтер 1.1 кестесында көрсетілген.

1.1 кесте – 2013 жылға Қазақстан Республикасы бойынша өрт туралы ақпарат

Областтар	Өрт саны			Шығынның соммасы (мың. теңге)			Адамдардың қазасы			Зақымданған адамдар
Областтар	2012	2013	%ПГ	2012	2013	%ПГ	2012	2013	%ПГ	2012	2013	%ПГ
Астана қ.	870	733	— 16 %	247833	76119	— 69 %	21	22	+ 5 %	54	36	— 33 %
Алматы қ.	970	651	— 33 %	180026	172613	— 4 %	18	16	— 11 %	75	68	— %
Ақмола обл.	1051	826	— 21 %	483487	352518	— 27 %	41	25	— 39 %	28	7	— 4 р.
Ақтобе обл.	702	575	— 18 %	296284	294849	— 0,5 %	15	14	— 7 %	20	20	0%
Алматы обл.	1683	1545	— 8 %	970937	927592	— 5 %	72	48	— 33 %	86	94	+ 9 %
Атырау обл.	479	402	— 16 %	4973	84779	+ 71 %	13	11	— 15 %	17	18	+ 6 %
Ш.Қазақстан обл.	2040	1576	— 23 %	579704	639052	+ 10 %	84	61	— 27 %	52	49	— 6 %
Жамбыл обл.	371	553	+ 49 %	172586	138369	— 20 %	20	19	— 5 %	15	28	+ 87 %
Б.Қазақстан обл.	689	580	— 16 %	400313	373262	— 7 %	18	15	— 7 %	31	24	— 23 %
Карағанды обл.	2380	2025	— 15 %	369336	336619	— 9 %	55	46	— 16 %	95	72	— 24 %
Қызылорда обл.	567	469	— 17 %	341573	322463	— 6 %	15	9	— 40 %	10	14	+ 40 %
Қостанай обл.	1523	1056	— 31 %	110911	63758	— 43 %	52	48	— 8 %	15	16	+ 7 %
Маңғыстау обл.	330	279	— 16 %	6316	92648	+ 15 р.	5	9	+ 80 %	9	9	0 %
Павлодар обл.	1552	1028	— 34 %	464858	256223	— 45 %	34	39	+ 15 %	39	36	— 8 %
С.Қазақстан обл.	909	746	— 18 %	556350	322119	— 42 %	47	48	+ 2 %	32	58	+ 81 %
О.Қазақстан обл.	788	882	+ 12 %	3854 1	449818	+ 17 %	11	25	+ 2,3 р.	21	30	+ 43 %
Республика бойынша	16904	13926	— 18 %	5615677	4902801	— 13 %	521	455	— 13 %	599	579	— 3 %

Берілген 1 кесте бойынша (1.1 сурет) диаграмманы құрып, 2013 жылы республикамыздың барлық облыстарында, тек қана Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарынан басқаларында, өрттің саны төмендегенін көреміз.

1.1 сурет – 2012-2013 жылдардағы республикамыздың облыстары бойынша өрттер саны

Берілген мәліметтерге сәйкес өрттің пайда болу мәселелері бойынша (1.2 кесте, 1.2 сурет), алдыңғы жылдардағыдай, өрттің негізгі мәселелері болып электрқондырғыларын пайдалану техникасын және монтаждау ережелерін бұзу, сонымен қатар отпен абайсыз қолдану болып табылады. 2012 жылмен салыстырғанда өрттің пайда болу мәселелері көбейді, яғни тұрмыстық электрқондырғыларын пайдалану кезінде өрт қауіпсіздік ережелерін сақтамау ( 41%) және балалардың отпен ойнауы ( 5%).

1.2 кесте –Өрттің себептері туралы мәліметтер

Өрт себептерінің атауы	Саны					Зақым
	2012	2013		% ПГ		2012	2013	% ПГ
1	2	3		4		5	6	7
Анықталған өрттер	2400 (14)		1996 (14)		-17 %	1402693	830980	— 41 %
Өндірістік жабдықтардың ақаулығы, технологиялық процессінің бұзушылығы	127 (0,8)		102 (0,7)		— 20 %	22380	34393	+ 54 %
Электр жабдықтарын техникалық пайдалану және монтаждау ережелерін бұзу	3333 (20)		3238 (23)		— 3 %	1353966	1544134		+ 14 %
Электр құралдарын тұрмыста пайдалану кезінде өрт қауіпсіздігінің ережелерін бұзу	276 (1,6)		389 (2,8)		+ 41 %	124899	135569		+ 9 %
Жылутудыру қондырғысын орнату және пайдалану кезінде ӨҚЕ бұзу	25 (0,1)		12 (0,1)		— 2 р.	15616	1037		+ 15 р.
Пештерді орнату және пайдалану кезінде ӨҚЕ бұзу	2280 (13)		1555 (11,2)		— 32 %	711148	470938		— 34 %
Электрдәнекерлеу және басқада отпен жұмыс істеуді дайындау кезінде ӨҚЕ бұзу	202 (1,2)		193 (1,4)		— 4 %	70608	217906		+ 3 р.
Тұрмыстық газ қондырғыларын пайдалану кезінде ӨҚЕ бұзу	231 (1,4)		197 (1,4)		— 15 %	93122	78932		— 15 %
Отпен абайсыз жұмыс істеу	6380 (38)		4895 (35)		— 23 %	1325888	1015296		— 23 %
Балалардың отпен ойнаулары	483 (3)		509 (3,7)		+ 5 %	130781	147089		+ 12%
Заттардың және материалдардың өздігінен жанулары	157 (1)		144 (1)		— 8 %	41470	61803		+ 49 %
Жарылыстар	7 (0,04)		5 (0,04)		— 29 %	0	4550		+ 100 %
Найзағайдың тікелей түсуі немесе оның екінші әсерлері	221 (1,3)		151 (1)		— 32 %	19080	10521		— 45 %
Анықталмаған себептері	148 (0,9)		106 (0,8)		— 28 %	45873	165559		+ 3,6 р.
Өрттің басқа да себептері	634 (3,8)		434 (3)		— 32 %	258153	184094		— 29 %
БАРЛЫҒЫ:	16904	13926		— 18 %		5615677	4902801	— 13 %

1.2 сурет 2012-2013 жылдардығы өрттің пайда болу мәселелері бойынша бөлу

Берілген мәліметтерде көрсетілгендей өрттің жиі кездесетін мәселесі, алдында айтылғандай [3] отпен абайсыз қолдану, электржабдықтарын пайдалану техникасын және монтаждау ережелерін бұзу және де пештермен түтін шығатын трубаларды тазалау кезінде өрт қауіпсіздік ережелерін сақтамау.

Сонымен қатар өрттің жиі пайда болу нысаны болып тұрғын секторы қала береді (1.3 кесте).

1.3 кесте – 2013 жылғы өрттің пайда болу нысандары жайында мәліметтер

Өрт нысандары	Саны						Зақым
	2012		2013		% ПГ		2012		2013		% ПГ
Өндірістік бағыттағы ғимараттар мен құрылыстар	430 (2,5)		394 (2,8)		— 8 %		98946		263934		+ 2,7 р.
Сауда кәсіпорындары	497 (3)		475 (3,4)		— 4 %		371688		555449		+ 49 %
Қойма ғимараттары	111 (0,7)		90 (0,6)		— 19 %		83869		89183		+ 6 %
Білім беру мекемелерінің ғимараттары	53 (0,3)		34 (0,2)		— 36 %		33612		17052		— 49 %
Балалар мекемелері	9 (0,05)		9 (0,06)		0 %		12573		6834		— 46 %
Мәдени-көріністер мекемелері	28 (0,2)		36 (0,3)		+ 29 %		20551		35506		+ 73 %
Спорттық-көріністі мекемелер	2 (0,01)		10 (0,07)		+ 5 р.		50		5432		+ 109 р.
Емді-профилактикалық мекемелер	48 (0,3)		48 (0,3)		0 %		22059		31782		+ 44 %
Монша және кір жуатын кешендер	27 (0,2)		72 (0,5)		+ 2,6 р.		10727		54236		+ 5 р.
Әкімшілік-қоғамдық ғимараттар	271 (1,6)		246 (1,8)		— 9 %		120755		197162		+ 63 %
Ауылшаруашылық нысандары	148 (0,9)		156 (1,1)		+ 5 %		68290		142101		+ 2 р.
Құрылыс нысандары және құрылыс алаңдары	91 (0,5)		107 (0,8)		+ 18 %		4743		2661		— 44 %
Көлік құрал-жабдықтары	2430 (14)		2244 (16)		— 8 %		617008		636985		+ 3 %
Тұрғын үй секторы	11435 (68)		9295 (67)		— 19 %		3478856		2796221		— 20 %
Ормандар	666 (4)		274 (2)		— 2,4 р.		574223		13009		— 44 р.
Дала, көгалдар, жайлаулар	94 (0,6)		31 (0,2)		— 3 р.		5532		7488		+ 35 %
Басқа да ашық территориялар (кәдімгі жолдар, көшелер, алаңқайлар және т.б.)	564 (3,3)		405 (2,9)		— 28 %		92195		47766		— 48 %
Барлығы:		16904		13926		— 18 %		5615677		4902801		— 13 %

1.3 сурет – 2010-2013 ж.ж. өрт кезінде қайтыс болғандар мен зардап шеккендердің динамикасы

Қазақстан Республикасының аумағында ағымдағы жылда жедел мәліметтер бойынша 16541 төтенше жағдайлар мен табиғи, техногенді сипаттағы оқиғалар тіркелді ( 2012ж. кезеңге қарағанда 17,6% төмен). Сонымен 4262 адам зардап шекті (2012 ж. қарағанда 13,3% аз), оның ішінде 1333 адам қайтыс болды (2012 ж. қарағанда 15,9% азайды). Мәліметтер бойынша материалдық залал өткен жылдағы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 9787,2 млн. теңгені құрап, 56,3% ұлғайды (2012 ж. – 6260 млн. теңге).

1.2 Мемлекеттік өртке қарсы күрес қызметі құрылымының шақырту құрамына талдау

Өрт немесе апаттар орын алған кезде, шақыртулар тұрғылықты мекеннің немесе аймақтың МӨҚ бірыңғай кезекші-диспетчерлік қызметке түседі. «112» бірыңғай кезекші-диспетчерлік қызметі (ары қарай – БКДҚ) – заңды және заңсыз тұлғалардан төтенше жағдайлар,өрт адамдардың денсаулығына зиян келтіру,өміріне қауіп төндіру және басқа да жағдайлар туралы келіп түскен хабарламаларды қабылдап, өз құзыретіндегі келесі шұғыл қызметтердің әрекет етуін үйлестіру шараларын талап ететін әрекеттерді өңдеу қызметі.

МӨҚ құрылымының шығуын және әрекетін анықтайық.

МӨҚ құрылымы бекітілген заңдылық тәртібімен азаматтық қорғаныс күші бола тұра, өрттің алдын алу және сөндіру жұмыстарын ұйымдастыру, шаруашылық объектілерде, тұрғылықты мекендерде, облыс маңындағы аудан, қала, республика маңындағы қалалар мен астанада алғашқы апаттық-құтқару және шұғыл жұмыстарды өткізеді.

Өрт кезінде өрт сөндіру қызметі жеке құрамының міндеті бұл жұмылдырылған күш пен құралдардың тактикалық мүмкіндігіне қарай, өртті жою (сөндіру) және адамдардың өміріне қауіп төнген кезінде адамдарды құтқару және тарату. Демек, дабыл бойынша кезекші қарауылдардың негізгі мақсаты – бұл өртті сөндіру және аппаттық-құтқару жұмыстарын өткізу.

Алайда, тәжірибе кезінде дабыл бойынша МӨҚ құрылымы жану, жалған шақырулар, оқу-жаттығулар және т.б. шығады.

Өртке жатпайтын жану жағдайлары:

өндірістік технологиялық процестің ерекшелігіне уағдаласылған жану жағдайлары (технологиялық регламентке негізделген) немесе өндіріс барысына (технологиялық регламент әлде басқа техникалық құжаттамаға) және өнеркәсіп агрегаттар, сонымен қатар, бөлмелерді жылытуға арналған тұрмыстық пештер;
заттарды өңдеу, оларды сапалы қасиетін өзгерту мақсатында (кептіру, пісіру, үтіктеу, қуыру, еріту және т.б.) жылыту немесе термикалық әсермен, отпен өңдеу нәтижесінде пайда болған жану жағдайлары;
өрт жағдайларын тудырмаған электр қуаттарымен жарылыстар;
агрегат механизм және апараттан тыс жанбаған, тұрмыстық және өндірістік электр құрылғыларда, электр жабдықтарда, электр желілерде қысқа тұйықталу жағдайлары;
өртті тудырмаған, тағам дайындау кезінде тұрмыстық электр құрылғыларының ақаулығынан түтіндеу жағдайлары;
иесіз қалған ғимараттар, көлік құралдары, құрғақшөп, жапырақ, ашық аумақ пен даладағы қалдықтар, сонымен қатар шаруашылық нысандарда, үй аулаларында, жол жиектерінде, қоқыс контейнерлерінде, тұрғын үйлердің лифттерінде, жертөлелер мен шатырларында қоқыстың өрттенуі;
өзін өрттеу арқылы өзіңе қол жұмсау жағдайлары;
жол-көлік оқиғалары себепболған автокөліктердің өрттену жағдайлары;
әуе, теміржол аппаттары, террористтік, әскери әрекеттер, құқық қорғау органдарының арнайы операциялары және жер сілкінісі себеп болған өрт жағдайлары;
адамдардың газдан уланып қайтқан жағдайлары;
ешбір залалсыз пирофорлық жалғаулардың тұтану жағдайлары.

Кәсіби дайындық, өрт кезінде шешуші бағытты анықтау әрекеттерін өтеу, адамдарды құтқару тәсілдері мен әдістерін дұрыс енгізу, өрт сөндіру жедел штабын ұйымдастыру, басқа кәсібидағдыларды өтеу аясында нормативтерді жаттықтыру бойынша тәжірибелі, өрт сөндіру тактикалық сабақтар, жаттығулар, шығулар жүзеге асырылады. МӨҚ күштері өрт сөндіру құралдарын үнемі дайын және дұрыс күйінде сақтау үшін су құралдарын тексереді. Ұйымдастырушылық және техникалық іс-шаралардың кешенін өткізу өрттің жоғары пайызын қосымша күштер мен құралдарын пайдаланбай, жеке құрамның әскери қабілеттілігі мен дайындығын арттыруға бағытталған.

МӨҚ әрекетіне талдау жасау үшін Қазақстан Республикасы ІІМ ТЖ комитетінің мәліметтерін пайдаланамыз (1.5, 1.6 кестелер, 1.4 сурет).

1.5 кесте– 2010-2013 ж.ж. өртке қарсы қызметтің бөлімшелерінің дабыл бойынша шығулар туралы мәліметтер

Есепті жыл	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл
Дабыл бойынша барлық шығулар, сонымен қоса	59163	48681	56870	45910
өрттерге	17710	13975	15720	13926
Апаттан құтқару жұмыстарына	4446	4180	4500	4617
Өрт есебіне алынбайтын жануларға	36756	30266	36559	27290
Жалған шақыруларға	251	260	91	77

Өрттерге

Апатты-құтқару жұмыстарына

Өрт есебіне жатпайтын жануларға

Жалған шақырулар

1.4 сурет – 2010-2013 ж.ж. МӨҚ бөлімшелерінің шығу сандарының динамикасы

1.6 кесте –2013 жылдын өртке қарсы қызметінің шығуларының құрылымы

Атаулар	Астана	Алматы	Ақмола	Алматы	Актөбе	Атырау	ШҚО	Жамбыл	БҚО	Қарағанды	Қостанай	Қызылорда	Маңғыстау	Павлодар	СҚО	ОҚО	Барлығы
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
Кезекші күзеттің шығулары, барлығы	13005	12070	16181	17752	10693	6300	25995	11602	12325	31347	19018	9975	11006	14064	12651	24820	248804
Дабыл бойынша кезекші күзеттің шығулары, соның ішінде:	2252	3415	2081	3170	1451	1228	5452	1480	1747	7510	3627	1287	1348	3011	1414	4764	45237
Гарнизон шекарасындағы өрттерге	730	645	757	1506	513	360	1385	527	525	1906	1002	456	256	949	695	845	13057
Гарнизоннан тыс жердегі өрттерге	43	152	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	0	196
Апаттан құтқару жұмыстары	100	206	479	267	32	49	1490	187	190	565	377	27	273	115	160	100	4617
Өртесебіне жатпайтын жанулар жағдайы	1379	2405	844	1395	896	819	2572	762	1018	5021	2245	804	816	1943	556	3815	27290
жалған	0	7	1	2	10	0	5	4	14	18	3	0	3	4	2	4	77
Өртті-тактикалық үйренулер	31	30	179	95	15	58	91	129	24	62	93	60	21	202	137	182	1409
Өртті-тактикалық оқулар	240	742	2310	438	226	991	1225	1242	327	822	1391	238	491	225	954	868	12730
Су көзін тексеру	362	682	307	663	699	145	444	530	319	723	362	326	560	105	171	741	7139
Кесте бойынша оқулар	5805	3624	8977	10160	6225	2666	12824	6061	4057	16224	7227	5971	6441	6372	7100	11061	120795
Механикалану барлауы	805	744	422	821	331	25	666	216	141	951	240	0	315	192	122	1026	7017

1.6 кестесінің жалғасы

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
Басқа да шығулар	3510	2833	1905	2405	1746	1187	5293	1944	5710	5055	6078	2091	1830	3957	2753	6178	54475
Өрттің мемлекеттік есептер жүргізілмейтін нысандарға	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	2	0	0	0	0	2
Өрт нысандары бойынша шығулар саны	730	645	757	1506	513	360	1385	527	525	1906	1002	456	256	949	695	845	13057
Көп адамдар жұретін нысандарда	68	128	15	29	3	6	19	18	1	115	4	17	6	16	5	82	532
Тұрғын секторы	351	348	603	1237	407	232	1067	280	425	1386	667	306	92	669	553	562	9185
Табиғи өрттер: орманды (жертезек)	0	0	2	11	0	3	0	0	4	12	5	0	0	1	0	7	45
— дала	0	0	0	8	0	2	15	1	1	1	0	0	0	4	0	0	32
Басқа да нысандардағы өрттер	311	169	137	221	103	117	284	228	94	392	326	133	158	259	137	194	3263

(1.5 суреттегі) дөңгелек диаграммаға 1.6 кестедегі мәліметтерді қолдана МӨҚ бөлімшелерінің шақыруларының бірнеше түрлерін салыстыра республика бойынша жалпы санын көрсетеміз, ол өз тарапынан МӨҚ бөлімшелерінің шынымен жұмыс бастылығын көрсетеді.

1.5 сурет – МӨҚ құрылым шақыруларын салыстыру

Сонымен, өрт сөндіру және апаттық құтқару жұмыстарына шығу жалпы шақыру санының 18% құрады. Жалпы санның 27% өрт есебіне жатпайтын және жалған шақыру құрады. Шақырудың 55% «Басқа шақыру» санатын құрады, бұл гарнизондық өрт-тактикалық жаттығулар мен сабақтар, адамдарды құтқару және тарату амалдарын, әдістерін және нормативтерін өтеу бойынша тәжірибелік сабақтар, өрт сөндірудің жедел штабын ұйымдастыру, су көздерін тексеру және т.б.

Егер республиканың облыстары бойынша шығуларды қарастыратын болсақ, келесіні байқауға болады. Өртке шығудың көбі Алматы және Қарағанды облыстарында 1506 и 1906 болды, демек (барлық шығулардың 27%); шығулардың шамалы саны Атырау және Маңғыстау облыстарында 360 (14,9%) және 256 (7%). Облыстар бойынша жыл бойы орташа 828,3 шығуды құрады.

Апаттық-құтқару жұмыстарына көптеген шығулар саны Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында 565 (4,5%) және 1490 (13,9%), ал аздаған шығулар Қызылорда және Ақтөбе облыстарында 27 (0,8%) және 32 (1%) құрады. Орташа облыс бойынша жыл бойы апаттық-құтқару жұмыстарына 288,6 шығу жүзеге асырылады.

Қарағанды облысында өртке жатпайтын (5021, 40%) және жалған шақырулар (18, 0,1%) жағдайлар саны байқалады. Солтүстік Қазақстан облысында өрт санатына жатпайтын (556, 13,3%) және Ақмола облысында жалған шақыру (1, 0,03%) құрады, Атырау, Қызылорда облыстары және Астана қ. 2013 жылы жалған шақырулар болмады.

Қостанай және Оңтүстік Қазақстан облыстарында басқа да шығулар саны 6078 (62,6%) және 6178 ( 56,5%) құрады; Атырау және Ақтөбе облыстарында аздаған шығулар саны 1187 (49,2%) және 1746 (54,6%) құрады. Орташа облыстар бойынша жылына апаттық-құтқару жұмыстарына 3404,7 6 шығу жүзеге асырылды.

Шығулар бойынша мәліметтер, Қарағанды облыстарында ең көп жылына 17604 шығулар саны болатынын көрсетті.

Егер өрттің депо санын және әр облыстағы ӨА негізгі және арнайы бірлік санын есепке алатын болсақ, онда өрт автотехникасының бірлігіне шығулар саны бойынша орташаланған жүктемесін анықтауға болады. 1.7 кестесінде және 1.6, 1.7 суретінде өсу бойынша саралауға бір өрт депосына және өрт автотехникасының бірлігіне, келетін дабыл бойынша және басқа шығулар көрсетілген.

1.7 кесте – Дабыл бойынша және басқа да шығулар саны бойынша мәліметтер

Облыстардың атауы	ӨД саны	Арнайы және негізгі ӨА саны	Дабыл бойынша кезекші қарауылдардың шығуы	Басқа да шығулар (өрт есебінежатпайтын, жалған шақырулар)	Шығудың жалпы саны	Дабыл бойынша бір ӨА жылына орташаланған шығулар саны	Бір ӨА жылына орташаланған басқа шығулар саны	ӨА жылына орташаланған шығулар саны	Бір ӨД дабылбойынша жылына орташаланған шығулар саны	Бір ӨБ жылына басқа шығулардың орташаланған саны	Бір ӨБ жылына орташаланған шығулар саны
Солтүстік Қазақстан	27	92	1414	1533	2947	15,4	16,7	32	52,4	56,8	109,1
Қызылорда	16	70	1287	1373	2660	18,4	19,6	38	80,4	85,8	166,3
Ақмола	31	113	2081	2225	4306	18,4	19,7	38,1	67,1	71,8	138,9
Шығыс Қазақстан	65	282	5452	5799	11251	19,3	20,6	39,9	83,9	89,2	173,1
Батыс Қазақстан	27	90	1747	1864	3611	19,4	20,7	40,1	64,7	69,0	133,7
Жамбыл	19	73	1480	1572	3052	20,3	21,5	41,8	77,9	82,7	160,6
Атырау	12	48	1228	1288	2516	25,6	26,8	52,4	102,3	107,3	209,7
Павлодар	22	111	3011	3144	6155	27,1	28,3	55,5	136,9	142,9	279,8
Ақтөбе	19	48	1451	1518	2969	30,2	31,6	61,9	76,4	79,9	156,3
Алматы	30	102	3170	3302	6472	31,1	32,4	63,5	105,7	110,1	215,7
Астана қ.	10	71	2252	2333	4585	31,7	32,9	64,6	225,2	233,3	458,5
Алматы қ.	13	106	3415	3534	6949	32,2	33,3	65,6	262,7	271,8	534,5
Қостанай	27	112	3627	3766	7393	32,4	33,6	66	134,3	139,5	273,8
Оңтүстік Қазақстан	45	128	4764	4937	9701	37,2	38,6	75,8	105,9	109,7	215,6
Қараганды	33	184	7510	7727	15237	40,8	42	82,8	227,6	234,2	461,7
Маңғыстау	12	32	1348	1392	2740	42,1	43,5	85,6	112,3	116,0	228,3

жылына бір ӨА дабыл бойынша шығуларының орташаланған саны

жылына бір ӨА басқа шығуларының орташаланған саны

жылына бір ӨА шығуларының орташаланған саны

1.6 сурет – Облыстар бойынша бір өрттің автотехникасына дабылдарға және басқа да шақыруларға шығу санының орташаланылған салыстырмасы.

жылына бір ӨА дабыл бойынша шығуларының орташаланған саны

жылына бір ӨА басқа шығуларының орташаланған саны

жылына бір ӨА шығуларының орташаланған саны

1.7 сурет – облыс аумағында жылына бір өрт сөндіру депосының дабыл және басқа шығулар санының орташаланған салыстырмасы

1.6 және 1.7 суреттерімен барлық облыстарды дабыл және басқа шығулар санының салыстырмасы шамамен бірдей екенібайқалады. Сондай-ақ, республиканың барлық облыстарындадабыл дабылбойыншаорташаланған шығу саны басқа шығуларға қарағанда жылына бірнеше рет кем.

1.8 суретіндегі диаграммада республиканың облыстары үшін дабыл бойынша шығу саны, демек 1 өртке шығу саны 1,9-дан бастап (Солтүстік Қазақстан облысында) 5,4-ке дейін (Оңтүстік Қазақстан облысында) басқа шығуларды есепке алмай, төтенше жағдайлар мен апаттарға шығулар саны көрсетілген.

СҚО

Алматы

Ақмола

Ақтөбе

Жамбыл

Қызылорда

Павлодар

БҚО

Атырау

Астана қ.

Қостанай

ШҚО

Қарағанды

Маңғыстау

Алматы қ.

ОҚО

1.8 сурет – Облыс аралығында дабыл бойынша шығулар саны мен өртке шығу санының қатынасы

Аса жоғары көрсеткіштері бар облыстарда ӨҚҚ құрылымдары көбінесе өртке қатысы жоқ, техногенді және табиғи сипаттағы апаттық-құтқару жұмыстарын орындауға жұмылдырылады.

Жасалған талдау МӨҚ әрекетін жоспарлау және ресурстарды орналастыру, соның ішінде өрт сөндіру депосын тиімді орналастыруын, қамтылуын анықтау кезінде шығу легін есепке алу қажеттілігін нұсқайды.

1.3 МӨҚ құрылым шақыруларының санын болжамдау және динамикасын зерттеу

Тұрғылықты мекендер мен аймақтарда өрт қаупіне әсер ететін фактілерді талдау негізінде, МӨҚ құрылымдары қызмет ететін ортаның жағдайына мекеннің тұрғындар саны, аймақ ауданы, географиялық, климаттық ахуал, әлеуметтік-экономикалық даму және т.б. сияқты фактілер баға береді. Жедел өрт жағдайына әсер ететін ең маңызды фактілердің бірі және тұрғылықты мекенде қалыптасқан өрт қаупін бейнелейтін фактілер бұл кезекші диспетчерлік қызметіне келіп түсетін шақыруларға өрт сөндіру қызметінің жедел бөлімшелерінің шығуы.

Тұрғылықты мекен және аймақ БКДҚ келіп түсетін шақырулар бірнеше параметрлер бойынша кездейсоқ сипатқа ие: олардың пайда болу мерзімі және орны бойынша, оларға қызмет көрсетуді талап ететін шығулар саны, сонымен қатар олардың қызмет көрсетудің уақыт ұзақтылығы. Бұл шығулар легінің бірізділігі мен олардың пайда болу уақытын кездейсоқ оқиғалар легі ретінде қарастыруға, сондай-ақ шығу легі мен кезекші құрылымның шақыру легін теңестіругеболады. Кездейсоқ оқиғалар легін зерттеу үшін статистикалық әдістер мен математикалық үлгілеу әдісін қолданамыз.

Тұрғылықты мекеннің өрт сөндіру қызметінің алдындағы келесі міндеттерді математикалық үлгілер арқылы шешуге болады:

— күтілетін өрт сөндіру құрылымдарының санын, бір уақыттағы шақыруларды, жедел бөлімшелердің бір кездегі бос болмау жағдайларын болжалау;

— болжам мәліметтерінің негізінде жергілікті мекендегі өрт сөндіру қорғанысының жоғары деңгейін қамтамасыз ету үшін талап етілетін жедел бөлімшелердің санын анықтау;

— аудан бөліктері (жергілікті пункттері) бойынша жедел бөлімшелерді ұтымды орналастыру нұсқасын анықтау;

— төтенше жағдайларға, өрт сөндіру бөлігіне ӨҚҚ дайындығын және күш, құралдардың тиісті орналастыруын қамтамасыз ету.

Үлгілеу-өрт сөндіру құрылымдардың мүмкіндігінен сандыбаға алуға және ӨҚҚ ұйымдастырудың ең жақсы дәлелденген нұсқасын таңдап жүзеге асыруға болады.

МӨҚ қызметін және шығу легін бағалау үшін математикалық әдістерді пайдаланып, нақты аумақ, тұрғылықты мекен және т.б. үшін алдағы кезеңде жедел жағдайға қысқа мерзімді болжам жасауға болады. Ортаның көрсеткіштерін болжау арқылы кейінгі өрт сөндіру қызметінің дамуын және оның әрекетін болжалауды жоспарлауға септігін тигізеді. Сонымен, қандай дабір жергілікті жердегі жедел құрылымдардың жұмыс көлемі мен жедел жағдайды сипаттайтын негізгі параметрлердің бірі бұл ӨҚҚ құрылымының шақыру легінің қарқындылығы.

Жедел құрылымдарды шақыру легі дегеніміз кезекші диспетчерлік қызметіне бірінен соң бірі, кездейсоқ кезде төтенше жағдайлар, апаттар, өрттер туралы келіп түсетін хабарламалардың бірізділігі екенін түсінуіміз керек.

Қалалар мен ауылды аймақтарда өрт сөндіру қызметі құрылымының шығу легі қарқындылық және жиілігімен ерекшеленеді. Ең алдымен бұл қала және ауылдық аймақтардың әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтарына байланысты. Олар:

— тұрғындардың саны мен тығыздылығы,

— аймақ ауданы,

— құрылыс түрі,

— өрт қаупі бар нысандар,

— өрт қауіпсіздік мәдениетінің деңгейі және т.б.

Сондай-ақ, шақыру легі кездейсоқ екені белгілі, себебі өрт сөндіру құрылымдарының кезекті шақыруын, сонымен қатар кейінгі барлық шақырулардың кезеңін нақты қанша болатынын алдын ала айту мүмкін емес. Басқа сөздермен айтқанда, кезекші диспетчерлік қызметіне ӨҚҚ құрылымдарының шақыру процессі әр түрлі және ықтималды сипатқа ие.

Сондай-ақ, уақыт бірліктерінде (сағат, тәулік) келіп түсетін шақыру саны уақыт ара қашықтығына тәуелді дискреттік шама болып табылады. Республика бойынша өрт сөндіру қызметінің шақыруын талдау үшін ӨҚҚ құрылымдарының шақыру процессін сипаттайтын заңдылық, ықтималды-статистикалық әдістерінің кейбір ережелерін пайдаланамыз.

1.4 Құқықтық-ұйымдастырушылық және нормативті-техникалық құжаттарды талдау

Үнемі дамып отыратын техника, технологиялық процесстердің күрделене түсуі, жаңа құрылыс материалдарын енгізуі, қарқынды құрылыстың болуы өрт сөндіру қызметінің нормативті-әдістемелік базаның дамуына әкеліп соғады. Қазіргі уақытта өрт қауіпсіздігі саласында нормативтік құжаттар тізімдемесі шамамен келесі:

Заңдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары – 66;
Техникалық регламенттер – 4;
ҚР СТ -88,
МСТ– 120;
Әдістемелер, нұсқаулықтар – 21;
Ережелер – 15;
БҚ – 13;
ҚНжЕ, ВҚН и ҚН – 91;
Ережелердің жинағы, ҚНжЕ құралдары– 8.

Нормативтік құжаттардың көлемі көп болып көрінгенімен, үнемі ескілерді түзетіп, қайта өңдеуді қажет етеді, және де жаңа нормативтік құжаттар әзірлеуді қажет етеді.

1.5 Қазақстан Республикасында өрт сөндіру қызметін ұйымдастыру нормативтері

Ең алдымен өткен ғасырдың 30-шы жылдардан бастап өрт сөндіру қызметін ұйымдастырудың отандық нормативтерінің эволюциясын көрсетеміз (кесте 1.8).

1.8 кесте тиісті пікірлерді қажет етеді. Ол кестеден, мысалы, ӨҚҚ ұйымдастырудың алғашқы ғылыми дәлелденген нормативтер тек ғана 1980-ші жылдары кеңес уақытында пайда болғанын байқаймыз.Қазақстан Республикасы тәуелсіздікті алған соң өрт сөндіру қызметін ұйымдастыруды реттейтін, өрт қауіпсіздігі саласындағы өзінің нормативтік базасы құрылып келеді.

1.8 кесте – Тұрғылықты орындарда ӨҚҚ ұйымдастырудың отандық нормативтерінің эволюциясы

Жыл	Құжат, ең алғаш жасағандар	Нормативтер	Қолдану мерзімі
1	2	3	4
1930	ВСНХ, НКВД, НКПС РСФСР	Депоның ишығу радиусы R_o = 3 км	1984 ж. дейін
1951	НСП-102-51	5 мың адам 1 өрт сөндіру автокөлігі (бірақ екеуден кем емес)	1989 ж. дейін
1989	ҚНжЕ 2.07.01-89 (градостроительство)	Өрт сөндіру депосының шығу радиусы R_oжәне негізгі өрт сөндіру автокөліктерін реттеу	1994 ж. дейін
2005	Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 15 желтоқсандағы «Өрттен өрт сөндіру қызметімен қорғайтын аса маңызды мемлекттік иелігіндегі нысандар мен селитебті аумақтардың тізімдемесін бекіту туралы» №1251 Қаулысы	Қала және тұрғылықты мекен аумағында өрт сөндіру қызметі құрылымдарын орналастыру алғашқы өрт сөндіру құрылымының қалада 10 мин,ал тұрғылықты мекенде 20 мин.келуі керек деген шартпен белгіленеді. Қалалар мен тұрғылықты мекендер үшін өрт сөндіру депосы және өрт сөндіру автокөліктерінің саны Қазақстан Республикасының аумағында қолдануға рұқсат етілген, құрылыс ережелерінің талаптарына сәйкес анықталады.	Қазіргіуақытқа дейін
2007	Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 ж. 8 қыркүйектегі «Міндетті түрде өрт сөндіру қызметі құрылатын нысандар мен мекемелер тізімдемесін бекіту туралы» № 781 қаулысы	Өндірістік нысан аймағында объектілі өрт сөндіру қызметі құрылымының орналасуы өрт қаупінен қорғалатын объектілер мен өрт сөндіруге арналған өрт сөндіру қызметі құрылымының шығу мақсаттарын есепке ала отыра айқындалады.	Қазіргі уақытқа дейін
2009	Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 ж. 6 қаңтардағы «Объектілерді қорғау үшін өрт сөндіру қауіпсіздігіне талаптардың «Техникалық регламентін» қабылдау туралы» №16 қаулысы	Объектінің өрт сөндіру қызметі өрт сөндіру көлігімен қамтылатын жағдайлар: 1)объектілердің алшақтығы (өндірістік кәсіпорын санатындағы) жергілікті мемлекеттік өрт сөндіру қызметіқұрылымының алшақтағы ғимарат, құрылыс, нысанға дейінгі орналасуы жалпы пайдаланылатын қашықтығы: Жалпы құрылыс ауданының 50 % құрайтын, жарылыс және өрт қауіпсіздігінің А,Б және В1-В4 өндіріс санатындағы мекемелер үшін 2 км.; Жалпы құрылыс ауданының 50% құрайтын, сонымен қатар Г және Д санатындағы өндіріс кәсіпорындарының, жарылыс және өрт қауіпсіздігінің А, Б және В1—В4 санатындағы мекемелер үшін 4 км. Кәсіпорын ауданында жалпы құрылыстың 50% құрайтын көлеммен III, IIIб, IV, IVa, V дәрежесіндегі отқа бейімді құрылыс және ғимараттар болған жағдайда, қызмет көрсететін өрт сөндіру депосының радиусын 40% азайтуға болады. 2)(өндірістің кәсіпорын санатына жатпайтын) нысандардың алшақтығы мемлекеттік өрт сөндіру құрылымдарының орналасу жерінен аспайтын қашықтық: 2 км — биіктігі 100 м. ғимараттар үшін; 1 км — биіктігі 100 м. астам ғимараттар үшін. 3)жергілікті мемлекеттік өрт сөндіру қызметі құрылымына қажетті өрт сөндіру көліктерінің саны, олардың жоғарғы қабаттардан адамдарды шығару және өрт сөндіруге қажетті сумен қамтамасыз ету. Өрт сөндіру үшін қажетті сумен қамтамасыз етуді талап ететін өрт сөндіру көліктерінің санын анықтау бойынша есеп әдісі
2009	«Өрт қауіпсіздігіне жалпы талаптар»техникалық регламент	Өрт қауіпсізідігін қамтамасыз ету бойынша ұйымдастырушылық-техникалық іс-шаралар жүйесі келесі шараларда енгізу қажет: 1) өрт қауіпсізідігін қамтамасыз ету сұрақтарын шешуге қоғамды қатыстыру; 2)тұрғындарды тұрмыста және өндірісте өрт қауіпсіздік шараларын үйрету ұйымдастыру; 3) өрт қауіпсізідігі сұрақтарын (мәселелерін реттейтін нормативтік құжаттар мен нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу

4) өрт қауіпсіздігі саласындағы насихаттауды жүргізу;

5) өрт қауіпсіздігінің алғашқы өлшемін қамтамасыз ету;

6) өрт сөндіру үшін қолданылатын түрлі құралдарды, материалдар мен заттарды сақтау тәртібін орнату;

7) өрт кезінде ғимараттан немесе құрылыстардан эвакуациялау қауіпсіздігіне кепілберетін, ғимараттар мен құрылыстарда адамдар санын шектету;

8) адамдарды эвакуациялау ұйымында, құрылыстар мен ғимараттарда өрт пайда болған кезде әкімшілік, қызметкерлер және халықтың әрекеті;

9) өрт қауіпсіздігімен қамтамасыз ету бойынша елді мекенді, құрылыстарды, ғимараттарды, технологиялық процестерді, бұйымдарды, материалдарды және заттарды құжаттандыру;

10)өнеркәсіп нысандарын қауіпсіздендіру декларациясын дайындау.

11)елді мекендер мен қалаларда, сонымен қатар әртүрлі меншікті нысандарда өртке қарсы қызметтер түрінің қызметін ұйымдастыру және құру.

2007

«Кино қызметін қамтамасыз ету және кәсіптік апатты –құтқаруды қалыптастыру нормаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы

[25]

Кино қызметін қамтамасыз ету және кәсіптік апатты –құтқаруды қалыптастыру нормалары Норма N 5 Өртке қарсы бөлімшелерді кәсіби жабдықтандыру.

Нормалар N 5.1 Арнайы техниканы жабдықтау, соған қоса құралдармен материалдарды

Нормлар N 5.1.1 Бірінші кезекті апатты-құтқару жұмыстарын жүргізу, күрделі өрттерді сөндіру бойынша мамандандырылған бөлімдерге арналған арнайы, негізгі және көмекші бағыттағы транспорттармен жабдықтандыру

Нормалар N 5.1.2 Бөлек өрт постары, өртті сөндіру бойынша мамандандырылған бөлімдерге арналған арнайы, негізгі және көмекші бағыттағы транспорттармен жабдықтандыру

Нормалар N 5.2.1 Техникалық қызмет көрсету шеберханасын құрал-жабдықтармен және өртті-техникалық қару-жарақтарымен қамтамасыз ету

Нормалар N 5.2.2 Посттарға арналған жабдықтармен қамтамасыз ету

Норма N 5.2.3 Өртті-техникалық қару-жарақтар мен өрт автокөліктерін жөндеу және қызмет көрсету бойынша өрт бөлімінің техникалық қызметін құрал-жабдықтармен және өртті-техникалық қару-жарақтарымен қамтамасыз ету

Норма N 5.2.4 Газды түтінді қызметтің бақылау постына арналған құралдармен және жабдықтармен қамтамасыз ету

Нормалар 5.2.5 Байланыс құралдарын жабдықтармен қамтамасыз ету.

Қазіргі уақытқа дейін

Осы уақытқа дейін, 1930 ж. бастап, эмпириялық негізі бар, біршама тәжірибелік пайдасын тигізген, алайда мәселені шеше алмаған нормативтер жүзеге асырылған.

1926 ж. басында кеңестік өрт күзетінің қызмет көрсету радиусы 2,5 шақырымға ұлғайтылған (сондай-ақ өрт сөндіру автокөлігінің қозғалыс жылдамдығы орташа есеппен сағатына 30 шақырым жүретін) автокөліктер болған. Радиусы 1,5 км. өрт сөндіру командалары қалалар үшін аттыкеруендер бар болған жағдайда 3 км-ге дейін өрт сөндіру автокөліктері бар кезінде 1930 ж. ВСНХ РСФСР НКВД РСФСР мен бірігіп, шығу аумақтарын орнатты. Соңғы ереже қалалардағы өрт сөндіру деполарының санын дәлелдейтін жалғыз параметр ретінде қазіргі уақытқа дейін әрекет етеді, демек 75 жыл! 1950 жылдардың басында осы ережеге өрт сөндіру автокөліктеріне қатысты тағы біреуі қосылған (1.8 кесте). Осыған орай, өрт қаупіне қатысты, өртке қарсы қорғаныс құралдары мен амалдарын өртке қарсы іс-шараларының шығындарын, өрттің даму және таралу уақыт параметрлерін ескере оотыра таңдау жасауымыз керек. Осындай есептерді орындау үшін ғимараттар мен құрылыстарда өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласында жұмыс істейтін білікті мамандар кеңесі мен әдістемелік құралдар болуы тиіс. Көрсетілген нақты екі нормативтер тәжірибеде ешқашан қолданылмағанын атап өту керек, көптеген жағдайларда қызмет көрсету радиусы үшін нормативтертерді ұстау мүмкін емес (бірнеше себептер бойынша), ал өрт сөндіру автокөліктерінің саны нормативтер бойынша көптеген қалалар үшін тым жоғары.

Бірақта осы бағыттағы жергілікті орындау органдарының тарапынан елеулі қорытындылар көрінбейді. Мемлекеттік өртке қарсы қызмет бөлімшелері жоқ ауылды тұрғылықты мекендерді өртке қарсы қорғау кепілтігімен қамтамасыз ету үшін оларды жабдықтандыру және өрт сөндіру орындарын құру бойынша функцияларды жергілікті орындау органдарына міндеттеріне заңды түрде бекіту қажет.

1.6 Нормативтік-техникалық әдебиетке талдау жасау

«Өрт қауіпсізідігіне жалпы талаптар» атты Техникалық регламенттің ұйымдастырушылық –техникалық шаралар жүйесінің талаптарына және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылдағы 15 желтоқсанның «Өрт сөндіру қызметімен өрттен қорғалатын мемлекеттік иелігіндегі аса маңызды нысандар мен селитебті бекіту туралы» №1251 қаулысына сәйкес, қалаларда, тұрғылықты мекендерде және мемлекет иелігіндегі аса маңызды нысандарда төтенше жағдайларды жою және өрт сөндіру Қазақстан РеспубликасыІІМ төтенше жағдайлар комитетінің өрт сөндіру қызметі құрылымдарымен жүзеге асырылады.

1.7 Техникалық регламенттер

Қала және тұрғылықты мекендер аумағында өрт сөндіру қызметі құрылымының орналасу қызметі құрылымдарының орналасуы қалаларда шақыру орнына алғашқы өрт сөндіру құрылымының келуі 10 минуттан, ал тұрғылықты мекенге 20 минуттан аспауы шарт. Атап өтетін жағдай, бұл жедел әрекет етудің нормативтік уақыты өрт сөндіру қызметімен толық қорғалмаған.

Қазақстан Республикасы аумағында қолдануға рұқсат етілген құрылыс ережелерінің талаптарына сәйкес, қалалар мен тұрғылықты мекендерде өрт сөндіру депосы мен өрт сөндіру автокөліктер саны анықталады.

Мемлекеттік иелігіне жатпайтын нысандарда (кәсіпорында) өрт сөндіру және басқа төтенше жағдайларды жою Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 ж. 8 қыркүйектегі «Міндетті түрде өрт сөндіру қызметі құрылатын нысандар мен мекемелер тізімдемесін бекіту туралы» №781 қаулысына сәйкес нысанды өрт сөндіру құрылымдарымен іске асырылады

Өндірістік нысан аймағында нысанды өрт сөндіру қызметі құрылымының орналасуы өрт қаупінен қорғалатын нысандар мен өрт сөндіруге арналған өрт сөндіру қызметі құрылымының шығу мақсаттарын есепке ала отыра айқындалады.

Нысанды қорғау үшін өрт сөндіру депосының қызмет көрсету радиусы «Нысандарды қорғау үшін өрт сөндіру қауіпсіздігінің техникасына қойылатын талаптар» атты техникалық регламент талаптарына сәйкес анықталады.

Объектілі өрт сөндіру құрылымдары жеке құрамының саны және өрт сөндіру автокөліктерінің саны және өрт сөндіру авто көліктерінің саны нысан (кәсіпорын) әкімшілігімен және Қазақстан Республикасы заңдылығымен бекітілген тәртіпте, өрт қауіпсіздігі саласындағы уәкілмен келісілген есептер негізінде бекітіледі.

«Нысандарды қорғауға арналған өрт қауіпсіздік техникасына қойылатын талаптар» атты техникалық регламенттің 16 және 17 тармақшаларына сәйкес, қала немесе тұрғылықты мекен аумағында мемлекттік өрт сөндіру қызметінің құрылымдарының орналасуы, өрт сөндіру құрылымдары жеке құрамының және автокөліктердің саны «Өрт қауіпсіздігінің жалпы талаптары» атты техникалық регламент талаптарына сәйкес анықталатыны айқындалды. Объектінің өрт сөндіру қызметі өрт сөндіру көлігімен қамтылатын жағдайлар:

1) объектілердің алшақтығы (өндірістік кәсіпорын санатындағы) жергілікті мемлекеттік өрт сөндіру қызметіқұрылымының алшақтағы ғимарат, құрылыс, нысанға дейінгі орналасуы жалпы пайдаланылатын қашықтығы:

Жалпы құрылыс ауданының 50 % құрайтын, жарылыс және өрт қауіпсіздігінің А,Б және В1-В4 өндіріс санатындағы мекемелер үшін 2 км.;

Жалпы құрылыс ауданының 50% құрайтын, сонымен қатар Г және Д санатындағы өндіріс кәсіпорындарының, жарылыс және өрт қауіпсіздігінің А, Б және В1—В4 санатындағы мекемелер үшін 4 км.

Кәсіпорын ауданында жалпы құрылыстың 50% құрайтын көлеммен III, IIIб, IV, IVa, V дәрежесіндегі отқа бейімді құрылыс және ғимараттар болған жағдайда, қызмет көрсететін өрт сөндіру депосының радиусын 40% азайтуға болады.

2) (өндірістің кәсіпорын санатына жатпайтын) нысандардың алшақтығы мемлекеттік өрт сөндіру құрылымдарының орналасу жерінен аспайтын қашықтық:

2 км — биіктігі 100 м. ғимараттар үшін;

1 км — биіктігі 100 м. астам ғимараттар үшін и более.

3) жергілікті мемлекеттік өрт сөндіру қызметі құрылымына қажетті өрт сөндіру көліктерінің саны, олардың жоғарғы қабаттардан адамдарды шығару және өрт сөндіруге қажетті сумен қамтамасыз ету.

Өрт сөндіру үшін қажетті сумен қамтамасыз етуді талап ететін өрт сөндіру көліктерінің санын анықтау бойынша есеп әдісі, Техникалық регламенттің 3 қосымшасында көрсетілген.

«Өрт қауіпсіздігіне жалпы талаптар» деген техникалық регламентті қабылдау-нысанның өрт қауіпсіздік деңгейін бағалауға, сондай-ақ өртті қадағалау әдістеріне көзқарасты өзгертеді. Көбінесе Регламент өрт қауіпіне анықтама береді. Өрт қаупі дегеніміз – бұл өрт қауіпсіздігінің іске асу мүмкіндігі жеке адамдар мен материалдық құндылықтарға тиетін зияны туралы сандық мінездеме. Регламент өрт қаупін жеке және әлеуметтік деп екіге бөледі. Жеке өрт қаупі (өрт кезінде адам өлу қаупі) – қауіпті өрт фактілері әсерінің нәтижесінде жеке адам өлімінің сандық мінездемесі. Әлеуметтік өрт қаупі (өрт кезінде адамдардың топпен өлу (қайтыс болу) қаупі) – қауіпті өрт фактілері әсерінің нәтижесінде он немесе одан да көп адамдардың қайтыс болу мүмкіндігінің мінездемесі.

Регламент алғашқы рет өрт қауіпсіздігінің келесі шарттарын белгілейді:

өрт қауіпсізідігі мәселелерін реттейтін нормативтік құжаттар мен Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілерінде және регламентте белгіленген өрт қауіпсіздігінің талаптарын толық көлемде орындау;
өрт қаупі болуы ықтимал мағыналардан аспайды, 4.2 кестесінде әр түрлі нысан түрлерінің өрт қаупінің бекітілген критериялық мағыналары келтірілген.

1.9 кесте – Нысанның функционалды белгісіне қатысты қауіп түрлері мен шамалары

Қауіп түрі	Нысанның функционалды белгісі
Қауіп түрі	Қоғамдық ғимарат	Өндірістік ғимарат	Өндірістік нысандардың селитебті аумақтары
Жеке	Жылына 10^-6	Жылына 10^-6/10^-1 *	Жылына 10^-8
Әлеуметтік			Жылына 10^-7
Ескерту: * — технологиялық процесстердің қызмет ету ерекшелігіне байланысты жылына дербес өрт қауіпін 10 -4 мағынасына дейінұлғайтуға болады, сонымен қатар қызметкерлерді өрт кезіндегі әрекеттерге үйрету және жұмысшыларды әлеуметтік қорғау шаралары қарастырылған.

Өрт сөндіру қызметі әрекетінің аясында басқарудың ғылыми принципі оның қызмет ету және құрылымдарды басқару процессінің заңдылығын зерттеуді, бұл заңдылықтарды басқарудың жаңа құрылымдарын құруда, кадрларды үйлестіру және іріктеуде пайдалануды талап етеді. Өрт сөндіру, зардап шеккендерді құтқару және аптты-құтқару жұмыстарын өткізу мемлекеттік өрт сөндіру қызметі жедел құрылымдарының ең маңызды міндеті болып табылады.

Өрт қауіпсізідігі өртті алдын алу және өрттен қорғау жүйесімен, соның ішінде ұйымдастырушылық-техникалық іс-шаралармен қамтамасыз етіледі.

Өрт қауіпсізідігінің жүйесін адамдар мен материалдық құндылықтарды, сонымен қатар материалдық құндылықтар үшін барлық кезеңдерді (ғылыми әзірлеме, жобалау, құрылыс) ескере отыра, өрт қауіпсіздігімен қамтамасыз ету деңгейін сипаттайды. Сонымен, нысандардың өрт сөндіру жағдайын бағалауда қауіпсіздік шарты шешуші мағынаға ие:

Р_(фак) ≤ Р_(доп), (4.1)

Р_(фак) – фактілі өрт қауіптерінің есептік мағынасы,

Р_(доп) – өрт қаупінің болуы ықтимал мағынасы.

Бөлімдер бойынша қорытынды:

Мемлекет аумағында өртпен жедел жағдайды талдау негізінде өрт және салдардың төмендеуіне қарамастан жедел бөлімдердің шығу саны ұлғайғаннан байқаймыз. ӨҚҚ құрылымдары көбінесе өртке қатысы жоқ, тхногенді және табиғи сипаттағы апаттық-құтқару жұмыстарын орындауға жұмылдырылады. Сондай-ақ, МӨҚ әрекетін жоспарлау және ресурстарды орналастыру, соның ішінде өрт сөндіру депосын тиімді орналасуын, техникалық қамтылуын ескерген жөн.

Тұрғылықты мекен және аймақ бойынша келіп түсетін шақырулар бірнеше параметрлер бойынша кездейсоқ сипатқа ие: олардың пайда болу мерзімі және орны бойынша, оларға қызмет көрсетуді талап ететін шығулар сан, сонымен қатар олардың қызмет көрсетудің уақыт ұзақтылығы. Бұл шығулар легінің бірізділігі мен олардың пайда болу уақытын кездейсоқ оқиғалар легі ретінде қарастыруға, сондай-ақ, шығу легі мен кезекші құрылымының шақыру легін теңестіруге болады. Кездейсоқ оқиғалар легін зерттеу үшін статистикалық әдістер мен математикалық үлгілеу әдісін қолданамыз. Қөбінесе, аумақтарға шығу легін талдау негізінде ӨҚҚ құрылымдарының қысқа мерзімге (1-2 ж.) шығудың жалпы санын болжалауға болады.

Нормативті-құқықтық құжаттардың болуына қарамастан, елімізде аумақтар және тұрғындар өртке қарсы қорғау қызметімен толық қамтылмаған.

Қазақстан Республикасының тұрғылықты мекендерінде, соның ішінде 5000 адамнан аспайтын алыстағы тұрғылықты мекендерде өрт сөндіру қызметі құрылымдарын құру үшінкритерийлерді анықтап, есептер әдістемесін әзірлеу керек.
МӨҚ құрылымдары жеке құрамының санын және техникалық қамтылуын анықтау бойынша әдістеме әзірлеу қажет.
Қазақстан Республикасының «Азаматтық қорғаныс туралы» Заңына сәйкес және Қазақстан Республикасында өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының ауылдық жерлерінде өрт сөндіруді ұйымдастыру бойынша ұсыныстарды әзірлеу қажеттілігі туындап тұр.

2 тарау. Жобалық бөлім

2.1 Елдің даму көрсеткіштері әлеуметтік- экономикаға байланысты өртпен жағдайларды үлгілеу принципі

Зерттеулер жүргізілген кезде, біздермен республикадағы өртпен жағдайларға тікелей және жанама түрде әсер ететін әр түрлі көрсеткіштер қаралды. Бірақта осы көрсеткіштердің кейбіреуінде ғана сандық мінездемелері бар, бұл үдерісін зерттеу динамикасы мен бір мәндібаға деңгейін толық мөлшерде бере алмайды.

Зерттелетін процестің динамикасын және бір мәнді баға деңгейін және жеке көрсеткіштер жүйесінің методолгиялық бірлігін қамтамасыз етіп зерттелетін процеске көбірек әсер ететіндіктен, көрсеткіштерді анықтау қажет.

2.2 Өрттің әлеуметтік себептерін және салдарын талдау

Соңғы жылдары Қазақстанда болған өрттерді талдау кезінде, өрттің 80% жеке меншікті тұрғын секторларында болғанын көрсетті. Сонымен қатар қаза тапқандар мен жарақат алғандар саны республика бойынша жалпы санының 90% және 80% құрайды.

2010-2014 жылдардағы мәліметтер бойынша елді мекендердеөртпен жағдайлардың қалыптасқан мәселелерін анықтау үшін талдау жасаймыз.

Республикадағы ауылды және қалалы елді мекендерге бөлу арқылы, тұрғылықты секторларда өрттер және оның салдары бойынша негізгі мәліметтер 2.1кестесінде және 2.2 суретінде көрсетілген.

2.1 кесте – 2010-2014 жылдардағы ауылды және қалалы елді мекендерге бөлу арқылы, тұрғылықты секторларда өрттер және оның салдары бойынша мәліметтер

Көрсеткіштер	2010 г.	2011 г.	2012 г.	2013 г.	2014 г.
Өрттер	13078	10534	11435	13621	13924
Қаза болғандар	466	482	457	455	401
Зақымданғандар	606	513	488	1034	1011
Залалдар (теңге)	3447,3	2769,5	3478,9	4882,3	3107,3

2.1 сурет – қалалық және ауылдық елді мекендерде 2010-2014 жылдардағы тұрғын секторларындағы өрттер кезіндегі залал өлшемі

Берілген мәліметтерде, қалалық елді мекендерде артық саны, сонымен қатар жарақаттану, адамның қаза болу жоғарғы деңгейі көрсетілген, сонымен бірге ауылдық елді мекендерде өрттен тиген зиянның жалпы соммасы әлде қайда жоғары. Бұның бәрі ауылды елді мекені өрт депосының дислокациясынан әлдеқайда алыс орналасқандықтан.

Сонымен қоса ауылды елді мекендердегі тұрғын секторларында өрттің көбею тенденциясы байқалады. Сонымен қоса елдің тұрғындарының жалпы санынан қалалық елді мекеннің саны 55%, ал ауылды 45% құрайды. Жылдар және республикамыздық аймақтары бойынша тұрғын секторлардағы өрт саныбойынша мәліметтер 2.2 кестес2.2 кестесінде және 2.5 суретінде көрсетілген, және де 2.3, 2.4 суреттерде қалалық және ауылды тұрғындарды бөлу облыстар бойынша көрсетілген.

Данные по количеству пожаров в жилом секторе по регионам республики и по годам представлены в таблице 2.2 и на рисунке 2.5, на рисунках 2.3 и 2.4. показано также распределение городского и сельского населения по областям.

2.2 кесте – облыстар бойынша 2010-2014 жылдардағы тұрғын секторларда болған өрттердің санын бөлу

Аймақ атаулары (облыстар)	2010 ж	2011 ж	2012 ж	2013 ж	2014 ж
Астана қ.	688	693	870	733	807
Алматы қ.	932	868	970	651	681
Ақмола	1219	905	1051	826	917
Ақтөбе	1049	543	702	575	679
Алматы	1422	1313	1683	1545	1490
Атырау	533	431	479	402	402
Шығыс Қазақстан	2309	2262	2040	1576	1492
Жамбыл	408	328	371	553	660
Батыс Қазақстан	804	569	689	580	668
Қарағанды	2961	2336	2380	2025	2003
Қызылора	471	381	567	469	510
Қостанай	1800	1153	1523	1056	1156
Маңғыстау	279	342	330	279	279
Павлодар	2027	1399	1552	1028	1153
Солтүстік Қазақстан	1118	787	909	746	802
Оңтүстік Қазақстан	1038	884	788	882	781
	19058	15194	16904	13926	14477

2.2 сурет – Облыстар бойынша 2010-2014 жылдарда тұрғын секторындағы өрт санын бөлу

2.2 суретінен тұрғын үй секторында, қалалық аумақтарында тұрғындар тығыздылығынан өрт санының көп екенін байқаумыз.

Ғимараттар және құрылыстар түріне қарай, көбінесе өрттер бір қабатты үйлер мен шаруашылық құрылыстарда (монша, гараж, сарай және т.б.) орын алады (2.3 кесте). Бұны бір қабатты ғимараттарда пештердің, жылу беретін құрылғылардың болуынан, тұрмыста ашық отты пайдалануынан деп түсіндіруге болады. Әр түрлі қабатты тұрғын үйлер мен шаруашылық құрылыстарда өрт санының мәліметтерін ескере отыра, өрт сөндіру бөлімдерінің орналасуын жобалау кезінде тұрғылықты мекендер мен қала құрылысына көңіл бөлу керек.

2.3 кесте – шаруашылық құрылыстарда және әртүрлі қабатты тұрғын ғимараттардағы өртті бөлу

Құрылыс түрі	2010 ж		2012 ж		2013 ж
Құрылыс түрі	қала	ауыл	қала	ауыл	қала	ауыл
Шаруашылық құрылыс	1753	2201	2465	3406	2653	3010
Бір қабатты үй	2992	2298	2478	1828	2164	1728
Екі қабатты үй	267	110	372	130	369	145
3-5 қабаттар	1331	103	1469	59	902	29
6-9 қабаттар	583	9	767	2	333
9 қабаттан жоғары	117		102		72

Әрі қарай тұрғын секторларындағы өрттің мәселелерін зерттейміз. 2.4 кестеде өрттің саны мен тұрғын секторындағы өрт кезіндегі адамдардың қаза болуы өрттің пайдаболу мәселелеріне сәйкес көрсетілген. Бұл мәліметтер 2.8, 2.9 суреттерімен сипатталған.

2.4 кесте – 2009-2013 жылдардағы тұрғын секторлардағы өрт саны, олардың пайдаболу мәселелері бойынша мен адамдардың қаза болуын бөлу

Өрттің себептері	2010 ж.	2011 ж.	2012 ж .	2013 ж.
Өрттің себептері	Өрттің саны / адамдардың қазасы
Жарылыстар			3	5 / 2
Жылу генерациясының қондырғысын пайдалану және орнату кезінде ӨҚҚ бұзу	2	10	8	7
Керасинді және басқа қондырғыны пайдалану кезінде ӨҚҚ бұзу	194 / 13	201 / 16		8 / 8
Тікелей жай түсу немесе екінші рет ықпалы	13	6	11	8
Өндірістік жабдықтардың істен шығуы, технологиялық процесті бұзу	9	42	5	35
Анықталмаған себептер	96	96
Электрлі сваркелеу және т.б. отты жұмыстар кезінде ӨҚҚ бұзу	104 / 3	111 / 2	80	103 / 1
Материалдар мен заттардың өзінен өзі жануы	120	68	75	116
Тұрмыстық газды қондырғыларды пайдалану кезінде ӨҚҚ бұзу			144	196
Тұрмыстық электр аспаптарын пайдаланужәне орналастыру кезінде ӨҚҚ бұзу	293 /34	268 / 31	201 / 33	204 / 21
Мас күйінде төсекте темекі шегу			419 / 101	226 / 101
Басқа себептер	236 / 11	257 / 9	155 / 16	285 / 21
Балалардың отпен ойнаулары	594 / 23	422 /19	340 / 30	438 / 26
Электр құрылғыларын техникалық пайдалану және монтаждау ережелерін бұзу	1685 / 24	1640 / 9	1485 / 4	1557 / 22
Анықталған өрттеулер	1522 / 10	1261 / 2	1187 / 11	1795 /34
Пештерді қондыру және пайдалану кезінде ӨҚҚ бұзу	1727 /47	1782 / 44	1868 / 43	2031 / 32
Отты абайсыз пайдалану	5166/175	6405 / 188	4442 /203	4259 /212

Берілген мәліметтерде тұрғын секторларындағы өрттің себептері көбіне отты абайсыз қолдану және пештерді орнату және пайдалану кезінде ӨҚҚ бұзу екені анық көрсетілген.

Тұрғын секторларындағы әрдайым болып тұратын өрт себептерін, өрт қаупі кезеңін анықтау үшін жылдың айларына бөліп көрейік

(2.10 сурет).

2.3 сурет – Тұрғын секторларындағы өртті жылдың айларына бөлу

Тұрғын секторларындағы өртті жылдың айларына бөлу кезінде (2.10 сурет), онда өрттің пайда болуы «маусымдық» байқалады: сәуір-мамыр, тамыз – қазан, желтоқсан-қаңтар. Қыс кезеңінде өрттің санынының өсуі от жағатын маусымға байланысты. Осы кезеңдегі өрттердің негізгісебептері: отты абайсыз пайдалану, жылу генерациясын орнату және пештерді орнатумен пайдалану кезінде ӨҚҚ бұзу.

Отты абайсыз пайдалану себебі бойынша өрттің кезі көбіне көктемгі-жазғы-күзгі кезеңде келеді: сәуір-маусым және тамыз-қазан (2.11сурет) .

2.4 сурет– Өртті жылдың айлары бойынша бөлу

Өрттердің «Маусымдық», жылу генерациясын және түтіндік пен пештерді орнату және пайдалану кезінде ӨҚҚ ережелерін бұзу кезінде пайда болғаны, тікелей жылдың суық уақытында қазаннан наурызға дейін жылу беру маусымы басталуына байланысты. Көрсетілген заңдылық қалай республикада болса солай аумақтарда да көрінеді ( 2.12-2.14 суреттер). Көрсетілген заңдылық анық солтүстік, шығыс және орталық аумақтарда көрінеді, жылдың 6-8 айларына созылатын тұрғын скеторында жылу беру маусымының табиғи-климаттық ерекшеліктерінің күшінде, ал оның ең өршіген кезі суық кезеңге қаңтар мен желтоқсан айларына келеді, осы аумақтарда температура -40, -45°С түскен кезде.

2.5 сурет – Республика бойынша жылу генерациялау және пештер мен түтіндіктерді орнату және пайдалану кезінде ӨҚҚ ережелерін бұзу кезіндегі өрттерді бөлу

(Month) Өрттің пайда болу күні

2.6 сурет – Аймақтар бойынша жылу генерациялау және пештер мен түтіндіктерді орнату және пайдалану кезінде ӨҚҚ ережелерін бұзу кезіндегі өрттерді бөлу (солтүстік және батыс аймақтары)

2.7 сурет – Аймақтар бойынша жылу генерациялау және пештер мен түтіндіктерді орнату және пайдалану кезінде ӨҚҚ ережелерін бұзу кезіндегі өрттерді бөлу (оңтүстік, шығыс және орталық аймақтар)

Жеке тұрғын секторында жылу беру маусымында өрттің себептері болып пешті жылуберуді пайдалану кезінде өрт қауіпсізідігінің ережелерін сақтамау боолып қала береді.

Статистика бойынша «пешті» өрттердің себепшілері мен құрбаны болып көбіне зейнеткерлер, мүгедектер және жалғыз басты қарттар келеді.

Сондай-ақ, өрттер көбіне 30-жылдан асқан, бұл ағаштан, қамыстан жасалған құрылыстарда орын алатынын ескеру керек. Құрылыс құралдары және өткізілген коммуникациялар өз мерзімінен өтіп, ескі қалпында тұрған құрылыстар. Аталған үйлердің иелері өз баспаналарын қаржылай жағынан өрт қауіпсіздігін қалыпты күйде сақтау мүмкіндігі жоқ.

Талдау жасалған кездегі қайтыс болған адамдардың басым көпшілігі белгілі ісі жоқ тұлғалар санатындағы адамдар. Аталған санаттағы тұлғалардың өлімі олардың төмен өмір сүру деңгейімен, ішімдік ішуімен байланысты екенін атап өту қажет. Ішімдік ішіп мас күйінде қайтқан адамдар саны жалпы санның 69% құрады.

Талдау негізінде өрт қаупі факторының бірі әлеуметтік фактор екенін ескеркуге болады, және аталған фактор еліміздің өрт қауіпсіздігі жүйесінің жоспарлау критерийлерінің ең маңыздысы болып табылады. Сонымен қатар, өрттің пайда болу себептерінің тобын (жылыту құрылғыларын орнату кезінде ӨҚҚ бұзу, тұрмыстық газдарды орнату, электр құрылғыларды, пештерді орнату кезінде, электрлік дәнекерлеу жұмыстары кезінде отты дұрыс пайдаланбау, балалардың отпен ойнауы) кейін өрт қауіптерінің антропогенді факторлар ретінде қарастыратын боламыз.

2.3 Өрт жағдайына еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерінің әсер ету деңгейін анықтау

Өрт жағдайына еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерінің анықтау міндеті көп факторлы мақсат (міндет). Мынадай міндеттерді Ресей ғалымдары статистикалық үлгілеудің көп факторлы әдістерін пайдалану арқылы шешті.

Сондай-ақ, көбіне маңызды параметрлерді бөлу, факторлар бойынша көрсеткіштерді топтастыру және кейін шынайы көрсеткіштерді синтетикалыққа ауыстыру (демек, әртүрлі тәсілдермен бірқатар көрсеткіштерді нормалау). Кейінгі үлгілеу көптеген алынған көрсеткіштер негізінде өткізілген.

Экономикалық және әлеуметтік әлеуеттің тиімді пайдалануы және қалыптасуы республикалық және облыстық экономикаға маңызы зор. Шын мәнінде Қазақстан Республикасының және оның облыстарының экономикалық байлығы табиғи және заманауи технологиялық, өндірістік және инновациялық әлеуеттер, сонымен қатар ықтимал қауіптер: саяси, қаржылық және т.б., соның ішінде төтенше жағдайлардың, өрттердің пайда болу қаупімен айқындалады. Осыған орай, әлеуметті-экономикалық әлеуеттің басқару, жіне оны қолдану тиімділігінің рөлі артты.

Жоғарыда айтылғанның негізінде, аумақтарда өрт жағдайына әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштердің даму әсеріне талдау жасаудың маңызы бар.

Тұрғындардың өмір деңгейі мен өндірістің деңгейінен аумақтардағы Өрт санына және оның салдарына бейімділігін қарастырайық. Өндірістің деңгейі, тұрғындардың өмір деңгейі және адамдардың даму деңгейі сияқты көрсеткіштері адами потенциалдың даму деңгейін анықтайды.

2.4 Өрт жағдайына тұрғындардың ауқаттылық деңгейінің әсері

Өмір деңгейі (ауқаттылық деңгейі) уақыт бірлігінде адамдардың рухани және материалдық қажеттілігін тауар немесе қызмет көрсету көлемімен қанағаттандыратын дәреже. Өмір деңгейі әр тұрғынның нақты кіріс көлеміне негізделеді.

Экономикалық әдебиетте «тұрғынның өмір деңгейі» санатының біржақты анықтамасы болмайды. Әсіресе, әлеуметтік тұрғындар тобы немесе жеке адам, отбасына қажетті тауар, қызмет жиынтығымен анықталатын әдістеме қолданылады.

Тұрғындардың өмір деңгейін көрсететін жалпылама көрсеткіштердің болмауына қарамастан, оны талдау үшін көптеген стаистикалық көрсеткіштерге есептелген, берілген санаттағы және топталған жақтарындағы келесі негізгі болктар:

тұрғындардың табыстарының көрсеткіштері;

тұрғындардың материалды қызмет пен игілігін тұтынулары мен шығыстарының көрсеткіштері;
жинақтаулар;
тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету және жинақталған мүлігінің көрсеткіші;
тұрғындардың табыстарын, деңгейін және шекарасын дифференциациялау көрсеткіштері;
әлеуметтік-демографиялық мінездемесі;
тұрғындардың өмір деңгейін бағалау жалпыламасы.

Бұл жүйеде кіріс көрсеткіштері және тұтынушылары, әдетте өмір деңгейін талдау үшін маңызды болғанымен, зерттелетін санаттағы барлық аспектілерді қамтымайды.

Қоғамның өмір деңгейін анықтайтын факторлардың бірі болып елімізді экономикалық даму деңгейі саналады, сондықтан өмір деңгейін жалпылайтын көрсеткіштер ретінде экономика жағдайының негізгі индикаторлары пайдаланылады. Оларға ішкі өнім көлемі, ұлттық кіріс пен таза ұлттық кірістер жатады. Статистикалық тәжірибеде кеңінен ЖІӨ көлем көрсеткіші пайдаланылады. Өндіріс әрекетінің соңғы нәтижесі болып есептеледі. Өмір деңгейін талдау, оның ЖІӨ көлемін аумақ бойынша салыстыру және динамикасы үшін шынайы адам басына (үнемі бағада) есептеледі.

Заманауи статисткалық теория мен тәжірибеде қоғам өмірінің деңгей көрсеткіштері бар. Осындай көрсеткіш мысалы бұл адам әлеуетінің даму индексі болып табылады (кейін АӘДИ). Біріккен ұлттар ұйымының даму бағдарламасы (БҰҰДБ) АӘДИ екеуі құрамдас, өмір деңгейінің маңызды 3 көрсеткіші бар индекс болады:

туғанда күтілетін өмір ұзақтығы;
білім берудің деңгейі;
тұрғындардың өмір деңгейін ІӨК жалпылайтын бағалар есебі (сатыпалушылардың теңдестігі негізінде АҚШ долларында).

Өрт жағдайына тұрғындардың өмір сүру деңгейінің әсерін талдау кезінде бір жұмысшының жалақы төлемінің орташа айлық көрсеткішін пайдаланамыз. Жалақы төлемі дегеніміз – бұл еліміздің тұрғындарының негізгі табыс көзі, оның еңбегінің көлеміне, сапасына және күрделігіне сәйкес сыйақы. Бір адамның орташа айлық төлем ақы көлемі есептелген соммасына және есептік кезеңдегі айлар санына жұмысшының нақты жұмыс күніне бөлу арқылы есептеледі.

2.5 Еліміздегі экономика дамуы деңгейінің өрт жағдайына әсері

Қазақстанның бес ірі экономикалық аймағы бар. Солтүстікте егін шаруашылығы, темір және тас көмірін алу, машина жасау, мұнай өнімдері мен ферро ерітінді өндірісі, энергетика дамыған. Шығыс Қазақстанда түрлі түсті металлургия энергетика, машина жасау және орман шаруашылығы дамыған. Батыс Қазақстан – біздің мемлекетімізде ғана емес сонымен қатар ТМД елдерінің ірі мұнай газ өндіруші аумақтың бірі. Орталық Қазақстанда – қара және түрлі түсті металлургия, машина жасау, мал шаруашылығы дамыған. Оңтүстік Қазақстанда мақта, күріш, бидай, жеміс-жидек, көкөністер, виноград өседі; түрлі түсті металлургия , жеңіл және тағам өнеркәсібі, балық, орман шаруашылығы дамыған. Өндірісті орналастыру пайдалы қазба кеңдеріне, ірі қалаларға және су ресурстарына шығарылған. Тау мен өнеркәсібінің жоғары шоғырлануы Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайының бұзылуына әсер етеді.

Қазақстанның түрлі минералды-шикізат ресурстары өндіріс құралдары мен тұтыну заттарын шығаратын салалардың дамуына ықпал етеді. Сондай-ақ, басты орында құралдар өндірісі, демек республикамыздың барлық өндірілетін өнімнің 70% құрайды.

Қазақстанның қолданыс құралдары ретінде қолданылатын минералды, өндірістік құралдарды, тұқымдарды өндіретін, шикізат ресурстар салаларын табысты дамуына көмек көрсетеді. Сондай-ақ, басты орында құралдар өндірісі, демек республикамыздың барлық өндірілетін өнімнің 70% құрайды.

Өнеркәсіп-республикамыздағы шаруашылықтың басты саласы. Ол республиканы жартыдан көп астықпен қамтиды. Қазақстанның өнеркәсіп ерекшелігі – оны жергілікті шикізат және отынмен толық қамту. Қазақстан- көмір, мұнай, түрлі түсті және қара түсті металлдармен, химиялық шикізат және құрылыс материалдарына өте бай. Ал еліміздің көп салалы ауыл шаруашылығы жеңіл және тамақ шаруашылығын шикізатпен қамтамасыз етеді.

Өнеркәсіп және ауыл шаруашылығында өрт қаупібар заттар, материалдар мен шикізаттарды (мысалы, көмірсу) пайдалану, оларды өндіру өнеркәсіп нысаны мен ауыл шаруашылығына қауіпті.

Өнеркәсіп дамуының деңгейі өрт жағдайына қалай ықпал ететінін Алматы облысы және елімізідің барлықаумақтарының мысалымен қарастырамыз.

Алматы облысы көбіне аграрлық облыстардың бірі, алайда ауыл шаруашылық және өнеркәсіп саласында жалпы аумақ өнімі (ары қарай-ЖАӨ) тең. Облыстық аграрлық секторы республикадағы ауыл шаруашылықтың жалпы өнімінің 15,1% өндіреді. Облыстағы өнеркәсіптің 46,8% жалпы өнімінің тамақ өндірісі құрайды.

Барлығы облыста ауыл шаруашылық дақылдарының 60 түрі өсіріледі: бидай, соя, жүгері, қант қызылшасы, картоп, жүзім және т.б. сонымен қатар, аумақта бестен бір бөлігі малшаруашылығының өнімдері. Алматы облысы республиканың ірі мегаполисінің –Алматы және оңтүстік аймақтың азықтүлік көзі болып табылады.

Жергілікті экономика дамуында өнеркәсіп саласының орны да бһлек. Сонымен осы шеңберде 499,2 млрд. теңгеге өнім өндіріліп, алфизикалық көлем индексі 102,3% құрады.

2010–2013 жж. облыста 235,7 млрд.теңге соммасына 36 өнеркәсіп нысандары іске қосылды. Онда 5 мыңнан астам адам еңбек етеді. Қатарға жаңа ірі машина жасау, тау кен, химиялық кәсіпорындар, жылыжай кешендері және энергетика нысандары кірді.

2.9 и 2.10 кестелерде облыстардағы экономикалық даму көрсеткіштері туралы мәліметтерін келтіреміз.

2.9 кесте – Аймақтық өнімнің барлығы

Көрсеткіштері	2008	2009	2010	2011	2012
Нақты әрекет ететін бағалардың барлығы, млн. теңге	550 708	677 309	773 228	997 712	1 286 360
Халықтың жан басына шаққандағы есепте, мың теңге	337,4	409,2	424,8	537,9	680,1
Қазақстан Республикасында ІӨК жалпы көлемінде АӨБ үлесі, %	4,3	4,2	4,5	4,6	4,7

2.10 кесте – Аймақтық өнімнің барлық салалық құрылымы (в %)

Сала	2008	2009	2010	2011	2012
1	2	3	4	5	6
Барлығы	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Соның ішінде:
Өнеркәсіп	23,9	19,8	20,5	20,8	19,6
Ауыл шаруашылығы	18,1	17,5	16,4	15,3	13,5
Құрылыс	10,8	8,5	12,0	12,7	11,4
Көлік және байланыс	12,8	11,1	9,5	9,0	8,1
Сауда	9,0	9,3	9,1	9,0	9,7
Басқалар	25,4	33,8	32,5	47,0	37,7

2.6 Аймақтардағы өрттермен жағдайларына өрт қауіпсізідігінің өндірісінің ықпалы

Қазақстан Республикасының ІІМ ТЖК мәліметтері және МӨҚ бақылауындағы нысанның сауалнама мәліметтері бойынша 2013 жылы республикамызда 1721 өрттер орын алды, ол 2012 жылға қарағанда 7% көп (1652 өрттер). Осы аталған өрттердің түрінің тек қана 3% өнеркәсіптік өндіріс және сауда нысандарына келеді. Ары қарай өрттер келесі бейнедебөлінген: 1,6% әкімшілік ғимараттарға, 0,9 % ауылшаруашылық нысандарына, 0,7% қойма ғимараттарына, 0,3% білім нысандары мен емді-профилактикалық мекемелерге, 0,2 % мәдени-ойын-сауық мекемелері мен монша кешендеріне. На рисунке 2.28 суретінде облыс бойынша 2012-2013жылдардағы Мемлекеттік өртті қадағалау (ары қарай-МӨҚ) бақылауындағы нысандардағы өрттерді бөлу көрсетілген. Бақылаудағы нысандарға өртке қарсы деңгейі жоғары нысандар және адамдар көп жиналатын нысандар жатады. Және де берілген мәліметтерде көрсетілген нысандардың кейбіреуі ғана өрт қауіпі бар нысанға жатады және өртке қауіпті өнеркәсіптері бар.

+7%

—

8 сурет – Облыстар бойынша қадағалаудағы нысандарда қртті тарату

Өнеркәсіп өндірісінде жиі белгілі бір жағдайларда материалдар және қоспалар немесе жарылыс тудыруы мүмкін. Осы заттардың арасында әртүрлі жанармай газдар, жанармай немесе жеңіл тұтанатын сұйықтықтар, сонымен қатар қатты заттар болуы мүмкін. Ең алдымен жарылғыш және өрт қаупіне қатысты өндірістер дегеніміз – бұл органикалық емес қоспалардың үздіксіз химиялық өндірілуі, әсіресе тынайтқыштар, күкірт және азот қышқылдары, хлорлы кальций өндіруіне септігін тигізеді. Өндірістің технологиялық топтамасы, тез тұтанатын заттар, жанармай материалдары жарылуы де мүмкін. Ауамен жарылу қаупі бар технологиялар (жанармай газдары, жеңіл тұтанатын және жанармай сұйықтықтары) аса жоғары қауіп төндіреді. Өндірісте жарылғыш және тұтанатын заттардың сақталуы немесе қолдануы, олардың жарылу не өрт қаупінің санаты анықталады.

Өрт қауіп бар нысандарда өрттің қауіпсіздігі белсенді өрт қорғанысы мен өртті алдын алу шараларын қамтамасыз етіледі.өрттің алды алуы өртті ескертуге немесе оның салдарын азайтуға бағытталған іс-шаралар кешені болып табылады.

Белсенді өрт қорғанысы – бұл өртпен немесе жарылғыш қаупі бар жағдаймен табысты күрес шарасы. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 ж. 25 қыркүйектегі «Міндетті түрде өрт сөндіру қызметі құрылатын нысандар мен мекемелер тізімдемесін бекіту туралы» №1017 қаулысына сәйкес шығу техникасы бар объектілі өрт сөндіру қызметі құрылуда.

Сауалнама мәліметтері бойынша республиканың әр аумағында 1324 өрт қаупі бар, (Ақтөбе мен Маңғыстау облыстарын есепке алмай) олардың 5750 адам қызметкерлері бар мемлекеттік емес өрт сөндіру қызметі (әрі қарай МЕӨҚҚ) құрылған (2.12 кесте).

2.12 кесте – Аймақтар бойынша МЕӨҚҚ жеке құрамның саны және өртті-жарузиянды өндірістік нысандар саны

Облыстар атауы	Өртті-жарузиянды өндірістік нысандар саны	МЕӨҚҚ жеке құрамның саны
1	2	3
Ақмола облысы	99	395
Алматы облысы	69	508
Атырау облысы	43	269
Шығыс Қазақстан	265	1286
Жамбыл облысы	106	657
Батыс Қазақстан	92	215
Қарағанды облысы	76	594
Қостанай облысы	387	607
Қызылорда облысы		8
Павлодар облысы	19	188
Солтүстік Қазақстан	120	731
Оңтүстік Қазақстан	48	292
Барлығы:	1324	5750

Ғимараттарды, құрылыстарды, кәсіпорынның сыртқы технологиялық құрылғыларды өрт қауіпі бар немесе жарылғыш санатына жатқызу. «Өрт қауіпсіздігінің жалпы талаптары» техникалық регламенттерімен белгіленетін, технологиялық жобалау ережелерімен анықталады.

Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік қадағалау және бақылау туралы» Заңына және Қазақстан Республикасы ТЖМ 2011 ж. 10 тамызындағы «Азаматтық қорғаныс, өнеркәсіп және өрт саласында жеке меншік кәсіпорынға қатысы жоқ, нысандарды тексеру парақтары мен қауіп дәрежесін бағалау критерийлерін бекіту туралы» №335 бұйрығына сәйкес МӨҚ қызметкерлерімен өртті алдын алу жұмысын нысандардың тексерісі арқылы жүзеге асырылады.

Сонымен, өрт қаупі бар және селитебті аумақтардың қорғанысын мемлекеттік емес өрт сөндіру қызметі жүзеге асыруы тиіс.

2.7 Өрт жағдайына әлеуметтік ортаның әсері

«Адам дамуы» -деп кең мағынада айтқанда бұл оның денсаулығынан бастап экономикалық және саяси бостандығына дейін барлық тұлғаның дамуының аспектілерін қамтиды. «Адам дамуы» адамдар толығымен өз әлеуетін дамытып, өз қызығушылықтары мен қажеттіліктеріне сәйкес шығармашылықпен айналыса алатын орта құру»-деп түсінуге болады. Адам дамуы, экономика мақсаты сияқты адамның лайық өмірін қалыптастыруға, демек сапалы білім алуға, денсаулығының сақталуына, әлеуметтік жеңілдіктерге, дұрыс тамақтануға, қоғам өміріне белсенді қатысуға, рухани және материалдық құндылықтарға бағытталған.

Адам әлеуеті экономикалық әлеуеттің ең негізгі түрлерінің бірі және нақты, сапалы сипаттамаларымен ерекшеленеді. Қажеттіадамдар саны белгілі сапалы көрсеткіштерімен (біліктілігі және кәсіби құрылымы) ерекшеленіп оның қажетті расурсыз ұлттық экономикалық дамуы және қызмет етуі мүмкін емес.

Адам әлеуетінің даму деңгейі жоғары болғандықтан ұлттық экономиканың әлеуетінің өсуі де жоғары әлемде адам әлеуетінің даму деңгейінің басты индикаторы қазіргі уақытта адам әлеуетінің даму индесі болып табылады (ағыл. The Human Development Index – IHD) (әрі қарай – АПДИ). АПДИ үш көрсеткіштің теңсіздігін, гендерлік теңсіздік, кедейліктің көп қырлы индексі, құқықтар мен мүмкіндіктердің ұлғаюы, даму тұрақтылығы мен тұрақсыздығы, пзаматтық және қоғамдық қуаттылығы, демографиялық тенденциялар, еңбек шарттары, бңлңм алу денсаулық сақтау қаржы легі инфроқұрылым ақпараттық коммуникациялық технологияларға қол жеткізу теңсіздіктерін ескере отырып түзетулер енгізілді.

Соңғы жылдары интегралды көрсеткіш деп әлем қауымдастығының елдері реттеліп, әр мемлекеттің рейтингі анықталатын адам әлеуетінің даму индексін айтамыз. Адам әлеуетінің даму индексі біршама экономикалық қана емес , елдердің әлеуметтік тиімділігін, тұрғындардың өмір сүру сапасын ескеруге мүмкіндік береді.

Адам әлеуетінің даму индексі өмір сүрудің үш басты факторларын сипаттайды. Олар: өмір ұзақтығы, білім деңгейі, табыстар.АПДИ осы факторлардың белгілі көрсеткіштер жиынтығынан құрылған компонент түрі. Алайда кіріс компоненті жанама сипатқа ие. Ол жалпы ішкі өнім көрсеткіші (әрі қарай ІӨК) ретінде бағаланады.

Ұзақ өмір сүру – бұл тұлғаның ұзақ әрі салауатты өмір сүре алу қабілеттілігі. Ұзақ өмір сүру адамның дүниеге келген кезден бастап алдағы уақытта өмір сүру көрсеткішімен өлшенеді.

Білім деңгейі келесі көрсеткіштермен сипатталады: ересектердің сауаттылығы, білім беру мекемелерінде жастардың білім алумен қамтылады. Осы көрсеткіштердің негізінде ересектердің сауаттылығы мен білім беру мекемелеріне түскендер сандарының индексі анықталады.

Осылайша АПДИ тікелей аумақ пен елдегі жалпы өрт жағдайын айқындайтын тікелей көрсеткіш болуы мүмкін.

Білім деңгейінің индексі

Білім деңгейінің индексі екі көрсеткіштен құрылады: ересек тұрғындардың сауаттылығы және біліммен толық қамту.

Ересек тұрғынның сауаттылық деңгейі «күнделікті өмір туралы қысқа сөйлемдерді жазып, түсініп оқи алатын 15 жасқа толған және одан ересек адамдардың санымен» өлшенеді.

Біліммен толық қамтылуы барлық оқу дәрежелеріне (орта, бастауыш, орта-арнаулы, жоғары, университеттен кейінгі) түскен жалпы оқушылар санының, олардың жас ерекшеліктеріне қарамастан, 5-тен 24 жасқа дейінгі тұрғындардың жалпы санына қатынасымен есептеледі. Сонымен, білім деңгейінің индексін есептеу үшін ең алдымен ересек тұрғындардың сауаттылық индексі мен біліммен толық қамтылу индексі (БТҚИ)есептеледі:

Естиярлық тұрғындардың сауаттылық индексі келесі формула бойынша есептеледі:

ЕТСИ =ЕТСИ_ф / 100, (2.2)

онда ЕТСИ – естиярлық тұрғындардың сауаттылық индексі белгіленген жылға;

ЕТСИ_ф – нақты естиярлық тұрғындардың сауаттылық деңгейі.

Біліммен толық қамту индексі немесе оқу орындарына түскендердің жалпы көрсеткішінің индексі келесіі формула бойынша есептеледі:

БТҚИ = БТҚИ_ф /100, (2.3)

онда БТҚИ – біліммен толық қамту индексі;

БТҚИ_ф – оқу орындарына түскендердің нақты үлесті маңызы.

Содан соң осы екі индекс біріңғай индекс білім индексі (БИ) болады.

Сонымен қатар ересек тұрғындардың білімі үлесті салмақтың екіден үші болып бағаланады, ал оқу орындарына түскендер бірден үш. Бұл «Сауаттылық білім алу және оқуға қол жеткізуге бір қадам болып табылады» деп түсіндіріледі. Осылай, білім индкесі келесі формула арқылы анықталады:

БИ = 2/3 (БТҚИ) + 1/3 (БТҚИ) (2.4)

Қазақстандағы білім индексінің көрсеткіш динамикасы 2.15 кестеде көрсетілген.

2.15 кесте – 2005-2011 жылына білім индексі

Жылдар

2005ж.

2006ж.

2007ж.

2008ж.

2009ж.

2010ж.

2011ж.

Білім индексі

(БИ)

0,819

0,826

0,827

0,830

0,829

0,834

2.6 кестедегі мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының білім индексі жылдан жылға өсіп келе жатқанын көрсетеді.

Білім индексі басқа компоненттермен салыстырғанда ең маңызды болып келеді, себебі бірінші орында жас аралық демографиялық ауытқуы тұр.

Өмір деңгейінің индексі

Материалды ауқаттылық индикаторы, ИЧРды анықтау кезінде қолданылатын, өмір деңгейінің индексі (ӨДИ)- адамдардың дамуы үшін табыстың пайдалысының төмендеуін көрсету, тұрғындардың жан басына шаққандағы ІӨК логарифм ондығы сияқты есптер келесі формула бойынша:

ӨДИ = Log (ІӨК) – log (ІӨК _min) / Log (ІӨК _mac) – log (ІӨК _min), (2.5)

онда: ӨДИ– өмір деңгейінің индексі;

ІӨК көлемі 2005 жылдан көтеріліп 2011 жылы 27571,9 млрд.теңгені құрайды (АҚШ долларымен 188 млрд.). 2008-2009 жылдары қаржылық дағдарыз кезеңінде ІӨК өсу темпі айтарлықтай қысқарды. 2011 жылы ол 107,5% тең болды.

2005-2011 ж.ж. ІӨК көрсеткішінің динамикасы 2.16 кестеде көрсетілген.

2.16 кесте – 2005-2011 ж.ж. Қазақстанның ІӨК көлемі

Жылдар	2005ж.	2006ж.	2007ж.	2008ж.	2009ж.	2010ж.	2011ж.
ІӨК көлемі, млрд. теңге	7590,6	10213,7	12849,8	16052,9	17007,6	21815,5	27571,9

Валюта сатып алу қабілеттілігінің теңдестігі негізінде есептелген, тұрғындардың жан басына ІӨК елдің ІӨК көлемінің көрсеткіші, сол жылға арналған тұрғындардың санына бөлінген. Тұрғындардың жан басындағы ІӨК көлемінің динамикасының көрсеткіші 2.17 кестеде көрсетілген.

2.17 кесте – 2005-2011 жж. Доллар бойынша тұрғындардың жан басына ІӨК көлемі.

Жылдар	2005ж.	2006ж.	2007ж.	2008ж.	2009ж.	2010ж.	2011ж.
Тұрғындардың жан басына ІӨК, теңге	503,52	671,1	834,56	1030,8	1064,17	1346,22	1676,91
Тұрғындардың жан басына ІӨК, доллар АҚШ	3356	4474	5563	6872	7094	8975	11179

Тұрғындардың жан басына өмір деңгейінің индексін 2.18 кестесіне және (2.5) формуласына сәйкес есептейміз.

2.18 кесте – 2005-2011 жж. Қазақстандағы өмір деңгейінің индексі

Жылдар	2005ж.	2006ж.	2007ж.	2008ж.	2009ж.	2010ж.	2011ж.
ІӨК индексі	0,58	0,63	0,67	0,7	0,71	0,75	0,78

Адамдық потенциалының даму индексін есептеуиндекстердің элементтер бойынша маңыздылығын анықтағаннан кейін АПДИ есептеледі. Ол өзіменэлементтер бойынша арифметикалық үш индексті білдіреді:

АПДИ= 1/3 (өмір ұзақтығының индексі ӨҰИ + білім индексі БИ) + (өмір деңгейінің индексі ӨДИ) (2.6)

(2.6) формуласы бойынша есептелген АПДИ маңыздылығы 2.19 кестесінде көрсетілген.

2.19 кесте – 2005-2011 жж. АПДИ маңыздылығы

Жылдар	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012
АПДИ есептері			0,69	0,71	0,72	0,74	0,75	0,76	0,78	0,79
ПООН мәліметтері бойыншаАПДИ	0,7	0,71	0,721	0,728	0,734	0,736	0,739	0,744	0,75	0,754

АПДИ есептелген мағыналары БҰҰ даму бағдарламасы есептерінің мәліметтерінен өзгеше (2.10 кесте) [33] өйткені мәлімет көздері әртүрлі немесе нақты болмауына байланысты, алайда АПДИ көрсеткіштерінің тұрақты дамуын көрсетеді.

Жалпылама интегралды көрсеткіштерді құрып, белгілі бір аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамудың деңгейін сипаттап, аумақтық және мемлект аралық деңгейде салыстырып, әлеуметтік-экономикалық прогрестің әр түрлі аспектілері баға беруге болады.

2.8 Адам әлеуетінің даму индексін болжалау

Тұрғындардың өмір сапасын айқындайтын унифицирленген көрсеткіштер жүйесін анықтау мәселесі ХХ ғ. басында пайда болған. Әдеттегідей, бұл сұраққа жауапты аумақ пен еліміздегі тұрғындардың әлеуметтік-экономикалық компоненттерін жалпы талдай отыра тапқан. АПДИ есептеу әдістемесі үнемі нақтыланып, жетілдіріледі. АПДИ бірнеше индекстердің орташа өлшенген салыстырмалы көрсеткіш ретінде есептеледі. Ол үш көрсеткіштер негізінде есептеліп шығарылады:

АҚШ долларымен жалпы ішкі өнімді сатып алу қабілеті бар кіріс көрсеткіші;

белгілі сауаттылық көрсеткішінің құрылуы (2/3 салмағы) және 7-ден 24 жасқа дейінгі аралықтағы жастар мен балалар арасындағы оқушылар бөлігі (1/3 салмағы);
туғаннан бастап алдағы өмір сүру ұзақтығын анықтайтын, ұзақ өмір сүру.

Көрсеткіштің маңызы – білім, ұзақ өмір және кірістің өсуі арқылы адам әлеуетін іске асыру мүмкіндігі жоғары.

2.23 кестесінде 2007 ж. бастап 2013 ж. кезеңіне дейінгі көрсеткіш пен ҚР АПДИ ұсынылған мәліметтері негізінде 2.40 суретінде индекс, білім және ұзақ өмір сүру кестесі құрылған.

2.20 кесте – Қазақстан Республикасына арналған АПДИ және оның есебі

Жыл	Табыс индексі	Ғұмырлық индексі	Білім индексі	АПДИ
2007	0,58	0,68	0,819	0,69
2008	0,63	0,68	0,826	0,71
2009	0,67	0,68	0,827	0,72
2010	0,7	0,7	0,83	0,74
2011	0,71	0,72	0,829	0,75
2012	0,75	0,72	0,834	0,76
2013	0,78	0,73	0,834	0,78

Табыс индексі

Ғұмырлық индексі

АПДИ білімінің индексі

Эскпоненциалды (табыс индексі)

Экспоненциалды (ғұмырлық индексі)

2.9 сурет– 2005-2011 жж. табыс, білім, ғұмырлық индексінің және 2012-2013 жж. үрдісінің динамикасы

Экспоненциалды трендтердің болжамдылығы: 2013ж. табыс индексі – 0,8; 2013ж. ғұмырлық индексі– 0,77; 2013ж. білім индексі– 0,841.

2.41суретінде 1995-2012 жылдарға 2.22 кестесінің мәліметі негізінде АПДИ маңызының динамикасының өзгерісіжәне 2013 ж. үрдісі көрсетілген, (сызықтық тренді).

АПДИ индексі

2.10 сурет – 2015 жылға үрдісінің және 1997-2014 жылдарға АПДИ белгісінің өзгеру динамикасы

АПДИ индексі

Тұрғындар саны

2.11сурет – 1997-2014 жылдары АПДИ маңыздылығын бөлуі және 2015 ж. тұрғындардың санының динамикасына бейімді үрдісі

2.18 суретінде АПДИ индексінің маңыздылығы 0,65нан 0,71 дейінгісі 1997- 2004 жылдарға, экономикалық құлдырау байқалған кезге сәйкес келеді. Санның көбеюімен АПДИ индексінің өсуі ары қарай көрінеді.

Сызықтық трендінің теңдеуін қолдана 2015 жылға АПДИ маңыздылығын есептеп шығарамыз:

т = 0,00004х + 0,091 (2.17)

тұрғындардың санынан (1.05.2013 жылға) 16 990 мың. Адам және 2015 ж. жетістіктер болжамымен 17500 мың. адам, АПДИ белгісі 0,771 құрайды.

АПДИ белгісінің болжамды мағынасын анықтап, кейбір кезеңдерге, өрттің жалпы санын ала аламыз, сызықтық трендін қолдана өрт санын АПДИ белгісінен қолдана (2.43 сурет)

y = — 25690x + 36518 (2.18)

2015 жылдағы өрт саны 16711 құрайды.

Өрттер саны

АПДИ мағынасы

2.12 сурет – 1997-2014 жылдары өрттің санының динамикасы және 2015 жылдың АПДИ белгісіне маңызды үрдісі

Бөлімдер бойынша тұжырым:

Жүргізілген талдау өрттің себептерін көрсетті, оны өрт қаупінің факторы ретінде санау керек. Берілген фактор өрт қауіпсіздігін жобалау кезінде ең бастысы болып келеді.

Өрттің пайда болу себептерінің топтары бөлінген, жылу генерациясын, керасинмен құрылғыларды, тұрмыстық электр құрылғыларын, газды құрылғыларды, пештерді, электр сваркалы жұмыстарды орнату және пайдалану кезінде ӨҚҚ ережелерін бұзу, отпен абайсыз қолдану олар әрі қарай антропогенді өрт қаупі болып есептеледі.

Аумақтағы болып жатқан өрттерге тұрғындардың саны мен олардың ауқаттылығы әсер етеді (орташа еңбек ақысы). Еңбек ақының төмендеуі мен тұрғындардың санының көбеюі кезінде өрттер жиіленеді. Берілген көрсеткіштерді аумақтағы өртпен жағдайларды көрсету кезінде қолдануға болады.

Елдің әлеуметтік экономикалық даму көрсеткіштерін және негізгі елдің әлеуметтік экономикалық көрсеткіштерін – АПДИ индексін талдау негізінде өрттің себептері тұрғындардың санынан екенін көрсетті. Көрсетілген бейімділік ағымдағы кезеңнің тұрғындарының саны бойынша мәліметтерді түзету есебімен өрт саны бойынша қысқа мерзімді болжам бере алады.

Қорытынды

Тұрғылықты мекен жайдағы өрттердің жағдайлары көбіне тұрғындардың санына қатысты. Сонымен аумақтың әлеуметтік экономикалық құрылымы берілген көрсеткіштерге әсер етеді. Оның әсер ету деңгейі адамның тұлға ретінде дамуына оның денсаулығынан экономикалық және саяси бостандығына дейін барлық аспектілерді өзіне алып адамның даму деңгейіне қатысты. ППС қызметі табиғи климаттық шарттарға және төтенше жағдайлардың табиғи мінезіне тікелей байланысты.

Мүмкіндік статистикалық әдістерді және математикалық үлгілеу әдістерді қолдану кездейсоқ шақырулардың көбеюін қадағалауға, өртке қарсы қызметтің әрекетін жоспарлауға мүмкіндік береді.

Нормативті-құқықтық құжаттар болсада елімізде және аумағымызда өрттен толық қорғаныс жоқ.

Қазақстан Республикасының тұрғылықты мекендерінде өртке қарсы қызмет бөлімшелерін құру үшін есптеу әдісін ұйымдастыру қажет, алыстағы тұрғылықты мекенжайларды ескеріп және 5000 астам халқы бар мекен жайларды да ескеру қажет.

МӨҚ бөлімшелерінің жеке құрамын анықтау бойынша әдістерді құру және оларды техникалық жабдықтау.

Қазақстан Республикасы «Азамттық қорғау туралы» Заңына сәйкес және Қазақстан Республикасының өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының ауылды мекендерінде өртті сөндіруді ұйымдастыруды құру.

Жүргізілген талдау өрттің себептерінің әлеуметтік мінезі туралы айтады, оны өрт қауіпі факторы ретінде есепке алу қажет. Аталған факторды еліміздің өрт қаупінің жүйесін жобалау кезінде маңызды критерилерге жатқызуға болады.

Өрттің пайда болу себептері анықталған, олар жылу генерациясын, керасинді құрылғыларды, тұрмыстық газды құрылғыларды, тұрмыстық электр құрылғыларын, пештерді, пайдалану және орнату кезінде ӨҚҚ ережелерін сақтамау, өртқаупінің факторының антропогені ретінде саналатын отты электр сваркалы жұмыстарын, балалардың отпен ойнауы, отты абайсыз қолдануы болып келеді.

Аумақтарда болып жатқан өрттер санына шын мәнінде тұрғындар саны мен олардың қуаттылығы (өмір сүру, орташа төлем ақы). Атап өтетін болсақ, тұрғындар саны және жалақы қаншалықты көп болғандықтан сонша өрттер де көп болады. Аталған көрсеткіштерді аумақтарда өрт деңгейіне болжам жасау кезінде де пайдалануға болады.

Еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткішін талдау негізінде тұрғын санына өрт санының тәуелдідігі және еліміздің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері – АПДИ анықталды. Бұл тәуелділік арқылы ағымдағы кезеңнің тұрғындар саны мен өрт санына жасалған түзетулерді ескере отырып, қысқа мерзімді болжам жасауға болады.

Тұрғындардың санынан (1.05.2013 жылға) 16 990 мың. Адам және 2015 ж. жетістіктер болжамымен 17500 мың. адам, АПДИ белгісі 0,771 құрайды. 2015 ж. өрт саны 16711 құрайды.

Қолданылған әдебиеттердің тізімі:

Н.Н. Брушлинский Мемлекеттік өртке қарсы қызметтің қызметін жүйелі талдау. – Мәскеу, 1998. – 252 б.
ҚР Техникалық регламенті Қазақстан Республикасы. Өрт қауіпсіздігіне жалпы талаптар: 2009 ж. 16 қаңтарындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің №14 қаулысымен бекітілген
Н.Н. Брушлинский, С.В. Соколов, П. Вагнер Адамгершілік және өрттер. М.: ООО «ИПЦ Маска». 2007.142.
ҚР ҚН 2.02-30-2005 «Өртке қарсы қызмет органдарының нысандарын жобалау нормалары»
H.H. Брушлинский, В.Л. Семиков Өрт қызметтерінің құрылуы мен жұмыс істеу мәселелері // Төтеншежағдайлар кезінде қауіпсіздік мәселелері. 1 шығ. — 1990. — б. 17-4 б.
Н.Н. Брушлинский Қалалардың қауіпсіздігі. Қалалық процесстер мен жүйелерін имитациялық үлгілеу / Н.Н. Брушлинский, Ю.И. Коломнец, С.В. Соколов, П.М. Вагнер – Фазис, 2004.-172б.
Қазақстан Республикасының өрт қауіпсізідігінің ғылыми-техникалық жобалау жүйесін өңдеу және зерттеуді жүргізу: ҒЗЖ есебі (дайындық кезеңі)/СНИЦ ПБиГО: жетек. Р.М.Джумагалиев -Алматы,2012.-119б.
2008-2012 ж.ж. Қазақстан Республикасының аумағындағы өрттерді талдау, Қазақстан Республикасы ТЖМ өртке қарсы қызметінің комитеті
Ақмола облысының статистика департаментінің сайты http://www.almatyobl.stat.kz, Алматы облысы. Ұлттық халық санағының қорытындысы 2009ж. 1 томы. Статистикалық жинақ /А.А. Смаилованың түзетуімен /Астана, 2011-128б.
Қазақстан Республикасының 2011 ж. 6 қаңтарындағы «Мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы» № 377-IV Заңы
Қазақстан Республикасындағы төтенше жағдайлар қатерінің және табиғи мен техногенді қауіптіліктің атласы / УДК 504.61:504/.8(574)(084.4) / бас түзетуші, д.г.г., проф. А.Р. Медеу– Алматы, 2010.-264 б.
Р.М. Джумагалиев Өрттің жану және сөндіру теориясы. Оқулық. Алматы: АВТУ ҚР ІІМ , 1998.- 320 б.
Н.Н. Брушлинский Өрт қызметінің жедел әрекетін үлгілеу [Текст]: оқулық / Н.Н. Брушлинский — М.: Строй баспасы. 1981, 95 б.
Н.Н. Брушлинский, Мемлекеттік өртке қарсы қызметтің әрекетін жүйелі талдау [Текст]: оқулық / Н.И. Брушлинский — М.: МИПБ Ресей ІІМ, 1998. – 255б.
В.Р. Беккер Қазақстан Республикасы аумағын өртке қарсы қорғауды ұйымдастыру туралы // КТИ Жаршысы – 2011, №5.-б7-10.

ҚР ТЖ Министрінің 2010 ж. 18 тамызындағы №281 бұйрығы Қазақстан Республикасының төтеншежағдайлар бойынша Министрлігінің өртке қарсы қызмет комитетінің лауазымды тұлғалар қызметінің регламенті, облыстардың төтенше жағдайларбойыншадепартаменті (республикалық мағызды қалалар және астаналар), өрттер туралы істер бойынша анықтау және өрт қауіпсіздігі аймағында мемлекеттік қадағалау бойынша міндеттерін жүзеге асыратын қалалардың төтенше жағдайлар бойынша басқармасы.
ҚР СН 2.02-11-2002. Өрт кезінде адамдарды шығаруды басқару және хабар беру, автоматты өрт дабылын және автоматты өрт сөндіру құралдарын ғимараттарда, құрылыстарда және бөлмелерде орнату нормалары: 13.02.2002 ж. бекітілген.
ҚР Үкіметінің №1053 қаулысы. Қазақстан Республикасының аумағында өртпен оның салдарын мемлекеттік есепке алу ережелері: 1999 жылдың 23 шілдесінде бекітілген
Қазақстан Республикасы. Қазақстан Республикасында мемлекттік бақылау және қадағалау туралы Заңы: 06.01.2011қабылданды, №377-IV.

Қазақстан Республикасы. Қазақстан Республикасының техникалық регламенті. Нысандарды қорғау үшін өрт техникаларының қауіпсіздігіне талаптар: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 ж.16 қаңтарындағы № 16 қаулысын бекіту.

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

В Южной Корее отменили военное положение по…

Дипломдық жұмыс. Өрт жағдайымен қоғамның әлеуметтік даму ықпалын зерттеу, 2015 — 60

Бөлімдердің атауы

Кіріспе

Когда проведут очередное обновление информационной системы «INDIGO»

Чем выгодно ваучерное финансирование дошкольного образования в Астане?

Куат Хамитов объяснил причины отказа от боя с россиянином Марифом Пираевым

С января 2025 года дошкольные организации Астаны перейдут на ваучерное финансирование

Талантливый парень поразил казахстанцев исполнением «Ер Туран» на домбре

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты