Дипломдық жұмыс: Парламенттік сайлаудағы саяси партиялардың белсенділігі

ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

ФӘЛСӘФӘ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

2004 жылғы парламенттік сайлаудағы саяси партиялардың белсенділігі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ…………………………………………………………………….…3

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДУГІ ТЕОРИЯЛЫҚ – МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗ……………………………………………………………………………..6

ҚАЗАҚСТАНДЫҒЫ КӨП ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ………………………………………………………………….……..22
- 1993 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ………………………………….30
- 1996 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ………………………..………..32
- 2002 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЖӘНЕ ЖАҢА ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ……………………………………………………………………………………………..44

2004 ЖЫЛҒЫ ПАРЛАМЕНТТІК САЙЛАУҒА САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҒЫ.
- ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ………………………………54
- САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ТАНЫЛУ ДЕҢГЕЙІ……..………….…….63
- САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ САЙЛАУ КАМПАНИЯЛАРЫН ЖҮРГІЗУ
  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ………………………………………………………………………………….65

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………68

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ………………………………………………………….70

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі:

Қазақстан қоғамындағы қазіргі кезеңдегі ғаламдану саясатының басты бағыты республикамыздың саяси жүйесі мен қүрылымын, қоғамдық қатынастардағы орны мен ролін, Конституциялық статусы мен функцияларын, оның барлық құрамдас бөліктерін қамтиды. Осы өзгерістердің табиғаты мен ауқымының бір ерекшелігі — олардың бүкіл мемлекеттік құбылыстағы ішкі-сыртқы саясатпен үйлестігінде, қоғам әлеуметтік қатынастардың дамуында. Қазақстан Республикасындағы серпінді өзгерістер мен пікір алуандығы жариялылық тенденцияларын үздіксіз өзгеріп отырады. Бұл қүбылыстардан қоғамымызда толық демократияның қалыптасқандығын байқаймыз. Саяси үрдістерді дамытып отыратын саяси институттар — саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар, ерікті баспасөз, яғни саяси жүйені құратын әлеуметтік топтар. Қазақстан Республикасының егемендік алуы тек үлттық сананың жаңаруы ғана емес, республикамыздағы саяси жаңғырудың демократиялық жолмен дамуына зор мүмкіндіктер ашты.

Еліміз бүгінде саяси және экономикалық тұрақтану, азаматтық-қүқықтық қоғам негіздерін қалыптастыру және нығайту кезеңінде тұр. Қазақстан Республикасында саяси үрдістердің демократиялық түрғыда күннен-күнге дамып келе жатқандығын байқаймыз. Бұған дәлел — республикамызда саяси әр алуандықтың пайда болуы, қоғамдағы әлеуметтік топтар мен жіктерде саясаттану процесінің күшеюі 1991 жылғы саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер туралы заңның қабылдануы. Сонымен бірге осы заң арқылы саяси партиялар қызметінің реттелуіне, олардың құқықтық өрісінің кеңеюіне сайлау жүйесінде сапалық өзгерістердің енгізілуі, сайлаудың баламалы түрде өткізілуі, сайлаушылардың таңдау қүқысының іс жүзіне асырылуы т.б. үрдістер жатыр. Қазіргі саяси түрақтану бірден пайда болған жоқ. Әр саяси үрдіс өзінің эволюциялық дамуымен дүниеге келеді.

Қоғамдағы саяси процестердің дамуына тікелей ықпал етіп отырған саяси институттар, саяси партиялар қоғамдық қозғалыстар, ерікті баспасөз, саяси жүйені құрайтын әлеуметтік-саяси топтар. Республикамыздағы саяси процестердің сапалық жағынан толық пісіп-жетілуі, әлеуметтік дамуы жаңа мүмкіндіктер ашып отыр. Қоғамдағы саяси процестердің дамуы ең алдымен, қазақстандықтардың демократияға жол ашуы мен оны қалыптастыруға және нығайтуға деген ұмтылыстарымен тығыз байланысты.

Демократиялық қоғамда мемлекетпен қоғамды байланыстыратын және қоғамның мүдделерін қорғайтын, қоғаммен мемлекет арасындағы конфликтерді шиелінісіп кетпеуіне жол бермейтін саяси партиялармен қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың маңызы зор. Сондықтан, бұрынғы Қеңестік Республикалардағы демократиялық процесте саяси институтардың дамуында партиялық аспектіге көбірек көңіл бөлу жөн.

Ендігі кезде негізгі мәселе саяси партиялардың институализациясымен, заңдастыру деңгейі, құрылымдық ерекшеліктерімен партиялық жүйедегі іс — әрекеттің спецификасы. Хантингтон бойынша партиялардың институализациялану процесі партиялардың тұрақтануымен мәнін, мақсаттарын айқындайды. Партиялардың саяси өмірге араласуы тек институализацияның деңгейімен анықталады.

Қазақстандағы саяси процестердің алға жылжу механизіміндегі партиялардың институализациялану процессін зерттеу өте маңызды, ол партиялық жүйенің даму тенденциясымен болашаққа демократиялық институтардың орнығуына анализ жасауға мүмкіндік береді. Қазақстанда партиялардың институализациялану процессі он төрт жылдан бері созылуда. Бұл тарихи өлшем бойынша қысқа уақыт, бірақ соған қарамастан көптеген нәрсе істелінді. Қазақстанның тәуелсіздік алғаннынан кейінгі уақыт аралығында партиялар саяси жүйедегі орнын тауып, саяси шешім қабылдауда маңызды мәртебеге ие болды. Бұған мысал 1999, 2004 жылғы парламенттік сайлау, парламент мәжілісіндегі партиялық фракциялар.

Соңғы парламенттік сайлау барысындағы партиялардың сайлау додаға қатысу деңгейі, сайлау компанияларын жүргізудегі қолданылған технологиялары. Қазіргі Қазақстандағы белсенді партиялардың алға жылжу тенденциялары, билік үшін күрестегі іс — әрекеттердің қолданудағы айырмашылықтары. Партиялардың электоратты бөлудің, қаншалықты заңды өтуі және мүмкіндіктерімен ресурстары, билікке қарасты позициялары көрсетілген.

Мақсаты:

2004 жылғы парламенттік сайлаудағы саяси патиялардың белсенділігі мен сайлау науқанының эффективтілігін көрсету.

Міндеттері:

Қазақстандағы партиялық жүйенің институализациялану деңгейінің теориялық және құқықтық негіздерін зерттеу.
Соңғы Парламенттік сайлау кезіндегі партиялардың саяси додаға түсудегі ерекшеліктерін зертеп, қазіргі саяси партиялық жүйеге анализ бен болжам жасау.

Зерттеу объектісі:

Қазақстанның демократиялық институттары, Қазақстанның саяси партиялары, қоғамдық ұйымдары мен қозғалыстары, Қзақстанның саяси жүйесі.

Зерттелу дәрежесі:

Жұмыс барысында көптеген саяси партиялардың концепцияларымен, қазіргі және классикалық ғалымдардың еңбектері қолданылған.(Р. Михельс, М. Дюверже, С. Липсет, Д. Ботелло, Ж. Блондель, Д. Помпер және т.б.) Сонымен қоса, отандық зерттеушілердің еңбектері пайдаланылған. (К.Н. Бурханов, М.М. Тажин, М.С. Машан, А.Н. Нысанбаев, С.Т. Сейдуманов, Т.Т. Исмагамбетов және т.б.) Отандық ғалымдардың саяси партиялар мәселесін зерттеудегі орны ерекше. Себебі олардың зерттеулерінде теорикалық құндылығынан басқа, Қазақстандағы партияларының анализдері бар. Бұл еңбектер менің жұмысыма үлкен көмек болды.

Зерттеу барысында бірқатар зерттеу әдістері пайдаланылды:

Институционалды әдіс — Қазақстанда партиялық жүйенің институционализациялануын зерттегенде қолданылды.
Тарихи әдіс – саяси патиялардың дамуы мен қалыптасуын зерттегенде қолданылған.
Контент анализ.
компаративтік анализ 1993ж.,1999ж, 2002ж және 2004 жылғы сайлау ерекшеліктері мен ондағы саяси партиялардың жүргізген науқандарын салыстырып, зерттеуде қолданылды.

Жұмыс:

Кіріспе, негізгі-үш бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады. 1-нші бөлім Қазақстандағы саяси партияларды зерттеудегі теориялық-методологиялық негіздеріне байланысты жазылған. Бұл бөлімде саяси партияның ұғымы, мәні, мағынасы мен Дюверже бойынша класиффикациясы және Қазақстандағы саяси партиялардың түрлері, қоғамдағы атқаратын қызметі жайлы баяндалған.

Екінші бөлім — Қазақстандағы көппартиялық жүйенің қалыптасуы жөнінде баяндап, 1993 жылғы конституция бойынша партиялық жүйенің қалыптасуы мен Қазақстандағы саяси партиялардың институционализациялану процессінің даму эволюциясына байланысты жазылған. Үшінші бөлім 2004 жылғы парламенттік сайлауға саяси партиялардың дайындығын көрсету мақсатында жазылған. Бұл бөлімде – Қазақстанның сайлау жүйесі, партиялардың танылу деңгейі мен саяси партиялардың сайлау кампанияларындағы ерекшеліктері жайлы жазылған. Жұмыстың көлемі — 75 бет.

ҚАЗАҚСТАНДЫҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ – МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

XVIII гасырдағы саяси партия дегеніміз не? Деген сұраққа ең алғашқылардың бірі болып жауап берген белгілі ағылшын саясаткері, философ Э. Брек.

Партия дегеніміз — адамдардың бірлескен тобы, оның басты мақсаты — ұлттық мүддені қорғау, өзіне тән ерекше принциптері мен ережелері бар саяси ұйым. Өз ұйымында бір келісімге келген ортақ мақсатты көздейтін бір-бірінің пікірімен санасатын адамдардың ерікті тобы десе, неміс саясаткері В. Хаасбах партия дегеніміз — адамдардың бір ұйымға бірігуі және саяси билікті өз пайдаларына шешуге тырысуы дейді.

Партияға неғұрлым кең таралған анықтамалардың бірін француз саясаттанушысы Р.Ж. Шварценберг берді. Ол: «Партия — ұлттық та, сондай-ақ жергілікті деңгейде де өмір сүретін, билікті алу мен беруді көздеген және осы мақсатпен халықтың қолдауға ұмтылған үздіксіз жүмыс істеуші үйым», — деп атап көрсетті. [1]. 2002 жылдың жазында кабылданған Қазақстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» Заңында: «Азаматтардың, әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы, жергілікгі өзін-өзі басқару органдарында білдіру және оларды қалыптастыру ісіне қатысу мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан Республикасы азаматтарының ерікті бірлестігі саяси партия деп танылады», — деп, партия түсінігі ғана емес, сонымен бірге оның міндеттері де анықталады. [2].

Конституцияға сәйкес, Қазақстан өзін дамудың демократиялық жолын тандап алған мемлекет деп жариялайды. Ал демократия — барлық қауымдастыққа катысты шешімдер оның барлық мүшелерімен қабылданатын ұжымдық шешімдер саласы, бүл — жоғары мақсат-мұратты жүйе және де олардың бәрі белгілі бір шешімді қабылдауға қатысуда тең құқықтарды пайдаланады. Бұл, жоқ дегенде, екі принципті: ұжымдық Шешімдерді қоғамдық бақылауды және мүндай бақылауды жүзеге асыруды, теңдікті сақтауды білдіреді. Өйткені шешім қабылдауда бұл принциптердің қандай дәрежеде сақталуына байланысты белгілі бір кауымдастық демократиялық деп атала алады [3]. Көбіне азаматтардың шешім қабылдауға осылайша қатысуы саяси бағыттың калыптасуына және әлеуметтік-экономикалық реформалардың барысына ықпалды түрінде белгіленеді. Мұндай ықпал қоғамдық бірлестіктер, ең алдымен партиялар мен қозғалыстар қызметтері арқылы неғүрлым тиімді жүзеге асырылады. Елбасымыздың «Сындарлы он жыл» атты еңбегінде этносаралық келісім туралы «Қандай жасауды жамылса да, негізгі нәр алар өзегі этноұлтшылдық болып табылатын терроризм мен экстремизм көріністерінен бойды аулақ салу үшін конфессияаралық теңдестікті сақтау мен этникалық топтар арасындағы орнықсыздыққа жол бермеу шаралары негізгі кепіл болып табылады» [4]. Шындығында, азамат оқиғаларға тек басқа азматтармен одаққа елеулі ықпал ете алады. Саяси партиялар жақын көзқарастарды ұстанғандар мен ортақ мүдделері барларды ғана біріктіреді.

Қазіргі кезеңде мемлекеттерде мынандай партиялық жүйелер кездеседі: бірпартиялық, екіпартиялық және көппартиялық (яғни бір партиядан көп). Егер сайлауларда әрқашан жеңіске жететін тек бір ғана партия өмір сүретін болса, онда мұндай елдердің көпшілігінде саяси тәртіп диктатура формасын кабылдайды. Бұл елдерде үкімет әрекетін сынауға қабілетті оппозицияның жоқтығы жағдайында, демократиялық өзгерістердің бола қоюын күту бекершілік. Көппартиялыктың болуы өз мүдделерін білдіретін және қорғайтын адамдардың саяси бірлестігінің қоғамда көп екендігін білдіреді.

Көппартиялық жүйені құру процесі қиын және сан қырлы. «Нағыз көппартиялық бірнеше тіркелген саяси партиялардың мүлде бар болуына тірелмейді. Бұл тәртіпке салынған, бірақ жүмыс істеуші жүйе, онда саяси партиялар тең құқықтық жағдайды пайдаланады, қоғамның негізгі топтары мен қабаттарына ықпал етуде адал бәсекелестікке түседі, онда сайлаушылардың айқын білдірілген еркіне байланысты өкіметте партияның ауыстыру принципі қамтамасыз етіледі». Қазақстандық ғалым Л.А. Байдельдиновтың пікірінше, «көппартиялық демократиялық қоғамның саяси дамуының нормасы, өйткені партия жөне партиялық әлеуметтік белсенді түлғаның саяси өмір сахнасында өзін көрсету мен өзін танытудың ұйымдық түрі». Елдің есебінде қаншалықты әлеуметтік-белсенді тұлғалар өздерін саясаттың субъектілері деп санаса, соншалықгы саяси партиялар бола алады. Көппартиялықгың моральдық-психологиялық негізі өзіне жетекшілік міндетін жүктеп алып, саяси өмір сахнасында көрнекті роль атқаруға үмтылу болып табылады» [5]. Саяси көзқарастар мен бағдарламалардың мол жиынтығын ұсына отырып, сайлауларда партиялар сайлаушылардың бағыт-бағдар алуына көмектеседі. Олар үкіметке тұрақты қолдауды қамтамасыз етеді, бұл оған сайлаудағы жеңісінен кейін өз бағдарламасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Саяси белсенді азаматтар үшін партия — мемлекет өміріне қатысу мен мемлекеттік саясатқа ықпал етудің құралы .

Бәсекелес саяси партияларға жетекші роль бөлінген демократия туралы нормативтік түсініктердің таратылуы демократияның партиясыз мәні жоқ деген тезисті растауға ықпал етеді. Осы жағдайлар арқасында, бір жағынан, партиялық жүйе дамуын тұтасынан демократияландырудың индикаторы деп қарастыруға, екінші жағынан, демократия институттарын (ең алдымен еркін сайлаулар) бекіту партияның қалыптасуына ықпал етеді деп жорамалауға болады [6].

Партия жүйесі қабілетінің өлшемі мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы біріктіруші міндетін орындау бірқатар факторларға байланысты: мемлекеттік құрылымдардың іс-әрекетке қабілеттілігінен және қоғамдық даму қажеттілігі туралы оларға ақпараттың барабар түсуінен. Олардың өмір сүруінің жаңа жағдайларға бейімделуі мемлекеттік және азаматтық институттарға ақпараттардың ықпал ету күшінен белгілі. Қоғамдық өмірдің түрлі салаларында пайда болатын қарама-қайшылықтар мен жан- жалдардың соққыларын өзіне қабылдауға бұл институттардың дайындығын көреміз [7].

Партия жүйелері жоғары арман-мақсаттарында мемлекет тарапынан да, сондай-ақ оның шегінен тыс жердегі азаматтық қоғам мен қауымдастықгардың кейбір институттары тарапынан да демократиялық нормаларды бұзуына жауап беруші сезімтал барометр қызметін атқаруы тиіс. Оларға дағдарысты жағдайдан өту, ішкі кикілжіңдерді жібітуге ыкпал ету және қоғам үшін тағдыр шешерлік шешімдер қабылдауда жетекші роль атқару жатады. Бүған Елбасы Н.А. Назарбаев: «Қоғамның бірігуін нығайтуда тұрақтылық, азаматтық келісім ахуалын құру елеулі әсер етеді. Бұл тұста мемлекеттің жаңа саяси институттарымен және қоғамдық қозғалыстарымен жақсы жолға қойылған сұхбатына көп нәрсе байланысты», — деп назар аударды.

Посттоталитарлық жағдай үшін көппартиялық — бұл демократияның шешуші сәті. Халықаралық практика көзқарасынан жоғары өкімет органына сайлауларына кандидаттар ұсынуға сайма-сай өкілділік жүйесін енгізу саяси жүйені демократияландырудың айқын көрсеткіші болып табылады. Партиялық тізімдер бойынша сайлаулар — ескі мен жаңа атаулыға және мафиялық әулетке жатпайтын қоғамның саяси белсенді бөлігі үшін өкіметке тап болудың бірден-бір дерлік мүмкіндігі. Қазақстанда партиялық тізім бойынша (Орталық Азия елдерінде түңғыш рет) Парламенттің төменгі палатасына сайлау 1999 жылы өтті. Қазір өкіметтің заң шығарушы органдарына партиялык өкілдікті кеңейту туралы мәселе талқылануда. Саяси партиялар саяси қозғалыстардың ерекше түрі болып табылады. Бірақ егер саяси қозғалыстардың өмір сүргендігі туралы ежелгі уақыттардан белгілі болса, ал партиялар XIX және XX гасырлардың саяси шындығынан өсіп шыққан өзіндік жаңа құбылысты білдіреді. Л. С. Санистебанның пікірі бойынша, партиялар өздерінің тікелей және ұзақ мерзімді мүдделерін түсінетін тиісті қоғамдық топтар мен қабаттардың неғүрлым сұңғыла өкілдерінен кұрылады. Бұл белсенді азшылық олар сойылын соғатын топтың саяси көшбасшысына айналады және олардың нақгы мүдделерін қанагаттандыру күресіне басшылық жасайды. Солайша, партиялар өзара жанжалдасқан халықтың түрлі топтарының өкілдеріне айналады. Түрлі, көбіне қарама-қарсы мүдделі адамдар топтары арасындағы жанжалдарға соқтыратын жағдайларда олардың басшылары мақсаты өкімет билігі үшін күрес болып табылатын ұйымдардың артықшылықтарын пайдалана отырып, олар өз еркін қоғамға таңыта алатынын сезінеді [8].

Саясаттануда Э. Даунстың теориясы кең тараған, оған сәйкес электоралъдық нарықта партиялар сайлаушыларға өз «өнімдерін» (идеялар, бағдарламалар) және қызметтерін ұсынады, олардың дауысы үшін күресте өзара бәсекелеседі. Билікте түрған партияның басты мақсаты — оны сақтау, басқаларының мақсаты — билікке келу. Бұл мақсаттарға жетудің құралы-сайлаушылардың дауысы. Сондықтан олар да, басқалары да барынша көп дауыс алуға белсене ұмтылады.

Әдетте, шетелдік саясаттануда саяси партияларды зерттеу саяси қозғалыстардың кең аясында өтеді, бұл саяси партиялардың жалпы, сондай-ақ ерекше белгілерін анықтауға мүмкіндік береді. Қалыптасқан жағдайды өзгертуге немесе өкімет органдарына ыкдал ету әлде өкімет билігі үшін күресу жолымен оларды тұрақтандыруға талпынған қоғамдық күштер саяси қозғалыстың негізін құрайды. Неғұрлым жалпы түрінде саяси қозғалысты ортақ мақсатты жүзеге асыруға деген адамдардың бірлескен ұмтылысы ретінде ұсынуға болады.

Саяси қозғалыстар өзінің дамуында мынандай сатылардан өтеді:

А) қозғалыстың алғышартын жасау;

Б) бағдарламаны жасап шығару, жалпы мақсаттар мен ұмтылыстарды қалыптастыру;

В) саяси үгіт;

Г) дамытылған саяси қызмет;

Д) саяси қозғалыстың өшуі.

Дамудың бөліп көрсетілген сатылары әр саяси қозғалыста міндетті түрде бола бермейді. Алайда олар жалпы түрінде саяси қозғалыстар динамикасының негізгі принциптерін айқындайды.

Американ және еуропалық саяси партиялардың тарихы әлеуметтік қайта құрылулар мен саяси құрылыстың тарихы болып табылады. Дәл осы екі фактор шешуші түрде саяси партиялардың пайда болуы мен дамуына ықпал етті. Институционалдандырудың жоғары дәрежесімен ерекшеленетін айырмашылықтар ретіндегі саяси қозғалыстар, партиялар ХҮІІІ ғасырдың аяғында және әсіресе, XIX ғасырда пайда болды. Бұл ең алдымен «үшінші сословиенің» тарихи сахнаға шығуына, ал XIX ғасырда жалпыға бірдей сайлау қүқығын енгізуге байланысты.

XIX ғасырдың соңында — XX ғасырдың басында осы заманғы партиялар қалыптасуының негізгі факторлары мыналар:

А) жалпыға бірдей сайлау күкығын енгізу;

Б) пролетариаттық таптық сананың оянуы;

В) халықтардың ұлттық санасының оянуы.

Экономикалық жағынан артта қалған Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінде партиялар көбіне өзіндік партия-майдандарды білдіре отырып, ұлт-азаттық қозғалыстардың базасында пайда болды және қауымдық, тайпалық және діни құрылымдармен тығыз байланыстарымен ерекшеленді.

Қоғам мен мемлекеттегі партияның жалпы қызметінің бірнеше түсіндірмелері бар.

XIX ғасырдың саяси-құқықтық доктринасы саяси партияларды сайлау процесінің басты субъекгісі ретінде ғана карастырғанмен, сол кезде бұл олардың шын мәніндегі роліне сәйкес келді. Саяси партиялар көбіне сайлауларды ғана өткізуді көздеген ұйымдарды білдіріп, сайлаулар арасындағы кезеңдерде айрықша белсенділік көрсете қоймады. АҚШ-та да, көптеген еуропалық елдерде де осылай болды. Көпшілік солтүстік американдық және бір бөлік батыс еуропалық зерттеушілер (мәселен, Дж. Джеймс, Т. Лаци, П. Меркл, Дж. Сартори, X. Херменс) әлі күнге дейін саяси партиялардың қызметінде анықтаушы фактор олардың «сайлау» функциялары деп санайды (сайлаулар өткізу және мемлекеттік билікті жаулап алу мақсатында бұл кезеңде сайлаушылардың мінез-құлықтарына ықпал ету). Сонда да, саяси партиялар мен олардың міндеттеріне бүгінгі көзқарас кең. Олар ролі тек сайлауға қатысумен шектелмейтін саяси жүйенің түрақгы жүмыс істейтін институты ретінде қарастырылады. Саяси партияларға дәл осы түрғыдан келу жаңа заңға тән. Конституциялық деңгейде олардың маңызды ролі сайлау процесінде ғана емес (халыққа еркін қалыптастыру мен білдіруге қолғабыс ету), түтас саяси процесте де танылады. Мысалы, Қазақстан Республикасында Саяси партиялар туралы Заң ел Конституциясына, Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы Заң ережелеріне және басқа нормативтік-қүқтық актілеріне негізделеді. Партиялық ұнамдылықты құрудың дәстүрлі механизмі Липсет-Роккананың (АКТТТ) классикалық моделінде бейнеленген, соған сәйкес азаматтардың таңдауына бес жағдайдың үйлесімі ықпал ететін көрінеді. Олар: қоғамдық жағдай, табыс пен білім деңгейі, мекен-жайы, діни тиістілігі. Липсет-Роккана моделі бойынша, шағын ауқатты, білім деңгейі жоғары емес, жұмысшы немесе ұсақ қызметші мәртебесіндегі адамдар либералдық сипаттағы партияларға бүйрегі бұрады деп саналды. Олар, мәселен, социал-демократияны оның материалдық, әлеуметтік-экономикалық қүндылықтар жолын қуғандықтан таңдады. Және, керісінше, жоғары білімді, едәуір әлеуметтік статусы және жеткілікті табысы бар адамдар мүмкін болған консервативтік күштердің бұқаралық базасын құрады. Немесе түрғындар бөлігі қалай болғанда да дінмен байланысы бар партияларға артықшылықтар береді. Партиялық тандаудың мұндай сызбасы 80-ші жылдарға дейін батыстық демократия үшін тұтасынан алғанда әділ еді, бірақ, мысалға, Францияда, Англияда немесе Данияда дін факторы шешуші роль атқарған жоқ.

М. Вебер және Р. Михельспен қатар саяси партиялар теориясын дамытуға 1902 жылы «Демократия және саяси партиялар ұйымы» деген салыстырмалы зерттеуін жариялаған орыс әлеуметтанушысы М. Острогорский елеулі үлес қосты. Партиялық аппарат билігі ретінде партиядағы басқару сипатын бағалап және партияны қүру, оның жүмыс істеу және төрешілдік процесін суреттеп, Острогорский «партиялық құрылым демократияны жоққа шығарады, демократия қағидасы және саяси партиялардың шын мәніндегі іс-қимыл жасауы қарама-кайшылықты сипатқа ие» деген қорытындыға келеді [9]. Бүл жерде оның түжырымдары партияны олигархтандыру туралы Р. Михельстің іліміне неғұрлым жақын.

Бүгіндері партиялар (парламенттік үлгідегі), дағдыдағыдай, әлемдік өркениет үшін дәстүрге айналған сызба бойынша құрылады. Саяси бағыттары ортақ депутаттарды біріктіруші парламенттегі топ (немесе жергілікті билік органдарындағы өкілдер) жаңа партияны қалыптастырудағы екі элементтің біріне айналуда. Екіншісі — олар үшін ең бастысы — сайлау округтеріне өкілдерін барынша мол енгізу, кандидаттар имиджі мен партия тұғырнамасын тарату, ал сайлауда табысқа жеткен жағдайда депутаттың оның округімен тұрақты байланысын жүзеге асыру болып табылатын түрлі деңгейдегі сайлау комитеттері. Тек парламенттік топ пен сайлау комитеттерінің тығыз ынтымақтастығы жаңа келешегі бар партияның дүниеге келгені туралы әңгіме қозғауға мүмкіндік береді. Содан кейін қалғандары — төменгі комитеттер, баска да партиялық құрылымдар жолға қойылады [10].

Әрине, партия пайда болуының басқа модельдері де жоқ емес. Мысалы, коммунистік ұйымдар астыртын жағдайларда құрылғандар мен социал-демократияның жіктелулерінен кейін солардан шыққандар да бар. Лейбористік партия — кәсіподақтар қызметінің жемісі. Христиандық демократтар католиктік қозғалыс бөлігінен өсті. Клиентелла негізінде құрылған партиялар да жұмыс істеген. (өзінің саяси тағдыры мен мүдделерін байланыстырған бірінші кезектегі партиядан тыс қайраткердің төңірегіндегі ерекше жағдайлардың ықпалымен қалыптасқан жасырын саяси күш). Францияның ең ыкпалды партияларының бірі — Республиканы қолдау бірлестігі бір кезде Шарль де Гольдің клиентелласынан Одақты, содан кейін біртіндеп көсемінен алыстады, бірақ осы күнге дейін кейде оның түжырымдамасын пайдаланады.

XIX ғасырдың соңында XX гасырдың басында ғалымдардың көпшілігі қоғамдық топ түріндегі партияларды білдірді, оларды саяси кызметтегі ортақ көзқарас пен ұмтылыстар біріктірді.

Біреулер партия — бұл жеке пиғылдарын жүзеге асыру үшін оны пайдалану мақсатымен саяси билікті жаулап алуға үмтылушы ортақ саяси көзқарас пен мақсаттағы адамдардың одағы деп санады. Басқалары саяси партияны «бір ғана саяси демократияны танитын адамдардың бірлестігі» деп анықтады. Үшіншілері партияны жеке тұлғалардың идеялары мен пікірлерін тарату мен қорғау жөніндегі құрал ретінде, күрес жүргізу және қоғам мен мемлекет органдарына ықпал жасау сайманы ретінде қарастырды. Маркстік ілімді ұстанушылар партиялық кызметті таптық мүдделерге тәуелділік қатынаста қарастыруды ұсынды. Бұл пікірдің неғүрлым белсенді оппонеттерінің бірі М. Вебер болды, ол «мүшелерін ерікті қабылдауға сүйенетін, белгілі бір материалдық пайда немесе жеке артықшылықтар, әлде екеуін де бір мезгілде алу үшін өз басшылығына билікті жаулап алуды (рухани және материалдық) өзіне мақсат етіп қоятын қоғамдық үйымдар» ретінде саяси партияларды ұсына отырып, олардың қызметін әлдебір таптың мүдделерімен байланыстырмауға шақырды.

Саяси ғылымда партия үшін оның қызметінің құрылымдық, ұйымдық астары басты маңызға ие болады деген көзқарас кең жайлған. Мысалы, белгілі француз саясаттанушысы М. Дюверженің пікірі бойынша, партияның әлеуметтік құрамы мен олардың қызметінің негізінде жатқан идеологиялық доктриналары олардың мәнісін қозғамайды, партия — бұл ең алдымен өзгеше институт, оның негізгі сипаттамасы ретінде арнаулы кұрылым және ерекше ұйым болып көрінеді.

Кейбір қазіргі кезеңде осы заманғы батыстық зерттеушілер ең алдымен саяси партиялардың «уақыт жөнінен ұйымның үздіксіздігі, жергілікті және жалпыұлттық органдар арасындағы тұрақты байланысымен партияның тұрақтанған құрылымы», жалпыұлттық та, сондай-ақ жергілікті деңгейде партиялық функционерлердің билікті басып алу мен ұстап тұруға саналы шешімділігі, билікті жүзеге асыруға жай ықпал ету емес, жеке, не басқа функционерлермен бірлікте шешім қабылдау, өз жастары мен ізбасарларына ұйым тарапынан «қамқорлық» көрсету, «кең халықтық қолдауды» қамтамасыз етудің шараларын қолдану сияқты белгілерді бөліп көрсетуді және карастыруды ұсынады.

Қазіргі саяси партияларды анықтау негізінде төмендегідей өлшемдер өзара әрекеттеседі деп айтуға болады:

ұйымның ұзақ мерзімділігі, бұл партияны өздерінің
негізін салушыларымен және дем берушілерімен бірге құрып бара
жатқан клиенттік топтар мен функциялардан ажыратуға мүмкіндік береді;
ұйымдармен жетілдірілген және түракты байланыс
жүйесі болмаса да, тек ұлттық деңгейде өмір сүретін парламенттік
топтан партияны жергілікті деңгейде қамтитын ұйымның толық
ауқымдылығы ерекшелендіреді;
саяси билікті жүзеге асыруға ұмтылу;

4) кең әлеуметтік (халықтық) қолдауды іздестіру.
Сонымен, партияны құрушы мынандай белгілерді бөліп көрсетуге болады:

біріншіден, кез-келген партия идеологияны тасушы немесе кем дегенде тұлға әлемін ерекше көре алады;

екіншіден, партия — бұл саясаттың жергіліктіден халықаралық деңгейге дейінгі әр алуан адамдардың жеткілікті ұзақ мерзімді бірлестіктері түрінде тіршілік етуші ұйым;

үшіншіден, партияның мақсаты — билікті жаулап алу және оны жүзеге асыру (ол үшін коалицияда да болуы мүмкін);

төртіншіден, әр партия өзі үшін дауыс беруден белсенді мүше тартуға дейін өзін халықгың қолдауын қамтамасыз етуге үмтылады.

Саяси партияның мәнісін түсінуге бұл қажеттіліктердің қай-қайсысы да өмір сүруге құқылы. Жоғарыда келтірілген қажеттіліктерді жинақтай келе саяси партия дегеніміз – ортақ әлеуметтік-таптық, саяси-экономикалық, мәдени-ұлттық және басқа мүдделермен, сондай-ақ идеалдармен адамдарды ерікті түрде біріктіруші, билік үшін немесе оны жүзеге асыруға қатысу үшін күресуші орнықты ұйым.

Саяси партияның мәнісі мынандай негізгі сипаттамаларға тәуелді:

партияның әлеуметтік кұрамы мен әлеуметтік базасы;
партияны кім басқарады;
партияның басқарушы орталығы кімдердің мүддесін білдіреді және қорғайды;

4) оның саяси іс-қимылдарының бағыттамасы.
Сонымен бірге, саяси партияның әлеуметтік базасы — оның

мәнді өлшемдерінің бірі ғана, өйткені түрлі әлеуметтік топтардың өкілдерін тура немесе жанама түрде өз бағдарламалық нұсқамалары үшін күреске тарта отырып, партиялар құрыла да, әрекет жасай да алады.

Саяси ғылым тұрғысынан, жалпы алғанда партия белгілі бір мақсаттағы неғұрлым белсенді жақтастарды (идеологиялар, жетекшілер) біріктіруші және қоғамда саяси билікті қолға алу мен пайдалану жолында күресуге қызмет ететін ұйымдық жағынан тәртіпке келтірілген мамандандырылған топ болып табылады.

Саяси партиялардың көптеген тұрпаттары бар, олардың ішінде неғұрлым кең таралғандары бұқаралық, кадрлық және әмбебаптық; күшті және әлсіз құрылымды; өкілділікті және жұмылдырушы, демократиялық және тоталитарлық, патронаждық, идеологиялық және сословиелік; консервативтік, реформистік, революциялық (антижүйелік) және реакцияшыл; солшыл, центристік және оңшыл; харизматикалық және рационалды; жариялы және астыртын; бесекелесуші және монополиялық, мажоритарлық, биліктігілері және басқалары болып бөлінеді.

Бұл жіктеулер негізінен батыс елдерінде жасалған. Дегенмен, саяси партияларды жіктеуге қазақстандық саясаттанушылар да талпынып көрді. Олардың кейбіреулеріне назар аудара кетейік. Мысалы, И. Тасмағанбетов партиялық бағдарламаларды саралай келіп, Казақстан партияларының үш түрін бөліп көрсетті:

1.қоғамдық саясаттың еуропалық және демократиялық тұжырымдамасын ұстанатын центристер;

2.коммунистік немесе оған жақын идеологияға сүйенетін солшыл радикалдар;оңшыл радикалдар, яғни мемлекеттің функциясы мен ықпал ету саласын кысқартуды ұстанғандар. И. Тасмағанбетов ұлтшыл-демократиялық бағыттағы этно-бағдарланған тобын жеке бөліп көрсетті.

Қазақстандағы көппартиялық феноменге арналған өз жүмысында С. Сейдуманов партияларды үлттық, центристік, либеральдық, просоциалистік деп ажыратады [11].

М. Машан Қазақстандағы партияларды институционалдау өлшемі бойынша топтастыруды ұсынды, олар: ресми тіркелген партиялар; ресми тіркелмеген партиялар; ұйымдық қалыптасу процесіндегі партиялар [12].

Партияның билікке қатынасы принципіне негіздей отырып, Б. Әбдіғалиев оларды былайша бөледі:

«төменгілерді» іске тартудың «жоғарғылар партиясы»; «жоғарғылар» қаламайтын «төменгілер» партиясы (оппозиция);

«жоғарғыға» тап болғысы келетін «төменгілер» партиясы;

«жоғарғыларды» қолдайтын «төменгілер» партиясы.

Жоғарыда келтірілген партияларды типологизациялау әрекеттері зерттеушілердің қазақстандық саяси ғылымға қосқан белгілі үлесі деп бағалау керек шығар [13].

Саяси партиялардың басты міндеті жеке азаматтардың, әлеуметтік қабаттардың, ынталы топтардың сансыз жеке мүдделерін интеграциялау жолымен жиынтықты саяси мүддеге айналдыра білуде. Сонысымен партиялар қоғамды топтастырады. Түрғылықты халықтың кең қабаттарының санасында партияларға қоғамның саяси жүйесінің аса маңызды кұрылымдық және функционалдық элементі ретінде қатынас бекіген елдерде бұл процестер неғұрлым табысты дамиды. Бұл басқарушы партияларға да және оппозицияға жататын партиялардың көпшілігіне де қатысты. Қоғамдық сананың осындай деңгейіне жету үшін, Қазақстанда мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, азаматтардың өздері тарапынан әлі көп күш-қажыр жұмсау кажет.

Әдетте партияның қазіргі либералдық-демократиялық жүйелерінде жұмыс істеп түрған конституциялық құрылыстың, азаматтардың негізге алынатын құқықтары мен бостандықтарының, осы елде қалыптасқан және жалпы қабылданған саяси ойын ережесінің заңдылығына күдік білдірместен, бір-бірімен бәсекелес саяси бағыттардың қорғаушысы ретінде сөз сөйленеді. Жүмыс істеп түрған жүйені принципті түрде қабылдамаушы партиялар көбіне саяси сахнадан кетеді. Басында өмір сүріп түрған жүйені қабылдамаған индустриалды дамыған елдерде көптеген солшыл партиялар жандарының сірілігі мен табыстары олардың түптеп келгенде белгілі бір формада бұл жүйемен ыкпалдасып кеткенімен де айқындалады. Кейбір саясаттанушылар мұндай ыкпалдастықтың үш фазасын бөліп көрсетеді: күштерді топтастыру мен нақты проблемаларға бет бұру, бар институттарды мойындау, партиялардың өздерінің өзгеруі. Жүйенің бөлшегіне айналып, партия өзінің батылдығын жұмсартуға, сайлаушылар дауысы мен саяси билік жолындағы күрес шындығын игеруге, неғұрлым ұстамды бағыт ұстауға мәжбүр.

Идеалды түрде партияның мақсаты, ол, мүддесін білдіретін түрғын халықгардың саяси жүйедегі өкілдіктерін жүзеге асыру болып табылады. Бұл жерде осы заманғы күрделі қоғамда адамдар өздерінің ерекше мүдделерімен, ұмтылыстарымен, ұйымдарымен түрлі одақтардың, партиялардың, бірлестіктердің мүшелері ретінде саяси өмірге қатыса алатындығы маңызға ие. Өз кезегінде көптеген әр текті, көбіне жанжалдасушы және қарсы келуші мүдделерден түратын ортақ игілікгі жүзеге асыруға белгіленген және күштеуші құқықтық өкілеттілігі бар мемлекет сияқты осындай үлкен ұйымдық жүйеде бұл одақтарсыз, партияларсыз халық немесе қоғам тарапынан бақылау іс жүзінде мүмкін емес екендігін атап көрсету қажет.

Шетелдік тәжірибе биліктің төменгі деңгейінен жоғарғы эшалонға дейін демократиялық қоғам құрылысы, заңдар сақталатын, ал үкімет өз әрекеттері үшін жауап беретін азаматтық қоғам құру қас қағым сәттік емес, табанды және ұзақ мерзімді күнделікті еңбек екенін куәландырады [14]. Бұл еңбектің мол үлесі саяси партияларға тиесілі. Егер тәуелсіз мемлекет ретінде түзілген Қазақстан Республикасы туралы айтатын болсақ, қазіргі таңдағы саяси партиялардың өмір сүру фактісінің өзі бүгінгі қазақстандық қоғамның ауытқымас белгілерінің, демократия куәсінің бірі екенін дәлелдейді. Барлық ерекше белгілерімен, құрылымдарымен, билік жүргізуші институттарымен бұрын жұмыс істеп тұрған тоталитарлық жүйені принципті жаңа демократиялық жүйеге ауыстыру бірпартиялық өктемшіл жүйеден көппартиялық жүйеге өтуді туғызды.

Алайда, Қазақстанда көппартиялықтың қалыптасуы негізінен жүзеге асырылса да, бірақ партиялық жүйе үлгісі әзірге әлі орныққан жоқ және көппартиялық қалыптасудың аяқталғаны туралы айту бүгінде ертерек. Бұл күндері Қазақстанда бар саяси партиялар әлі әзірге шешімдер қабылдау үдерісінің ықпалды қатысушыларына айнала қойған жоқ. Дегенмен, партиялық жүйені одан әрі жетілдіру процесі жалғасуда. Бұл жағдайда Саяси партиялар туралы жаңа Заңға және қазақстандық қоғамды демократияландыру кеңесінің жүмысына маңызды роль бөлінеді. Бір жағынан, демократиялық қайта өзгерулердің дамуына пәрменді ықпал жасаушы, екінші жағынан, оларға орнықты центристік бағдар беретін жүмыс істейтін халықгың көпшілігін орта тап білдіргенде, мемлекетте нарықтық экономиканы орнатқан, оған тиісті әлеуметтік-таптық құрылымды құрған жағдайда, ықпалды көппартиялықгы туғызатын, өз кезегінде, қоғам, жаңа әлеуметтік таптары, қабаттары және тұрғын халық топтары-мүдделерінің кең жиынтығын білдіретін ықпалды көппартиялықты туғызатын сансыз тәуелсіз экономикалық және саяси орталықгары бар нақғы азаматтық қоғамның барлығы Қазақстанда қол жеткізілген демократиялық қайта құруларды бекітуі мүмкін. Сондықган да «Отан» партиясы өзін орта таптың мүддесін білдіруші деп жариялады.

Демократия өскіндері әлі әлсіз өктемшіл қоғамда көппартиялық жүйені дамытуға мемлекеттік колдау көрсетілуі керек, бұл мемлекеттің өз мүддесіне сай келеді. Экономикалық қатынастарды жетілдіру, либералдық экономикалық реформалар бағытын терендету, тиісті әлеуметтік-экономикалық жағдайларды жасау, экономикалық та, сондай-ақ саяси да реформалардан туындайтын заң шығарушы базаны дамыту қажет, бұл өз кезегінде, жүргізіліп жатқан қайта өзгерулерді жүзеге асырудың және саяси тұрактылықты қамтамасыз етудің маңызды шарты болып табылады. Бұл жағдайда әлгінде еске алынған Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы Заңы және Демократияландыру жөніндегі кеңес мемлекеттің партия құрылысы процесін реттеуге талпынатынын куәландырады.

Көбіне полиэтникалық мемлекетте этникалық жұмылдыру
орталығы, ал саяси жетекшілері бір мезгілде этникалық
жетекшілер болуына байланысты әлемнің көпшілік мемлекеттерінде (оның ішінде Қазақстанда да) заңмен тиым салынса да, сонымен қатар партиялар этникалық белгілері бойынша ұйымдаса алады. Бұл көзқарасты қазақстандық зерттеуші Н. Байтенова ұстанады, ол сондай-ақ мұндай мемлекеттерде сайлаушылар этникалық сызық бойынша дауыс бере алады деп санайды, өйткені олар партиялармен неғұрлым этникалық негізде байланысты. Оның пікірі бойынша, негізінен XX ғасырдың 90-шы жылдарында кұрылған көптеген саяси партиялар этникалық негізде дүниеге келді және іс жүзінде барлық сайлауларда сайлаушылар этникалық белгілері бойынша дауыс берген. Алайда, бұл партиялар қызметінің бас кезіндегі біршама табыстарынан кейін, халық арасындағы олардың беделі біртіндеп түсе бастады.

Қазақстанға келетін болсақ, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің ақпараттық орталығы 1992 жылғы мамыр — желтоқсанда жүргізген социологиялық сауалнамалар этникалық деп аталатын партияларға саяси енжарлық пен талғаусыздықты көрсетті. «Сіз төменгі қозғалыстар мен ұйымдардың қызметін қолдайсыз ба?» — деген сұраққа: » Қазақстан социалистік партиясы» үшін — 50,3 %, «Бірлік» — 55,4 %, сондай-ақ этникалық партиялар «Азат» үшін 51%, «Желтоқсан» үшін — 54 %, «Қазақтар одағы» үшін — 51,9%, «жауап беруге қиналамын» дегенді айтты. Қолдамайтындар — «Қазақстан социалистік партиясы» — 22,6 %, «Бірлік» — 22,7%, сондай-ақ этникалық партиялар мен ұйымдар — «Азат» — 26,3 %, «Желтоқсан» -22,3%, «Қазақтар одағы» — 27,4 % болды. Бірақ «Қазақ тілі» үшін «жауап беруге қиналамын» дегендер — 46,5 % болса да, қолдаушылар — 27,1 % жетті, ал қолдамайтындар — 17,4 % болды. «Невада — Семей» қозғалысына оң көзқарас білдіру байқалады. Оған «жауап беруге қиналушылар» — 30 %, ал қолдаушылар — 52,4 % көрсетті. Қазіргі уақытта этникалық белгілері бойынша құрылған партиялар Қазақстанда іс жүзінде жоқ. Тіптен «Соотечественник» (бұрынғы «Қазақстан орыс партиясы») партиясының құрамында, оның төрағасы Г. Беляковтың мойындауынша, 30 %-тен астам қазақтар бар көрінеді.

Партиялар өздерінің ішкі құрылымдарын дамытып, өз жақтастарының ұзақ мерзімді жол куушылығын қалыптастыруда. Және де бір мезгілде әртүрлі мүдделер арасындағы, келісімге жету құралы да немесе олардың арасындағы делдал ретінде көрінген партияларды бірыңғай бөлінбес тұтастыққа біріктіре отырып, қоғам мен саяси жүйе арасындағы делдалдық міндеттерге ие болуда.

Бұл көзқарас тұрғысынан либералдық-демократиялық жүйеде — бір жағынан, өктемшіл және тоталитарлық жүйелерде — екінші жағынан, партиялар өз міндеттерін түрліше орындауда. Егер тоталитаризмде жалғыз партия толық дерлік мемлекеттік аппаратпен қосылып кетсе, ал либералдық-демократиялық жүйеде үстемдік етуші өзара бәсекелестіктегі партиялар екі деңгейде іс-қимыл көрсетеді. Біріншіден, әр партия барлық немесе аймақгық қауымдастықтың көпшілігін іштен аралап өтетін каналдар желісін тартады, бұл олардың ішінде жалпыұлттық бастаманы күшейтеді. Екіншіден, партияның басқа партиялармен бәсекелестік бағытталығының өзі жалпыұлттық саяси жүйені атақ-дәрежелеріне және жағдайларына қарамастан, лауазымды адамдардың барлық нақгы топтарынан жоғары қоюға мүмкіндік туғызады. Яғни, саяси жүйенің өзі мен нақты лауазымды адамдар арасындағы айқын айырмашылық ізі тартылады. Саяси партиялар саяси қатынасуды қамтамассыз етуде, ұлттық саясатты қалыптастырудың, мемлекеттік билікті үйымдастыру мен жүзеге асырудың негізгі құралы болып табылады. Бұл туралы конституциялық ережелер көптеген елдерде арнаулы зандарда бекітілген саяси партиялардың сан алуан міндеттері мен функцияларын анықтауда бастапқы көздер болып табылады [15]. Саяси партиялардың саяси, идеологиялық және тәрбиелік міндеттері мен функциялары нормативті белгіленеді.

Қағида ретінде саяси міндеттер мен функцияларға мыналар жатады:

азаматтардың саяси кұқықтары мен бостандықгарын жүзеге асыруына қолғабыс тигізу;
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастыру мен олардың қызметіне қатысу;
саяси кадрлардың құрамын толықтыру, қоғам ісі үшін өзіне жауапкершілік алуға қабілетті азаматтарды партия тәрбиелейді;
қоғам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыру, яғни халық пен мемлекеттік органдар арасындағы тұрақты жанды байланыс туралы қамқорлық.

Идеологиялық функцияға:

Қоғамдық пікір мен азаматтардың санасын қалыптастыруға бағытталған үгіт-насихат қызметіне маңызды мән беріледі. Кейбір елдер заңдарының түрақты және сайлау алдындағы үгіт ретінде саяси партиялардың үгіт-насихат қызметін мойындауы оларға тән касиет.

Тәрбиелік кызмет аясына патриоттық және азаматтық тәрбиеге, халық ағартуға, патриотизмді күшейтуге және қоғамдық моральды ныгайтуға бағытталған қызмет жатады. Яғни бұл ұлттық топтасуға бағытталған қызмет.

Сонымен, біз көріп отырғанымыздай, саяси партиялардың міндеттері мен қызмет аясы қоғамдық сипат алады. Халықтың саяси еркін білдіруге ерікті әрі түрақты катысу арқылы саяси партиялар қоғамдық міндеттерді орындайды. Партия ролінің күшеюі саяси бағыт пен әлеуметтік-экономикалық реформалардың барысын қалыптастыруға әлеуметтік топтар мен қабаттардың өсіп отырған ұмтылысымен айқындалады. Мұндай ықпал қоғамдық бірлестіктер, бірінші кезекте, партиялар мен қозғалыстар қызметі арқылы неғұрлым тиімді жүзеге асырылады.

Шындығында, азамат оқиғаға тек басқа азаматтармен одақта ғана байсалды ықпал жасай алады. Саяси партиялар жакын көзқарастарды ұстанғандар мен ортақ мүдделері барларды біріктіреді. Саяси айқындамалар мен бағдарламалардың кең жиынтығын ұсына отырып, партиялар сайлауда сайлаушылардың бағдарлануына көмектеседі. Олар үкіметті түрақты қолдауымен қамтамасыз етіліп, ал бұл болса, оған сайлаудағы жеңістен кейін өз бағдарламасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Партияның саяси белсенді азаматтары үшін — бұл мемлекеттік өмірге катысудың және мемлекеттік саясатқа ықпал етудің құралы. И. Тасмағамбетов айтқандай, «ұлттық топтасу парламенттік орындарға партия басшылары күресінің қаншалықты саналуандығын емес, тіптен ортақ, жалпыұлттық өзекті айқындаудағы олардың қарама-қайшылықтары жағдайында түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін соншалықгы біріктіре білуін талап етеді».

Әлеуметтік тәжірибе көрсеткендей, партия нақты мәселелерді шешумен ғана емес, тұтасынан жалпы стратегиямен, саяси бағытпен де айналысуы, солардың бірі ұлттық топтасу болып табылатын қоғамдық дамудың неғұрлым маңызды проблемаларына саяси қызметті шоғырландыруы тиіс. Бұған, атап айтқанда, «Отан» партиясы да ұмтылуда, оның мысалында біз тәуелсіз даму жылдарындағы Қазақстанның саяси өмірінде партиялық қозғалыс ролінің эволюциялық дамуын байқай аламыз. Бірнеше партиялар мен қозғалыстардың қосылуы нәтижесінде «Отан» 1999 жылы құрылды. Алайда, көптеген сарапшылардың пікірі бойынша, жаңа партия негізінен Қазақстан Халық бірлігі партиясының занды мүрагері еді.

1993 жылғы ақпаннан жүмыс істеген және негізгі міндеті нарықтық экономикаға әлеуметтік бағдарлануымен Қазақстанда демократиялық қоғамның бой түзеуіне, шын мәніндегі егемендікті бекітуге, ұлтаралық келісім мен қоғамдық-саяси тұрактылықты қолдауға жан-жақгы көмектесу болған бұқаралық қоғамдық ұйымды білдіретін «Қазақстан халық бірлігі Одағының» (СНЕК) базасында 1995 жылғы ақпанда «Қазақстан Халық бірлігі партиясы» құрылды [16].

Реформалар жолымен елдің одан әрі қозғалуы ұлттық топтасуға бастайтын қоғамдық-саяси тұрақгылық пен ұлтаралық келісім (Қазақстан ерекшелігі) орнығуы жағдайында ғана жүзеге асуы мүмкін еді. Осы мақсаттарға сәйкес елдің барлық күштерін топтастыруға лайық саяси ұйым — ҚХБО (СНЕК) құрылды да. «Қоғамдық-саяси тұракгылықгы сақтау үшін бір-біріне қарсы тұрған ұлттық-патриоттық күштер (нақты этностың мүдделерін бірінші кезекке қоятын) соққыларды жұмсартушы дәнекер ролін атқаруға және біріктіруші үрдісті ынталандыруға қабілетті күшті демократиялық орталық қажет», — делінді республиканың 34 азаматы қол қойған «Қазақстан халқына Үндеуінде». Олардың арасында ғарышкер Токтар Әубәкіров, жазушы, сол кезде «Егемен Қазақстан» газетінің редакторы, содан сәл бұрын Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы Әбіш Кекілбаев, жазушы, қазіргі Республика Парламентінің сенаторы Иван Щеголихин және басқа халыққа белгілі тұдғалар болды.

Бірқатар сарапшылар ҚХБО сол жылдары партия мен қозғалыстар ортасында пайда болып келе жатқан билеуші топтарға катысты оппозициялық үрдіске қарама-қарсы құрылды деп санайды. Мұндай жағдайдың алғышарттық қызметін «көптеген тәртіп бұзушылықтарымен өткен парламент сайлауларының өкімет бақылауындағы қойылымына» байланысты 1993 жылдың көктеміндегі оқиғалар атқарды. Жоғары Кеңестің өзін-өзі таратуын қолдап, ҚХБО жетекші оппозициялық қоғамдық бірлестіктер арасынан енді өзіне одақтастар таба алмады. Әрине, ол оппозициялық күштердің (ҚСП, ҚХК, Қазақстан Компартиясы, «Лад» славяндық қозғалысы, «Азат» Қазақстан Азаматтық қозғалысы, «Табиғат» партиясы, «Қазақстанның күқыктық дамуы» қоғамдық бірлестігі) блогы ретінде құрылған «Республика» Қоғамдық бірлестіктерінің үйлестіруші кеңесіне (1994 ж. сәуірде құрылған) енген жоқ.

Одақ қалыптасуы аяқталды деп 1993 жылғы 2 қазанда өткізілген оның I съезін санауға болады. Мұның өзі съезд жұмысына ҚХБО-ның басшысы, республика Президенті Н. Ә. Назарбаевтың қатысуы мен оның онда сөз сөйлеу фактісімен де расталады. Съезд қозғалыс бағдарламасын бекітті, оның Жарғысына өзгерістер енгізіп, қарар қабылдады [17].

Сол тұстағы қоғамдық-саяси жағдайды талдау ҚХБО өзін құру мақсатын ақтағанын көрсетеді. ҚХБО қызметін идеологиялық және ұйымдық түзетулердің қорытындысы 1995 жылғы 25 наурызда өткен, сонымен бірге ҚХБП (ПНЕК)-ның I (кұрылтай) съезі болып табылған Одақтың III (кезектен тыс) съезі болып табылды. Съезд Одақгы Қазақстан Халықтары бірлігінің партиясы етіп қайта құру туралы шешім қабылдады, ҚХБП-ның Жарғысы мен Бағдарламасын бекітті, партияның басқарушысы органдарын сайлады. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың ҚХБО-ның III съезіне қатысушыларына құттықгау сөзінде: «… осы бір күрделі уақытта мүмкіндігіне қарай қоғамның идеялық топтасуына, демократиялануына, ұлтаралық келісім мен тұрақтылықты нығайтуға көмектескен Одақ саяси ұйымға айналды… партия болып, ҚХБО тәуелсіз Қазақстан халықтарының игілігі жолында қайта өзгертулер процесіне тиімдірек қатынасады деп ойлаймын», — деп атап өтті.

КДБО-ны қайта құру туралы ұсыныс орталықган емес, Одақтың өз мүшелерінен түсу фактісі өзгеше болып табылды. Атап айтқанда, ҚХБО-ның Қостанай облыстық кеңесінің төралқасы мұндай ұсыныстарды жинақтап және Одақ белсенділерінің тілегін орындай отырып, Одақтың саяси кеңесінің атына хат жолдады: «Мүмкін болған қысқа мерзімде, қазан айынан (1994 ж.) кешіктірмей, ҚХБО пленумын шақыруды табанды түрде ұсынамыз. Пленумда біздің мемлекеттігіміздің, мұндағы Одақтың ролі, қозғалыс дамуының келешегі (партияға айналдыру, стратегия мен тактиканы анықтау, кезекті съезді дайындау мен өткізу) мәселелерін пленумда талқылаудың негізгі қажеттілігі бар деп санаймыз», — делінді бұл күжатта.

Одақтың қатардағы мүшелерінің, бастауыш ұйымдарының пікірлерін ескерумен ҚХБО-ның III (кезектен тыс) съезіндегі Одақ Саяси Кеңесінің баяндамасында: «ҚХБО қандай болуы керек — саяси қозғалыс па немесе партия ма деген сұраққа біздің белсенділердің көпшілігі: әрине, өзіне тән партиялық тәртібімен, тіптен тек мүшелікке өту ақысын ұқыпты төлеуімен, тіркелген мүшелігімен және басқаларымен партия деп кесімді айтты. «Қазақстан Халық бірлігі» Одағы асыра айтпағанның өзінде, саясатты халық көпшілігі мүддесінің бейнесі болып табылатын партияға айналуы керек», — делінді. Партия 1995 жылғы 12 мамырда Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде ресми тіркелді.

Жаңа ұйымның құрылуымен жергілікті жерлерде партия мүшелігіне қабылдау, партиялық кұжаттарды рәсімдеу, ҚХБП-ның үйымдық негіздерін қалыптастыру жөніндегі нақты жұмыстар басталды. Одақ Қазақстаңда өтпелі кезеңде үлкен саяси коалиция құруға шақырды. Тең өкілеттіліктерімен Қазақстанда істеген барлық саяси күштерін ҚХБО төңірегіне топтастыру әрекеті жүзеге асырылды. Сол кезде мұндай қадам саяси жағынан қисынды әрі өзін-өзі ақтайтын еді. Құрылған, бір жылға жуық өмір сүрген коалиция өз міндетін орындады: сол кезде орын алған үкімет пен оппозиция арасындағы текетірес жойылды, ал саяси күштер арасында уақытша пәтуаға қол жеткізілді. Сонысымен қалыптасқан саяси жағдайда ҚХБО топтастырушы буын ролін атқарды.[18].

Республикада көппартиялықгың даму тарихы саяси ұйымдар, партиялар мен қозғалыстар арасында пәтуаға қол жеткізудің бірнеше әрекеттері болғанын атап көрсеткен жөн. Мысалы, 1993 жылғы «Дөңгелек үстел», 1996 жылғы «Республика», «Азамат» азаматтық қозғалысы қоғамдык бірлестікгерінің Үйлестіруші Кеңесі, парламентарийлердің, саяси партиялар, кәсіподақгар, қоғамдық қозғалыстар мен үйымдар өкілдерінің «Дөңгелек үстелі» — осылардың айғағы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы ақпандагы саяси партиялар, қоғамдық бірлестіктер және республика үлттық-мәдени орталықгар басшыларымен кездесуін ерекше бөле көрсеткен жөн, оның қорытындысы бойынша елдін 56 қоғамдық үйымдары Ынтымақгастық туралы келісімге қол қойды. Қазақстанның қазіргі даму кезеңінде ұлттық топтасу ісінде 2002 жылғы қарашадағы «Отан» партиясының кезекті съезінде айтқан Азаматтық қоғамды демократияландыру мен дамыту жөніндегі тұрақгы жүмыс істейтін кеңесті шақыру туралы Президент Н.Ә. Назарбаевтың бастамасын жүзеге асыруға үлкен маңыз беріледі.

ҚХБО-ның (ҚХБП, ал содан кейін «Отан») қызметін талдау үйымның өмір сүрген барлық кезеңінің барысында оның жұмысының басты бағыттары бірлікті, әлеуметтік әріптестікті, азаматтық келісімді, саяси және үлтаралық түрақгылыкгы нығайту, қазақстандық патриотизмді қалыптастыру, өзара құрмет пен шыдамдылық жағдайын орнату болғанын көрсетеді. Одақ жариялаған центризм ұстанымын басшылыкқа ала отырып, ол рухы жөнінде туыс партиялар мен қозғалыстарды жақындату саясатын табанды түрде жүргізді.

Мысалы, 1993 жылғы маусымынан бастап, Қазақстан Халық
Конгресі Партиясы мен ҚХБО басшыларының мәлімдемелерінде
де, сондай-ақ тиісті ұйымдардың пленумдарында бірыңғай
партияға қосылуымен саяси одаққа бірігу мүмкіндігі табанды
түрде қозғалды. Қоғамның партиялық-саяси дамуының мұндай
қисыны бүл қоғамдық-саяси бірлестіктердің бағдарламалық,
стратегиялық және тактикалық нұсқамаларының айқын
үқсастығынан туындады. Мысалға, ҚҮК партиясы Орталық
үйлестіру комитетінің 1993 жылғы маусымдағы сайлау алдында
одақ қүру туралы ұсынысына жауап ретінде ҚХБО-ның Саяси
Кеңесі «Қазақстан Халық Конгресі» партиясымен, сондай-ақ
центристік, прогресшіл, демократиялық бағыттағы басқа да
партиялармен, одақгармен және козғалыстармен ынтымакгастықгы нығайту қажеттілігі туралы шешім қабылдады және накты ынтымақгастық түрін, сондай-ақ бірлескен қызметтің жолдары мен әдістерін айқындауды тапсырды.

Қазақстан Халық бірлігі партиясының елде Конституция мен Қазақстан Республикасы заңдары шеңберінде жүмыс істейтін барлық центристік үйымдармен ынтымақгастык үшін өзінің ашықгығы, өзінің барлық партиялар мен қозғалыстарға қүрметті қатынастары туралы әрқашан мәлімдеп келгені әбден қисынды. Бүл оның Багдарламасында жазылган. Партияда аса маңызды саяси оқиғаларға, сондай-ақ сайлау науқаны кезектерінде бірқатар саяси үйымдармен ынтымақгастық тәжірибесі жинақгалған.

Бүл контексте ҚХБО-ның Саяси Кеңесінің Төралқасы барлық саяси партиялар мен қозгалыстар, бүқаралық ақпарат қүралдары арасында республикада сенім мен халықгар достығын, татулық пен түрақгылықгы нығайту міндеттемесі туралы ерікті келісім жасау жөніндегі Жоғарғы Кеңеске жолдауында айтқан Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысын қолдау бастамасын республика қоғамдық үйымдарының қарауына өз кезінде ұсынды. ҚХБО-ның, содан кейін ҚХБП-ның мұндай оңды тәжірибелері Ақмола, Шығыс Қазақстан және бірқатар басқа облыстарда болды. Мысалы, ҚХБО-ның Ақмола облыстық кеңесі 1994 жылғы қазанда, ҚХБП-ның Шығыс Қазақстан облыстық комитеті 1995 жылғы көкгемде барлық саяси партиялармен және қоғамдық бірлестіктермен қоғамдық келісім шартына қол қойды. [19].

Сонымен, өзінің құрылған сәтінен Одақ пен партия (ҚХБП) Қазақстан барлық үлттары мен халықгарының, тілдер мәдениетінің жан-жақты дамуы, дін ұстау бостандығы негізінде үлтаралық келісімді табандылықпен қолдады, сонысымен саяси түрақгылықты нығайту, қазақстандық патриотизм мен ұлттық топтасуды қалыптастыру процесіне өз үлестерін қосты.

Үлтты топтастырушы саясаттың бұл дәстүрін жаңа «Отан»
партиясы жалғастырды. Республикалық саяси «Отан» партиясы
Қазақстан Республикасы Президенттігіне кандидат

Н. Назарбаевты қолдаудың қоғамдық штабы базасында президент сайлауынан кейін көп кешікпей құрылды. Ол 1999 жылғы 12 ақпанда ресми тіркелді. Сол жылғы 1 наурызда өткен «біріктіруші» бірінші съезде (сол кезде жаңа партияға «Қазақстан халық бірлігі» партиясы, «Қазақстан демократиялық партиясы», «Қазақстан либералдық қозғалысы және «Казақстан — 2030» үшін қозғалысы қосылды) оның Жарғысы мен Бағдарламасы кдбылданды. Басында «Отан» партиясының төрағасы болып Президент Н.Ә. Назарбаев сайланған еді, бірақ ол жетекшілік жүгін экс-премьер С. Терещенкоға тапсырды. Одан әрі «Отанға» «Әділет» партиясы, республикалық «Ақ жол» бірлестігі, автотасымалдаушылардың Халықаралық одағы, Фермерлердің Үлттық Федерациясы және Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы академиясы, «Қазақстан болашағы үшін» жастар қозғалысы енді. «Отан» партиясына (2000 жылгы деректер) 200 мыңга жуық мүшені біріктірген 600-ге жуық бастауыш үйым қосылды.

«Неліктен «Отан» партиясы «Кдзақстан Республикасы Президенттігіне кандидат Н. Назарбаевты қолдаудың қоғамдық штабы» қоғамдық бірлестігінің базасында құрылды ?» — деген сұраққа жауап бере келе, бүл қадамдарын партия белсенділері былайша дәлелдеді:
біріншіден, бұл — сайлау алдыңдағы штаб мәртебесі мен ролінің сапалық өзгерулерінің занды нәтижесі. Жоғары азаматтық белсенділік көрсеткен миллиондаған казақстандықгар ел Президенті саяси бағытының пайдасына өз тандауларын жасады, жалпыәлемдік өркениеттің даму арнасында ол белгілеген экономикалық жағынан гүлденген демократиялык қоғам құруды қолдады.

екіншіден, Қазақстанға қоғамдық күштерді топтастыру өмірлік кажеттілік және бірқатар ішкі және сыртқы жағдайларға байланысты.

үшіншіден, Қазақстанда реформаны жалғастыра беруге ынталы жеткілікті кең ауқымды әлеуметтік қабат калыптасты. Алайда, онда идеялық бірлік байқалмады. Міне, сондықган ниеттестер одағын құру қажет болды. Және де мұндай біріктіруші одақретінде «Отан» партиясы көріне білді.

Жарғы бойынша «Отан» өзін «парламенттік тұрпаттағы және социал-демократиялық бағдардағы саяси партия» деп таныстырды. Оның басты мақсаттарына «Қазақстан Республикасының жан-жақты және үйлесімді дамуы үшін әлеуметтік әділеттілікті орнықгыру және елдегі түрақгылықгы сақгау, үлтаралық және конфессияаралық келісімді бекіту, азаматтардың патриотизм мен жауапкершілік сезімін тәрбиелеу» жатады. Партия бағдарламасында ол мемлекеттілікті нығайтуды және Қазақстанда «демократия үстанымдарына, әлеуметтік әріптестік пен келісімге негізделген азат және ашық қоғам» қүруды қолдайды деп жазылған.[20].

«Отан» партиясы қоғамдағы келісімнің маңызды шарты Қазақстанда өмір сүретін халықгардың рухани күндылықгарын қорғау деп санайды. Сондықган ол қызметінде «түрлі этникалык қауым арасындағы өзара түсіністікті, сыйласымды қатынастарды және ынтымақгастықгы нығайтуға» үмтылады. «Отан» партиясы бағытының эволюциясын қадағалай отырып, оның өзіне таңылған саяси тұлғалардың партиясы деген имиджден құтылуға, Қазақстанның партиялық-саяси сахнасында жетекші рольге үміткер социал-демократиялық мәндегі ықпалды реформашыл партия мәртебесін алуға талпынатынын байқауға болады. Және де осы уақыттардың бәрінде «Отан» жүргізген партиялық саясаттың негізгі идеясы топтасу болды. Бұл -Қазақстан халықгарын топтастыру, Қазақстанды және іс жүзінде өзара тиімді ынтымақгастыққа ұмтылған барлық мемлекеттерді топтастыру.

Сонымен, «Отан» партиясының қызметін талдау партиялар тек қана өкілдік емес, ұлттық топтасуға ықпал етуші құралдық функцияны да орындайды деген саяси теория қағидаларын растайды. Олар мемлекеттік деңгейде шешімдер қабылдау процесін үйлестіру мен бақылауга кабілетті институт ретінде тарихи жағынан алға шықгы. Олар қарсы тұрушы мүдделер мен көзқарастар өкілдері арасында келісім жасауға, түрлі талаптарды сәйкестікке келтіруге, іс-қимылды келістіруге себепкер болады. Міне, сондықтан да партиялардың арқасында заң шығарушы жиналыстар мен атқарушы өкіметтің жүмыс істеуі камтамасыз етіледі. Мемлекеттің қоғаммен кері байланысын, оның саяси процеске бақылауын күшейте отырып, нақ күшті партиялар мемлекетті әлсіретпейді, керісінше, күшейтеді деп растауға болады.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨП ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

Қазіргі кезеңдегі жаңа тұрпаттағы партиялар Қазақстанда 1986 жылғы күзден бастап дүниеге келе бастады. 1986-2002 жылға дейінгі кезенде ресми мәртебе алған екі мыңға жуық түрлі саяси және қоғамдық бірлестіктер болды, олардың 1300-і облыстық әділет басқармасы деңгейінде тіркелді. Қазіргі ТМД аумағында көппартялық заңды түрде КСРО-ның «КСРО президенті қызметін бекіту және КСРО Негізгі Конституциясына (Негізгі Заң) өзгертулер мен қосымшалар енгізу туралы» 1990 жылғы 14 наурыздағы заңымен енгізілді. Онда КОКП- мен қатар басқа саяси партиялардың өмір сүруіне жол беретін КСРО Конституциясы бабының жаңа редакциясы бекітілді. Шындығында, КСРО-ның «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы күшіне енгеннен кейін, 1991 жылғы 1 қаңтарда ғана баламалы саяси партиялар өмір сүруге құқық алды. [21]. Және ақырында, Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаев атап көрсеткендей, «көппартиялыктың қалыптасуына КСРО-ның ыдырауы мен оның негізгі бірікгіруші күші болған КОКП-нын тарауы түбегейлі бетбұрыс жасап берді».

Сонымен бірге Қазақстанда көппартиялық даму елдегі партогенез бен партиялық жүйенің жұмыс жасауын айқындайтын тарихи, демографиялық ерекшеліктермен, саяси сипатымен, этномәдениеттік өзіне тән белгілерімен тығыз байланысты екені айдан анық. Мысалы, Қазақстанда күқықгық мемлекеттілік пен азаматтық қогамды калыптастыруда саяси партиялардың ролін түсіну үшін Қазақстан жоғары басшылығы ішкі саясатының саяси партиялар мен қозғалыстарга бейтарап қатынасы және олармен ынтымақгастығы арқылы елдің ұлттық-мемлекеттік мүдделерін жүзеге асыруды нысанаға алғанын білдіретіндігін ерекше атап өту қажет.

Қазақстанда қоғамдық қозғалыстар мен партиялардың дамуында бес негізгі кезеңді шартты түрде бөліп көрсетуге болады:

1986 жылгы күзден 1989 жылдың басына дейін
(бейресми бірлестіктердің құрылуы, клубтық кұрылымдардың
дамуы);
1989 жылдың басынан 1991 жылдың тамызына дейін
(көпүлттық және бірүлттық партиялардың, қозғалыстардың,
үйымдардың күрылуы);
кезең- 1991 жылғы қыркүйектен 1998 жылға дейін (СОКП-ны тарату, КСРО-ның ыдырауы, тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуы, дифференциацияның өсуі және республика азаматтары саяси белсенділігінің дамуы, партиялар мен қоғамдық бірлестіктерді тіркеу);
1998 жылдан 2002 жылғы шілдеге дейін (ең алдымен
сайлау заңдылықгарының өзгеруіне байланысты партиялық
жүйенің одан әрі дамуы, жаңа қоғамдық-саяси бірлестіктердің
пайда болуы);
2002 жылғы шілдеден бүгінгі күндерге дейін (партия
туралы жаңа заң ережелеріне сәйкес партияларды кайта тіркеу
және жаңа партиялық жүйені қалыптастыру).

Қазақстанда партия жүйелерінің қаз тұруындағы белгілі бір белестер: әлеуметтік-саяси мүдделері біртіндеп құрыла бастаған көптеген әлеуметтік топтар қозғалысқа түскен 1986 жыл, өзінің үйымдық қалыптасу кезеңін бастан кешірген, Қазақстан коммунистік партиясының саяси үстемдігі жағдайында саяси қызметпен айналысқан 1988-1991 жылдар және саяси сахнадан Коммунистік партияның кетуімен, саяси партиялар мен қоғамдық саяси бірлестіктер саяси қызметінің белсенділігімен аталып өтілген 1991-1993 жылдар. 1994 жылғы 7 наурыздағы парламенттік сайлаулар көппартиялықгың дамуына жаңа сапалық сипат берді.

Азаматтардың көп санды ерікті бірлестіктерінің пайда болу
процесі өз кезегінде тиісті заң шығару базасының құрылуына игі
ықпал етті. Қазақ КСР Жогарғы Кеңесі 1990 жылғы 25 қазанда
қабылдаған Қазақ КСР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы
декларациясында көппартиялықгы иституционалдандырудың
құқыгық алғышарттарын жасаған республикадағы

идеологиялықгы және сан алуандықгы жариялады. 1991 жылы қабылданған «Қазақ КСР-дегі қоғамдық бірлестіктер туралы» Заң «мүдделердің ортақгығы негізінде бірігетін азаматтардың ерікті қалыптасуын» осылай деп таныды. (87). 1995-1996 жылдардан партия жүйесінің дамуына Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы мен «Қоғамдық бірлестіктер туралы» және «Саяси партиялар туралы» заңдары ықпал етті. Партиялық тізімдер бойынша Парламентке сайлауда тұңғыш рет партиялар өзара бәсекелестікке түскенде, 1998-1999 жылдардан партиялық жүйе жаңа сипат алды. Және де, ақырында, 2002 жылғы жазда партиялар туралы жаңа Заңның қабылдануы партиялық жүйенің пішін үйлесіміндегі елеулі өзгерістерді алдын ала айқындады.

Алматы мен Казақстанның бірқатар облыстарындағы 1986 жылғы желтоқсан оқиғалары қайта қарау мәлімдеген азаматық және саяси көзқарастарды еркін білдіру қүқығын пайдаланып қалудың алғашқы талпыныстарының бірі болды [22]. Олар азаматтық қоғам өмір сүруінің жасырын кезеңін бастап берді.

Дегенмен, Қазақстандағы демократиялық процестердің шын мәніндегі дамуы тек 1988 жылы басталды. Н.Ә. Назарбаев бастаған жаңа басшылық бүрын мәлімделген жариялылық, демократияландыру және баламалық саясатты дәйекгі түрде жүргізе бастады. Бұрын пікірлестердің тар шеңберінде ғана белгілі идеяларды тарата бастаған зиялы қауым жариялылық саясатын қолдады. [23]

Дәл осы кезеңде республикадағы қоғамдық-саяси жағдай көппартиялық проблемасын теориялық пікірталастағы өткір қарама-қарсы тұру саласынан күнделікті практика саласына аударды. Республикада 1989 жылғы қарашадан 1990 жылғы наурызға дейін өзінің басым көпшілігінде клубтық бірлестіктер сипатын алған кеңес, топ, комитет, ассоциация түріндегі 100-ден астам тіркелген және тіркелмеген қоғамдық үйымдар бар деп есептелінді. Мүндай ондаған бірлестіктерге ие Алматы, Актөбе, Жамбыл, Қарағанды және Өскемен қалалары саяси белсенділік орталығына айналды. Мысалы, астанада «Достастық» («Содружество») азаматтық қозғалысы, тарихи-этнографиялық «Жерұйық» әуесқойлар бірлестігі, тарихи-ағартушылық «Мемориал» қоғамы, тарихи-агартушылық «Ақиқат» клубы, Адам құқықгары жөніндегі қоғамдық комитет, Фрунзе аудандык сайлаушылары мен депутаттарының клубы, «Инициатива» әлеуметтік-саяси бірлестігі, экологиялық «Жасыл майдан» («Зеленый фронт») ассоциациясы, «Қазақ тілі» қогамы, «Орыс энциклопедиясы» клубы, Қазақ ұлттық мәдениет ассамблеясы , Үлттық мәдени орталықгар ассоциациясы, «Қазақ сәуірі» қоғамы, БҰҰ-на қолғабыс ассоциациясы, тәуелсіз «Бірлесу» кәсіподағы және басқалары құрылды. Алматыда 1989 жылдың соңына карай алғашқы тәуелсіз және оппозициялық баспа басылымдары түңғыш рет шығарылды және таратылды. Олардың арасында «Мнение» (қүрылтайшысы Қазақстан тәуелсіз қоғамдық ұйымдар ассоциациясы, таралымы 1000 дана, көлемі 2 баспа табақ, орыс тілінде), «Избирателъ»(құрылтайшысы «Невада-Семей» қозғалысы, көлемі 3 б.т., орыс және казақ тілдерінде), «Азамат»(күрылтайшысы «Қазақ тілі» қоғамы, таралымы 10000 дана, көлемі 2б.т., орыс және қазақ тілдерінде), «Алаін» (құрылтайшысы «Алаш» партиясы, көлемі Іб.т., кдзақ және орыс тіддерінде) және «Азат» (қүрылтайшысы азаматтық «Азат» козшлысы) газеттері болды.

Дәл осы жылдары халық көпшілігінің жұмыс істеп түрған саяси тәртіпке қанағаттанбауының салдары ретінде саяси партиялар мен қоғамдық-саяси козғалыстар құрылуының алғышарттары жасалды. Іс-кңмылдарда қалыптасқан жағдайды өзгерту жөнінде қажеттілік пайда болды, бүл неғұрлым белсенді тұлғалар арасындағы байланыстарға негіз қалады. Осы кезенде идеялар алмасудың алғашқы түрлері пайда болып, төменнен партия немесе саяси қозғалыс құру қажеттігі туралы ортақ көзқарастар жинақгалды.

Саяси үйымдар пайда болуының мұндай механизмі нәтижесінде бірқатар бірлестіктер базасында клуб үлгісіндегі протопартиялар қүрылады. Олардың арасында — «Алаш» ұлттық тәуелсіздік партиясы (Киров атындағы КазМУ, Алматы мемлекеттік театралдық-көркем өнер институты студенттік формальды емес топтары және Қазақ ұлттық мәдениет ассамблеясы базасында), Еркін еңбектің халықгық-социалистік партиясы, Прогресшіл-демократиялық партиясы, Кеңестік үлттық-социалистік партиясы, «Желтоқсан» ұлттық-демократиялық партиясы, «Желтоқсан» қоғамдық комитеті, «Азат» азаматтық-демократиялық комитеті, «Бірлік» ұлтаралық қозғалысы, ұлттық майдан және басқалары. Біртіндеп саясаттанған бұл бірлестіктердің ішінде және олардың арасында бөлінулер, қосылулар, бірігулер, саяси сахнадан түсулер сияқгы қызу процестер жүріп жатты.

Қарастырылып отырған кезенде қогамдық бастаманың дамуы сол кез үшін толғақгы болып табылған Семей полигоны, Арал проблемаларына және басқаларына шоғырландырылды. Бүл «Невада-Семей» және «Арал-Балқаш» сияқгы қозғалыстардың бұқаралық сипат алғанын көрсетеді. Әсіресе 1989 жылдың соңында қүрылған және Семей түбіндегі ядролық полигонның жабылуын қолдап шыққан халықаралық ядролык жарылыстарга қарсы «Невада-Семей» қозғалысы ерекше мәнге ие болды. Қозғалысты белгілі ақын Олжас Сүлейменов басқарды. Ядролық қару мен жаппай қырып-жою қаруларының басқа түрлерін сынауға толық тиым салу, сынақ полигондары жұмысына тәуелсіз қоғамдық бақылау орнату, ядролық жарылыстардан зардап шеккен аймақгардың экологиялық және әлеуметтік-экономикалық қайта түлеуі үшін күрес қозғалыстың негізгі міндеттеріне айналды.

Бұл қозғалысты халықгың кең қолдауы адамдардың таза экологиялық қоршаған орта үшін, құқық сақгау және ядролық полигонға іргелес аудандарда тұрып жаткан түрғындарга тигізілген зиянның өтеулерін қайтару үшін күресте бірігу мумкіндігіне ие болғандығымен түсіндіріледі. Жаппай бой көрсетулердің аркасында қозғалыс жетекші ядролық дежавалардың ядролық сынаулар саласындағы саясаттарына нақты ықпал жасаудың, сынауларды шектеуге өз үлесін қосудың және қоғамдық пікірге қозғау салудың сәті түсті. Соның нәтижесінде Семей полигонындағы сынақгар тоқгатылды, ал 1991 жылы полигон ресми түрде жабылды. Нақ осы қозғалыс базасында сол 1991 жылы Қазақстан Халық Конгресі саяси партиясы қүрылды.

Түтасынан, әлеуметтік — экологиялық бірлестіктердің
саясиландырылуы сол кезде «жасылдардың» әкімшілік-командалық жүйеге қарсылығы түрінде білдірілді, олардың қызметінің негізгі түрі пікірталас болды. Казіргі уақытта Қазақстаңда 200-ден астам экологиялық ұйым жұмыс істейді. Олардың мүдделері сан қырлы:

экологиялық сипаттағы ақпарат тарату;
Арал мен Балқаш проблемаларын шешу («Невада-
Семей», Аралды қүтқару қоры);
экологиялық ағарту    және     білім,     орнықгы     даму
мәселелері   («Табиғат»   әлеуметтік   әділдік   және   экологиялық
кдйта өрлеу партиясы, «Жасыл кұгқару» қоғамы, «Экологиялық
білім    қоры»,    республикалық    «XXI    ғасырдың    экологтары»
ассоциациясы, «Эком» экоқоры (Павлодар қаласы), «Биосфера»
бірлестігі (Лениногорск каласы);
экологиялық зерттеулер және мониторинг;
көрмелер өткізу;
экологиялық заңдар шығаруға қатысу;
биологиялық әр алуандықгы сақтау үшін күрес
(қазақстандық — ортаазиялық зоологиялық қоғам, Ассоциациялар
мен кәсіпорындардың экологиялық одағы).

Қызметі негізінен тарихи-ағартушылық сипат алган бірлестіктер де пайда болды. Мысалы, 1998 жылы желтоқсанда жастардың «Ақиқат» клуб құрылды (1990 жылдың қаңтарынан республикалық қоғамга айналды). 1989 жылы Бүкілодақгық тарихи-ағартушылық «Мемориал» қоғамы құрылтай съезінің қарсаңында Қазақстанның біркатар қалаларында оның бөлімшелері құрылды. Сол жылы тарихи-ағартушылық «Әділет» қоғамының құрылтай конференциясы өтті. Олардың бәрі бүгінгі қоғамдағы өктемшілік көріністері мен оның қайталануларын өткір сынады.

Партиялық жүйені дамытуға Қазақстан әйелдер қозғалысы да өз үлесін қосты. Әлгінде аталған Мұсылман әйелдерінің республикалық лигасынан басқа Алматы феминистік лигасы, «Қазақстан кәсіпкер әйелдері» ассоциациясы, «Жанар» кәсіпкей әйелдерді қолдау қоры, Шығармашылық бастама әйелдер лигасы және басқа ұйымдар құрылған еді. Бүл бірлестіктердің көпшілігі әйелдерді кемсітушілік мәселелерімен айналысты, зандылықгарға сараптама жасады және әйелдерге заңтанымдық көмек көрсетті, әйел құқықгарын қорғау жөнінде семинарлар өткізді, әйел кәсіпкерлігін дамытуға ықпал етті. Нақ осы және басқа әйелдер бірлестіктері мен үйымдарының қызметі 1999 жылы Қазақстан әйелдер үйымдарының саяси альянсын құрудың алғышарты болып табылды. Содан кейін (2002 ж.) ол Қазақстан әйелдерінің демократиялық партиясына айналды. [24].

Саясаттандырылған қозғалыстардың ішінен іс-қимылдарының ауқымдылығымен «Азат», «Поколение», «Лад», «Азамат» ерекшеленді. Ұйымдардың саяси көзқарастары жүргізіліп жатқан реформалар қарқынына, теревдігіне және ауқымдылық қатынастарына қарай айқындалды.

Үлттық мемлекеттілік идеясы көріне бастаған 1991 жылы саяси көңіл күйдің сапалық өзгерістері байқалады. Олар қарастырып отырған кезеңце партиялық жүйе пайда болуы мен дамуының баскд ерекшеліктерінің көрінуіне алып келді, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру күресімен, Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдау мен жүзеге асыру, аймақтық сепаратизмнен аумақгық тұгастықгы сақтау, қазақ мемлекеттілігін құру идеясымен топтастырылған ұлттық-демократиялық ұйымдар елеулі ықпалға ие бола бастады.[25].

Сонымен, 1991 жылдың басында халықгьң көз алдында жүйені заңсыз деп тануды бастаған бірқатар когамдық-саяси бірлестіктердің пайда болғанын атап кеткен жөн. Бүл топтар үшін жұмылдыру үшін күрес, яғни қатысудың бұқаралығы, халықгың жаппай қолдауы ең басты мәселе еді. Осыған байланысты тактикада шулы қарсылық науқандарына ерекше маңыз берілді.

Қазақстанда 1988-1991 жылдары саяси партиялық институттар азаматтар мен мемлекет арасындағы қатынастарды ортақгастырған саяси қоғамның пайда болуына алғышарттар жасалғанын атап өткен жөн.

Кеңестік жүйенің бір партиялығы мен КОКП-ның басым жағдайын бекіткен КСРО Конституциясының 6 бабын алып тастаған КСРО халык депутаттарының екінші съезі 1990 жылғы көкгемдегі бетбұрысты кезең болды. Бүл көппартиялық жүйе мен баламалы қогамға қатысты мемлекеттің рұқсатты саясатын институционалдандыру мен жариялаудың басын білдірді.

Алайда, клубтық үлгідегі қоғамдық-саяси ұйымдардан партияларға өту және партиялардың құрылу процесінің өзі таза сөз жүзіндегі сипат алды. Шын мәнінде коғамдық саяси қүрылымдар іс жүзінде аталуы бойынша ғана партия болса да, бұл топтар өкімет органдарында әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіруге және жұмыстың парламенттік түріне көшуге үміттенеді. Идеялық айқынсыздық және ұйымдық пішінсіздігі, қоғамдық өмірдегі ролінің белгісіздігі, нақгы әлеуметтік базасының жоқгығы басым тұрды.

Партиялар мен қозғалыстардың өздерінің әлеуметтік базасын анықгауға үмтылысы әлеуметтік топтардың табиғи қажеттері мен мүдделерін білдірмейді және көбіне жақгастарын жұмылдырудың құралы ғана болып қалады. Партиялық бірлестіктердің көпшілігі саяси жүйемен күресте саяси сахнаға көтерілген белсенділер пысықгығының арқасында ғана пайда болды. Әлеуметтік кдбаттар, топтар, таптар атынан көрінген партиялардың ерекше белгісі мүдделерінің айқынсыздығы еді.

Басқарушы ҚКП-ның өмір сүруі жағдайында институализацияланған партиялар мен коғамдық-саяси ұйымдарға көзқарас салқын және тіптен сақ болды. Оларды көрер көзге ғана бар бейресмилер деп атады, ал олардың жетекшілері бұқаралық ақапарат кұралдарында жиі сынға ұшырады. Және тек тоталитарлық құрылысқа қарсы тұруды сезіну негізінде топтасу 1990-1991 жылдары «Алаш», «Желтоқсан», ҚСДП сияқгы партиялық үлгідегі ұйымдарды, сондай-ақ «Азат» азаматтық қозғалысы, «Бірлік» халықаралық қозғалысы сияқгылардың нығаюуына көмектесті. Бұл Қазақстанда көппартиялық жүйенің іргетасын қалады.

Қазақстанның көппартиялық жүйесі 1991-1993 жылдары өз дамуының жаңа кезеңіне аяқ басты. Ол бұрынғы КСРО республикаларының әлеуметтік және саяси ажырасу процесі күш алған, бүкіл елде биліктен СОКП-ны кетірумен аяқгалған тартыста өз шешімін тапқан түрлі әлеуметтік күштер мен ағымдардың, партиялардың қарсы тұрушылығы артқан 1991 жылғы тамыздан басталады. Бірнеше державаның дагдарысы, оның зандылығының күйреуінен, бірқатар жаңа тәуелді мемлекеттердің құрылуынан жүзеге асты.

Қазақстан 1991 жылгы күзде оппозициялы республика деп есептелгенмен, бірақ оның ерекше ықпалы мен күші жоқ еді. Мәселен, Ресей Федерациясындағы сияқгы, билік үшін күрестің айқын саяси сипаты оның ҚКП-на қарсы тұруында білінген жок. Коммунистік саяси тәртіптің құлауы, СОКП мен ҚКП-ның таратылуы, еркін рынокгы жалпы өркениетті принциптерін, билікті бөлуді, баламалықгы, жеке меншік пен кәсіпқойлыкгы, нарықтық экономикалық реформалардың іс жүзінде жүзеге асырылуын, биліктің жаңа құрылымы институттарын және жаңа саяси жүйені құруды есепке алумен либералдық-демократиялық модерлендіру мен капитализациялау жағына қарай өзгерту партиялық үлгідегі үйымдар мен жаңа партиялардың жұмысына жаңа мүмкіндіктер ашты. Мүның бәрі елдің саяси картасын өзгертуге ықпал етті, онда тиісті партиялар түрінде ұйымдық рәсімделген либералдық-демократиялық, социалистік, ұлттық-демократиялық бағдарлы жаңа идеялық бағыттар пайда болды.

Қоғамдық бірлестіктердің мүндай белсенділігі әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың тереңдеуімен, саяси-қүқықтық қайшылықтардың өсуімен, одақтық басшылықтың корқақ, табансыз, дәйексіз және шалағай қимылдарымен байланысты болды. Оның үстіне антикоммунистік пиғылдардың өсуі қоғамдық-саяси үйымдарда радикалдық-либералдық немесе үлттык-мемлекеттік доктринаны бекітуге жетеледі.[26].

Қазақстан Әділет министрлігі 1991-1992 жылдардың барлық кезеңінде 306 қоғамдық ұйымды, 1993 жылдан 1995 жылға дейін-253, 1996 жылы 68 қоғамдық ұйымды тіркеді. Қоғамдық сектор дамуының 90-жылдардың ортасындағы динамикасын Әділет министрлігінің 1996 жылғы 1 тамыздағы дерекгері (облыстық, қалалық әділет басқармаларында тіркелген ұйымдарды есептеместен) былайша сипаттайды:

Халықаралық (үкіметтік емес) ұйымдардың кұрылымдық
бөлімдері — 25.
Халықаралық мәртебесімен қоғамдық бірлестіктер-50.
Қоғамдық қорлар-116.
Саяси партиялар-8.
Қоғамдық қозгалыстар — 5.
Кәсіптік одақтар-38.
Қоғамдық әйелдер ұйымдары мен оларды қолдау үшін
құрылған бірлестіктер-13.
Қоғамдық жастар ұйымдары және оларды қолдау үшін
құрылған үйымдар-15.
Балалар ұйымдары және оларды қолдау үшін қүрылған
ұйымдар-18.
Қоғамдық академиялар-14.
Адам құқығын қорғау жөніндегі қоғамдық үйымдар-20.

12.Мүдделер (кәсіпкерлік) бойынша қоғамдық бірлестіктер-12.

ІЗ. Азаматтардың денсаулығын қоргау жөніндегі қоғамдық бірлестіктер~28.

Үлттық-мәдени, мәдени-ағартушылық бірлестіктер және достық қоғамдары-41.
Қогамдық спорттық ұйымдар- 31.
Экологиялык бірлестіктер-22.
Ғылыми-техникалық қоғамдар-14.
Кәсіпкерлікті қолдау үшін құрылган қоғамдық
бірлестіктер-7.
Шығармашылық ұйымдар-20.
20. Ардагерлер ұйымдары-4.
Мүгедектерді қолдау үшін құрылған қоғамдық бірлестіктер-21.

22.Тұтынушылар құқығын қорғау жөніндегі қоғамдық бірлестіктер-4.

Тоқсаныншы жылдардың ортасында Казақстанда көппартиялықты бекіту процесі одан әрі жалғасты. Бұл кезеңде қоғамның үлкен бөлігі ретінде зайырлы, құқықтық, демократиялық және әлеуметтік мемлекет ретінде Қазакстан дамуының стратегиялық бағыттарын қолдауда бірлік көрсетіп, саяси партиялар 1995 жылы Қазақстан халықтары ассамблеясының Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың өкілеттігін ұзарту және елдің жаңа Конституциясын кабылдау туралы бастамасын колдады.

1995 жылы бірлестіктер бостандыгын конституциялық бекіту, саяси себептерді, құқықтар мен бостандықтарды шектеуге тиым салу, қоғамдық бірлестіктерге тең құқықтық мүмкіндіктер беру нақты саяси және идеологиялық баламалықты, нақты көппартиялықты қамтамасыз етті. [68].

Саяси процестерге қатысушылар болып табылатын, бірақ түрлі себептермен қоғамда занды қызметке құкықтық негіз алмаған саяси партиялар мен әлеуметтік қозғалыстардың көптігі ол кездің ерекше белгісі еді. Олардың арасында Қазақстан демократиялық прогресс партиясы, Қазақстан социал-демократиялық партиясы, Қазақстан Коммунистік партиясы, Қазақстан қүқыктық даму партиясы, «Табиғат» партиясы, Қазақстан жұмысшы қозғалысы, Казактар одағы, «Алаш» ұлттық бостандық партиясы, Қазақстан демократиялық қозғалысы, Бостандықтың ұйғыр партиясы, Үлттық-демократиялық партиясы, Орыс соборы, Шаруа-аграрлық партиясы, «Шығыс Түркістан» комитеті, Ұйғырларды азат ету майданы, Мұсылмандардың еңбек лигасы және басқалар бар.

Сонымен, мемлекет рұқсат еткен және тіркелген жария,
тіркелмеген, бірақ тыиым салынбаған, заң шеңберінде әрекет
жасаған және жартылай жария партиялардың сол кезде өмір
сүргені туралы айтуға болады. Сол кезең туралы айта отырып,
тұтасынан алғанда, елде көппартиялық негізінен қалыптасқанмен, партиялық жүйе үлгісі әзірге аяғынан түра алмады және көппартиялықгың қалыптасуы аяқталғандығы туралы айту ерте деген қорытынды шығаруға болады.

2.1 1993 жылгы партиялык жуйе.

Партиялық жүйе 1993 жылдың аяғы мен 1994 жылдың басында өз дамуының сандық өзгерулерінен сапалы жаңа кезеңіне аяқ басты. Бұл ең басты қоғам өмірінде едәуір өзгерістер туғызуга қабілетті саяси жүйенің өзгерулер процесіне қозғау салған 1993 жылғы караша-желтоқсан оқиғаларымен байланысты болды. Бұл жерде әңгіме өкілетті өкімет оргаңдары ретінде халық депутаттары Кеңесі жүйесінің дағдарысы, Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің өз өкілеттілігінен бас тартуы, Қазақстан Республикасы Президенті мен жергілікті әкімшілік басшыларына қосымша өкілдік беру, 1994 жылғы 7 наурызға жаңа мерзімінен бүрын сайлауды белгілеу туралы болып отыр.

Сайлау науқанының 1993 жылғы желтоқсан-1994 жылғы ақпан аралығындағы серпіңді барысының нәтижесінде партиялық жүйеде сандық өзгерістер сапалықка көшті. Әңгіме саяси ұйымдардың мемлекеттік билік бұтақгарымен өзара әрекеттестік түрлерін өзгертудің қарымды мүмкіндігі туралы, оппозициялык кұрылымдарды белгіленген үйымдық ресімдеу туралы, қоғамдағы саяси процестерді дамытуда жанжал тасушы үрдістерді күшейту туралы болып отыр.[27].

1994 жылғы кезенде казақстандық қоғамда оппозицияның төмендегі деңгейлерін бөліп көрсетуге болады:

біріншіден — жеке түлғалар;

екіншіден — оппозициялық партиялар;

үшіншіден — қоғамдық қозғалыстар мен үйымдар;

төртіншіден — бірқатар мәселелер бойынша үкімет саясатына қарсы шығушы әлдебір партияның парламент депутаттары тобы немесе парламенттік фракциясын білдіретін парламенттік оппозиция. [28].

Егер 1993 жылдың соңына қарай оппозиция жағында жалғыз-жарым, мәселен, Қазақстан социал-демократиялық партиясы «Алаш» болса, осы жылдың көктемінде өзінің келіспеушіліктері, саясатты өздерінің топшылаулары туралы Қазақстан Коммунистік партиясы, Қазақстан Халық Конгресі партиясы, «Азат» Қазақстан азаматтық қозғалысы, «Қазақстан құқықтық даму» қоғамдық қозгалысы, Республикалық «Лад» славяндық қозғалысы, Қазақстан тәуелсіз кәсіподақ орталығы, «Бірлесу» кәсіподағы, Қазақстан кәсіподактар федерациясы, Алматы қаласының жұмысшы қозғалысы, «Желтоқсан» қоғамдық бірлестігі, Қазақстан Республикасы «Чернобыль» одағы, Адам құқыктары жөніндегі қазақ-американ бюросы, Қазақстан Республикасы адам құқықтары жөніндегі демократиялық комитет, «Табиғат» партиясы, «Поколение» қозғалысы мәлімдеді. Оппозициялық партиялар мен қозғалыстар санының едәуір екендігі билік органдарын қоғамда пәтуаға жетудің жаңа түрлері мен әдістерін іздестіруге мәжбүр етті. Бұл туралы жұмыстың келесі бөлімдерінде қозғалады.

Басқа партияларға қарағанда коммунистік партияны жақтаушылардың негізгі көпшілігінің орташа жасы біршама жоғары. Олардың арасында 30-49 жастағылар-59,1%, 50 жастағылар мен одан жоғарылар-29,5 %. Ал 20-дан 29-ға дейінгі жастағылар арасында коммунистер жақтастары мүлдем жоқ деуге болады. Алайда 19 жасқа дейінгі жас категориясында олар ҚКП-ның барлық электоратының 9,1 % құрады (ал қолдау дәрежесі бойынша барлық жас категорияларының арасында сенімді көш бастағандары -17,4 %. ҚХБО-да да осындай көрсеткіш-13 %).Білім деңгейі бойынша бұл: толық емес орта және орта білімді адамдар -59,1%, жоғарғы білімділер -40,9%. Үлттық белгілері бойынша коммунистерді жақтаушылар арасында: орыстар-50 % астам, казақтар-22,7 %, украиндар-13,6 %, қалғандары басқа ұлттың өкілдері.

Демек, коммунистердің негізгі әлеуметтік тірегі жұмысшы табының өкілдері, оқытушылар, дәрігерлер және зейнеткерлер, ал ҚХБО-ны директорлық корпус, жұмысшылар және шығармашылық интеллигенция өкілдері қолдады. Демек, мұндай ішінара әлеуметтану сауалнамалар нәтижелерінің тым салыстырмалы сипаты бар.

Тоқсаныншы жылдардың басы мен ортасында Қазақстандағы партиялық жүйенің калпын Қазақстан социал-демократиялық партиясы, «Алаш» партиясы, Қазақстан Коммунистік партиясы, «Қазақстан Халық Конгресі» партиясы, республикалық «Азат»партиясы, Қазақстан демократиялық партиясы, Қазақстан Қайта Өрлеу партиясы, Республикалық Саяси еңбек партиясы, Қазақстан халықгык-кооперативтік партиясы, Қазақстан халық бірлігі партиясы (ҚХБП) құрады.

Көппартиялықгы қалыптастыру қоғамның әлеуметтік құрылымына ғана емес, сонымен бірге партиялық жұмыстың қызмет аясының саяси негіздерін жасайтын саяси жүйенің мүмкіндіктерімен де байланысты. Өзгертілуші, қозғалушы және модерленуші қазақстандық саяси жүйенің мүмкіндіктері белгілі дәрежеде ең алдымен өкімет органдары қызметін регламенттеу нәтижелерімен, олардың саяси партияларға ықпал ауқымдылығымен сипатталады. Мұндай регламенттеуде нормативтік және құқықтық, функционалдық (билікті жүзеге асырудың жолдары мен әдістері) және коммуникативтік партиялар мен мемлекеттік билік арасындағы өзара іс-қимыл) механизмдері ерекше роль атқарады.[29].

Көппартиялыкды қалыптастырудың саяси-құқықгық негізі 1993 жылғы 28 қазанда кдбылданған Конституцияда да қаланған. Мемлекеттік билікті жүзеге асыруға саяси партиялардың қатысуын 10 тарауда конституциялық бекіту барлық мемлекеттік билік механизмнің табиш бөлігі ретінде көпартиялықгың қалыптасуы үшін алғышарттың болғанын куәландырады. [30].

2.2 1996 жылғы Партия туралы заң

1996 жылғы 31 мамырдағы «Қогамдық бірлестіктер туралы» жаңа заңмен қатар, Қазақстан Парламенті 1996 жылғы 2 шілдеде «Саяси партиялар туралы» Завды қабылдады. Бұл заңның қабылдануы саяси партияларды заңды институализациялау процесіндегі жаңа кезеңді білдірді. [31].

Саяси партиялар мәртебесін реттейтін құқықгық калыптардың маңызды көзі құкықгық ережелердің негізгі қағидасы бар Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы болып табылады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бесінші бабында бьлай делінген:

«1. Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр алуандық танылады. Қоғамдық және мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берілмейді.

Қоғамдық бірлестіктер заң алдында бірдей.   Қоғамдық
бірлестіктер мен ісіне мемлекеттің және мемлекет ісіне қоғамдық
бірлестіктердің    заңсыз    араласуына,    қоғамдық    бірлестіктерге
мемлекеттік     органдардың      қызметін     жүктеуге,      қоғамдық
бірлестіктерді мемлекеттік қаржыландыруға жол берілмейді.
Мақсаты немесе       іс       әрекеті       Республиканың
конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын
бұзуға,   мемлекет   қауіпсіздігіне   нұқсан   келтіруге,   әлеуметтік,
нәсілдік,   ұлттық,   діни,   тектік-топтық және   рулық араздықгы
қоздыруға    бағытталған    қоғамдық   бірлестіктер    құруға   және
олардың       қызметіне,       соңдай-ақ       зандарда       көзделмеген
әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады.
Республикада басқа мемлекеттердің саяси партиялары
мен кәсіптік одақгарының, діни негіздегі партиялардың
қызметіне, сондай-ақ саяси партиялар мен кәсіптік одақгарды
шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді.
Шетелдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы
қызметі, сондай-ақ шетелдік діни орталықтардың Республикадағы
діни бірлестіктер басшыларын тағайындауы Республиканың тиісті
мемлекеттік органдарымен келісу арқылы жүзеге асырылады».

Конституциялык ереже конституциялық құқықгың басқа көздерінде де нақгыланады. Ең алдымен тұтасынан конституциялық-құқықгық институт ретінде партияның жұмысын реттеуші — бұл жоғарыда еске алынған «Саяси партиялар туралы» Заң және Қазақстан Республикасының «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы. Конституциялық Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 30 қыркүйектегі «Қазақстан Республикасындағы сайлаулар туралы» Жарлығы саяси партиялардың сайлау процесіне қатысу тәртібі мен шартын айқындайды. Парламент пен оның Палаталарының регламенті заң шығарушы органның олардың ұйымдары мен қызметіне қатысудың түрлерін белгілейді. Қазақстан Республикасы Президентінің Заң Күші бар «Заңды тұлгаларды тіркеу туралы» Жарлығы саяси партияларды тіркеудің жеке аспектілеріне қатысты қалыптарды қамтыған. 1991 жылғы 28 маусымдағы «Баспасөз және басқа бұқаралық ақпарат құралдары туралы» занда партияның бұқаралық ақпарат құралдарының құрылтайшысы болу кұқығы накгыланды, оны жүзеге асыру шарты мен тәртібі көрсетілді. Саяси партиялар туралы заң бұзушылықгың занды жауапкершілігі Қазақ КСР-ның Қылмысты істер кодексімен және Қазақ КСР-ның әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексімен тәртіптеледі.Сонымен бірге бірқатар заң актілері заңды тұлға ретінде саяси партиялардың құқықгық жағдайын реттейді. Оларға мүліктік қатынас жағынан саудалық емес үйым ретінде саяси партиялардың мәртебесін анықгайтын 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі; 1972 жылғы 21 шілдедегі Қазақ КСР-ның Еңбек туралы заңы; әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік сақгандыру заңдары, 1995 жылғы 24 сәуірдегі Заң күші бар «Салықгар және басқа бюджетке міндетті төлемдер туралы» Жарлық жатады.

Бірігу бостандығына, құқығына, соның ішінде партиялар құру құқығына шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар емес, нақ Қазақстан Республикасының азаматтары ие екеңдігін атап көрсеткен жөн. Және де Қазақстан Республикасы Конституциясы 23 бабының 2 тармағында азаматтардың бірлесу бостандықгарына маңызды шектеулер бар. Онда: «Әскери қызметкерлер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, кұқық қорғау органдарының қызметкерлері мен судьялар партияларда, кәсіптік одақгарда болмауға, қандай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс», — делінген.

Бұл 5 баптың 1 тармағы сияқгы (қоғамдық және мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол бермейтіні туралы) мемлекеттік институттардың саяси бейтараптылығы мен тұрақгылығын қамтамасыз етуге, саяси партиялардың, әсіресе қарулы күштер мен құқық қорғау органдарының мемлекеттік аппаратты өздеріне бағындыру мүмкіндігін болдырмауға міндетті.

Саяси партияларды жарияландыру үшін демократиялық мемлекеттердің практикасында ашық келу, хабардар ету және тіркеу жолдары қолданылады. Қазақстанда барлық заңды тұлғаларды жалпы жарияландыруға тіркеу тәртібі қолданылады. Тіркеудің мәні мынада:

А) заңды тұлғаның пайда болу фактісін растайды;

Б) елдің барлық занды тұлғаларының мемлекеттік есебін жүргізуге мүмкіндік береді;

В) занды тұлғаның қызметін мемлекеттік бақылау мүмкіндігін қамтамасыз етеді;

Г) жариялылық жағдайын туғызады, өйткені әрбір ынталы адам әр заңды тұлғаны сипаттайтын барлық материалдармен танысуға құқықгы.

Азаматтардың бірігу бостандықгары құқығын занды шектеудің шегі туралы мәселе аса маңызды. Бұл құқықгы белгілі бір шегінде шектеу, сөз жоқ, қажет әрі бетімен жіберілмейді де. Бұл мәселе ішінара Конституцияда шешілген. Мысалы, Конституция 5 бабының 3 және 4 тармағында республикада мақсаты немесе іс-әрекеті конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бүзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықгы қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай-ақ завдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салу көзделінген делінген, сондай-ақ саяси партиялар мен кәсіптік одақгарды шетелдік завды түлғалар мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берілмейді. Бұдан тыс, 23 баптың 2 тармағына сәйкес, әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқык қорғау органдарының қызметкерлері мен судьялар партияларда, кәсіптік одақгарда болмауға, кдндай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс.

Мүндай талаптар жалпы кдбылданған деп саналады және дамушы әрі жас демократиялық мемлекеттер үшін ерекше тән. Осылармен қатар «Қоғамдық бірлестіктер туралы» және «Саяси партиялар туралы» заңдарда басқа да шектеулер кездеседі. Партияны жариялы жасаудың жалпы шарты ішінде ішкі және сыртқы сипаттағы шектеулерді бөліп көрсетуге болады. Ішкі шектеу бірігу құқығына тән, саяси партияны құруда оны жүзеге асырудың үжымдық сипатымен байланысты. Сондықган 1996 жылғы Саяси партиялар туралы Заңмен белгіленген құрылтай съезін шақырушы кемінде он адамның бастамасы бойынша партия құрудың шарты әбден орынды еді. Ал партия съезіне құрылтайшы санын мың адамға жеткізуді көздейтін 2002 жылғы заңның талаптары, бәлкім, асыра көрсетілген шығар.

Саяси партияның ең аз саны мен ұлттық мәртебесіне қатысты заң талаптары онша негізделмеген сияқгы көрінуі мүмкін. 1996 жылғы «Саяси партиялар туралы» Заңның 10 бабының 4 тармағында партияларды тіркеуден өткізу үшін оның күрамында Қазақстан облыстарының жартысынан астамын білдіретін кемінде 3000 азамат болуы көзделінді. «Қогамдық бірлестіктер туралы» Заңның 7 бабы 2 тармағына сәйкес, Қазақстан Республика аумағының жартысынан астамында өзінің құрылымдық бөлімі бар бірлестіктер республикалық қоғамдық бірлестікгерге жатады.

Сонымен, заң саяси партиялардың құрылымы және құрамы жөнінен жалпы ұлттық сипат алғанына, яғни ел аумағының басым бөлігінде әрекет етуіне ұмтылады. Кейбір талдаушылардың пікірі бойынша, ерекше назар аударудың талап ететін бірігу құқығына басқа елеулі шектеу «Қоғамдық бірлестіісгер туралы» (5 бап, 5 абз.) және «Саяси партиялар туралы» (5 бап, 6 тармақ) зандармен бекітілген тіркелмеген қоғамдық бірлестіктер (саяси партиялар) қызметіне тыйым салу болып табылады, ол жаңадан құрылып жатқан қоғамдық бірлестіктер тіркегенге дейін және олардың тіркелуіне рүқсат берілмеген жағдайда немесе тіркеусіз әрекет жасап жатқан қогамдық бірлестіктер заңсыз және олардың қызметіне жол берілмейді дегенді білдіреді. Бүл жерде тіркеусіз қоғамдық бірлестікгің өмір сүру фактісінің өзі заңға қайшы деп танылады.

Конституцияның 5 бабы 1 және 2 тармағының қағидасы көпшілік (мемлекеттік) және жекелік (қоғамдық) институттар мен олардың функцияларын айқын шектеулерге бағытталған. Олардың арасына шек қою идеясы Саяси партиялар туралы заңдарда дәйектілікпен жүзеге асырылуда. Дегенмен, саяси партияларды мемлекеттік қаржыландыруға тыйым салу идеясы талассыз да емес.

Одан әрі Республика Конституциясы 5 бабының 3 және 4 тармақгары саяси партияларды құру процесі мен қызметінің шарттары мен талаптарын, саяси баламалық ұстанымы мен бірлестіктер бостандығы құқығын жүзеге асыру шегін белгілейді. 3 тармаққа сәйкес мақсаты мен іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын, оның тұтастығын бұзуга, мемлекеттік қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, текгік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталган қоғамдық бірлестікгер құруға және олардың қызметіне, сондай-ақ зандарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. Келтірілген норма мақсаты Конституция бекіткен демократиялық құрылысты қорғау болып табылады.

Саяси партияларды тікелей қозғай келіп, Конституция 5 бабының 4 тармағы арнаулы шекгеулерді белгілейді. «Республикада басқа мемлекеттердің саяси партиялары мен кәсіптік одақгарының, діни негіздегі партиялардың қызметіне, сондай-ақ саяси партиялар мен кәсіптік одақгарды шетелдік занды тұлғалар мен халықаралық ұйымдардың каржыландыруына жол берілмейді». Бұл қалыпты Конституция мәтініне енгізу сайлаушылардың ашық ерік білдіру процесін қорғау қажеттігінен туындаған, онда мемлекеттік биліктің қайнар көзі ретіндегі Қазақстан халқының еркін бұрмалау мен бұзуға қабілетті шетелдік қол сұғушылықган қорғауда саяси партиялар неғұрлым маңызды роль атқарады.[31].

Қазақстанда 90-шы жылдардың ортасында

көппартиялықгың дамуы тарихи, демографиялық, саяси сипаттағы, этномәдениеттік өзгешеліктегі ерекше келісілген өз ерекшеліктері болды. Сонымен бірге қазақстандық партиялардың әлсіздік себептерін бөле көрсеткен жөн:

биліктің өкілетті органдарына олардан сайланғандарға
партиялық ықпал ету механизмі жасалмаған;
сол кезде республикада өмір сүрген саяси партиялардың
көпшілігінің іс жүзінде кең әлеуметтік базасы болмады,
ұйымдық-құрылымдық және каржылық әлсіздігімен сипатталды;
Қазақстан Республикасының «Қоғамдық бірлестіктер
туралы» және «Саяси партиялар туралы» 1996 жылы қабылданған
заңдарына қарамастан, дамыған демократия елдерімен
салыстырғанда, Қазақстанда саяси партиялар жөніндегі зандық
база тым шектеулі (жетілдірілмеген) еді;
көпшілігімен Үкіметті одан әрі қалыптастыруымен
партиялық тізім бойыша өкіметке келудің Заң шығарушы
механизмі болған жок, бұл көптеген дамыған елдерде бар;
партиялық тізім институтынсыз мемлекетте қабылданған
сайлаудың мажоритарлық жүйесі күшті саяси партияларды
қалыптастыруға ықпал етпеді.

Бүгінгі жагдайларда партиялардың негізгі функциялары азаматтық қоғам мен мемлекет байланыстарын кдмтамасыз етуден, өкіметтік құрылымдарға кандидаттар іріктеу мен үсынудан, олардың саяси процеске ықпалынан, әлеуметтік интеграцияға қол жеткізуінен білінеді. Бұл функцияларды жүзеге асырудың негізгі амалы сайлауларда партияның өз кандидатгарын ұсынуы болып табылады.

1998 жылдан басталған партиялық және қоғамдық қозғалыстардың дамуындағы жаңа кезең саяси белсенділіктің күрт өзгеруінен атап өтілді. Бұған бірқатар мәнді жәйттер ықпал етті. Біріншісі — бұл Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 30 қыркүйекгегі «Елдегі жағдай мен ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы: қоғамды демократиялавдыру, жаңа жүзжылдықгағы экономикалық және саяси реформа» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 1999 жылғы Қазақстан халқына өзінің Жолдауында демократияландырудың негізге алынатын жеті элементінің қатарында қоғамның саяси жүйесіндегі партияның ролін күшейтуді атады. Ол: «Саяси партиялар демократия ғимараты салынатын негізгі «құрылыс материалдарын» білдіреді және олардың өсуі мен нығаюы үшін құқықгық жағынан да, басқаша амалмен де олардың қоғамдағы орнын бекіте отырып, біз қолдап келгеннің бәрін жасауымыз керек» деп атап көрсетілген саяси партиялар туралы Заңда. [32].

Партиялық жүйені одан әрі дамытуда Парламентке партиялардың үйлесімді үлесті өкілдігін енгізу туралы ұсыныс маңызды болды, ол Қазақстан Республикасы Парламентінің 1998 жылғы 7 қазандағы елдің негізгі заңына енгізілген өзгертулер мен қосымшаларда өз көрінісін тапты, Осы түзетулерге сәйкес, Парламент Мәжілісіне партиялық тізім бойынша сайланатын депутаттар үшін қосымша он орын қосылды.

Республика Парламент Мәжілісіне 1999 жылы өткен сайлаулар депутаттық мандат үшін партия аралық бакталастықгың бірінші тәжірибесіне айналды. Депутаттыққа үміткер болып бір мандатты 67 сайлау округі бойынша Қазақстанның 595 азаматы, оның ішінде қоғамдық бірлестіктерден-74, саяси партиялардан-127, өзін-өзі ұсыну тәртібімен-394 кандидат ұсынылды. Партиялық тізім бойынша 84 кандидат тіркелді. Сайлауға тоғыз партия катысты. Олар: Қазақстан Халық Конгресі партиясы, Қазақстанның Қайта Өрлеу партиясы , Республикалық саяси еңбек партиясы, Республикалық «Отан» партиясы, Коммунистік партия, «Азамат» демократиялық партиясы, Қазақстан Азаматтық партиясы, Қазақстан Аграрлық партиясы, «Алаш» ұлттық партиясы. Солардың арасындағы бес партия сайлау өткізілгенге дейінгі бір жылға жетер-жетпес уақыт ішінде кұрылған еді. Партиялық тізім бойынша дауыс беру 1999 жылдың қазанында өтті, совдағы сайлау қорытындылары бойынша Парламенттің төменгі палатасы — Мәжілістегі 10 орынды (барлығы-77) «Отан» партиясы, Коммунистік, Аграрлық, Азаматтық партиялары жеңіп алды.

1999 жылғы парламенттік сайлауда сайлаушылар дауысының 30,89 % жеңіп алған Республикалық ‘Отан» саяси партиясы болды. Бағдарламалық кркаттарда мәлімделгеніндей, партияның мақсаты қоғамды одан әрі демократияландыруға, азаматтардың хал-ахуалын жақсартуға, экономиканың барлық салаларында нарықгық өзгерістерді жүзеге асыруға, Қазақстан Республикасының жан-жақгы және үйлесімді дамуы жолында азаматтардың патриотизм мен жауапкершілік сезімдерін тәрбиелеуге бағытталған экономикалық және саяси реформаларды жүзеге асыруға белсенді қолгабыс тигізу болып табылады.

Сайлаушылардың дауыс саны бойынша екінші орынды (17,75 %) Қазақстан Коммунистік партиясы алды. Қазақстан Компартиясы 1991 жылғы көктемде қайта құрылған еді. Партияның XIX съезінде коммунистердің бір бөлігінің Коммунистік партияны Қазақстан Социалистік партиясы етіп кайта атау және оны кұқықгы мирасқор деп жариялау туралы съезд шешімімен келіспеушілігіне байланысты ҚКП-ын «қайта құру» туралы шешім қабылданған болатын. Өз кызметінде партия коммунистік идеалдарға, прогресшіл маркстік қоғамдық ойдың жетістіктеріне сүйенеді. Өз қызметінің алғашқы кезеңінде ҚКП билікті парламенттік жолмен алу мақсатында саяси күресті үйымдастыру міндетін қойды. Қазақстан Компартиясы, оның пікірі бойынша, ел басшылығының халыққа карсы әлеуметтік-экономикалық бағытын сынай отырып, мемлекеттік билікке қарсы оппозицияда тұр. Және де партия саяси күрес жүргізудің тек ашық, заң шеңберіндегі түрін ұстанады. Компартия едәуір берік әлеуметтік базаға ие және сайлауларда тұрақгы белгілі бір табыстарға қол жеткізіп жүрген Қазақстандағы аздаған партиялардың бірі болып табылады.[33].

Қазақстан Парламентіне сайлауда үшінші орынды Азаматтық партия (11,23 %) жеңіп алды. Бұл, әрине, жақында ғана құрылған партияның сөзсіз табысы еді.

Елдің Парламент Мәжілісінен 2 орынды жеңіп алған Аграрлық партия сайлау қорытындылары бойынша (12,63 %) төртінші орынға шықгы. 1999 жылғы қаңтарда Қазақстан Аграрлық партиясының құрылтай съезі өтті. Ол жерге жеке меншікті енгізуді, селоның инфрақұрылымын жақсартуды, агросекторға салық салу туралы заңға өзгертулер енгізуді ұсынды. «Аграрлық партия революциялық өзгерістерге қарсы шығушы және саяси тұрақгылыққа ынталы консерваторлық саяси күш болуға тиіс», — деп атап көрсетілді партия құжаттарында.

Сайлау науқаны барысында сайлаушылар арасында біршама бедел мен қолдауга Демократиялық «Азат» партиясы, Ұлттык «Алаш» партиясы, Қазақстан патриоттар партиясы және басқалары ие болды.

Көппартиялық негізде ел Парламентіне сайлау өткізу сайлау құқығы жүйесі мен тұтасынан қоғамның саяси жүйесінде партия ролін елеулі түрде арттырды. Қазақстан мен Орталық Азия елдері тарихында тұңгыш рет қосымша он орынға саяси партиялардың үйлесімді үлес өкілдігі жүйесі бойынша және бір мандатты аумактық сайлау округтерінде өкілеттіктік мажоритарлық жүйесі бойынша Қазақстан Республикасы Парламентіне сайлау өтті. Сайлау заңына аралас жүйені енгізу саяси партиялардың, қоғамдық бірлестіктердің мүдделерін неғұрлым толық білдіруге мүмкіндік берді.

Сонымен, саяси партиялардың заңмен регламенттелінген парламент сайлауларына қатысу мүмкіндігі қазіргі сайлау зандарына либерализмнің ерекше белгілерін береді. Бұл жағдай Қазақстанда көппартиялық жүйе мен саяси процестерді одан әрі демократияландыруды дамытуға ықпалды түрде бастайды. [35].

Сонымен бірге бүгіндері Кдзакстанда жұмыс істеуші саяси партиялар әзірге саясаттың накгы субъектісіне, шешім қабылдау процесінің ықпалды қатысушыларына айнала қойған жоқ. Институцияландыру деңгейі бойынша олар нағыз партиялық белгілерді тағуды жалғастыруда, ал қоршаған ортамен өзара әрекеттестік механизмі бойынша — қысым көрсету топтарына жақын. Қазір Президент Н. Назарбаевтың пікірі бойынша, Қазақстанда «азаматтардың іс-әрекет қабілетті бірлестіктердің үш-төрт категориясы бар екенін көресіздер. Олардың біріншісі -ірі бизнес қолдау көрсетіп отырған партиялар мен қозғалыстар, мұның өзі кейде олардың қызметінің тиімділігіне теріс әсер ететіні де болады. Екіншісі — шетелден жабық немесе ашык, толық түрде қаржыландырылатын немесе жемсауы жарым-жартылай толтырылатын ұйымдар, мұның өзі оларды заңды бұзушылар қатарына апарып қояды. Үшінші топ — ортақ әрекет, тіпті басқа түскен тауқымет бір жерге бастарын түйістірген азаматтардың одақгары мен бірлестіктері».[36].

Шындығында, Қазақстанда саяси партиялар шешім қабылдау процесінің орталық факторы болып табылмайды. Партиялар өз міндеттерін, атап айтсақ, сайлау қорытындыларын құрылымдастыруды; азаматтардың саяси интеграциясын және жұмылдыруын қаматамасыз етуді; алуан түрлі әлеуметтік мүдделерді жинақгауды; тұлғаларды саяси толтыруды жүзеге асыруды; саясаттың негізгі бағыттарын тұжырымдауды орындай алмайды. Партиялармен қатар бұларды әлдеқайда тиімді жасай алатын саяси өмірге қатысушылар бар: олар — Президент пен оның әкімшілігі, түрлі деңгейдегі төрешіл құрылымдар, қысым топтары, бұқаралық коммуникация құралдары және басқалар.

Бүгінде елімізде 19 ресми тіркелген партиялар бар деп саналады. Алайда, Қазақстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» 2002 жылғы шілдеде қабылданған Заңы бойынша олардың көпшілігінің қалған күндері санаулы.

«Отан» партиясы жасаған, Азаматтық және Аграрлық партиялар қолдаған және Парламент Мәжілісіне ұсынылған «Саяси партиялар туралы» жаңа Заңның жобасы көппартиялық проблемасына жұртшылық назарының көктемгі — жазғы асқынуына себепші болғаны белгілі. Өз бастамасын «Отан» депутаттары қоғамның саяси жүйесінде партия мәртебесі мен мәнділігін көтеру қажеттілігімен түсіндірді. Оның артынша партия туралы өз заң жобасын «Ақ жол» партиясы жария етті.[37]. Ал Мәжіліс бюросының 13 маусымдағы отырысында парламент фракцияларына кірмейтін депутаттар дайындаған «Саяси партиялар туралы» тағы бір Заңның жобасы талқыланды. Ұсынылған жаңалықгар негізінен партия қызметін құру, тоқгату және доғару тәртібін құқықгық реттеу, партияны қаржыландыру, сайлау процесіне қатысу және сол сияқты партия қызметін регламенттеу мәселелеріне қатысты еді. Жеке партиялар сезе қойған заң жобасының кейбір ережелерінен (олар қабылдана қойған жағдайда) туындаған басты қауіптің мәнісі заң жобаларында көзделген (әсіресе партияның сандық мөлшері мен оның аймақгық бөлімдеріне қатысты) талаптарды көптеген тіркелген партиялардың орындауды қамтамасыз етуінің мүмкін еместігінде болатын. Басқа қауіп жаңа талаптарға сәйкес бәрі жүзеге асыра алмайтын партияларды кайта тіркеу қажеттігі бола алар еді. Жалпы алғанда, ұсынылған нұсқасында завды қабылдау саяси партиялардың санын азайтуға нысанды бағытталғаны айқын болды.[38].

Сарапшылар тарапынан жобаларды бағалау нағыз үкіметтік партияларды парламенттегі партиялық өкілеттіліктің орын алған зандылығын тоқгатып қоюға және азаматтардың бостандыққа деген конституциялық құқықгарын бұзуға үмтылушылық деп айыптаудан өсіп отырған бір күндік партиялык толқын мен көппартиялық бытыраңқылыққа абыржушылық білдіруге дейінгі қайшылықгарға әбден толы болды. Мәжілісте (алдын-ала жұмысшы тобында) жаңа заң жобасын талқылау барысында жауаптардан гөрі сұрақтар көбірек пайда болатынын көрсетті. Дегенмен, Парламент депутаттары Занды қабылдады, ал содан кейін оған Президент қол қойды (Конституциялық кеңес қуаттағаннан кейін).

Партиялар туралы бұрынғы 1996 жылғы Заңмен салыстырғанда 2002 жылғы Қазақстан Республикасының «Саяси партиялар туралы» Заңы ең алдымен партияны құру мен тіркеудің ұзын ырғасына байланысты бірқатар ережелерді қатайта түсті. Атап айтқанда, еңді саяси партиялар саяси партияның құрылтай съезін шақырушы саны кемінде бір мың адам (бұрын он адам болатын) Қазақстан Республикасы азаматтар тобының бастамасы бойынша құрыла алады. (6.1 бап). Саяси партияны мемлекеттік тіркеу үшін оның құрамында (бүрын облыстардың жартысынан астамы болатын) барлық облыстарда, республикалық маңызы бар қалаларда және астанада әрқайсысында кемінде жеті жүз партия мүшесі бар партияның құрылымдық бөлімдерін (филиалдар және өкілдіктер) білдіретін кемінде елу мың (бүрын үш мың болатын) партия мүшесі болуы керек. (10.6 бап).

Қазір партияларды қайта тіркеу үрдісі жүріп жатыр. Қазақстанда енді екі-үш партия қалуы мүмкін деген бүрын айтылған пікірлерге қарамастан, қазір 8-9 партияның тіркеуден өтуге үміті бар деуге әбден болады. Жаңа Заң ықпалының нәтижесінде саяси күштердің қайта топтасуы мен кейбір партиялардың қосылуы өтті (мәселен, Қазақстан Халықгық -кооперативтік партиясы, Республикалық еңбек партиясы және басқалары). Кейбір талдаушылар партия туралы жаңа Заңның ережелерінде азаматтардың бірлесу бостандығы құқығына қысым жасау бар дегенді айтады. Олар заң нағыз үкіметтік партиялардың басым жағдайын қамтамасыз етуге багытталған деп санайды.

Шындығында, тіркеуден өткен партиялардын ішінде жаңа заңның ережелерін мойындаудан ұстанымды түрде бас тартқан түбегейлі оппозициялық (ҚРХП, Азамат) партия жоқ. Ал тіркеу іс жоспарынан өткендердің арасында сонда да оппозициялық партиялар бар. Олар — Қазақстан Коммунистік партиясы, «Ақ жол» партиясы. Әрине, тіркеуде партия мүшелерінің 50 мың қолын растау қажеттігі туралы заң нормасы анық асыра көрсетілген. Және де бұл мәселенің Тұрақгы жұмыс істейтін кеңес отырыстарындағы айтыстардың өзегіне айналуы кездейсоқ емес. Біздің пікірлерімізше, Қазақстан саяси жүйесінде партия ролін күшейту жөніндегі кезекті қадам мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдарында партиялық өкілеттікті кеңейтуге тиіс.

Саяси партияны кұру кезеңінде негізінен партияны «жоғарыдан» құру механизмі іске қосылды (бұл ҚСП, ҚҮКП, ҚХБП, Қазақстан Демократиялық партиясына және басқаларына қатысты). Сонымен бірге саяси жағдайға қанағаттанбау салдарынан саяси партиялар «төменнен де» пайда бодды (мысалы, ҚКП, «Азат» қозғалысы және басқалары). Саяси партиялар мен саяси қоғамдық бірлестіктердің үгіт сатысынан өтуі үгіт-насихат жұмыстарының күшімен және үйым қызметін жакгастар мен қатысушыларды тартуға шоғырлануымен атап өтілді. Партия қызметінің даму сатысына келетін болсақ, онда ол саяси шешімдерді қабылдау үрдістерінде партия ролінің артуына сай кеңейе түседі, ал бүл Республика Парламенті қүрамында партиялық үлесті едеуір кеңейткен жағдайда мүмкін болады. Мемлекеттік емес үйымдар (МЕҮ), саяси партиялар мен діни бірлестіктер алынды, өйткені біздің ойымызша, осыларды зерттей отыра, еліміздегі азаматтық қоғам мен оның институттарының даму деңгейі жайлы нақты тұжырымдар жасауға болады.

Қазақстандағы мемлекеттік емес сектордың дамуындағы
ерекшеліктің бірі ретінде олардың төмен дәрежедегі азаматтық
белсенділіктеріне қарамастан өздерінің әлеуметтік

серіктестеріне, әсіресе мемлекеттік органдарға қатынастағы тым жоғары талап қоюларын айтуга болады. Осы орайда азаматтардың құқықтарын қорғаудағы әлеуметтік қарсылықтың ролін мойындай отыра, біздің ойымызша, мүнда, сонымен қатар мәселелерді консенсустық жолмен шешуге үмтылыс та болуы қажет.

Қазақстандағы мемлекеттік емес сектордың дамуы, оның ішінде демократияландыру мен азаматтық белсенділік бастапқы кезеңде сыртқы жағдайлардың әсерімен өтті. МЕҮ іс-қызметінің бастау алған кезеңі 90-жылдардың бас кезіне келеді. Осы кезеңде олар өте көп пайда болды және олардың көпшілігіне саяси сипат тән еді. Кейінірек, тұрғындардың саясатқа қатынасу деңгейі мен әлеуметтік жағдайларының төмендеуімен және кеңес жүйесі ыдырағаннан кейінгі көптеген мәселелердің күн тәртібінен түсуі мен демократияландыруға байланысты МЕҮ іс-қызметі әлеуметтік, экономикалық мәселелерге қарай ойысты.

Көптеген МЕҮ қатынастағы олардың өсіп-өркендеуі батыс гранттарының көмек көрсетілу уақытына сәйкес келеді. Кейіннен батыстық гуманитарлық ұйымдардың беретін грантгарының мөлшерінің төмендеуімен МЕҮ белсенділіктері айтарлықтай төмендеді. Осы орайда, біз, еліміздегі осындай ұйымдардың іс-қызметі олардың бірбеткейлігі мен төмен азаматтық белсенділіктерінің салдарынан төмендеді деп пікір айтуымызға болады. Ал олардың қарқынды дамуы үшін халықтың азаматтық қатынасуларының белсенділіктері мен қолдауы қажет етіледі.

Батыстық үйымдардың МЕҮ-ды қолдаудағы

инвестициялық белсенділіктері төмендеген соң, мемлекеттік емес сектордың дамуының табиғи көзі ретінде, біз мемлекетгі қарастырсақ болады. Республикадағы МЕҮ-ның даму ағымы грант берушілік тәжірибесі үшінші секторға ұзақ уақытқа бағытталған дәйекті көмек мәселесін шеше алмайтындығын көрсеткендіктен, мемлекет өзінің осындай ұйымдармен қатынасын реттейтін ұлттық саясатты жасақтауға көшті. Мәселен, бүгіннің өзінде мемлекеттік емес ұйымдарға белсенді қолдауды мемлекеттік басқару органдары көрсетуде. Мемлекеттің қолдауымен «МЕҮ Инфо-орталыгы» құрылып, оның шеңберінде МЕҮ іс-қызметіне ақпараттык-сараптамалық, техникалық және жарнамалық қолдау көрсету жүзеге асуда. Өз кезегінде МЕҮ мемлекетпен әлеуметтік серіктестік арқылы саяси процестерге белсенді араласулары қажет. Одан бөлек, олар азаматтардың мүддесін білдіре отыра және өздерінің дербестіктерін сақтай отыра үкіметтің шешіміне әсер ете алатын күштері болуы қажет.

Қазақстандағы саяси партиялардың дамуы МЕҮ-мен
салыстырғанда сәл басқаша агымда өтті. Саяси партиялардың
пайда болуы мен дамуларының бастапқы жылдары ұлттық
өркендеу мәселесіне негізделген қоғамдық-саяси қозғалыстардың кең қанат жаюымен ерекшеленеді. Бүл қатарға «Алаш», » Азат», «Желтоқсан», » Невада- Семей» секілді қозғалыстар жатты және осы кезең олардың ең жоғары бүқаралық қозғалыс ретіндегі дамуларының шегі болды. Екінші жағынан, осы кезеңде билік тарапынан құрылған және қоғамдық толқу деңгейін төмендетуге бағытталған ұйымдар пайда бола бастады.

Кейіннен Қазақстанның партиялық жүйесінің даму бағыты өзгере бастады. Мұның бірден-бір себебі болып ұлттық қозғалыстардың негізгі мақсаттары — еліміздің тәуелсіздігі алынды, ал осы жағдай олардың жеке мемлекет жағдайында қалыпты өмір сүруге дайын еместіктерін көрсетті. Олар өз мақсаттарына қол жеткізгеннен кейін экономикалық реформа, халықтың әлеуметтік жағдайы секілді мәселелерден өздерін қашық үстады. Осы орайдағы олардың ішіндегі тағы бір мәселе — ол ішкі алауыздық пен билік үшін күрестің толастамауы еді.

Осыдан кейінгі партиялық жүйенің негізгі даму ағымы мемлекеттік және мемлекет маңайындағы партиялық ұйымдардың құрылулары болды. Осы орайда сыртқы қолдау кезінде белсенді дамыған МЕҮ — ұқсастық жүргізуге болады. Ал мұндағы сыртқы қолдаудың аналогы ретінде өте өткір мәселе -тәуелсіздікті талап етушілікті айтуға болады. Дегенмен, партиялар сайлау демократиясы жағдайындағы маңызды саяси тетік ретінде мемлекет тарапынан сұранымға ие болды. Осылай, партиялардың дамуы мемлекеттік емес ұйымдарға қарағанда төмендемей өз динамикасын сақтай отыра басқа бағытпен өрбіді.

Соңғы жаңа тіркеуге дейін еліміздегі 19 партия тіркеліп. қызмет атқарған еді. Еліміздегі демократиялық өзгерістердің тереңдеуі барысында саяси жүйеде жаңа партиялардың пайда болуы заңды құбылыс. Осы қатарда 2001 жылы қараша айында пайда болған Қазақстанның демократиялық таңдауы қозғалысына тоқтала кетейік. Олар өз бағдарламаларында қазіргі өмір сүріп отырған билік жүйесін реформалауға бағытталган бірқатар шараларды, оның ішінде биліктің орталықсыздандырылуы, өкілетті органдардың құқықтары мен еркіндіктерін кеңейту, барлық деңгейдегі әкімдердің сайланбалығын жүзеге асыру және басқа да демократиялық тетіктерді енгізуді басты орынға қояды.

Дегенмен, біздің ойымызша, шынында да аса маңызды осы тетіктерді қазіргі күнде енгізу мен оған біртіндеп көшудің арасында түсінбестік бар. Осы орайда біз демократиялық жүйе мен құндылықтарға өр халық өзінің тарихи қалыптасқан мүмкіндіктерін ескере отырып қана біртіндеп бой үйрететінін ескеруіміз қажет.

Саяси партия ұғымы

Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру ісіне өз өкілдері арқылы қатысу жолымен өздерінің саяси еркін анықтауға және білдіруге жәрдемдесетін ерікті бірлестігі саяси партия деп танылады.

Саяси партиялар құрудың және оның қызметтерінің негіздері

Саяси партиялар заң алдында тең болады.
Саяси партиялар өз мүшелерінің еріктілігі мен тең құқықтылығы, есеп берушілік, жариялылық пен заңдылық, өзін — өзі басқару мен өзін — өзі қаржыландыру негізінде құрылып, жұмыс істейді.
Саяси партиялардың ұйымдық құрылымы аумақтық принцип бойынша құралады.
Саяси партияның басшы органдары Қазақстан Республикасы аумағында болуға тиіс.
Саяси партиялар қоғамның саяси өміріне қатысу, Қазақстан Республикасы азаматтарының саяси еркін қалыптастыру мен іске асыру және белгіленген тәртіпте мемлекеттік өкімет билігі органдарын құруға қатысу үшін құралады.
Қазақстан Республикасы аумағында басқа мемлекеттердің саяси партиялардың, діни негіздегі партиялардың, сондай-ақ тіркелмеген саяси партиялардың қызметіне жол берілмейді.
Мақсаттары немесе іс-әрекеттері конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуға, мемлекеттің қауіпсіздігін әлсіретуге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік – топтық және рулық араздықты өршітуге бағытталған саяси партиялар құруға және олардың қызметіне тыйым салынады.
Мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берілмейді.
Әскерилендірілген саяси партиялар құруға және олардың қызметіне, сондай-ақ саяси партиялар жанынан әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады.
Оқу орындарының оқу процесінде саяси партиялардың бағдарламалық, жарғылық талаптарын насихаттауға жол берілмейді.

Саяси партиялардың атауы мен нышандары

Саяси партияның толық және қысқартылған атауы мен оның нышандары мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, Қазақстан Республикасында тіркелген басқа да қоғамдық бірлестіктердің атаулары мен нышандарынан айрықша болуы тиіс.
Саяси партиялардың Қазақстан Республикасы мен басқа мемлекеттік нышандардың өз нышандары ретінде пайдалануға құқығы жоқ.
Саяси партиялар эмблемалары, жалаулары, гимндері, вымпелдері, омырау белгілері және басқа ерекше белгілерді нышандар ретінде пайдалануға құқылы.
Саяси партиялардың нышандары осы Заңның 5-бабының 7-тармағында аталған мақсаттарды насихаттауға қызмет етпеуге тиіс.
Саяси партия нышандарының сипаттамасы мен нобайлары жарғыда айтылуы тиіс.

Саяси партияның жарғысы

Саяси партияның жарғысында қоғамдық бірлестіктер туралы заңдарда көзделген мәліметтерден басқа, саяси партияның бақылау органдары, құзыреті және оларды құру тәртібі туралы ережелер болуға тиіс.

Саяси партиялардың қызметі, саяси партиялардың құқықтары мен міндеттері.

Саяси партиялар жарғы мен бағдарламада айқындалған мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыруы үшін заңдарды белгіленген тәртіппен:

а) өз қызметі туралы ақпаратты таратуға және өздерінің мақсаттары мен міндеттерін насихаттауға;

б) қауымдастықтарға (одақтарға), сайлау блоктарына ерікті негіздерде бірігуге;

в) Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің және Қазақстан Республикасы мәслихаттарының депутаттығынакандидаттар ұсынуға; Қазақстан Республикасының мәслихаттығындағы өз өкілдері арқылы Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттығына кандидаттар ұсынуға;

г) бұқаралық ақпарат құралдарын құруға;

д) баспа қызметін жүзеге асыруға;

е) жиналыстар, митинглер мен демонстрациялар, шерулер мен пиктер өткізуге;

ж) кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасы Заңымен белгіленген шектерде шаруашылық серіктестер, мекемелер, қоғамдық қорлар құруға;

з) осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде көзделген өзге құқықтарды жүзеге асыруға құқылы.

Саяси партиялар:

а) Қазақстан Республикасының Конституциясын мен заңдарының талаптарын сақтауға;

б) әрбір азаматқа өз құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге;

в) оның тұрақты жұмыс істейтін органының орналасқан жерінің өзгергені туралы және оның басшылары туралы деректерді мемлекеттік тіркеуге енгізілетін мәліметтер көлемінде тіркеуші органға хабарлап отыруға;

г) қаржы органдарына Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мерзім мен көлемде өзінің қаржылық қызметі туралы есеп беріп отыруға міндетті.

Саяси партиялар туралы заңдарды бұзғандық үшін жауапкершілік

Саяси партиялар туралы заңдарды бұзғаны үшін осыған кінәлі заңды және жеке тұлғалар, соның ішінде мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары және саяси партияның басшы органдарының құрамына кіретін адамдар жауапты болады.

2.3 2002 жылғы Партиялар туралы заң және жаңа партиялық жүйе.

Соңғы кезде еліміздегі партиялардың азаматтық қоғамның маңызды тетіктері ретіндегі рольдерін көтеру мақсатында мемлекет бірқатар шаралар жасауға кірісті. Осы ретте 2002 жылы 15 шілдеде қабылданған «Саяси партиялар туралы» Заң осы бағытта бірқатар өзгерістер енгізді. Осы заңнан көрініс тапқан жаңа ереже бойынша саяси партияларды мемлекеттік тіркеу үшін елу мындық мүшелік меже белгіленді. Осы ереженің енгізілуі қоғам тарапынан әрқилы пікірлерге жол беруде. Осы орайда, біздің ойымыз бойынша, мемлекеттің осындағы ұстанған мақсаты еліміздегі партиялық жүйенің одан ері дамуына және онда өлеуметтік қолдауға ие шынайы партиялардың қызмет атқаруларына жол ашу болып табылады.

Парламентке партиялық тізімнің енгізілуі еліміздегі партиялық жүйенің дамуына және жаңа партиялардың пайда болуына айтарлықтай ықпал етті. Осы орайда пропорционалдық сайлау жүйесін енгізу Қазақстан Республикасындағы партия және партиялық жүйенің дамуына серпін беретін маңызды фактор бола алады деп айтуға болады.

Қазақстан Республикасындағы діни бірлестіктердің жағдайы қоғамымыздағы діни төзімділік пен келісім мәдениетінің қалыптасу болашағына игі әсер ететін олардың дамуының оңды бағыты туралы айтуға мүмкіндік береді.

Тұтас алғанда, азаматтық қоғамның барлық
институттарына тән өзіндік ерекшеліктерін атап кетуге болады —
олардың дамуында мемлекеттің тигізетін ықпалы және олардың
мемлекеттің қатынасы мен қолдауына тәуелді екендігі. Осы
орайда аталған сипат тек Қазақстанға ғана емес, сонымен қатар
посткеңестік басқа республикаларға да тән деп айтуға болады.
Осы көрініс посткеңестік шынайылық жағдайындағы

азаматтық қоғам мен оның институттарының әлсіздігін және
осыған сай тұрғындардың саяси мәдениетінің дамуының
төменгі деңгейін көрсетеді. Біздің еліміздің нақтылығы
қогамдық трансформация процесіндегі өзгерістер мен сол
бағыттағы саясатты қамтамасыз ететін басты субъектінің бірі
ретінде мемлекеттің басшылығымен өтуде. Осылай тек мемлекет
деңгейіндегі реформалардың динамикасы ғана емес, сонымен
қатар азаматтық институттар мен тәуелсіз бірлестіктер, саяси
партиялар мен басқа да азаматтық ассоциациялардың даму
деңгейі мемлекеттің тәуелділігінде қалып отыр. Осы орайда, біз,
демократияландыру процесі орталықтандырылған әдістермен
жүзеге асып отырган жагдай туралы ой түйуімізге болады. Осы
жоғарыдағы ойлардың негізінде онда қоғаммен қатар белсенді
рольді мемлекет атқарып отырған қоғамды

трансформациялаудың қарқынды процесі туралы байлам шығады. Осындай жағдайда республикада күшті мемлекеттік емес сектор мен азаматтық қоғам жайлы ол мемлекеттен тәуелсіз жеткілікті деңгейге көтерілгенде және дербес даму мүмкіндігіне ие болғанда айтуға болады.

Осы орайда, біздің ойымызша, қалыптасып отырған жағдайдағы мемлекеттің басым ролі екі жаққа да тиімді бірден-бір ұтымды жол болып табылады. Өйткені объективті тұрғыдағы еліміздегі азаматтық қоғамның әлсіздігі, олардың бір-бірімен және өздерінің басты әлеуметтік серіктесі ретіндегі мемлекетпен тиімді іс-эрекетке көшудегі тәжірибелерінің жоқтығы жағдайында қазіргі кезең олардың аталған бағытта өз деңгейлерін көтерулеріне мүмкіндік береді. 1996 жылғы қабылданған «Саяси партиялар туралы» заңның өмірден, қоғамдық қатынастардан артта қала бастағаны, демократиялық қажеттілікке жұмыс істейтіні анық біліне бастады. Сөйтіп, «Отан» партиясының парламенттік фракциясы атынан ұсынылған, іс жүзінде ресми биліктің де көзқарасы болып табылатын «Саяси партиялар туралы» 2002 жылдың 15 шілдесінде Қазақстан Республикасының Президенті қол қойған Заң еліміздегі партия құрылысына әкелген түбегейлі өзгерістер қандай?

Қазақстан үшін көп партиялылық пен саяси алуандылық конституциялық құрылыстың, демократияның дамуының және құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам орнатудың алғышарттарының бірі болып табылады. Сондықтан, саяси партиялар туралы жаңа заң олардың қызметін бүгінгі қоғамдық және демократиялық үрдістердің талап – сұраныстарына сай реттеп, елімізде жанды да пәрменді партиялық жүйенің қалыптасуына қажетті құқықтық негіз жасауға тиіс болатын. Басқаша айтқанда ол қоғаммен және мемлекетпен өзара тығыз байланыстағы партиялық жүйенің құрылуына қызмет етуі тиіс. Қазақстанның демократиялық өрісінде толыққанды, пәрменді, беделді, халықтың небір әлеументтік топтарына өз жұмысына ынталы қылып, топтастыра алатын партиялық жүйе құру – Қазақстанның бүгінгі ішкі саясатының түйінді мәселелерінің бірі. Сол кезеңде Парламентке бірнеше жобалар ұсынылған еді. Оның бір нұсқасын «Ақ жол» партиясы, енді бірін «Отан» партиясы ұсынды. Біраз пікір таласы, мәлімдемелерден кейін ресми билікке жақын «Отан» партиясының жақтаушылары басым болып, олардың жобасы парламетте талқыланды. Парламет Мәжілісінде заң жобасын талқылау депутаттардың қызу пікір, көзқарастар таласы жайында өтіп, елдегі партия құрылысына бүкіл қайшылықты, әр түрлі позицияларлың саяси спектрін жарқырата ашқан айна тұрпаттас болды.

Қызу пікір таласына, көзқарастар алшақтығына қарамастан Мәжілістегі көпшілік дауысқа ие «Отан», Азаматтық, Аграрлық партиялар фракцияларының бірлескен қимылымен төменгі Палата заң жобасын мақұлдады. Ол Сенатта көп талқыға түспей, тез арада қабылданды. Сенат депутаттарының заң жобасына енгізген мәнді өзгерісі – жобаның Мәжіліс мақұлдаған нұсқасының 14 – бабындағы: «егер Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының сайлауында саяси партия дауыс беруге қатысқан сайлаушылар дауысының үш процентінен кем дауыс жинауы» сот шешімі арқылы саяси партияны таратудың бір негізі болатындығы туралы депутаттар мен саяси партиялар басшыларының көбісінің тарапынан наразылық тудырған норманы алып тастау еді.

Осы заң таяу уақытта – 5-10 жылдай – еліміздегі партия құрылысы мен тұрмысын түбегейлі реттейтін болғандықтан, оның негізгі қағидалары мен талаптарына кеңірек тоқталуды жөн көріп отырмыз.

Заң ең алдымен саяси партияның мәні мен құрылымын анықтайды. Қазақстанда саяси партия деп азаматтардың, әртүлі әлеуметтік топтардың мүдделерін мемлекеттік биліктің өкілдікті және атқарушы, жергілікті өзін — өзі басқару органдарында білдіру және оларды қалыптастыру ісіне қатысу мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан Республикасы азаматтарының ерікті бірлестігі танылады. Саяси партиялар мынадай талаптарға нақтылы сәйкес келуі керек:

— парияның барлық облыстарда, республикалық және астаналық қалада құрамында кемінде жеті жүз мүшесі бар құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктерінің) болуы;

— өз қызметін Қазақстанның Республикасының бүкіл аумығында жүзеге асыруы;

— ұйымдық құрылымының аумақтық принцип бойынша жүзеге асырылуы.

Заңда партиялардың құрылуы мен қызметінің негізгі принциптері: еріктілік, тең құқықтылық, өзін — өзі басқару, заңдалық және жариялылық деп белгіленген. Одан атап көрсеткендей, заңмен белгіленген шектеулерді қоспағанда, саяси партиялар ішкі құрылымын, мақсаттарын, қызмет нысандары мен әдістерін еркін анықтайды.

Саяси партиялардың қызметі адам мен азаматтың Конституцияда кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарын бұзбауға тиіс. Саяси партиялар ашық жұмыс істеуге тиіс, сондай – ақ олардың жарғылық және бағдарламалық құжаттарымен қалың жұртшылықтың танысуына жағдай туғызылады. Саяси партиялар оларға мүше болып табылатын азаматтардың партиялардың басшы органдарында, депутаттыққа және мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін — өзі басқару органдарындағы өзге де сайланбалы қызметтерге кандидаттар тізімінде болуына бірдей мүмкіндіктер жасауға тиіс.

Заңда саяси партиялар құруға және олардың қызметіне қойлатын шектеулер де белгіленген:

мақсаттары немесе іс — әрекеттері Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, тұтастығын бұзуға, мемлекеттік қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік – топтық және рулық араздықты тұтатуға бағытталған саяси партияларды құруға және олардың қызметіне тиым салынады;
азаматтардың кәсіптік, нәсілдік, ұлттық, этностық және діни белгілері бойынша саяси партиялар құруға, сондай – ақ, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін — өзі басқару органдарында саяси партиялардың басатауыш партия ұйымдарын құруға жол берілмейді;
білім беру ұйымдарының оқу процесінде саяси партиялардың бағдарламалық, жарғылық талаптарын насихаттауға жол берілмейді;
саяси партияның атауында ұлттық, этностық, діни аймақтық, қауымдық және гендерлік белгілерді көрсетуге, оның жайсаңдарының, тарихи тұлғалардың есімдері мен фамилияларын пайдалануға жол берілмейді;
әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлері және судьялар саяси партияда болмауға, қандай да болсын партияға қолдау көрсетпеуге тиіс;
Қазақстан Республикасының аумағында басқа мемлекеттердің саяси партияларының қызметіне жол берілмейді.

Заңда мемелекет пен саяси партиялардың өзара қатынысы да біршама реттелген. Мемлекеттің саяси партиялардың істеріне, сондай – ақ, саяси партиялардың мемлекеттің ісіне заңсыз араласуына жол берілмейді. Азаматтардың кез келген пошымда, оның ішінде ресми құжаттарда да, қандай партияға жататындығын көрсетуді талап етуге тыйым салынады. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқару кезінде Қазақстан Республикасы заңдары талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялар мен олардың органдарының шешіміне байланысты болмайды.

Заңның ең бір ұтымды әрі саяси партиялар үшін қажетті тұсы – оларды құру процесінің егжей – тегжейлі реттелуі. Қазақстанда саяси партия саны бір мың адамнан кем емес, саяси партияның құрылтай съезін (конференциясын) шақыратын және облыстардың, республикалық маңызы бар қала мен астананың үштен екісінің атынан өкілдік ететін еліміз азаматтары тобының бастамасы бойынша құрылады. Құрылтай съезін (конферециясын) әзірлеу және өткізу үшін құрамында кемінде он адам бар ұйымдастыру комитеті құрыла алады.

Заңда, сондай – ақ, партияларды тіркеу барысында әртүрлі бюрократтық бөгеттер мен сөзбұйдаға жол бермеу үшін мемлекеттік тіркеудің бүкіл механизмі де егжей – тегжейлі реттелген. Саяси партияны мемлекеттік тіркеу ісін Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі жүргізеді. Саяси партияны мемлекеттік тіркеуге қажетті құжаттар саяси партияның құрылтай съезі (конференциясы) өткізілген күннен бастап екі айдан кешіктірілмей, тіркеуші органға табыс етіледі. Заңда партияны тіркеу үшін қандай құжаттардың қажеттігінің нақты айқындалуы оны тіркеу барысында қосымша құжаттар талап етуге жол бермейді, оны тек заңдық тұлғаларды тіркеу туралы заңдарда көрсетілген тәртіппен және мерзімдерде жүргізуге еріксіз міндеттейді. Яғни заңға қайшы амалдармен саяси партияны тіркемеуге ешқандай сылтау қалдырмайды әрі саяси партияларды тіркеушілер бүкіл тіркеу процесін заң арқылы алдын – ала біліп отырады.

Заң бойынша саяси партияның ішкі құрылымы оның жарғысы мен бағдарламасына сәйкес ұйымдастырылады. Заңға сәйкес әрбір саяси партияның жарғысында мыналар міндетті түрде қамтылуы тиіс:

саяси партияның атауы, мақсаттары мен міндеттері, сондай – ақ рәмізінің сипаттамасы;
саяси партияның орталық аппаратының орналасқан жері;
саяси партияға мүше болудың және мүшеліктен шығып қалудың шарттары мен тәртібі, оның құқықтары мен міндеттері;
саяси партия мүшелерін есепке алу тәртібі;
саяси партияны және оның құрылымдық бөлімшелерін (филиалдары мен өкілдіктерін) құру, қайта ұйымдастыру мен тарату тәртібі;
саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің басшы және бақылау тексеру органдарын сайлау тәртібі, аталған органдардың өкілеттік мерзімі мен құзіреті;
саяси партия жарғысына және оның бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар негізу тәртібі;
депутаттыққа және мемлекеттік билік орнадары мен жергілікті өзін — өзі басқару органындағы өзге де сайланбалы қызметтерге саяси партиядан кандидаттар (кандидаттар тізімін) ұсыну тәртібі;
бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша саяси партия ұсынған Мәжіліс депутаттығына кандидаттарды кері шақырып алу немесе алмастыру негіздері;
саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің ақшаны және өзге де мүлікті басқару саласындағы құқықтары, саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің қаржылық жауапкершілігі мен есептілік тәртібі;

Саяси партияның жарғысында өзінің қызметіне жататын және Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге де ережелер болуы мүмкін. Заңда саяси партиялардың жарғысына енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың мемлекеттік тіркеуге жататыны да арнайы анықталған.

Заңдағы жарғылық мәселелердің осыншама егжей – тегжейлі реттелуінің қандай маңызы бар? Бұл саяси партиялардың қызметіне тұсау емес пе? Мәселеге біржақты жауап беру қиын. Жоғарыда көрсетілген талаптар партия құруға ниет еткен адамдардың осы бағытта ұйымдық – құқықтық жұмыстың қандай ауқымы мен көлемін атқаруға тура келетінін бірден біліп алуға көмектеседі. Өйткені, құқықтық мемлекетте саяси партияның әр қадамы заңмен реттеледі және оның саяси билік үшін күресетін бүкіл тіршілігі заңдарға қатаң сәйкес болуы керек.

Заңда саяси партияға мүшелікке өту де реттелген. Саяси партияға қабылдау жазбаша өтініш негізінде жүзеге асырылады және ерікті негізде, тіркелетін негізде жүзеге асырылады. Жасы он сегізге толған азамат саяси партияның мүшесі бола алады. Саяси партияға шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың мүше болуына, сондай-ақ ұжымдық мүшелікке жол берілмейді.

Қазақстанда саяси партияның жоғарғы органы төрт жылда бір рет шақырылатын съезд (конференция) болып табылады. Саяси партияның съезінде (конференциясында):

саяси партияның жарғысы мен бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі;
саяси партиялардың мүшелері Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Парламент Мәжілісінің депутаттығына кандидаттарды тіркеу үшін Орталық сайлау комиссиясына ұсынылатын партиялық тізім бекітіледі;
саяси партияның басшы органдары сайланады;
мүшелік жарна мөлшері бекітіледі.

Заңдағы аса маңызды нормалардың бірі – саяси партия бүкіл елдің аумығында жұмыс істейтін болғандықтан, бұл принцип, ең алдымен оның ең жоғарғы органдардың жұмыстарында да толық жүзеге асуы көзделген. Сондықтан, заңға сәйкес, саяси партия съезінің (конференциясының) шешімі оған саяси партияның барлық облыстық, республикалық маңызы бар қалалық, астаналық филиалдары мен өкілдіктерінің өкілдері қатысқан кезде көпшілік дауыспен қабылданады. Яғни партия өз шешімдерін, саяси бағдарламасы мен іс – қимылдар стратегиясын анықтаған, қабылдаған кезде бүкіл елдегі өз мүшелерінің пікірі мен мүддесін ескереді. Осылайша кейде өмірде кездесіп жататындай, партияның орталық аппаратындағы функционерлердің, немесе ат төбеліндей азшылықтың партия саясатын анықтаудағы үстемдігіне жол бермеу алдын – ала заңмен реттелген.

Заңда саяси партиялардың құқықтыр мен міндеттері де нақтылы анықталған. Саяси пария өз жарғысы мен бағдарламасында анықталған міндеттерді жүзеге асыруы үшін заңдар белгіленген тәртіппен:

өзінің қызметі туралы ақпарт таратуға және өз міндеттері мен мақсаттарын насихаттауға;
ерікті негізде қауымдастықтарға (одақтарға), сайлау блоктарына бірігуге;
Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің және мәслихаттарының депутаттығына кандидаттар ұсынуға;
өздерінің бұқаралық ақпарат құралдарын құруға;
жиналыстар, митинглер мен демонстрациялар, шерулер мен пиктер өткізуге;
осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де актілерінде көзделген басқа да құқықтарды жүзеге асыруға құқылы.

Заңда партияларға берілген кең саяси құқықтар, олардың нақты міндеттерімен тиянақты үйлестірілген.

Саяси партиялардың міндеттері былай анықталған:

Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының талаптарын сақтау;
әрбір азаматтың өз құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ету;
заңдық тұлғалардың бірыңғай мемлекеттік тіркеліміне енгізілген мәліметтер көлемінде тұрақты жұмыс істейтін органы орналасқан жердің өзгергені туралы деректерді тіркеуші органға хабарлау;
салық органдарына Қазақстан Республикасынның заңдарында белгіленген мерзімдер мен көлемде өзінің қаржылық қызметі туралы есепті табыс ету.

Заңда партияның меншік құқы, оның қаржы көздерінің қалыптасуы мәселелері де реттелген. Саяси партияның меншігінде өзінің жарғысы мен бағдарламасында көзделген мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыруды материалдық жағынан қамтамасыз ету үшін қажетті обьектілер, сондай-ақ, оның қаражаты есебінен құралатын ұйымдар болуы мүмкін. Пария қаражатының құрылу көздері Заңда былай анықталған:

мүшелікке кіру жарнасы мен мүшелік жарна;
Қазақстан Республикасының азаматтары мен беймемлекеттік ұйымдардың заңдарға сәйкес рәсімделген қайырмалдықтары;
Кәсіпкерлік қызметтен түскен кірістер;

Саяси партиялар мен оның құрылымдық бөлімшелеріне мынадай тұлғалардан қайырмалдық алуға жол берілмейді:

шет мемлекеттерден, шетелдік заңдық тұлғалардан және халықаралық ұйымдардан;
шетелдіктерден және азаматтығы жоқ адамдардан;
шетел қатысатын заңдық тұлғалардан;
мемлекеттік органдардан және мемлекеттік ұйымдардан;
діни бірлестіктерден және қайырымдылық ұйымдардан;
иесі көрсетілмеген қайырымдылық жасаушылардан.

Қазақстан Республикасының заңдамаларына сәйкес саяси партия мүшелері партияның міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

Заңда саяси партияның таратылу тәртібі былай анықталған:

партияның өзінің жоғары органының шешімі бойынша;
аймақтардың кемінде жартысының өкілі болып табылатын мүшелерінің кемінде елу бір пайызының ұсынысы бойынша;
соттың шешімі бойынша.

Саяси партия қызметінің сот шешімімен тоқтатылуы мынадай жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін:

а) «Саяси партиялар туралы» заң талаптарын орындамаған жағдайда;

ә) саяси партияның қызметін тоқтата тұру үшін негіз болған тәртіп бұзушылықты сот белгілеген мерзімде жоймаған кезде;

б) саяси партияның жарғысына қайшы келетін қызметті үнемі жүзеге асырғанда;

в) партия Қазақстан Республикасының заң актілерінде тыйым салынған қызметті жүзеге асырған, не қызметін Қазақстан Республикасының заңдарын бірнеше рет (кемінде екі рет) немесе өрескел бұза отырып жүзеге асырғанда;

г) партия мемлекеттік тіркеу үшін табыс еткен құжаттардағы мәліметтердің дұрыс еместігі анықталған кезде саяси партияны мемлекеттік тіркеудің заңсыздығы танылғанда не саяси партияны мемлекеттік тіркеудің күші жойылғанда;

ғ) саяси партия Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының сайлауына екі рет қатыспағанда;

д) партияны шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтар, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар қаржыландырғанда;

ж) Қазақстан Республикасының заң актісінде көрсетілген өзге де жағдайларда.

Қазақстан Республикасының жаңа заңы саяси париялардың мәртебесі мен қызмет тәртібін, партия өмірінің негізгі принциптері мен нормаларын анықтады. Көп партиялық жүйені дамытудың құқықтық негіздерінің, біз жоғарыда көрсеткендей, дәйекті де жан – жақты реттелуі елімізде толыққанды, әлуетті партиялық жүйенің қалыптасып, келешекте саяси процестің басты субъектілеріне айналатын бұқаралық және беделді саяси партиялардың етері сөзсіз.

Талдау көрсеткендей, елдегі бүкіл саяси – демократиялық процестер мен сайлаудың басты қозғаушы күші, негізгі субъектісі саяси партиялардың болуына осылайша құқықтық – заңдамалық негіз жасалды. Енді саяси партиялар елдің бүкіл аумағында қызмет жасап, қалың бұқараның «төменгі» тобының есебінен өз қатарын үнемі толықтыруға және барлық сайлауларда белсенді қызмет жасауға мүдделі болады.

Саяси партиялар туралы жаңа заң өз жемісін бере бастады. Қазірде жаңа заң бойынша тіркелген елдегі саяси партиялардың саны 2001 жылғы 19 партиядан 2003 жылдың тамызында 7 партияға дейін азайды. Бұған дейін қызмет жасаған өзге партиялар заңның 10 бабының нақты талаптарын орындай алмай, біртіндеп өзін — өзі таратты.

Кезінде көп функциялы, әлуетті саяси ұйым ретінде пайда болған партиялар енді – ХХІ ғасырдың басында осы функцияларды иемдену монополиясынан айырыла бастағандығы айқын көрінуде. Саяси процестер тек партиялардың монополиясы мен үстемдігі болудан қалды. Олар халықты саяси әлеуметтендіру функциясын да әлсіретіп алды. Оның бұл қызметін бұқаралық ақпарат құралдары, әсіресе теледидар мен таралымы мол басылымдар, кәсіптік оқу орындары, ата – аналар, кейбір мүдделер бойынша құрылған ұйымдар мен клубтар атқаруда. Әрине, бұл болжамдарды тым асыра бағалауға да, мүлдем ескермеуге де болмайды. Жалпы Батыста саяси париялар өздерінің саяси миссиясын орындады. Олар өз елдерінің азаматтық қоғамның қалыптасып, дамуына қажетті қоғамдық негіздерді, берік демократиялық институттарды, соған сәйкесмәдениетті қалыптастырды. Сондықтан бұл елдердің тәжірибесіне ден қою, мұқият сараптау партия құрылысының тікелей ұйымдастырушыларына да, олардың демократиялық жүйедегі орнын талдаушы саясаттанушыларға да мейлінше қажет.

2004 ЖЫЛҒЫ ПАРЛАМЕНТТІК САЙЛАУҒА САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ҚАТЫСУЫ .

3.1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ.

Казақстан Республикасының сайлау жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге болады.

Бірінші кезең 1989 жылдың қыркүйегі мен 1992 жылдың желтоқсаны аралығына келеді. Бұл кезендегі Қазақстан сайлау жүйесінің ерекшелігі, оның бұрынғы кеңестік жүйеден мұраға калғаны болды. Тоталитарлық. саяси жүйе мен коммунистік партияның толық билігіндегі сайлау институты әу бастан-ақ бірнеше үміткер арасынан тандау мүмкіндігін бермейтін. Ол жалған «халық билігінің» бір белгісі ретінде ғана әрекет етті және таза символикалық шартты сипатта болды. Сайлау құқығының жалпылық тендік сияқты принциптері тек Конституцияда ғана жария етілді, іс жүзінде колданылмады. Халық өзі таңдағанға емес, партиялық комитет тағайындағанға дауыс берді. Сондай-ақ, халықтың атынан түскен үміткерлердің баламалары жоқ еді. Кімнің депутат болатындығы жөніндегі партноменклатураның шешімі тоталитарлық мемлекеттегі жалған өкілдіктің елеулі белгісі болып табылды. Мұндай сайлаулардың өткізілуі партия мен халықтың бірлігін, Кеңес азаматтарының толык, ынтымактылығын көрсетуге арналған болатын.

Алғашқы КСРО халык депутаттарын еркін сайлау — 1989 жылы М.С.Горбачевтың тікелей ұсынысымен енгізілді. Бұл сайлаулар баламалы, бәсекелі сипатта болды. Бір мандаттық округтер, сайлау үшін дауыстың абсолютті көпшілігінің болу қажеттігі, жеңімпазды анықтау үшін екінші тур өткізілуі, әрине, жаңалық еді. Алғаш рет Ком-партиядан тәуелсіз депутаттар сайланды. Бұл сайлаулар 1990 жылы Одактас республикалардың көпшілігінде, соның ішінде, Қазакстанда да өтті.

Сол уақыттың сайлау жүйесін — оның жұмыс істеуінін ең негізгі сәттерін реттейтін тұтас заңнын жоқтығы ерекшелендіреді. Қазақстанда 1990-1992 жылдары болған және негізінен 1993 жылдың аяғына дейін өзгеріссіз қалған сайлау жүйесін талдауы мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Жұртшылыктың қатысуын қамтамасыз ететін бұл сайлау жүйесі сол кезең үшін, тоталитаризмнен демократияға өтудін бастапкы уақытындағы демократиялық қадам болды. Сонымен бірге, сайлаудың бұрынғы тоталитарлык жүйесі түзетілді. Мұның бәрі өкілдікті органдар жүйесі мен олардың кұрамын елеулі демократияландыруға мүмкіндік бергені сөзсіз.

Қазакстан сайлау жүйесі эволюциясының екінші кезеңі 1993 жылдың қаңтарынан 1995 жылдың тамызы аралығын қамтиды. 1992-1993 жылдардағы сайлау жүйесі қалыптасып келе жатқан жаңа қоғамдык қатынастар мен саяси билік жүйесіне сәйкеспейтін, сондықтан да қайта ұйымдастыруды қажет етті. Дегенмен, бұрынғы сайлау жүйесі арнаулы сайлау заңы кабылданғанға дейін әрекет ете берді, Оған өзгерістер енгізу арқылы ғана алға елеулі қадамдар жасалды. 1993 жылы 28 каңтарда қабылданған Конституция, ең алдымен, өкілдіктің жүйесін, принципін өзгертті. Конституциялык кұрылыс негіздерінің төртінші кағидасына сәйкес, Республикадағы мемлекеттік биліктің бірден бір бастауы, осы билікті тікелей және өз өкілдері аркылы іске асыратын Қазақстан халқы болып табылды. Республика азаматтары тікелей және өкілдері аркылы мемлекеттік істерді басқаруға, мемлекеттік және жергілікті мәндегі зандар мен шешімдерді талқылауға кұқық берген ҚР Конституциясының 14-бабы болды. Осыған байланысты, Жоғары Кеңес пен жергілікті өкілдікті органдардың депутаттары тікелей көпшілік дауыспен сайлануға тиісті болды. Қандай да бір сайлаусыз толыктыру мүмкіндігі карастырылмады. Сайлау жүйесін накты реформалау 12-сайланған К.Р Жоғары Кеңесінің 1993 жылғы 9 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы сайлаулар туралы» кодексті қабылдаумен басталды. Сайлау туралы кодекске сәйкес, Қазақстанда мажоритарлық сайлау жүйесінін екі түрі енгізілді:

Абсолютті көпшілік жүйесі: егер дауыс беруде сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматтардын 50 пайыздан көбі қатысса, сайлау өткен болып саналады, ал сайланған болып, дауыс беруге катыскан сайлаушылардын 50 пайызынан көбінің дауысына ие болған кандидат саналады. Бұл жүйенің ерекшелігі, сайлау өз нәтижесіне жетпеген жағдайда дауыс берудің екінші туры өтеді. Ал бұл жүйе ҚР Президенті сайлауында колданылды.
Салыстырмалы көпшілік жүйесі: егер дауыс беруге сайлаушылардың 50 пайыздан астамы катысса, сайлау өткен болып, дауыс беруге қатыскан сайлаушылардың көбінін, дауысын жинаған кандидат сайланған болып саналады. Бүл жүйенің ерекшеліктерінің бірі — егер сайлау округінде бір үміткер дауысқа түссе, онда оған берілген дауыс саны қарсы берілген дауыс санынан артық болған жағдайда сайланады. Бұл жүйе Жоғары Кеңес пен Жергілікті өкілдікті органдарға депутаттар сайлауында колданылды. Кандидаттарды ұсыну тәртібінде елеулі езгерістер болды. Ұсыну кұқығына ұжымдар ғана емес, азаматгардың өзін-өзі ұсыну жолы да енгізілді.

Қазакстанның сайлау жүйесі дамуының үшінші кезені 1995 жылдың тамыз айынан 1998 жылдын күзіне дейін қамтиды. 1995 жылдың 30 тамызындағы республикалық референдумда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының қабылдануы саяси-институциялык жүйенің, оның ішінде сайлау жүйесі мен сайлау занының өзгеруіне әкеліп соқтырды.

Республикадағы сайлау жүйесі туралы толық, түсінік беретін сайлау заңы жөнінде айтсақ, оның қарастырылып отырған кезеңде, ең алдымен конституциялық заң күші бар. Ол «Қазақстан Республикасындағы сайлаулар туралы» ҚР Президентінің жарлығымен көрсетілген.

Осы жарлыққа орай үміткерлердің барлық категорияларына екі түрлі мажоритарлы-абсолютті көпшілік жүйесі бекітілді, тек жергілікті өзін-өзі басқару органдары салыстырмалы кемшілік негізінде сайланатын болды. Дауыс берудің екі түрлі жүйесін енгізу Қазақстан үшін бұрынғы сайлау жүйесімен салыстырғанда алға басқан қадам еді. Өйткені ол дауыс беру нәтижесін обьективті бағалауға мүмкіндік береді.

Қазакстан Республикасы сайлау жүйесі дамуының төртінші кезені 1998 жылдың күзінде басталды. Сайлау институтының кұкықтық — саяси механизмінін жаңаруына Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтын 1998 жылы 30 кыркүйекте парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етілген «Елдегі жағдай, ішкі және сырткы саясаттың негізгі бағыттары туралы, жана ғасырда қоғамды демократияландыру, экономикалық және саяси реформалар» тақырыбындағы жолдауы әсер етті.

Мемлекет басшысы демократияландыру мен саяси реформалардың жаңа бағ-дарламасын ұсынды. Мұнда ол сайлау мен сайлау процесі мәселелеріне ерекше назар аударды.

Мемлекет басшысының бұл жолдауы өкіметтің зан шығарушы және аткарушы органдарының сайлау процесінің занымен белгіленген кағидаларын өзгертуге бағытталған әрекеттеріне өзіндік бір басшылық болды. 1998 жылдын 7 қазанында өткен ҚР парламентінің Мәжілісі мен Сенатынынбірлескен отырысында «Қазақстан Республикасы Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар туралы» ҚР заңын қа-былдау оның, жолындағы алғашкы кадам болды.

Осы занға сәйкес, ҚР Конституциясына 19 түзету енгізілді. Олардың жетеуі қандай да өкімет органдары мен олардың лауазымды тұлғаларын сайлау мәселелеріне арналған. Ең алдымен өзгертулер Президенттік билік институтына катысты болды. Бұл түзетулер елдің Ата Заңына коғам мен мемлекет істерін баскару женіндегі Президент билігінің позициясы мен мүмкіндігін нығайту мақсатында енгізілді. Бұл жерде негізінен, мемлекеттік билікке біршама тегеурінділік, мызғымастық және тұрақтылық беру және саяси бағыттың сабақтастығын камтамасыз ету талпынысы байқалады. Осыған байланысты мемлекет басшысының өз өкілеттігінін орындалу мерзімі ұзартылды.

Жалпы, Қазақстан Республикасы сайлау жүйесінің негізгі принциптері мен жұмыс істеу механизмінін демократиялык сайлау институтының жалпы қабылданған әлемдік стандарттары мен кейбір сәйкессіздіктеріне қарамастан жағымды жақтары баршылық.

Қазақстан КСРО кұрамында болған кездегі партиялық-кеңестік саяси жүйедегі жалған сайлауларға қарағанда, Қазақстан Республикасындағы сайлауларда бәсекелестік пен баламалыққа негізделген демократиялык, ілгерілеушілік байқалады. Қазір сайлау жүйесінде саяси-кұкықтык, механизмдер жетілдірілуде. Енді жергілікті әкімдерді сайлап қою қолға алынуда. Бұл деге-німіз, елді мекендерде жергілікті өзін-өзі баскару жүйесіне өтудін басы. Сайлау жүйесі сайлау процесіне қатысушыларға заң жүзінде әралуан техно-логияларын пайдалануға рұксат етеді. Сонымен бірге, республиканың сайлау жүйесін демократияландыруда, кедергілерді азайтуда сайлау технологияларын колданудын жаңа мүмкіндіктері пайда болды.

САЙЛАУ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖҮМЫС ІСТЕУ МЕХАНИЗМІ.

Саяси жүйеде сайлау жүйесі ерекше рөл аткдрады. Онын екі себебі бар, біріншіден, ол өкімет институттарын кұрудын саяси-құқықтық ережелерінін кешені болса, екіншіден, нормативті — реттеуші жүйенің бір бөлігін құрайды.

Сайлау жүйесі сайлаушылар дауысын мандатқа, өкілділік кызметке айналдыру тәсілдерін анықтайды. Сайлау жүйесінің басты қызметі — халық еркінің өкілдігін қамтамасыз ете отырып, өкіметте тиімді жұмыс істейтін органдар құру. Сайлау жүйесі мынадай негізгі құрылымдық элементтерден тұрады:

коғамның саяси-ұйымдық мәселелерін дамытып, депутаттық мандат үлестірудін тәсілін жетілдіретін сайлау жүйесі; құқықтык, мәселе болып табылатын сайлау құқығы; тікелей ұйымдастырушылық мәселесі болып табылатын сайлау процесі.

Шынына келгенде сайлау жүйесі сырты ортаның тұрақтануына немесе өзгеруіне әсер ететін сырткы орта импульстерін /колдау мен талап/ ресми-пошымдық «енгізуге» бағдарланған тәртіптер мен кағидалардың жинағы болып табылады.

Егер сайлау жүйесінің жүмыс істеуінің мәні мен сипаты туралы айтсак, онда ол артикуляциялау, қоғамдық мүдделердің өкілдігі, колдау мен талап ету, бақылау мен түзету, азаматтарды әлеуметтендіру, саяси жайсандардың ката-рын толықтыру арқылы саяси жүйе мен сыртқы ортанын арасындағы қаты-настын қызметін атқарады. Сол себепті, сайлау жүйесін «кері байланыс ілгегінің» бір кұрамдас бөлігі, саяси жүйе мен қоғам арасындағы институциялык сүзгіші деуге болады.

Сайлау жүйесінің негізгі мақсаттары мынадай процестерде көрінеді:

кезекті және кезектен тыс сайлауларды белгілеу;
сайлаушыларды тіркеу;

—сайлау учаскелері мен округтерінің аумағын анықтау мен езгерту;

дауыс беруді жүргізу;
дауыс берудің нәтижелерін анықтау;

— партиялық мандатты үлестіру.

Әрбір елдің сайлау жүйесі сол елдін конституциялық ережелерімен, сайлау туралы заңымен, калыптасқан саяси тәртібімен, саяси мәдениетімен, саяси дәстүрлерімен, саяси күштердің ара қатынасымен жалпы, сол елдің саяси жүйесінің накты ерекшелігімен сипатталады. Мысалы: Скандинавия елдерінде 1910-1921 жылдары өкілдіктің пропорциялык, жүйесінін енгізілуі социал-демократиялык. партияның күшеюімен, сонымен бірге, бұл мемлекеттердің саяси жүйенің тұрақтылығын нығайтуға деген талпынысынан туған.

Соған карамастан, коғамдық-саяси қатынастардың үдемелі дамуы сайлау жүйесінің мажоритарлық және пропорциялық өкілдік түрлерін қалыптастырды. Мажоритарлық жүйе — партиялар арасында депутаттык орындарды үлестіру үшін тәуелді сайлау нәтижелерін анықтаудың тәсілі. Бүл жүйе аттас немесе түрлі атаудағы сайлау округтерінде колданылуы мүмкін. Соңғы жағдайда партиялар бір емес, бірнеше кандидатты ұсынды, сондықган да сайлаушылар сол партия кандидатта-рының жалпы тізіміне дауыс береді. Мажоритарлык жүйеде әрбір сайлау округіндегі депутаттык орындар кеп дауыс жинаған партияға беріледі. Ал аз дауыс жинаған партиялар өкілдіксіз қалады. Мажоритарлык жүйенің түрлері:

салыстырмалы көпшіліктің жүйесі;
абсолютті көпшіліктің жүйесі.
Абсолютті көпшіліктін, жүйесінде,округ бойынша берілген және жарамды деп танылған дауыстын, жартысынан көбін /50%+1 дауыс/ жинаған кандидат сайланған болып саналынады. Абсолютті көпшіліктін. мажоритарлык жүйесінде мынадай жағдайлардың болуы мүмкін:

1/ сайлау бір мандатты сайлау округі бойынша еткізіледі;

2/ сайлауда «сын табалдырык» /критический порог/ аталатын шама, яғни сайлаудың тиімділігіне қол жеткізу үшін қажетті, ен аз сайлаушылардың саны белгіленеді;

3/ дауыс берген сайлаушылардың басым көпшілігінін қолдауын тапқан, тіпті ол бір дауысты қүраса да кандидат сайланған болып саналады.

Әдетте, округте екі кандидат немесе кандидаттардын екі тізімі дауыска түскенде олардың біреуі абсолютті көпшілікті жинай алады. Егер округте үш немесе одан да көп кандидаттар тізімі дауысқа түссе, сайлаушылардың абсолютті көпшілік дауысын олардың ешқайсысы да жинай алмайтындай болып бөлінеді. Осының алдын-алу үшін сайлау заны абсолютті көпшілік принципін бірқатар қосымша талаптарымен карастырады. Қағида бойынша абсолютті кепшілік дауыс бірде-бір кандидатпен жиналмаған кезде жеңімпазды анықтаудың негізгі талабы — бірінші турда көбірек дауыс алған екі негізгі үміткердің арасында сайлаудың келесі турын өткізу болып табылады.

Бірақ, екінші турды өткізудің баска да ережелері бар. Оларға сәйкес бірнеше турға катынаскан барлык кандидаттардың қатысуына және жана кандидаттарды да ұсынуға рүқсат етіледі. Бүл жағдайда, яғни екінші турда сайлау жүргізу үшін салыстырмалы көпшіліктің дауысы жеткілікті. Егер зан екінші турда да сайлау үшін абсолютті кепшілікті талап етсе, онда үшінші турды өткізуге жіберіледі, ол жағдайда салыстырмалы көпшілік жеткілікті.

Сонымен абсолютті көпшіліктің мажоритарлық жүйесінің басты кемшілігі, жеңілген партия немесе кандидаттың пайдасына берілген сайлаушылар дауысының, жоғалуы және жеңімпазды анықтаудың ұзақ, шығынды процесі болып табылады. Салыстырмалы көпшілік жүйесінде, сайлаушылар дауысының басым бөлігі кандидат сайланды деген негізге сүйенеді. Бұл жүйе ерекшеліктері:

1/ ол бір мандатты округтерде колданылады;

2/сайлауда сайлаушылардың катысуының міндетті минимумы белгіленбейді, яғни бір сайлаушы дауыс берсе де, сайлау формалды өткен болып саналады;

3/егер екі мықты бәсекелес болса, сайлау барысы мен жеңімпазды анықтау процесі қиындайды.

Бұл жүйеде көптеген әлсіз саяси актерлар сөзсіз ығыстырылады, ойында тек ең күштілер мен ықпалдылар калады. Бұл жүйенін басты кемшілігі — бірнеше кандидат болған кезде, өркез ең мықтысы жеңіске жете бермейді. Өйткені, сайлаушылар дауысы үміткерлер арасында шарасыз ұсақталады. Нәтижесінде көпшілік сайлаушылардын абсолютті қолдауына ие болмаған үміткерлердің етіп кетуі ықтимал. Мәселен: осы жүйе жағдайында теориялық түрғьшан карағанда сайлаушылар дауысының шамамен 49 пайызы жоғалады, ал нақтылы бұл сан бұдан да көп болғандығы айдан анық.

Бір орынға бір кандидат ұсынылған жағдайда іс жүзінде дауыс берусіз-ақ сайланған болып саналады. Себебі, кандидаттың сайлануы онын пайдасына берілген сайлаушынын 1 дауысы да жеткілікті. Мұндай сайлау көпшілік сайлаушылардың өз еркімен дауыс беру принципіне карсы келеді, депутат пен электорат арасындағы кері байланыс принципін жояды, ал бұл депутаттың өкілділігі мен кызметінің сипатына теріс әсер етеді.

Бұл жүйеде сайлаушылардың дауыс саны әркез жоғалып тұрады. Әрбір партиянын парламенттен алған депутаттықорын саны оның сайлаушылардан жинаған дауыс санына байланысты екендігін ескерсек, бұл жағдай партия ушін кауіпті. Мажоритарлык жұйенін жалпы және салыстырмалы көпшілік жуйесінде, партияның округтегі женісін камтамасыз ететін дауыстың басымдығы емес, партияның канша округте жеңіске жеткендігі маңызды.

Мәселен, мажоритарлык жүйені әртүрлі округтерде қолдану жүйенің антидемократиялык. сипатын арттырады. Себебі, сайлаушылар вотумы мен дауыс берудің нәтижелері арасындағы ал-шактык шұғыл өседі. Бұған түрлі партиялар немесе кандидаттар жак-тастарының сайлау округтерінде шоғыр-лану /концентрациялау/ дәрежесінің әртүрлі болуы әсер етеді. Сөйтіп, мажоритарлык жүйе жағдайларынын тоғысуы барысында, елдін саяси сала-сында біркатар теріс факторлардың қалыптасуы мүмкін:

-көптеген әлсіз әлеуметтік-саяси күштер мен олардын өкіметтік кұры-лымдағы /парламенттегі, үкіметтегі/ мүдделерінің өкілдігі шектеледі;

-электрондық колданудың елеусіз және жеткіліксіз дәрежесінің сала-ларынан өкіметтік құрылымдардьщ легитимдігі бұзылады;

-электораттарда және саяси ортада саяси енжарлык пен абсентизм кү-шейеді;

-ең болмаған жағдайда, жүргізіліп отырған саясаттың көпшілік мүддесіне сәйкес келмеуінен және көптеген саяси куштермен күрес жүргізу кажеттілігінін артуынан әлеуметпк күштер мен коғам-ның бөлінуіне үласуы мүмкін.

Пропорционалдык жүйе, мажори-тарлык, жүйеге қарағанда анағұрлым демократиялы саналады, өйткені, онда аз дауыс жоғалады және әрбір партия-нын күші парламентте оның сайлау-шылар арасындағы ыкпалына азды-көпті сәйкес келеді. Сонымен бірге, бұл жүйеде саяси күштердін, басым өкіл-дігіне кол жеткізіледі, бүл коғамнын барлық топтарының мүддесінің толы-ғырақ жеткізілуіне мүмкіндік жасайды. Сайлау жүйесінің бұл түрі партогенезді күшейтеді.

Дегенмен, пропорционалды жуйенің кемшіліктері жоқемес. Мысалы:

—мемлекеттік басқарудың негізгі құрылымдарында /парламент, үкімет/ тұрактылықтың болмауы;

— позициялар мен пікірлердің әр алуан болуының салдарынан саяси акторлар арасында /перманентгі/ саяси даулар туындауы;

—коалициялық саясаттын түрақсыз-дығымен, конъюнктуралығымен, ымы-рашылдығымен сипатталады, нәтиже оның айнымалылығын көрсетеді;

—кандидаттарды ұсыну — пропорционалдық жүйенін ерекшеліктерін өздерінің мақсаттарына қолдана алатын партиялық басшылык, пен партиялык бюрократияның позициясына тәуелді.

Мажоритарлык және пропорционал-дық саяси жүйелер тек таза түрінде ғана емес, бір өзінде екі жүйенің қүнды-лығын үйлестірген, модификацияланған /аралас/ түрде де колданылатыңдығын ескерту керек. Мәселен, Германия Федеративтік Республикасында бундестаг депутаттарының бір жартысы салыстырмалы кепшіліктін мажори-тарлык жүйесі бойынша, ал екінші жартысы — пропорционалдык жүйе бойынша сайланды.

Сайлау жуйесінің тағы бір маңызды құрамдас бөлігі сайлау күкығы болып табылады. Сайлау кұкығы конституциялык құқықтың манызды күрамдас бөлігін және онын аса елеулі институттарынын бірін кұрайды, сайлау барысында пайда болатын коғамдык қатынастарды реттейді.

Бірак «сайлау кұкығы» термині конституциялық құкық институттарынын бірін атау үшін ғана колданыл-майды, сонымен бірге, азаматтардың электрондык калаулары мен пікіріне қандай да бір кысым көрсетілуіне жол бермейді. Бұл жағдайда:

—белсенді сайлау құқығы — сайлай алу күқығы өзгешеленеді, яғни мем-лекеттік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқарудын сайламалы органдарын сайлауға қатысудағы азаматтын құқығы;

—енжар сайлау қүкығы — сайлана алу құығы, яғни мемлекеттік өкімет органдары мен жергілікті өзін-өзі баскарудың сайламалы органдарына сайланудағы азаматгык құқығы.

Сайлау құқығының негізі сайлауды өткізу тәртібін аныктайтын конс-титуциялық қүкықтың ережелері мазмұндалған нормативтік актілер болып табылады. Олардың катарына конституция, Президент жарлығы, нұсқаулары, әкімшілік басшылары мен сайлауды ұйымдастыру, өткізу женіндегі өзге де атқарушы органдар басшыларының актілері, орталық сайлау комиссиясының қаулылары жатады.

Сайлау кұқығын мойындау мен орындау шарты — танылған прин-циптерге негізделеді. Сайлау процесін сақтау, сайлауды шын мәнінде аза-маттық еркін дауыс беруге саяси жүйенін жұмыс істеуін реттеуге, жалпы жүйе мен қоршаған орта интеракциясына ұштастырады. Бұл фундаменталды принциптердің бұзылуы, саяси жүйенін, мүлтіксіздігін анықтаушы индикатор-дың кызметін аткарады, сайлау жүйесінің мәнін бұрмалайды. Бұл:

1.Жалпылық. Барлық кәмелеттікке толған азаматтар сайлауға қатысуға және сайлауға құқығы бар жағдайда сайлау құқығы жалпыға бірдей болып табылады. Бұл қүқық азаматтардың өз сайлау қүқықтарын орындау үшін кандайда бір кедергілердің болмауын қадағалайды, яғни азамат сайлайналады және жынысы, тісі, ұлты, тілі, тегі, мүлік және қызметтік жағдайы, тұрғылықты жері, дінге қатынасы, қоғамдық бірлестіктерге кіруіне және баска жағ-дайларына қарамастан сайлана алады. Сот қабілетсіз деп тапқан азаматтар және соттың, үкімімен еркінен айыру орындарында отырған азаматтардың, сайлау және сайлану құқығы жоқ. Сайлау процесінің қатысушыларынан талап етілетін арнайы шарттармен байланысты азаматтардың белсенді сайлау құқығынын, қосымша шарттары заңмен белгіленеді.

2.Тендіқ. Әрбір сайлаушының басқалармен қатар сайлау нәтижесіне әсер етудің тең мүмкіншілігін, әр сайлаушының бір дауысқа ие екендігін білдіреді және сайлаушылардың сайлауға тең қатысуымен белгіленген. Тендік принципі сайлауға қатысушы барлык кандидаттардың теңдік мүмкіншілігін қамтамасыз етілуінің алдын ала отырып, енжар сайлау құқығында да өз көрінісін табады.

3.Тікелейлік. Бұл сайлаудың тура болатындығын көрсетеді. Тура кұқығы, сайлаушылар сайлауда кандидаттарға /кандидаттар тізіміне/ тікелей жақ немесе карсы дауыс беретіндігін білдіреді. Жанама сайлау құқығында сайлаушылар таңдаушыны /выборщик/ тандайды, олар өз кезегінде өкілдерді немесе қандай да бір өзге тұлғаларды сайлайды. Көп дәрежелі сайлау кұқығының мәні жоғары тұрған өкілдік органдарға төмен тұрғандарының өкілін сайлаудан тұрады.

4.Жасырын дауыс беру. Бүл сайлаушылардың еркін дауыс беруіне кандайда бір бақылау, араласу мүмкіншілігінің болмайтындығын білдіреді. Сайлаушыға сайлау бюллетенін толтыру үшін жеке бөлме немесе жабық кабина қолдану мүмкіншілігі беріледі. Бұл бөлмелерде сайлау бюллетендерін толтыру кезінде сайлау комиссиясының мүшелерінің және кім де кімнің болуына тыйым салынады. Сайлау жәшігіне бюллетень жеке тасталынады.

5.Азаматтың сайлауға қатысуының еркіндігі мен еріктігі. Бұл сайлауда азаматқа қатысуға немесе қатыспауға, сондай-ақ олардың еркін дауыс беруін ықтиярсыз күштеуге, әсер етуге ешкімнің құқы жоктығын білдіреді. Сайлау-шылардың сайлау кезінде еркін дауыс беруі сайлау күні дауыс беру ғимарат-тарында үгіт-насихат жүргізуге тыйым салуымен де камтамасыз етіледі. Аза-маттардың сайлау құқығы, бірінші кезекте, сайлауды ұйымдастыру мен өткізудін түрлі жақтары ретінде көрінетін бірқатар кепілдіктер береді. Олар мынадай принциптерді реттейді және бекітеді:

1.Сайлаушыларды тіркеу/есепке алу/ сайлаушылардың тізімін жасау, сайлау округтерімен сайлау учаскелерін құру.

2.Сайлау округін құру мен анықтаудың тәртібіне талап қою.

3.Азаматтардың сайлау құқығын іске асыру мен сақтауды қоштамасыз ету үшін, сайлау комиссияларын құру мен жұмыс істеу сипаты.

4.Кандидаттарды ұсыну, тіркеу және мәртебесінің тәртібі.

5.Сайлау алдылық үгіт-насихаттың мәні мен ережесі, осы ережелерді бұзғаны үшін жазалау шаралары.

6.Дауыс берудің, сайлаушылардың дауысын санаудың, сайлау нәтижелерін белгілеумен оларды жариялаудың тәртібі.

Азаматтардың сайлау құқығын бұзғаны үшін жауапкершілік.

Жоғарыда айтылғандай, сайлау жүйесінің маңызды компоненті, мем-лекеттік үкімет және жергілікті өзін-өзі басқару органдарына лауазымды тұл-ғаларды сайлауды жүзеге асыратын сайлау процесі болып табылады. Сайлау процесі мемлекеттің сайлауды дайындау мен өткізу органдарының қызметінің заңымен және өзге де әлеуметтік ережелер мен реттелген бүкіл толықтығын көрсетеді.

Сайлау процесі мынадай негізгі факторлардың бірлесе жұмыс істеуінің нәтижесінде жүзеге асырылады:

—сайламалы қызметке кандидат пен оның командасы /сенімді өкілдері, қолдау тобы, үгіттеушілер, талдаушылар және т.б./;

—сайлаушылардың /ресми нақтылы және әлеуметті/;

—мемлекеттік кұрылымдардың /сайлау комиссиялары, аткарушы өкімет органдары, соттар/.

Сайлау процесі сайлау жүйесінін. органикалық құрамдас бөлігі болып табылатындықтан, оның өту кезендері де қалай болса да шартталған әрі сайлау жүйесінің өзге құрылымдык компоненттермен өзара байланысты кезеңдерінде өзінің айқын көрінісін табады:

// сайлау мерзімін анықтау;

2/ сайлау округін құру;

3/ сайлау учаскелерін құру;

4/ сайлау органдарын жасау;

5/ саилаушыларды тіркеу;

6/ кандидаттарды ұсыну;

7/үгіт-насихат кампаниясы;

8/дауыс беруді жургізу;

9/ дауыс санау мен дауыс беру нәтижелерін қорытындылау;

10/ қажеттілік жағдайында жаңа дауыс беруді өткізу;

11/ ақтық анықтау мен сайлау қорытындыларын жариялау.

Сөйтіп, сайлау жүйесі өзінің едәуір күрделі механизм аркылы жұмыс істеуін жүзеге асырады. Сонымен бірге, сайлау процесінің арнайы мамандандырылған институционалдық кұрылымдарын /сайлау комиссияларында/, бірак, сайлау жүйесінін жүмыс істеу ерекшелігін аныктайтын мәні, арнаулы ережелер мен құндылықтар /сайлау құқығында жинақталған/, ал кеңірек мағынасында — саяси жүйе ерекшеліктері мен онда басымдық танытатын саяси құндылықтар, дәстүрлер болып табылады. Жалпы саяси процесс дәл осы екі жүйенің органикалык байланысын есепке ала отырып, зерттеуді қажет етеді.

Электрондық сайлау жүйесін пайдалану.

Сайлау өткізу кезінде сайлаушылардың тізімін жасау, дауыс беру, дауыс берудің қорытындыларын белгілеу мен сайлау нәтижесін анықтау үшін сайлау округі аумағында электрондық сайлау жүйесінің (АИС «Сайлау») пайдаланылуы мүмкін. Бұл ретте барлық бағдарламалық қамтамасыз ету және жабдықтар сертификатталуға тиіс.

Электрондық сайлау жүйесі оған енгізілетін жөне шығарылатын акпараттың шынайылығын, толықтығы мен дер кезділігін камтамасыз етуге тиіс.

Электрондык сайлау жүйесінің жабдықтары учаскелік сайлау комис-сиясы мүшелерінін қатысуымен дауыс беруге үш күн калғанда ашылып, орнатылады, ол туралы акт жасалады. Жабдықтарды ашу және орнату кезінде сенім білдірілген адамдар, байқаушылар және бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысуға құқылы.

Электрондык сайлау жүйесінің жабдықтары орнатылған кезден бастап сайлау учаскесін күзетуді ішкі істер органдарынын қызметкерлері қамтамасыз етеді. Жергілікті атқарушы органдар дауыс берілетін күні сайлау учаскесі ашылған кезден бастап дауыс беру нәтижелері Орталық сайлау комиссиясына берілгенге дейін электрондык дауыс беру өткізілетін учаскелерге электр энергиясынын үздіксіз берілуін қамтамасыз етеді.

Электрондық сайлау жүйесі ақпараттарға рұксат етілмеген жолмен кол жеткізуді, акпараттарды жинаушы, өңдеуші, жинақтаушы, сақтаушы, іздес-тіруші және беруші бағдарламалык-техникалық құралдардың жұмыс ыр-ғағын бұзуды, аталған құралдардың істен шығуын болдырмайтын тиісті қауіпсіздік шараларымен қамтамасыз етілуге тиіс. Осы мақсатта оны ортақ қол жетімді желілер жүйесіне және езге де ақпараттык, жүйелер мен байланыс желілеріне (мысалы, Интернет) қосуға, сондай-ақ электронды дауыс беруді өткізуге, дауыстарды санауға, сайлау нәтижелері туралы ақпарттарды беруге заңсыз араласуға жол берілмейді.

Электрондық сайлау жүйесін пайдаланып сайлау өткізген кезде дауыс электрондық сайлау жүйесі құралдары жасалатын электрондық бюллетені жүргізіледі. Оның мәтіні мемлекет тілде және орыс тілінде жазылады сайлау туралы заңның барлық тарына сай келеді.

Дауыс беретін күні сайлау коммисиясының төрағасы дауыс беру алдын отыз минут бұрын коммисия мүшелерінің қатысуымен электрон сайлау жүйесінің дұрыс жұмыс тұрғандығын тағы бір рет тексер сондай-ақ комиссияның сайлаушылар есепке алуға жөне электрондық беруге арналған құрылғыны беруге апты мүшелерін анықтайды.

Одан кейін сайлау комиссиясының төрағасы электрондық сайлау жүйесін қосудың мөр басылып жабылған паролін ашады және электрондық Электрондық сайлау жүйесінің жұмысын тексерген кезде дауыс беруге арналған үй-жайда сенім білдіретін адамдар, байқаушылар және бұкара ақпарат құралдарының өкілдері болуға құқылы.

Дауыс беруге арналған қондырғы сайлаушылардын, тізімдері негізінде және сайлаушының жеке басын куәландыратын құжатын көрсетуі бойынша сайлаушыларға беріледі. Дауыс беруге арналған үй-жайдан тыс жерде дауыс берген кезде сайлаушылар дауыс беруге арналған тасымалданатын құрылғының көмегімен дауыс береді, сайлаушылар тізімінен олар туралы деректер электрондық дауыс беруге арналған тасымалданатын кұрылғыға алдын ала енгізіліп қойылады. Сайлаушы дауыс беруге арналған кабинада кәдімгі бюллетенмен дауыс берген сиякты дауыс береді. Сайлаушы электрондық дауыс беру бюллетенінен электрондьгқ дауыс беруге арналған құрылғыны басқару түймесінің көмегімен өзі дауыс бергісі келетін кандидатгың аты-жөнін табады және соған дауыс бергенін растайды. Сайлаушы саяси партия үшін дауыс берген кезде осындай операцияны жүргізеді. Одан кейін құрылған сайлау комиссиясының мүшесіне беріледі.

Егер электрондық дауыс беруге және дауыстарды санауға кедергі келтіретін техникалық аутқулар туындаған жағдайда, сайлау комиссиясы бағдарламаны қайта косу туралы шешім кабылдауға құқылы, ол хаттамамен ресімделеді. Егер кедергі жойылмаса, онда тиісті сайлау учаскесінде дауыс беру Орталық немесе тиісті аумақтық сайлау комиссиясының шешімімен ауытқуларды жоюға және дауыс беруді ұйымдастыруға қажетті мерзімге кейінге қалдырылады.

Дауыс беру туральг жазба деректер құрылғысы дауыс берудің нәтижелерін сотқа шағымданған жағдайда, дәлел ретінде қаралады. Ал бұған дейін олар бір жыл бойы тиісті облыстық (Алматы және Астана қалаларынын) аумақтық сайлау комиссияларында мөр басылған күйде сақталады

САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ТАНЫЛУ ДЕҢГЕЙІ.

Саяси додаға 12 партия қатысты, солардың екеуі саяси блокка бірігіп бақ сынасты.

Ұйымның аты	Белсенділігі	Төрағасы	Билікке қатысты позициялары
«Отан»	Жоғары	Ермедяев А.Т.	Президенттік
Қазақстанның азаматтық партиясы	Төмен	Перуашев А.	Пропрезиденттік
«Асар»	Жоғары	Назарбаева Д.Н.	Лояльді
«Ак жол»	Жоғары	Байменов А.	Жалпы лояльді, конструктивті оппозиция элементтерімен
Қазақстанның коммунистік партиясы	Төмен	Абдильдин	Деструктивті оппозиция
Қазақстанның коммунистік халықтық партиясы	Төмен	Косарев В.	Конструктивті оппозиция
Қазақстанның аграрлық партиясы	Төмен	Ромин М.	Лояльді
«Ауыл»	Төмен	Калиев Ғ.	Лояльді
Қазақстанның патриоттар партиясы	Төмен	Қасымов Ғ.	Лояльді
«Руханият»	Төмен	Жағапова А.	Лояльді
Қазақстанның демократиялық таңдау партиясы	Төмен	Жакиянов Ғ.	Деструктивті оппозиция
Қазақстанның демократиялық партиясы	Төмен	Нарикбаев М.	Лояльді

Бірақ, саяси сайысқа түскен партиялардың барлығын «партия» деп айтуға болатыны, бұл екінші сұрақ. Сәл артқа шегініс жасап көрсек, «Саяси партиялар туралы » Заң қабылданғаннан кейін араға бір жыл салып , ресми түрде 9 партия тіркеуден өтіп үлгерді. Тағы да 6 партия «Соотечественники», «Алаш», «ҚДТП», «Абырой», «Құқықтық Қазақстан үшін» және Коммунистердің жаңа партиясы мүшелерінің саны 50 мыңға жеткендігін мәлімдеп , ресми тіркеуге құжаттарын тапсырған болатын. Партиялар 18 жастан жоғары Қазақстан азаматтарының 10 пайызын жинаса, сондай – ақ Конститутцияға қарсы келмесе, сонда ғана тіркеуден өтуге тиіс – ті. Мұндай талғамнан 3 партия шығып, ресми тіркеуден өтте алды.

Атап, айтқанда олар, Коммунистік халықтық партиясы, Қазақстанның демократиялық партиясы және Қазақстанның демократиялық таңдау партиясы. Соңғы тіркеуден асығыс өткен партиялар саяси тартыста пәлендей жеңіске жетуіне көптегн сарапшылар күмәнмен қараған-ды, оның үстіне олардың нақты ұсыныстарымен қаржылық мүмкіндіктері болмады. Соның салдарынан ақпараттар ағымында көлеңкеде қалып қойды.

Қазақстан Республикасының Мәжілісінің партиялық құрамы.[39]

Орталық сайлау коммисиясының тізімдері бойынша 681 адам тіркелуге арыз берген, солардың 623 тіркелді. Бір сөзбен бір рынға он адам.

Партияның электоральды компаниясының эффективтілігі.[40]

Партия аты	Партиялық тізім бойынша			Бір мандатты округ бойынша
Партия аты	Ұсыныл-ғандыр	Сайлан-ған	Эффектив-тілігі%	Ұсыныл-ғандыр	Сайлан-ған	Эффек-тив-тілігі%
Отан	13	7	53,9	63	36	57,1
Акжол	13	1	7,7	39	0	0
Асар	13	1	7,7	41	3	7,3
АИСТ	13	1	7,7	28	10	35,7
КПК-ДВК	13	0	0	36	0	0
ППК	7	0	0	10	0	0
ДПК	7	0	0	16	1	6,25
КНПК	5	0	0	7	0	0
Рухан-ият	7	0	0	5	0	0
Ауыл	13	0	0	8	0	0

3.2 САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ САЙЛАУ КОМПАНИЯСЫН ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Сайлауға түсетін кандидаттардың тізімдік ерекшелігі: Сайлауға түскендердің 83 пайзы еркісілер, ал қалған 17 пайызы ғана әйелдер, соған қарағанда саясат әлдеде еркектердің мамандығы. Білім деңгейіне келсек 92 пайызы жоғары мамандық иелері, 5 пайызы орта деңгейдегі мамандық иелері және 3 пайызы орта мектеп деңгейдегі білім иелері. Соған қарағанда құрылатын мәжіліс депутаттары озық білімді болайын деп жатыр. Жасына қарағанда ең жасы 25, ал ең үлкені 74 жаста, бірақ ең көбісі 40 – 50 жас аралығындағы адамдар. Кандидаттарды мамандығына қарасты бөлетін болсақ: заңгерлер – 19,8 пайыз; педагогтар – 15,1 пайыз; экономистер – 13,8 пайыз; журналистер – 4,4 пайыз; агрономдар – 4,3 пайыз; дәрігерлер – 4 пайыз; зоотехниктер – 3 пайыз. Жұмыссыздар – 4,8 пайыз; зейнеткерлер – 3,6 пайыз. [41]

Ендігі кезде саяси додада жеңіліс тапқан партиялардың қателерін қарастырып көрейік. «Ауыл» әлеуметтік – демократиялық шаруалар партиясы жеңіліс тапты. Ауыл тұрғындарының саны қазақстандықтардың 42 пайзын құрап отырғандығын ескерсек, онда ауылдықтардың құқы үшін күресетін парнтияларның мұншалықты аз дауыс алғандығы түсініксіз. Әлде бұған кері әсерін тигізген ауылдағы әдеуметтік жағдай, жұмыссыздық. Ал саяси додада бір боп күрескен Қазақстанның коммунистік партиясы мен қазақстанның демократиялық таңдау партиясыларының оппозициялық блогы өздірінің халық сеніміне ие бола алмағандарын билік тарапынан орын алған заң бұзушылықтардан көреді. Қазақстанның патриоттар партиясы мен «Руханият» партиясы жеңіліс табу себебі – бұлардың халықтың аз ғана бөлігіне, яғни ормалдар сияқты жеке топқа құрылған үміттерінің ақталмауынан деуге болады. Сол сияқты студенттермен заңгерлерге сенім артқан Демократиялық партиясы да көпшілік тарапынан айтарлықтай қолдау таппады. Қазақстанның коммунистік халықтық партиясының кім, не үшін күрескенін түсіну қиын. Оның үстіне табан астынан құрылған партия қаржынысы нашарлау екені ешкімге құпия емес. Сондықтан да аталған партияның жеңіліс тапқаны дау тудырмаса керек. Ең бастысы, «Ақ жол» демократиялық партиясы өздерінің жарнамасын кең көлемде жасағандарымен партиялық орынның біреуіне ие бола алды. Онда да съезде бекітілген партиялық тізім бойынша бірінші тұрған Ә. Байменов одан бас тартты. Ал жеке мандаттардан бірде бір орынға ие бола алмады. Партия басшыларының пайымынша, олар электораттың 40-50 пайызын алған. Сондықтанда қоғамдық коммисия құру мәселесін көтерді.[42]

БАҚ – бұл күш. «КТК» теледидары «Асар» партиясын қолдап, «Ақ жол» партиясын жамандаумен өтті. « 31 канал» «Ақ жол» партиясын қолдап, «Асар» партисының баллдарын төмендетумен уақытын өткіздіртті. «Рахат» теледидарының төрағасы Д. Клебанова «Отан» партиясының мүшесі болғасын «Отан» партиясын жарнамалаумен өтті. «Евразия» теледидары күніне «Отан» партиясын – 45 рет, «Асар» партиясын – 28 рет, «Ақ жол» партиясын – 23 рет көрсеткен.

Енді партиялардың қаражаттарын қарастырып өттейік: «Отан» толығымен әкімшілік апараттың көмегімен билікке жеткен; «Асар» әкімшілік апараттың көмегіне және орта деңгейдегі кәсіпкерлерге сүйеніп, саяси додаға түскен(Нур банк); «АИСТ» блогы ең ірі өндіріс орындарының және ауыл шаруашылығындағы ірі шаруалардың көмегіне жүгінген; «Ақ жол» партиясы ірі олигархиялық топтардың қолдауымен саяси додаға түскен. (Казкоммерц банк)

Тiкелей саяси жарнама дегенiмiз-нақты сайлау науқаны кезiнде жарық көрген материал. Ол заң бойынша рұқсат етiлген, әрi белгiлi нормаларға сүйенiп жазылады. Сайлауға түсiп отырған үмiткер саяси жарнаманың жариялану ақысын өз қалтасынан, не болмаса мемлекеттiк бюджет есебiнен төлейдi. Бұған біз теледидар, газет – журналдардағы үгіт – насихат тарататын деректердің бәрін жатқыздырта аламыз.

Тікелей саяси жарнамаға ең көп көңіл бөлген «Ақ жол», «Асар», «АИСТ», «Отан».

Жанама саяси жарнама дегенiмiз – сайлау науқаны кезiнен тыс уақытта, әрi көбiнесе белгiлi, ықпалды саясаткер, саяси партия, саяси құрылым туралы басылымда жарық көретiн материал.

Кез келген басылымдық материал сияқты оның да жанры алуан түрлi болуы мүмкiн. Мұндай жарнама тарих, саясат, заң, мәдениет, әдебиет және тағы басқа көптеген тақырыпта жазылғанмен, түп негiзiнде-саяси тұлға (немесе партиялық ұйымның) позициясына оқырманның оң сипаттағы көзқарасын туғызу мақсатын көздейдi.

Жанама саяси жарнама тiкелей саяси жарнамаға қарағанда қатты сынға ұшырамайды.

Жанама саяси жарнаманың ұзақ мерзiмдiлiгi-электорат санасында ұран мен идеялардың берiк сiңiсуiне қолайлы фактор.

«Асар», «Отан» партиялары жанама саяси рекламаларды орынды қолданып, «Отан» соның арқасында біраз жетістікке жеткен.

Саяси партиялардың рейтингі

Партия аты	Қыркүек (%)
«Отан»	39,0
« Асар»	8,6
ГПК-АПК	2,0
«Руханият»	0
«Ауыл»	0
ДПК	0,3
ППК	0
«Ак жол»	8,7
КПК –ДВК	0,4
КНПК	0,8

[43]

Ал 2004 жылғы сайлаудағы саяси партиялардың жүргізген кампанияларына келер болсақ, әрине осы жерде қаржыландару мәселесі үлкен орын алады. Осы жерде «ОТАН», «АҚ ЖОЛ», «АСАР» партиялары мен сайлау алдындағы «АИСТ» болыгының сайлау кампанияларын өткізу дәрежесін атап өтуге болады. Бұл саяси партиялардың көпшішіліктің дауысына ие болуына бірқатар себептер бар: ең біріншіден, ол саяси жарнаманың эффективті болуы; екіншіден, халық арасындағы танымалдылығы; үшіншіден, сайлау алдындағы бағдарламалардың ұтымды және мемлкеттегі көптеген мәселелерді қамтыған бағдарламалардың болуы; төртіншіден, лидерлік фактор; бесіншіден, қаржы мәселесі және т.б.

ҚОРЫТЫНДЫ.

Сайлау — елдегi жүргiзiлiп отырған саясаттың айнасы.

Н.А. Назарбаев

Жұмыстың барысында көптеген ғалымдардың бұл мәселе жөніндегі пікірлері мен құқықтық негіздерімен танысып көзделген міндеттер бойынша келесі қорытындыға келуге болады:

Сонымен Қазақстанда көппартиялық даму елдегі партогенез бен партиялық жүйенің жұмыс жасауын айқындайтын тарихи, демографиялық ерекшеліктермен, саяси сипатымен, этномәдениеттік өзіне тән белгілерімен тығыз байланысты екені айдан анық. Мысалы, Қазақстанда күқықгық мемлекеттілік пен азаматтық қогамды калыптастыруда саяси партиялардың ролін түсіну үшін Қазақстан жоғары басшылығы ішкі саясатының саяси партиялар мен қозғалыстарга бейтарап қатынасы және олармен ынтымақгастығы арқылы елдің ұлттық-мемлекеттік мүдделерін жүзеге асыруды нысанаға алғанын білдіретіндігін ерекше атап өту қажет.

1986 жылгы күзден 1989 жылдың басына дейін
(бейресми бірлестіктердің құрылуы, клубтық кұрылымдардың
дамуы);
1989 жылдың басынан 1991 жылдың тамызына дейін
(көпүлттық және бірүлттық партиялардың, қозғалыстардың,
үйымдардың күрылуы);
кезең- 1991 жылғы қыркүйектен 1998 жылға дейін (СОКП-ны тарату, КСРО-ның ыдырауы, тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуы, дифференциацияның өсуі және республика азаматтары саяси белсенділігінің дамуы, партиялар мен қоғамдық бірлестіктерді тіркеу);
1998 жылдан 2002 жылғы шілдеге дейін (ең алдымен
сайлау заңдылықгарының өзгеруіне байланысты партиялық
жүйенің одан әрі дамуы, жаңа қоғамдық-саяси бірлестіктердің
пайда болуы);
2002 жылғы шілдеден бүгінгі күндерге дейін (партия
туралы жаңа заң ережелеріне сәйкес партияларды кайта тіркеу
және жаңа партиялық жүйені қалыптастыру).

Сонымен, 1985-2003 жылдардағы партиялық

қозғалыстардың даму үдерісін талдай отырып, саяси партиялардың көпшілігі құрылу кезеңінен, үгіт сатысынан өтті және дамыған саяси қызмет сатысына аяқ басты деп айқындауға болады.

Ендігі кезде саяси додада жеңіліс тапқан партиялардың қателерін қарастыратын болсақ, «Ауыл» әлеуметтік – демократиялық шаруалар партиясы жеңіліс тапты. Ауыл тұрғындарының саны қазақстандықтардың 42 пайзын құрап отырғандығын ескерсек, онда ауылдықтардың құқы үшін күресетін партияларның мұншалықты аз дауыс алғандығы түсініксіз. Әлде бұған кері әсерін тигізген ауылдағы әдеуметтік жағдай, жұмыссыздық. Ал саяси додада бір боп күрескен Қазақстанның коммунистік партиясы мен қазақстанның демократиялық таңдау партиясыларының оппозициялық блогы өздірінің халық сеніміне ие бола алмағандарын билік тарапынан орын алған заң бұзушылықтардан көреді. Қазақстанның патриоттар партиясы мен «Руханият» партиясы жеңіліс табу себебі – бұлардың халықтың аз ғана бөлігіне, яғни ормалдар сияқты жеке топқа құрылған үміттерінің ақталмауынан деуге болады. Сол сияқты студенттермен заңгерлерге сенім артқан Демократиялық партиясы да көпшілік тарапынан айтарлықтай қолдау таппады. Қазақстанның коммунистік халықтық партиясының кім, не үшін күрескенін түсіну қиын. Оның үстіне табан астынан құрылған партия қаржынысы нашарлау екені ешкімге құпия емес. Сондықтан да аталған партияның жеңіліс тапқаны дау тудырмаса керек. Ең бастысы, «Ақ жол» демократиялық партиясы өздерінің жарнамасын кең көлемде жасағандарымен партиялық орынның біреуіне ие бола алды. Онда да съезде бекітілген партиялық тізім бойынша бірінші тұрған Ә. Байменов одан бас тартты. Ал жеке мандаттардан бірде бір орынға ие бола алмады. Партия басшыларының пайымынша, олар электораттың 40-50 пайызын алған. Сондықтанда қоғамдық коммисия құру мәселесін көтерді.

Демократиялық негізде құрылған саяси жүйе эффективті жұмыс істеуі үшін саяси партиялардың белсенді жұмыс істеуі қажет. Оның бірден – бір нышаны, ол партиялардың институциялану деңгейінің жоғары деңгейде болуы.

Партиялардың көп болғаны қажет, бұл — бiр, екiншi, қазiргi ұзаққа созылған өтпелi кезеңде елдiң саясатқа молынан араласа бастағаны дұрыс! Ел бүгiнгi күнi саясатты түсiнуi керек, саясатпен айналысуы керек, саясатқа ықпал етуi керек. Партияларға бiрiгiуi қажет!

Менiң ойымша, сонымен қатар, қоғамдық қозғалыстардың көбейгенi қажет. Үкiмет қоғам қадағалай алатын, басқара алатын, жұмысын тексере алатын ұйымдар құрылу керек. Сонда ғана, демократия институттары Қазақстанда дами алады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

МОНОГРАФИЯЛАР:

1.«Сравнительный анализ партийного аспекта парламента» Машан М.С.

«Парламент Казахстана» Абдильдин С.А.
«Партия мен халықтың ұлы ерлігі » Алдамжумаков.

«Политические партии Казахстана» Дьяченко С.

«Динамика партийной системы Казахстана» Бабакумаров
«Политические партии Р.К.» Морозов А.А.
«Партийная система Казахстана» Машан М.С.
7. Шварценберг Р. «Политическая социология» М.1996 г.
8. Назарбаев Н.Ә. «Сындарлы он жыл»Алматы, 2003
Евдокимов В. Б. «Партии в по литической системе
буржуазного общества» Свердловск, 1990
10. Острогорский М. «Демократия и политические партии» М. 1997
11. Тасмагамбетов И.Н. «Социальная политика и
политическая трансформация»Алматы, 1997
12. Сейдуманов С. «Феномен многопартийности в
Казахстане»Алматы, 1997
Абдыгалиев Б. «Политические партии и общественные
организации Казахстана» Алматы, 1994
14. Султанов К. «Во имя будущего»Алматы, 1995
15. Дьяченко С.А. «Партогенез в Казахстане: состояние,
Республики Казахстан» Алматы 1997
Курганская В.Д., Дунаев В.Ю. «Казахстанская модель
межэтнической интеграции» Алматы, 2002

ОҚҰЛЫҚТАР:

Иманбекова Б.И. «Партиялар, партиялық жүйе тарихы
және қазіргі кезең»Алматы, 2001.

18.Жамбулов Д. «Саясаттану» Алматы, 1995.

19.Гаджиев «Введение в политологию» М., 1995.

РЕСМИ ҚҰЖАТТАР:

20.Конституция Р.К. 1993 год

21.Конституция Р.К. 1995 год

22.Закон о партиях 1996 года

23.Закон о партиях 2002 года

24.Закон о выборах Р.К. 1993 года

25.Закон о выборах Р.К. 2001 года

МАҚАЛАЛАР:

26. «Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы
Заңы» //Егемен Қазақстан.-2002.- 19 шілде.
27. Фарукшин М.Х., Юртаев А.Н.» Некоторые проблемы и
противоречия становления многопартийности в СССР»
//Советское государство и право,- 1991.- № 10.
28. Байдельдинов Л.А. «Проблема партийности в
современной политической ситуации в Республике Казахстан».

27 апреля 1998 г. Алматы: ПНЕК. КИСИ, 1998.

29. Санистебан Л.С. «Основы политической науки.» М.,
30. Шмачкова Т.В. « Мир политических партий» //Полис.-
— № 1-2.
31. Машан М.С. «Партийная система Казахстана» //Саясат.-
-№ 2.
32. Бижанов А.Х. «Наш девиз — единство народа Казахстана»
// Дәуір — Время,- 1995.-28 тамыз.
33. «Объединимся ради мира, прогресса и процветания
Казахстана: Обращение 34-х граждан республики к народу
Казахстана» // Экспресс К.- 1992.-30 сентября.
34. «Қазақстан халық бірлігі» Одағының Жаргысы мен
Бағдарламасы: Алматы, 1993.
35. «Стенограмма I пленума Политического Совета СНЕК
22 октября 1994» / Материалы архива ПНЕК.-Алматы.
36. «О некоторых вопросах взаимодействия партийной
фракции в Парламенте Республики Казахстан с руководящими
органами и Центральным аппаратом партии» // Республикалық
«Отан» (Отчизна) партиясының Ақпараттық бюллетені.- 2000.-
№ 1.
37. «Ведомости съезда народных депутатов СССР и
Верховного Совета СССР»1990 № 42
Л. Кармазина, С. Сейдуманов «Справочник»Алматы,2000
39. Казахская ССР. «Закон. 0 общественных объединениях
Казахской ССР».- Алматы, 1991.
«Алматы қаласындағы 1986 жылғы 17-18 желтоқсаңдағы
оқиғаларға байланысты жағдайларды бақылау жөніндегі Қазак
ССР Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының
қорытындылары мен ұсыныстары» //Социалистік Қазақстан.-
1990.-28 қырқүйек.
41. Байқадамов Б. «Партии поколений — партии власти» //
Казахстанская правда.- 1995.- 12 июля.
42. Ертысбаев Е. «Партии возникают как реакция на
социальные противоречия» //Панорама.-1996.-февраль.-№ 4.
43. Сартаев Р.С. «Партогенез в переходном казахстанском
обществе» //Восток-Запад: диалог культур: Доклады и
выступления участников на II международном симпозиуме в
Алматы, 24-26 октября 1995 г.-Алматы, 1996.
44. Бабакумаров Е., Булуктаев Ю., Кшербаев К. «Казахстан
сегодня: мир политических партий»Алматы 1995
«Қазақстан Республикасының қоғамдық бірлестіктер
туралы» Заңының ресми мәтіні.-Алматы, 1996.
46. Исаков Т.А. «Легализация политических партий в
Республике Казахстан» //Саясат,-1997, № 9
47. Машан М.С.   «Принятая   в   Казахстане   мажоритарная
система    выборов    без    института    партийных    списков   не
способствует   формированию    сильных   политических   партий»
//Панорама.-1995.-октябръ.- № 40.
48. «Политические партии и общественные движения
современного Казахстана» Справочник /Составители: Б.Г. Аяган, С.З. Баймагамбетов и др.-Алматы, 1994.-Вып.1; Вып.2
49. Назарбаев Н.А. «О положении в стране и основных
направлениях внутренней и внешней политики: Демократизация
общества, экономическая и политическая реформа в новом
столетии. Послание Президента Республики Казахстан народу
Казахстана» // Казахстанская правда.- 1999.-1 октября.
50. Абраменко Т. «Парламентарии, представители партий и
общественных объединений провели «круглый стол» по
вопросам налаживания диалога между властью и обществом»
//Панорама.-1996.-ноябрь.-№ 46.
51. «Интеллигенцияның адамгершілік және саяси талдауы»
Президент Н.Ә. Назарбаевтың сөйлеген сөзі //Егемен
Қазақстан.- 1998.-18 наурыз.
52. «»Ак жол» будет прирастать Народным конгрессом»
//Эпоха.-2002.-13 декабря.
53. «Политическая доктрина общественного объединения и
«Республиканская политическая партия «Отан»» Алматы, 2001
«Работа над ошибками»//Континент.2004 – 13 қыркүйек
55. «Политический метаморфоз»//Континент. 2004 – 26 октября
56. «Золотые дни»//Континент. 2004 – 26 сентебря
57. «Партиялар жеңілісі: себебі мен салдары»//Егемен Қазақстан. 2004 – 1 қазан
58. «Отчет центральной избирательной коммисии»// 2004 – сентябрь.

ЭНЦИКЛОПЕДИЛАР:

Казахстанская политологическая энциклопедия. Алматы,1999 ж
Политологическая энциклопедия. М.:1995ж.
Энциклопедия Керилла и Мифодия. М.:1999ж.

СІЛТЕМЕЛЕР:

Иманбекова Б.И. Партиялар, партиялық жүйе тарихы
және қазіргі кезең: Оку туралы.- Алматы, 2001.- 40 б.
Шварценберг Р. Политическая социология /Пер.с фр.-
М.Д992.-Ч.З.-С.7-8.
Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы
Заңы //Егемен Қазақстан.-2002.- 19 шілде.
Фарукшин М.Х., Юртаев А.Н. Некоторые проблемы и
противоречия становления многопартийности в СССР
//Советское государство и право,- 1991.- № 10.- С. 83.
Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.- Алматы, 2003.- С.
Байдельдинов Л.А. Проблема партийности в
современной политической ситуации в Республике Казахстан.
Государство и политические партии: история и современность:
мат. респ. научно-практическая конференция, 27 апреля 1998 г.
Алматы: ПНЕК. КИСИ, 1998.- С. 59.
Санистебан Л.С. Основы политической науки.- М.,
1992.- С. 68-70.

Евд окимов В. Б. Партии в по литической системе
буржуазного общества,- Свердловск, 1990.- С. 12-13.

Шмачкова Т.В. Мир политических партий //Полис.-
1992.- № 1-2.- С. 28-29.
Острогорский М. Демократия и политические партии.
М.: РОССПЭН, 1997.- 640 с.
Тасмагамбетов И.Н. Социальная политика и
политическая трансформация.-Алматы, 1997.- С. 163-200.
Сейдуманов С. Феномен многопартийности в
Казахстане.-Алматы, 1997.- С. 120
Машан М.С. Партийная система Казахстана //Саясат.-
1999.-№ 2.
Абдыгалиев Б. Политические партии и общественные
организации Казахстана.- Алматы, 1994.- С. 81-82.
Бижанов А.Х. Наш девиз — единство народа Казахстана
// Дәуір — Время,- 1995.-28 тамыз.
Объединимся ради мира, прогресса и процветания
Казахстана: Обращение 34-х граждан республики к народу
Казахстана // Экспресс К.- 1992.-30 сентября.
«Қазақстан халық бірлігі» Одағының Жаргысы мен
Бағдарламасы: Алматы, 1993.- 40-42 бб.
Стенограмма I пленума Политического Совета СНЕК
22 октября 1994 / Материалы архива ПНЕК.-Алматы.- С. 33.
О некоторых вопросах взаимодействия партийной
фракции в Парламенте Республики Казахстан с руководящими
органами и Центральным аппаратом партии // Республикалық
«Отан» (Отчизна) партиясының Ақпараттық бюллетені.- 2000.-
№ 1.- С. 35-37.
Ведомости съезда народных депутатов СССР и
Верховного Совета СССР.-1990.- № 42.-С. 839.
Политические партии Казахстана. 2000.-С. Дьяченко,
Л. Кармазина, С. Сейдуманов:Справочник.-Алматы,2000.-С. 291.
Казахская ССР. Закон. 06 общественных объединениях
Казахской ССР.- Алматы, 1991.
Алматы қаласындағы 1986 жылғы 17-18 желтоқсаңдағы
оқиғаларға байланысты жағдайларды бақылау жөніндегі Қазак
ССР Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының
қорытындылары мен үсыныстары //Социалистік Қазақстан.-
-28 қырқүйек.
Султанов К. Во имя будущего.-Алматы, 1995.-С.4.
Дьяченко С.А. Партогенез в Казахстане: состояние,
проблемы и перспективы.- Алматы: КИСИ при Президенте
Республики Казахстан, 1997.- С. 111.
Байқадамов Б. Партии поколений — партии власти //
Казахстанская правда.- 1995.- 12 июля.
Ертысбаев Е. Партии возникают как реакция на
социальные противоречия //Панорама.-1996.-февраль.-№ 4.
Сартаев Р.С. Партогенез в переходном казахстанском
обществе //Восток-Запад: диалог культур: Доклады и
выступления участников на II международном симпозиуме в
Алматы, 24-26 октября 1995 г.-Алматы, 1996.-С. 87-93.
Бабакумаров Е., Булуктаев Ю., Кшербаев К. Казахстан
сегодня: мир политических партий.-Алматы: ИРК, 1995.-С.59-60.

Қазақстан Республикасы. Заң. Қоғамдық бірлестіктер
туралы. Заңының ресми мәтіні.-Алматы, 1996.

Исаков Т.А. Легализация политических партий в
Республике Казахстан //Саясат,-1997, № 9.-С.65
Машан М.С.   Принятая   в   Казахстане   мажоритарная
система    выборов    без    института    партийных    списков    не
способствует   формированию    сильных   политических   партий
//Панорама.-1995.-октябръ.- № 40.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (Негізгі
заң).-Алматы: Ресми басылым, 1995.
Политические партии и общественные движения
современного Казахстана: Справочник /Составители: Б.Г. Аяган, С.З. Баймагамбетов и др.-Алматы, 1994.-Вып.1.-С.80; Вып.2-С.24.
Назарбаев Н.А. О положении в стране и основных
направлениях внутренней и внешней политики: Демократизация
общества, экономическая и политическая реформа в новом
столетии. Послание Президента Республики Казахстан народу
Казахстана // Казахстанская правда.- 1999.-1 октября.
Абраменко Т. Парламентарии, представители партий и
общественных объединений провели «круглый стол» по
вопросам налаживания диалога между властью и обществом
//Панорама.-1996.-ноябрь.-№ 46.
Курганская В.Д., Дунаев В.Ю. Казахстанская модель
межэтнической интеграции — Алматы: Центр гуманитарных
исследований, 2002.- С. 399.
Интеллигенцияның адамгершілік және саяси талдауы.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың сөйлеген сөзі //Егемен
Қазақстан.- 1998.-18 наурыз.
«Ак жол» будет прирастать Народным конгрессом.
//Эпоха.-2002.-13 декабря.
Политическая доктрина общественного объединения и
«Республиканская политическая партия «Отан» (Отчизна).-
Алматы, 2001.-С.11.

39.Работа над ошибками.

//Континент.2004 – 13 қыркүйек

Политический метаморфоз.
//Континент. 2004 – 26 октября
Золотые дни.
//Континент. 2004 – 26 сентебря

42.Партиялар жеңілісі: себебі мен салдары.

//Егемен Қазақстан. 2004 – 1 қазан

Отчет центральной избирательной коммисии.

// 2004 – сентябрь.

Офис Wildberries в Москве подвергся вооружённому нападению

Россия ударила по Сумам. Город остался без…

Два студента из Индии найдены мертвыми в…

Русский мужчина обратился к Юлии Навальной и…

Путин обращался к шаманам за благословением на…

В Алматы автобус упал с моста

Трамп не пойдет на второй раунд дебатов…

США выделят Украине пакет помощи более чем…

Трамп готов решить украинский кризис до своей…

Эрдоган призвал мусульман объединиться против Израиля

Дипломдық жұмыс: Парламенттік сайлаудағы саяси партиялардың белсенділігі

«Ак жол»

Арестованы 11 подозреваемых по делу о секс-рабстве школьницы в Кызылорде

В Актобе 92-летняя мать-героиня из Актобе подала в суд на своих 9 детей

Народный штаб за АЭС встретился с нефтяниками Атырау

В Алматинской области кондуктор выпала из автобуса на полном ходу и погибла

В России готовят новые учебники казахского языка и литературы

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты