Дипломдық жұмыс: Пирозалин мен оксазолиннің туындыларын синтездеу

ДӘЙЕКТЕМЕ

Диплом жұмысының көлемі 50 машинаға басқан кіріспеден үш бөлімнен тұрады, 87 әдебиет туындысы пайдаланылған, 9 кесте мен 4 сурет бар.

Бірінші бөлімде γ-пиперидондарының органикалық синтезі және Кляйзена-Шмидта реакциясы келтірілген, гидрозондардың құрылысы және олардың ісік ауруына қарсы активтілігі келтірілген.

Екінші бөлімде тәжірибе қорытынды талқыланып, алынған заттардың құрамы мен құрылысы, физико-химиялық және спектрлік әдістермен дәлелденген 1-метил-3,5-дифуруфурилиденпиперидин-4-оннің негізінде гидрозон және пиразолин қосылыстары синтезделген.

Үшінші бөлімде тәжірибе жүргізу әдісі келтірілген және пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

Қосымша материалдар ретінде синтезді жүргізу қолданылған негізгі аспаптардың үлгісі көркемделген.

АННОТАЦИЯ

Дипломная работа обьемом 50 страниц машинописного текста состоит из введения, заключения, списки использованный литературы, включающего 87 наименований, из девять таблиц и четрый рисунков.

В первой главе приведен оброз γ-пиперидона в органическом синтезе и раекции Кляйзена-Шмидта  на основе пиперидона и фурфуроа, а также строение  гидрозона и их противоопухолевая активность.

Во второй главе содержит обсуждение результатов собственных исследований по синтезу, химическим превращениям. Приведен синтез гидрозона и пиразолинов на основе 1-метил-3,5-дифуруфурилиденпиперидин-4-она и выводы.

Третья глава включает описание проведенных экспериментов, а также список использованной литературы.

В приложении приведены основные приборы, используемые при выполнении синтеза.

                                       SUMMARY

The degree work of 50 typewritten pages consists of introduction, four chapters, conclusion, list of used literature, including 87 names, nine tables and 4 figures.

In the first chater the review about γ-piperi done in organic synthesis and reaction of Klaizen-Schmidt based on piper done and furfural as well as hydrazine structure and their antitumor activity is shown

The second chaper contains discussion of research on synthesis and chemical transformations.The synthesis of hydrazone and pyrazoline based on 1-methil-3,5-difuryledene-piperiden-4-one is given.

The third chapter includes the description of expirements, and conclusion, and the eist of the used literature.

 The basic devices in the synthesis perfor mance are listed at the end of the work.

 

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………….3

 

І БӨЛІМ. ӘДЕБИЕТТТІК ШОЛУ

ОРГАНИКАЛЫҚ СИНТЕЗДЕГІ ГАММА-ПИПЕРИДОНДАР

І.1. Гамма – пиперидонді синтездеу әдістері…………………………………….4

І.2. Фурфурол негізіндегі Кляйзена-Шмидт реакциясы………………….7

1.3. Гидрозация және гидрозондағы азот атомының

валенттік күйі………………………………………………………………………………….12

1.4. Молекулалық орбиталь әдісімен гидразон молекулаларының арасындағы байланыс түрлерін анықтау……………………………………..18

1.5.  Ісікке  қарсы белсенділігі бар дәрілер………………………………………21

1.6. Өсімдіктердің өсуін реттеуші дәрілер ретінде қолданылуы……..26

 

ІІ БӨЛІМ. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН НӘТИЖЕЛЕРІ

ІІ.1. Бастапқы және аралық өнімдердің синтезі …………………………….29

ІІ.2.1-метил-3,5-дифурфурилиден-4-онның туындыларының құрылысы мен құрамын зерттеп  және синтездеу………………………….30

ІІ. 3. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-онның қатысында

пиразолинді,  гидрозонды синтездеу…………………………………………....…36

 

ІІІ БӨЛІМ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ

ІІІ.1. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-нің алынуы……….41

ІІІ.2. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-онның

туындылары …………………………………………………………………………………..43

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………..44

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДІБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………….45

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Өзектілігі: Физиологиялық белсенділігі жоғары, спектрі үлкен токсикалығы төмен, денсаулық саласында және ауыл шарушылығына қажеттілігін қанағаттандыратын, ауыл шарушылық өнімдерін қорғайтын және сапалы көп өнім алу үшін жаңа қосылыстарды синтездеу.

Негізінен азоты бар органикалық қосылыстар әртүрлі дәрілік заттарында қолданады. Ал азотты гетероциклді қосылыстардың маңызы жоғары дәрілік заттарда және ауыл шаруышылық өнімдерін бірқалыпты ұстауды қамтамасыз етеді. Мысалы, 1,2,5-триметил-4-фенилпиперидин-4-ол эфирі отандық өндірісте қолданады, ал жаңа түрлерін Аль-Фараби атындағы

Қазақ мемлекеттік университетінің член-корреспанденті А.Ш.Шарифкановтің бастамасымен медицинада жаңа түрлері жасауда

2,5-диметилпиперидин – 4 -ол, азотты бензойды эфир араласқан АН РК институтында 1-н-амил – 2 -метилдекагидрохинолин-4-ол бензойда алуды; ал осы института никазан, акпинол және фосфинолды тиімді синтездеп пиперидин мен пиперидин-4-онның туындыларын алған.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Бұл жұмыстың мақсаты потенциалды биологиялық белсенді затты  Кляйзен–Шмидт реакциясы бойынша фурфуролмен 4-пиперидонды конденсация негізінде азотты гетероциклді қосылыстарды синтезі болып табылады. Осы алынған жаңа қосылыстарды стереохимиялық синтезде реакциялануын қолданып ары қарай кеңейту.

α – жағдайдағы фурфурилиденді ауыстырушылар мен олардың туындыларын тұратын гамма-пиперидондының препаративті синтездеп алу әдісінде жасалынды.

Зерттеу объектісі: 1-метил-пиперидин-4-он , фурфурол .

Зерттеу пәні: Биологиялық активті заттарды органикалық заттарды синтездеу.

Жұмыстың жаңашылдығы: Пироксазалин мен гидразонды синтездеп алу арқылы ауыл шарушылығы мен денсаулық саласында әртүрлі қолданысқа ие.

Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: Өсімдіктердің өсуі реттеуші дәрі ретінде және ісік ауруының алдын алуда маңызды рөл ойнайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І БӨЛІМ. ӘДЕБИЕТТТІК ШОЛУ

ОРГАНИКАЛЫҚ СИНТЕЗДЕГІ ГАММА-ПИПЕРИДОНДАР

 

І.1. Гамма – пиперидонді синтездеу әдістері

 

 Карбонильді қоспалардың аммиакпен конденсациясы немесе біріншілік аминдермен реакция жүргізгенде: ацетонның аммиакпен (триацетонмин алу); диацетонамминнің кетондармен; ацетридикарбон қышқылы эфирінің альдегидтермен, кетон немесе эфиро-кетоқышқылдар альдегидтермен немесе біріншілік аминдернің дивинилкетондар аммиакпен немесе біріншілік аминдермен; дивинилкетондар аммиакпен немесе біріншілік аминдер түзіледі [1-5].

2-циннаоилоксираннан гамма пиперидиндерді ашу және біріншілік аминдерді алкенил-диэтиламиноэтилкетондардан, метиламиндер алу, сонымен бірге диацетонды спирттен алынуы айтылған соңғы әдіске сәйкес келеді. Көрсетілген әдіспен бірінші гамма-пиперидон-2,2,6,6-тетраметилпиперидон-4 [5-7]:

 

және тізбектегі әртүрлі орынбасумен көптеген гамма-пиперидондар түрінде жүргізіледі.

 

Берілген жұмыс біріншілік алифатты аминдерді акрилонитрилмен және метилакрилпен катализатор қатысында сатылап реакцияны жүргізуге болады[8,9]. Бұл екі реакцияның өнімі β-карбометоксипропил болатын , β-карбометоксиэтил (алкил) алкагил (аминдер (ІІІ) бұлар циклдену жолымен 1-алкил-3-метил-пиперидон-4 (ІV) [10,11] айналады, олардың негізінде жоғары белсенді аналгетиктер мен анестетиктер) айналып алынады [12,13].

 

 

 

 

 

 

 

Гамма-пиперидондар химиясының дамуына үлкен еңбек сіңірген И.Н.Назаров және оның қызметкерлері еңбегі мол  болған. Вининилацетиленің кетонмен конденсациясы және дегидратциялануы мұнда винилацетил спирттері дивинилацетиленнің көмірсутектеріне дейін түзіледі, одан кейінгі түзілген дивинилкетондардың гидратациясы жай және қол жетімді әдістермен синтез жолы пайдаланылған.

 

Назаровтың жұмысына дейін дивинилкетондардан тек форон және дибензальацетон гамма-пиперидондардың синтезі пайдаланылған. Назарованың әдісі арқылы гамма-пиперидон алу жолын біршама жеңілдетті. Сол себептен бұл әдісті өндіріс орындарында алады(1,2,5 –триметилпиперидон -4) [14].  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Фурфурол негізіндегі Кляйзена-Шмидт реакциясы

 

Карбонилді топтағы альдегидтер мен кетондардың молекулалары реакцияға жоғарғы сатыда жүреді. Көміртегіге қарағанда оттектегінің электртерістілігі жоғары болғандықтан оттегі атомының электронды тығыздығы көміртегі атомына қарағанда төмен, яғни карбонилдің қос байланысы поляризацияланғанда дипол момент 2.7- дей болады. Карбонилдегі көміртек электрофильді қасиетке ие болғандықтан ол электрофильді реагентерге әсер етеді. Карбонилді топ молекулалары электронды тығыздықтың ығысуын тудырады. Осыған байланысты карбонилдің әсері кабонил тобындағы атомдарымен еріксіз әсерлескенінен          (α — жағдайды). Көмірсутек тізбегінің бұзылуына әкеп соқтырады. Содан  циклды кетонның реакцияласуын жоғарлатады. Кетондардың конденсациясында байланыстың болуы белсенді метил тобының болуы Квенагеля реакция деп атайды [15]. Бұл реакициялар белгілі Перкин реакциясының модификациясы болып табылады және де осыған ұқсас механизімдерге ие. Осыған негізделе метил тобындағы протондары үгітіледі, ал түзілген карбонион альдегидтің карбонил тобымен төмендегі схема бойынша әрекеттеседі:

 

 

 

 

 

Ароматты альдегидті реакция конденсациясы көп жағдайда алифатты альдегид кетондар реакцияларына сәйкес келеді. Катализатордың негізгі өнімі қолданған жағдайда алифатты альдегидтен альдолді тип конденсация өнімін бөліп алу мүмкіншілігі бар, егерде ароматты альдегидді α,β-жағдайдағы карбонил қосылысында дегидратция жүреді. Дегидратция негізінде катализдену енолат-анион арқылы жүреді.

 

Альдольды конденсация соңына дейін  жүріп дегидратацияға ұшырайды, бұл процесс ароматты  α,β-жағдайдағы карбонилді қосылыстар синтездеуде қолданылады және Кляйзена-Шмидта реакциясы түрінде белгілі [16].

Осыған ароматтың шеңберіндегі альдегид электронноакцепторлі топтарға оң әсерін тигізеді.

α,β – жағдайдағы альдегидтер немесе кетондар карбонилді  топтарға  ие β-көміртегі атомындағы орынбасуды транстық орналасуда қамтамасыз етеді. Стереоселективтілік конформациядағы (В) енолят дегидратация жағдайында анықтайды, енолят-анионы және β-орынбасуы мен шектелген жағдайда стериялық әрекеттеседі [17]. Фурфуролдың конденсациялық реакциясы әртүрлі фурилді қосылысы бар қосылыстарды синтездеуге толық мүмкіндігі арқылы болады. Фурфуролдың химиялық барлық гомологтары және ядро туындысында орналасуы фуран-3-альдегидіне байланысты.

Фурфуролдың құрылысына байланысты альдегид тобы мен фуронның ядросы химиялық қасиеттері бойынша ұқсас болады. Карбонил тобының болуы фуронның цикліне әсері зор.

Ароматты ядрода фурфурол  реакциясын жүруі анық көрінеді, осы байланыс фурфурол ядросымен қос байланысқандардың  оттегі атомының реакцияға түсу қабілеттілігін төмендетеді. Альдегид секілді фурфурол осы класқа  сәйкес реакцияға тән қасиетке ие және бензойальдегидке және де басқа да ароматты альдегидтертердің ұқсастығы көп. Сутегі атомы жоқ        α-атомды  көміртегі альдегидтері тиісті спирттерге және спирттік ерітіндісі бар негіздермен және карбон қышқылымен әсерлеседі.

 

2R – CHO  R – COO ^— + R – CH₂OH

 

Бұл реакцияға ароматты және гетероцикл қатарындағы альдегидтер осы реакцияға түседі.

Альдегид тобы фурфурол 3-іншілік көміртек атомымен байланысты, фурфуролдың реакцияға түсу қабілеті альдегидтерге тән.

 

 

Фуронның конденсация әсерінен белсенді метил тобы бар                       2,5-диальдегидті қосылыстары жайлы Г.Ф.Терещенко, Г.Н.Колдобский, Л.И.Батилом [18] өз еңбектерінде айтқан.  Альдегитер мен кетондар кротондық типте конденсация процесі жүреді, мысалы, ацетоальдегид (5) және циклогексан (6).

 

 

Әсерінен изомайальдегиді альдольді тығыздалған өнімдер түзеді. Мұнда конденсацияланатын сулы сілтілер мен аминдердің орыны көбірек болады.  Белгілі әртүрлі синтездің әсерінде фурфурол мен кетондар  кротондық конденсациялануы арқылы алады [19,20].

Фурфуролды кетонның  артық мөлшерінің қатысында алғаш рет Костанецкий мен Подрайский алған.  Дикетонды конденсация қатысында алғанда  2 молекулалы циклогександы (7) түзіледі. Фурфуилиденбициклогексан (8) фуролды түзіліп, содан кейін трициклді кетон түзіледі (9) [21].

 

 

 

Ал екі молекуладан монофурфуральциклогексан (10) түзеледі.

Осы тип бойынша фурфурилиденфурфуральциклогексан алынады (11).

 

Тәжірибеде циклогексан ароматты альдегидтермен конденсацияланғанда альдольді-кротонды тығыздалған өнім шығады. Гетероциклді қосылыстары құрамында белсенді метил топтарынан түратын оның ішінде                            α-пиколиметилодиді бар бұл қосылыстардан фурфуролмен конденсациялану арқылы алады.

А.А.Пономарев пен оның қызметкерлері [19,20] көрсеткендей, фуранда  конденсациялану нәтижесінде ди- , три- және поли- еноді кетондар спиртті ортаның әсерінен (10 % күйдіргіш натр) шығымсыз өнім алды.

Жұмыстардың [23] нәтижесінде  фурфуролдың цилогексан мен конденсациялану арқылы алынатын өнім метилциклогександар және басқа алициклді кетондар болып саналады.

 

 

 

 

 

 

Осыдан қатысты конденсациялану қазіргі уақытта синтездеу арқылы фуранның альдегидпен кетондар қанықпаған алуға болады.

Осы конденсация әсерінен жай ғана жақсы өнім алынады.

Сондықтан конденсациялануда кең түрде қолданысқа ие зат мыналар: күйдіргіш натр, күйдіргіш калий және сол сияқтылар, көбіне полиенді альдегидтерді синтездегенде, пиперидин және алифатты аминдер [21,22,23]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Гидрозация және гидрозондағы азот атомының валенттік күйі

 

Гидразондардың өзіне тән физикалық химиялық қасиеттерін молекуладағы 2 химиялық байланысы арқылы анықталады; бірақ қос азотта азот атомдарының әртүрлі құрылымы және 2 байланысты сутегі тән.

Қалыпты жағдайда азот атомның (1s²2s²2p³) ішкі қабатында 2 электрон және сыртқы қабатында 5 электрон ба. Осы  элементті  2 периодтағы элементтер сияқты 4 атом орбиталдері химиялық байланыс түзуіне, кезінде қатысады. Бірақта 3 электроны жұптаспауы себептен төртінші орбиталь 2 электроны жұптасақан спин түрінде болады.  Егер сутектің 4 валентті орбитальі жұптаспаған электрон түрінде болса онда олқалыпты жағдайда 4 координациялық қосылыс түзеді. Яғни азоттың 4 координаталық қосылысы түзілуі үшін оң зарядты реагенттер әрекеттесуі керек, содан катион түзіледі [24].

Азот атомдарын анықтау кезінде (бірнеше жолдары) анықталмаған қос электронда жұптасуға қатысып ол кулондық немесе кеңістіктікте қиындық туғызады, спектрлік арқылы жүреді іс-жүзінде практикада айтылған. Бірақта бұл қазіргі заманғы әдістер ашылған және ашылмаған заттардың есептеуге мүмкіндік бермейді.

Льюсиялық кесте де электрондық қосылулар барынша қайта көп жабу принципінде, гидрозатциялану туралы және валентті күй жағдайын түсіну, формальді суреттеуде және валентті бұрыштардың органикалық қосылыстардың тәуелділігінен гидрозондардың түзілуінен толықтай мәліметтен қарағанда теорияға жуықтайды. π-электронға қарағанда δ-оствалық молекулалары екі орталық орбиталдарды жұптасу күштерінің өсуінен тең гидридтелген орбиталь түзіледі. Осы әдістерді негізге ала отырып азот атомының валенттік күй жағдайын түсіндіріп және азоттың гидразондағы валенттік күйін ашып көрсетейік.

 Бөлшектелген атомның валентті күй-жағдайдағы  орында бола алмайды. Ван Флектің валенттік күйдегі атом молекуласын анықтамасымен [25,26] валенттік күй-жағдайы молекуладағы атом бос атом негізгі күй жағдайынан стационарлық қоздырылған күй-жағдайларына қарағанда қайсысының энегриясы атомдық  спектрлердің зерттеу энегиясын негізгінде айқындалады деген.

Электронды атомның құрылысы негізгінде атомдар құрылысынан айырмашылығы бар.  Бірақта валентті күй жағдайы – бос атомның стационарлы күй жағдайда оның орташа күйін алып, оны молекуланың атомымен қосылысықандайқылып қосылады[25]. Валентті күй жағдайын түсіндіру үшін гидридтелген орбиталь ұғымын қолдану қолайлы[24]. Әрбір гибридтелген орбиталь сияқты валенттік күйідегі түзілген атомдық орбиальдер 2s және 2р комбинациялы түзі сызық түзеді. Sp² – гибридтік күй кезіндегі қиысулардан 3 эквиваленттік валентті орбиальдар (тап осы гибридтен тригональды деп атаса, орбиальді tr символымен белгіледі) және р-орбиаль гибридті емесі бар. Sp² – гибридтелуін түсіндіру үшін атомдық базисті қарастырамыз:

Sp³ – гибридтік 4 валентті орбиальдері өзара 109°28^/ валенттік бұрышты түзіп, атомның өзгеруінен мынадай базиске өзгереді.

 

 

NH₃ аммиак күйдегі атомның гибридтенуін қарастырып көрейік. Эксперименттік есеп бойынша НNH – тің бұрышы 106°48^/ шамада және сутектің барлық атомдары эквиваленттік көрсетеді [24]. Сутегі атомдары эквиваленттік екені ортаңғы байланыстардың әрбір байланысы N-H азот гибридтік орбитасымен және сутегі атомы 1 s – орбитасымен қосылғанда керек.  Үш эквивалентті орбиталь түзу үшін 106^о48^/ көрсеткен бұрыштарды өзгерту үшін мынадай атомды базиске  өзгертеміз.

 

t₁  = 0.474s + 0.1816 p_x – 0.303 p_z

t₂  = 0.474s + 0.408 p_x +0.707 p_y – 0.303 p_z

t₂  = 0.474s + 0.408 p_x +0.707 p_y – 0.303 p_z

t₄  = 0.572s – 0.820 p_z

 

Эквиалентті t₁, t₂, t₃  валентті орбитальдары 3 сутек атомымен байланысса, ал t₄  валентті орбиалі бөлінбейтін жұп түзеді. Бөлінбейтін жұп sp³ – гибридіне қарағанда s –ға ұқсас келеді. Валенттік бұрыштарды аралықтарындағы байланыстарды бейорганикалық гибридтертену жағдайымен түсіндіруге болады. Бірақта диогональді (sр), тригональді (sр²); тетрагонольді (sр³) гибридтену басқа гибридтік жағдайға қарағанда қолайлылығы аз.

 

Кесте № 1

Н, С, N атомдарының валенттік күйінің

потенциялық ионизация І_m , электронға жақындық Е_m, электртерістілік Х_m және жұтылу энергиясы Р_m

 

Атом	Валенттік күйі	Орбиталь	Іm	Еm	Хm	Рm
Н   С               N	s   sррр   dі dіππ   trtrtrπ   tеtеtеtе   s2ррр sр2рр   dі2 dіππ   dі dіπ2 π   tr2 trtrπ   trtrtrπ2 tе2 tеtеtе	S   s р σ π σ π σ   р s р σ π σ π σ π σ σ	13,60   21,01 11,27 17,42 11,19 15,62 11,16 14,61   13,94 26,92 14,42 23,91 14,18 22,10 14,11 20,60 14,12 19,72 18,93	0,75   8,91 0,34 3,34 0,10 1,95 0,03 1,34   0,84 14,05 2,54 7,45 1,66 6,84 2,14 5,14 1,78 4,92 4,15	2,21   4,84 1,75 3,29 1,69 2,75 1,68 2,48   2,28 6,70 2,65 5,07 2,46 4,67 2,53 4,13 2,47 3,94 3,68	8,479   7,193   6,764   6,549   1,082 14,292   7,687   12,867   9,255   12,392 9,920

 

Әдеттегі атомдық орбиталар χ_m  белгілейді, ал гибридттік – арқылы t_μ  сол уақытта атомдық негіздің өзгертуі сондай будандық болады:

 

 

Qμ_m – өзгерген түрі матрицада қолданады.

Егер көміртек оқталмаған атомына арналған гибридтері әрбір күй-жағдайында теңдеу валентті күй-жағайы талапқа сай болса онда азот атомында валентті күй-жағдайлар бірнеше гибридтенуі әдеттегідей болады. Олар валенттік орбитальдары теңдеумен өзара өзгешелеу болады, тек бөлінбейтін жұп сияқты қарастырамыз. Хинза және Джаффердің жұмыстарында жүйелі есептеулердің нәтижесінде атомдардың әртүрлі валенттік күйін қарастырған [25]. Автор ионданудың потенциялуын І_m, электронға ұқсастығын Е_m, валенттік орбиталінің электртерістілігін Х_m (әртүрлі шкалада), ең алдымен түзілу жайылу энергиясын Р_m валенттік күй жағдайға сай етіп есептелген. 

Ионданудың потенциялын және электронды ұқсастықтарды атомдарыдың екі бөлек энергиясы ретінде қарастырылған, мысалы, азоттың конференциясы және N⁺ немесе N^— иондарды конференциясы сияқты. Осымен ионданудың потенциялы валенттік күйдегі N(1s² , tr tr tr² π) азот орбиталі теңестіріледі.

 

І_(σ) =Е_N(1s² , tr tr tr² π) — Е_N+(1s² , tr tr tr² π)

І_(σ) =Е_N(1s² , tr tr tr² π) — Е_N-(1s² , tr tr tr² π)

 

1 кестедегі І_m, Е_m, Х_m, Р_m өлшемдері Милликеннің формуласында Полинг шкаласында Н, С және N атомдары үшін есептелген:

 

 

Азот атомының валенттік күй-жағдайын қарастырғанда гидразонтық топтардың теория бойынша жоғарғы дәрежелі валенттік күйін қолданады.

Азот атомының  sp²–гибридтік электрондық конфигурациясы                N₂ (tr² ,tr , tr π) болады . Толық емес азот атомының жұптары тригонольді орбиатльдері             р-орбитальдарды дұрыс емес түрі мынадай күйді көрсетеді:

 

 

Аминді азот атомның валентті күй-жағдайы оның σ-байланысы жалпақ немесе пирамида тәрізді орналасуы туралы жорамалдап анықтауға болады. Аминнің азот атомдары атаулы сияқты sp² –гибридтік күйде болса, ал электрондардың конфигурациясы N₁( tr tr tr π²)  болады. Содан бөлінбейтін жұп 2р-орбиталінде орналасады және көміртек пен азоттың екі еселі байланыс түзуіне қатысады, бөлінбейтін жұптан sp³ –гибридтік орбиталін түзеді.

sp² және  sp³ –гибридтердің шарасыз кездерінен басқа аминнің азот атомдары өтпелі гибридтенеді:N₂(t; t₂ ; t₃ ; t₄² ), сонымен σ-байланыс t₁, t₂, t₃ – тері эквивалент және эквивалентті емес валенттік орбиаль көрсетуі мүмкін. Сонымен қоса бөлінбейтін жұптардың екі еселі байланысы көміртек пен азотты айыруға жұмсалған потенциялық мүмкіндіктері және осы байланыстардың жұтылу энергиясы валенттік орбитадік байнысын түзуге жұмсайды.

Кесте №2

Азот атомына әртүрлі валенттік күйіне байланыстың мінездеме

 

Валенттік күйі	Рm	Валенттік күйі	Хm(σ)	Іm(σ)
dі dіππ tr2 trtrπ         tе2 tеtеtе        trtrtrπ2 dі dі π π2	7,687 9,255 9,980 12,392 12,867	tе2 tеtеtе         trtrtrπ2 tr2 trtrπ         dі dіπ π2 dі2 dі ππ	3,68 3,94 4,13 4,63 5,05	18,93 19,72 20,60 22,10 23,91

 

№1 кестені қолдана отырып азот атомының валенттік күйінің энергиясының өсуіне байланысты орналастырамыз. Кесте №2 бойынша N (tr²tr tr π) және N₁(tе² tе tе tе) валенттік күйінің энергиясын жұтылуы өзара жақын, сонда амминдегі азот атомдары N( tr tr tr π²)  тригональді гибридтенуіне көп мөлшерде энергия жұмсалады. Аминнің азот атомдарының электрондық құрылысын қарастырғанда sр³ – гибридіне қарағанда sр² – гибридтенуде түзілген энегрия көп мөлшерде екенін есте шығармауымыз керек. N( tr tr tr π²)  валенттік күйдің соңғысы энергиясының жұтылуын компенсатциялайды.

Аминді азот атомы байланысу барысында көлемді байлансуы жүйесі жүреді, мысалы, бөлінбейтін жұптарды 2 сақина тәрізді фенилмен азот атомы әрекеттеседі. Кеңістіктегі азот молекуласымен азот арасындағы байланыстарда қыйыншылық әсерінен қосарласқан жүйеде ортогональді байланыс түзеді.  Бірақта Рһ – N – N  байланысының түзілу энергиясы жағынан тиімді емес.

 

 

Азот атомының гидрозондағы фрагментінің валенттік күйінің электрондарының бағытын валенттік орбитальдардың электртерістігінің өсу ретітілігімен түзеді. Тригональді орбитальдардың атом ішіндегі азот атомдарының электртерістігі қай жағдайда болмасын валенттік күйдегі аминдегі азоттар σ-байланысының атомға тартылады.

Егер аминдердегі азот атомдары пирамида түріндегі тетрогональді гибридегі N(tе² tе tе tе) болса, онда азот атомдарын электртерістігі жоғары болады. Сәйкес ең үлкен σ- байланысының зарядтары бөлінбейтін жұппен tе²  өлшемдерінің қатысында жұптасуын реттілігі төмендейді.

 

Екі байланысы бар көміртек пен азоттың полярлығын атаулы байланысты σ және π – байланыс электрондарының араласуы арқылы анықталған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.4. Молекулалық орбиталь әдісімен гидразон молекулаларының арасындағы байланыс түрлерін анықтау

 

Жақындасу әдісінің әртүрлі тәсілдері бар, бірақ оның ішіндегі қарапайымы – ППДП/2

ППДП/2 әдісін органикалық химияда қолдану барысында гамильтонның атомдық трансформациясы инварионтті қасиетпен айырықшаланады. Гамильтонның инвериенттік тапсырмасында атом орбитальдарын базистегі гибридтік орбитальге соған қоса мынадай сұрақтарға валенттікке жауап береді, орбитальдегі айырмашылығындағы жұптағы зарядты делокализациялау және т.б. жауап береді.

Жоғарыда айтқанымыздай, атомдық базистен χ_m гибридтік базиске t_m байланыс арқылы өзгереді.

 

ППДП/2 әдісі бойынша толық молекуланың энергиясы бұрынғы қалыпта сақталып содан матрицалық формулада өзгереді:

 

 

 

Инварианттік қасиетті қолдана отырып ППДП/2 әдісі бойынша азоттың бірнеше қосылыстарының есептеулерін қарасытырып көрейік. Әр бір жағдайда орбитальдегі айырмайтын жұпттың орналасуына қарай отырып матрица толығымен гибридтік орбитальдердің эквиваленттігіне өзгеруі мүмкін.

№ 3 кесте аммиактың молекуладағы атом орбитальдерінің орналасуы мен қос бұрыштар арасындағы байланыстарын эксперименттік есептеулер бар.

 

3 кесте

NН₃ – тің атомдық және гибридтік орбитальдердің орналасуы

 

Атомдық базис	Орбитальдардың орналасуы	2s 1,4414	2рх 1,0387	2рz 1,6224	1s(Н) 0,9530
Гибридтік базис	Орбиатльдардың орналасуы	t4 1,9945	t1, t2 , t3, 1,0489	1s (Н) 0,9530

 

Миниммум есептеулердегі энергия мөлшері молекуланың пирамидалық  формасына сәйкес келеді, Н – N – Н арасындағы байланыстардың есептеулер нәтижесінде 100^о бұрышты көрсетсе, ал тәжірибеде – 106^о көрсетеді. №3 кестеде гибридтік орбитальдардың зарядтары көрсетілген.

Сәйкес өзгертудегі мәліметтер бойынша, гибридтердің бөлінбейтін жұптары мынадай болады:

 

t₄ = 0,572s + 0,820р_z

 

зарядтың ұзындығы 2, сутектің атомының 1s-орбиталі үзілуінен түзілген. Бөлінбейтін жұптың 38 % заряды 2s – атом орбитальінен көрсетсе, 67% заряды дайындалған 2р_z – атом орбиталінен келеді.

Осы арқылы трансформаланған атом мен матрицаның толығымен диоганальді гибридтелген базисте НNС-нің  молекулаларын қарастырып щтырып эмперикалық емес есептеулер арқылы ППДП/2 әдісі бойынша [26] қарастырайық.

 

 

Кесте №4

НСN молекуласының валенттік орбитальдардың орналасуы

 

Әдіс	N			С			Н
	dі2	dі(N-С)	2ру ,2рz	dі(С-N)	dі(С-Н)	2ру ,2рz	1s
ППДП/2 [26] аb іnіtіо [27]	1,9649 1,9801	1,0225 1,0631	1,0049 0,9713	1,0010 0,9339	1,1290 1,1656	0,9951 1,0287	0,8825 0,08466

 

Гидразонның электрондық құрылысының есептеулері кеңейтілген әдісімен және ППДП/2 бойынша формальдегидтің молекуласын гидразондағы аммиактің азот атомының (ν бұрыш ) валенттік байланыстағы пирамидалығы  және аммиакдік топтың N – N гидразондарының электрондық құрылысының (φ бұрыш) айналасындағы бұрыштарының әсерін қарастырады [28]. № 4 кестені кеңейтілген әдістің есептеулерін аммиактың молекуласының тегіс құрылыстылығын көрсетіп тәжірибелік мәліметке қарама-қайшы мәлімет береді [29,30]. Амминдегі азот атомдарының гидразондарының пирамидалылығына молекулаларының энергиясына РМХ әдісі бойынша қысқаша мәліметтер арқылы толық жауап бере алмайды, соған қарамастан гидрозондардың басқа қасиеттеріне сүйене отырып Хюкхелдің кеңейтілген әдісі арқылы қарастыруға болады. 

РМХ әдісімен аммиак және формальдегидті гидразонның электрондық құрылыуын есептеуге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.5.  Ісікке  қарсы белсенділігі бар дәрілер

 

Ісікке қарсы затты іздеуде қазір көп көңіл бөлінуде. Сондай затты синтездеудің 2 жолы бар: 1) антиметоболитті синтездеу; 2) 2 белсенділігі жоғары қосылысты синтездеу солардың бірі метоболит болса, ал басқа – цитотоксикалық топтар болады. Көпмөлшерде дәрілердің ішіндегі алкилденген агентті топтағы N,N-бис-2-хлорметиламиндерді жекелеген қолданады (17). «Көліктік формадағы»  N,N-бис-2-хлорметиламиннің қосылыс фермент қатысында ағзаның белсендігін жоғарлатып ісіктің алдын алуға болады және соған қоса ацелді N,N-бис(2-хлорэтил) гидрозин мен гидразондардың әртүрлері де қатысады. Алкилденген агенттің маңызды биологиялық тиімділігімен бірге оның теріс жағы жасушадағы нуклеин қышқылы көлемі және жасушадағы – хромосомалары өзгеріске ұшырайды, морфологиялық молекулада бұзылады. Алкинденген ретін заттарда екі электрофильді орталық болады, олар  өз кезегінде атомдардың арасындағы байланысты байланыстырып , бұл алкинденген реакцияда сақталады. Осыдан ДНК молекулада заттарда «ажыртау» нәтижесінен митоз қызметтері бұзылады.

Бірақта, кейбір ғалымдар бұл механизмге күмәнмен қарайды, монофункционды қосылыстар  ісікке қарсы тұра алмайды дейді [31].

Нәруіз ферменттерінің адам ағзасында алкиндену мүмкіндігі S_N1  механизімі және бұл кезде орталықтың жылдамдығына тәуелді болмайды. Сонымен соңғы S_N2  механизміне тәуелді. S_N2 механизімі заттардың системасында қолданады. Ісікке қарсы активтілікті түзілу үшін заттың ерігіштігі жоғары болуы керек. Цитотоксикалық топтарды таратушы метаболитке жақын қосылыстармен қолданған дұрыс (аминқышқылы, көмірсутек, әртүрлі циклдік – пиридин, пиримидин және т.б.). Ісікке қарсы қасиетті белсендірлеу арқылы байланыс пайда болады мысал, азометил          4-ди(2-хлорэтил) аминбензольдегид [31], гидролизденгенде активтендіріп оксилді қалпына келтіреді. Цитотоксикалық топтың гетероциклді формазоны (14,15)  бойынша қарай алуға болады [32].

 

 

 

 

R = CH₃, Ar = C₆H₄N (CH₂CH₂Cl)₂

 

Нt-азотты бар гетероциклді қалдық.

 Бұл қосылыс комплекс түзуге бейім. Аралық гидрозондар цитотоксикалық топтар (16) формазонды синтездейді (14,15).

 

НtNНN = СНС₆Н₄N (СН₂СН₂СІ)₂           (16)

 

Бис-(2-хлорэтил) гидрозонды туындылары қанықпаған 5-нитрофуран альдегидтері ісікке қарсы активті қасиетке ие (17) [33].

 

  R = H, CH₃,  C₂H₅; n=0+3

                    (17)

 

Осы қосылыстардың (n=0)активтілігі төмен болады, Иенсенмен сарком және 45 сарком арасындағы n=1 және R=Н арақатынаста активті ары қарай тізбекті конъюгация арқылы ұзартқан  кезде тұрақсыз қосылыс түзеді. Шетіндегі тізбектің тарқалуынан активтілігі төмендейді.  Ацельді фуранның N, N-бис-(2-хлорэтил) гидразиннің туындысынада осындай қасиет тән. [34].

 

 

Уокер, Иенсен саркомасы және карцинды РС-1 өсуін төмендетеді.

5-нитрофурилглиоксалдың қатарындағы бис-тиосемикарбазон мен бис-гуанилгидразондарын Салдаболом мен Гиллердің [35] активті синтездері болып табылады. (19).

 

Өмірге маңызды микроэлементі комплексті типтер түзілуіне жағдай жасайды (20).

 

 

Кейбір гидразондар   асимметриялы триазинге (21) ауыса алады, нуклейн қышқылы-6-азаурациласына  антиметиаболитке құрылысы жақын.

 

 

Активті биогуанилгидразон метилглиоксалдың антилейкимиялық әсері айтылған [36]. Бис-гуанилгидразон диацетилдифенилқұмырсқа  қышқылы жоғары активті қосылыс екені анықталған (22).

Тиоқұмырсқа қышқылы мен гуанидиннің туындылары синтезделіп, тексеруден өткізілген [37]. Екі гидразонды қалдықтарының соның ішінде ол альдегид пен дикетонның жүргізілуі  оңай болған [38]. Мысалы, бис-тиосемикарбозон және семикарбозон-тиосемикарбозондар араласқанда ісікке қарсы активтілігі болады (23).Қосылыстары  n=0 болғанда активтілігі байқалмайды.

 

 

Бис-тиосемикарбоз  метилглиоксалі (24) туберкулезбен  ісікке қарсылығын көрсетеді.

 

 (24)

 

Гетеоциклді альдтиосемикарбозонға ауысқанда активтілігі сақталады. Альдегидті топтар α-көміртек атомдары қосылған кезде азот атомы бар циклдеге қатысы болмаған жағдайда активтілігі жоғары болады.                    α-көміртегінің  электронды тығыздығы төмен болуы керек, ал гетероатомда жоғары болады [40]. Бұл қосылыстар комплекстік қосылыс түзе алады. Соның ішінде 1-формилизхинолин мен 3-окси-2-формипиридин тиосемикарбазонның активтілігі басым байқалады. Диметилгидразонның кейбір альдегидті пиридин қатарындағы пиридин-3-альдегид пен пиридин-4-альдегидінің улылығы саркомдағы 180 активтілігіне қатысты болады. Молекуладағы  гуанилгидразонның пиримиданнің сақина тәрізділігін енгізгенде ісіктің алдын алу активтілігін жақсы жүргізілуде. 2,4,6-пиримидиннің сақина (2.5.) күйіндегі амин топтары  ісікке ауруына қарсы белсенділігі бар. Бензол сақинада электртерістілігі тар жұпты жағдай болу керек [42]. 2-нитрофенилгидразоны изаты (26) антинепластикалық қасиетке бар [43]. Уокер-256 карционсаркомасының жүруін бәсеңдетеді.

 

 

 

 

Арилгидразон араласқан глиоксилді қышқылдарды активтілігі [44] туралы мәлімет бар. Карционның дамуын басып тастау қабілетін Герена мен Крокер саркомасы ашып көрсетті (27).

 

4 – NO₂C₆H₄NHN = C – COOH            

                                 |                             (27)

                               N

 

Ісікке ауруына қарсы зат ретінде гармональді дәрі тестостеронды эфирін қолданады. Гормональді және цитотоксикалық қасиеттерін бір молекулада қосу мүмкіндігі жасалды [29,31]. N,N-бис (2-хлорэтил)гидразиннің туындылары ісікке қарсы заттар потенциялық болып табылады [45]. Оның зияндығы N,N-бис (2-хлорэтил)аминнің хлорлы атомындағы хлорэтил тобының реакциялығына  қарағанда азырақ. N,N-бис (2-хлорэтил)гидразондар [36] реакцияға түсу қабілеті әлсіз және  С = N –байланысының электрондық тығыздығы төмендейді де бірақ бұл реакциядан алынатын өнім N,N-бис (2-хлорэтил) гидразон актиивті өнім болып табылады  [46]. Нәтижеден алынғандай N,N-бис (2-хлорэтил)гидразиннің туындыларының стероидті әлсіз активтікті көрсетеді. Осы өнімді Воловельский өзінің қызметкерлерімен бірге бірігіп алған болатын [47].

Табиғи аминқышқылды (тирозин, триптофан, глутаминді қышқыл және т.б.) гидразинді конденсация арқылы ацелгидразондан алған  [48].

4-[ди-(2-хлорэтил)амин]ацетилгидразинді ацетилденген моносахаридті конденсация арқылы  [49] өнімді алуға болады. Сарком-45, карцином РС-1 және сарком-180 гидразон түзуге активті болып табылады. Олардың зияндылығы неацетилді гидразонға қарағанда төмендірек ісікке қарсы көміртектің компоненттері болуына байланысты.

 

 

1.6. Өсімдіктердің өсуін реттеуші дәрілер ретінде қолданылуы

 

Қазіргі кезде зерттеушілердің өсімдіктерді тез өсіретін бірқалыпты сақтап түруын анықтады, енді  бұл бөлімде әр түрлі әдебиеттерді енгізуді жөн көрдік.

Адардар үшін өсімдіктердің өсуі мен дамуын қазір кездегі жүйелі түрдегі тиімді жолын табу ең негізгі тапсырмалардың бірі болып табылады. Бұл барлық адамдар мен биосферасыдағылар үшін өсімдік маңызы роль атқарады.

Химиялық зерттеу арқылы алып өсімдіктердің көп мөлшерде дәнді-дақылдар  алу жолын үмітпен ізделуде.

Тәжірибе жүзінде стимулятордың маңызды емес екендігін байқауға болады, ал керісінше ингибитор өсуін тежесе немесе ретарданттар  сабағының өсуін тоқтадады.

Сонымен бірге дәндердің мысалға жіңішкеленіп және қысқарып қалады. Себебі 1 гекторды 70-80 кг азотты одан көп мөлшерде болса бидайдың сабақтары төзбей өспей қалады, сондықтан тыңайтқыш қосқан дұрыс емес.

Бұл қосылыс көбінесе сабақтарының жуанданып және ұзыруына жапырақ тоқташаларының ұлғаюына, жапырақтарының жасыл түсінің қалың болуына, көбею мүшелеріне әсерін тигізбейтіндігін табу. Бұл жерде жай өсімдіктің өнімділігін арттырады.

Осындай қасиетке ие затты іздеу кезінде 1946 жылы никотин туындыларының сабақтың өсуін реттейтін қабілетінің ашылуынан кейін кең көлемді зерттеулер басталды [50-52]. 1950 жылы Метчеллдің  айтуымен жоғары дәрежеде реттейтін қасиетке ие төртіншілік аммоний тұздарының  АМО-1618 дәрі пайда болады [53].

 

 

7 түрлі өсімдікке ғана әсері болған.  1958 жылы Престон мен Линк хлорлы дихлорбензилтрибутиламмоний (фосфан S) (29) ретардантдық активтілігі анықтады [53].

 

 

Азот молекуласын фосфорға (фосфан D) ауыстырғанда оның активтілігі сақталып, ол 17 түрлі өсімдікке әсер тигізетінін байқадық.

1959 жылы Американдық ғалым Н.Толбет өсімдіктегі фосфаттарды зерттей келе, синтездік ингибитор қатысында триметил-β-хлорэтиламмонийдің 55 түрлі өсімдіктерге активтілігін анықтаған (30) [53]. Австриялық ғалымдар Линзер, Майер және Бодо дәнді-дақылдарға әсерін зерттей келе сабақтардың қисаюына пайдалануды ұсынып, осы жерде ол кең көлемді қолданысқа ие болды [54].

 

 

1962 жылы янтарь қышқыл өнімін ретардантық әсері, янтарь қышқылының диметил-гидразин пайда болуы мен «алар» деген атқа ие болған (31) [54].

 

 

Ол отандық «нора» дәрісінің пайда болуының бастамасы болды. Көрсетілген қосылыспен қатар, бүгінгі таңда әртүрлі химиялық кластардың ондаған ретарданттық белсенді заттар анықталған. Ең жиі кездетесітіні бұл хлорлы N, N – диметилморфолин (морфол) (33), мепикват (пиперидиннің туындысы), α-циклопропил-α-(4-метоксифенил)-5-пиримидинметанол (анцимидол) (32) [54].

 

 

 

Басқа ретарданттарға қарағанда бұл дәрі өте белсенді. Көптеген белгілі ретерданттардың қасиеттері бойынша суда жақсы ериді, олар иондалған формада болады. Олардың көбісі бес аралас қан коодинациялық азоттан тұрады, себебі олар циклды құрылымның компоненті болып табылады [55,56].

Гибберелин ингибиторы барлық гормональдық тепе-теңдіктің өзгеруін тудырады. Сол себепті олардың әртүрлі физиологиялық эффектісі бойының баяу өсуі мен дамуын әсерін тигізеді. Ең маңыздысы сабақ жасушаларының  бір бағытта активті бөлінуінен, сабақ тақташаларының қалыңдауымен диаметрінің үлкеюіне алып келеді. Бидайдың өнімділігі артады, жапырақ тақташалары үлғаяды, хлорофил көбейеді, сабақ жасушаларының ұлғаюынан өсімдіктің саңырауқұлақ ауруларына қарсы тұруына қабілеттілігі артады. Осылайша осы саладағы әдебиеттермен  жаңадан жасалған ретерарданттар ауыл шарушылығық практикасында бұл дәрілер қазіргі таңдағы ұсыныстарға толықтай жауап бере алмады сол себепті жаңа ретерданттарды іздеу өзекті мәселе болып саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ БӨЛІМ. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН НӘТИЖЕЛЕРІ

 

ІІ.1. Бастапқы және аралық өнімдердің синтезі

 

Біздің зерттелетін объектіміз 1-метил-пиперидин-4-он (2.1), фурфурол (2.2) болып табылады.

Пиперидонның оксо-топтардағы негізгі азот атомы және қозғалмалы α-сутек атомдары 3 және 5-іншілік жағдайында циклден функциональды топтың түзілуін қамтамасыз етіп, белсенділігі жоғары қосылыстардың қасиеттері құрылысына және құрамына қарай зерттейміз.

Қосылыстың химиялық құрылысы арасындағы байланысты зерттеу және оны қазіргі ғылымның маңызды және қызықты проблемасы болып табылады, себебі мұндай жағдайда пайда болатын мәліметтер физиологиялық құбылыс негізінде жатқан биологиялық құрылымдар мен процесстердің табиғатын алып береді.

Көп жағдайдағы көрсетулер бойынша дәрілік пиперидиннің қатарындағы физиологиялық белсенді циклді ауыстырушыларға [57-61] және олардың орналасуы [62-65] , соған қоса азот атомының радикалдарына бағынышты [66,67].

КазМУ-нің органикалық химия кафедрасының  қызметкерлері [68], сонымен қоса  басқа зерттеушілердің [69-71] зерттеуі бойынша пиперидон циклінің  3 және 5-іншілік жағдайдағы жылжымалы сутектің орнына әртүрлі фунциональды топтарды енгізуге болады. Соған коса пиперидин циклінің радикалдарына байланысты болады [72].

Фурфурол – өнеркәсіпте қолжетімді өнім. Осы қосылыс биохимиялық процестерде әртүрлі роль ойнайды. Соған қосы фуран қалдығының молекуласы кейбір гетероциклдері ісінуге қарсы қасиетке ие екенін анықталған. Заттың осындай маңызы бар [73] айтылулар бойынша бірінші синтезделген құрылысында фуран фрагменті бар азоттың гетероциклді қасиеті бар екенін анықтағанбыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ.2.1-метил-3,5-дифурфурилиден-4-онның туындыларының құрылысы мен құрамын зерттеп  және синтездеу

 

Біздің мақсатымыз жаңа потенциялы-биологиялық гетероциклді қосылысты синтездеп гамма-пиперидонды α-жағдай бар фурфурилиден орынбасар бар 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-онды (2.3)  алу.

(2.1)

 

Кляйзен-Шмидт реакциясы бойынша гамма-пиперидин-4-он (2.1) фурфуролмен(2.2) конденсация реакциясы арқылы 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.3) синтездеу арқылы алынды[74]. Бұл реакция метил спирттік ортада 15 %-тік сулы ерітіндісі бар күйдіргіш калийдің қатысумен жүргізігенде толықтай қалдықсыз өнім алынады (98 % әлсіз).

 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.3) – сары түсті ұнтақ, спиртте, бензолда, ацетонда жақсы ериді, суда ерімейді.

Индивидуальді синтезделген  қосылыстардың 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.3) жіңішке хромотографикалық анықтау бойынша оның құрылысымен құрамы толық элементтік анализмен дәлелденген, пикрат пен кристалды туындыларының гидрохлоридтерін алғанда және анализдегендеп (кесте №1) ИҚ, УФ спектрімен  түсірген (сурет 1-3) (кесте №2), ИК-спектірін (2.3) 1665-1685 см^-1 көрсеткіштерінде қосылыстарды анықтағанда карбонил тобының валентті алмасуының қатысында анықтадым, карбонил С = С байланысы 1595-1610 см^-1 аралықтарында байланыстың орналасуын байқауға болады. Бұл қос байланыстың интенсивтілігі карбонил тобына қарағанда жоғарырақ [75-77].  С–Н валентті алмасуы жұтылу 3100 см^-1 тең болған, С=С байланыс 1550 см^-1 тең. Фуран циклдегі С – Н байланыс оны деформациялық айналысы 730, 735 және 885 см ^-1 аралығына сәйкес келеді. Ал жай эфирлі байланыстың фурилді сақинасының валентті алмасуы 1225-1245 см^-1 аралығында болады.

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1. ИҚ-спектр: 1.метил-3,5-дифурлиденпиперидин-4-он/2.3/

 

 

 

 

 

Сурет 2. УК-спектр: 1-метил-3,5-дифурфурилиденпиперидин-4-он/2.3/

 

 

 

 

 

 

Сурет 3. ПМР-спектр: 1-метил-3,5-дифурфурилиденпиперидин-4-он/2.3/

 

 

 

 

 

Кесте  №1

1-метил-3,5-дифурфурилиден  пиперидин – 4 онға   (2.3) физико – химиялық  мәлімет және оның  элементтік анализі

 

Қосылыстың индексі Rf хлороформ Т.пл., 0С			Табылды, %				Брутто-формуласы	Есептелінді, %				Нәтижесі, %
	R1 хлороформ	Т.пл., 0С	С	Н	N	CI		С	Н	N	CI
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13
2.3	0,80	88-89	71,60 72,00	6,30 6,28	5, 05 5,67	—	C16H15NO3	71,36	5,62	5,20	—	98
Гидрохлорид		240с разл	62,94 63,28	5,28 5,08	4,11 4,02	12,28 11,84	C16H15NO3СІ	62,84	5,27	4,48	11,61	—
Пикрат		197-198	53,38	3,68	11,16	—	C16H15N4O10	53,03	3,64	11,24	—	—

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте №2

Дифурфурилиден ауытырушы  пиперидин – 4 – онның  (2.3) спектрлік мәлімет

 

Қосылыстың индексі	Топтардың валенттік қозғалыстың көрсеткіші, см
	υс=0	υс=с	υΝ – СН3		С – О – С
2.3	1665	1610	2845, 2790	3100, 1500, 1478, 1030, 885, 750	1245

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. 3. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-онның қатысында пирозадинді, гидрозонды синтездеу

 

Диалкандарды [78,79] α, β – қанықпағанальдегидтер, кетондар және күрделі эфирлерге қосқанда нәтижесінде пирозолиннің туындылары түзіледі.

Иоффе және оның қызметкерлері пирозоли альдегидтері немесе оның алкилгидразоны арқылы алғанда бұл процесс оңай жүреді. Альдегидтер мен кетондарды гидразон және алкил алмасқан туындыларымен әрекеттескенде гидразон алынады, ал өз кезегінде ішкі молекулалық циклизация арқылы пиразолинді түзеді. А.Н. Коста мен В.В.Ершовтың [80,81]  мақалаларында пирозалинді толық алу туралы жазылған.

Гидразин мен пирозалиннің туындылары әртүрлі физиологиялық қасиеттерге  ие [83,84] мысалы, ыстық басатын және ауырпайтын антипирин осындай қасиеті бар.

Физиологиялық қасиеті бар пиразолин циклінің әсерін зерттегенде біз    1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-оннің гидразоны (2.5), 3-фурил-5-метил-7-фурфурилиден-3,3а-дигидропирозол /4,5-с/-пиперидинді (2.6) конденсациялап 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.3)  гидрозин гидрат (2.4) қатысында синтездеп алдым [85].

Анықтаулар бойынша бөлме температурасында гидрозин гидратты дифурфурилиден алмасуышы пиперидин-4-онмен (2.3)  қосылғанда теориялық шығымы 65 % тең қосылыс гидразоны алынады (2.5), 70-75°С температурада алынған теориялық шығымы 74 %-ке тең қосылыс кристалды зат күйдегі зат (2.6) түзіледі, ол спиртті ацетонда ериді, суда ерімейді, сол себептен біз суда жақсы еріитін оның гидрохлоридін (тұзын) аламыз.

Гидрохлорид (2.5, 2.6) алу үшін тұз қышқылының спирттегі ерітіндінің алып артық мөлшерде эфирдегі ерітіндісіне қосу арқылы аламыз. Алынған заттар ақ түсті ұнтақ, ол ацетонда, бензолда, суда жақсы ериді, эфирде ерімейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4. ИҚ-спектр:

1. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он гидразоны /2.5/.
2. 3-фурил-5-метил-7-фурфурилиден-3.За-дигидропиразоло /4.5-с/ пиперидин /2.6/.

 

 

Алынған қосылыстың (2.5-2.6) құрылысы мен құрамы толығымен элементтік анализбендәлелденгендей туындыларын (тұздары) анализден, өткізілді. ИҚ-спектірі арқылы (кесте №4) (сурет 4) тексерілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте №3

 

Пирозалин (2.6) мен гидразонға    (2.5) физико – химиялық  мәлімет және оның  элементтік анализі

 

Қосылыстың индексі	Т.қайнау, °С	Табылды, %				Брутто формуласы	Есептелінді, %				Нәтижесі, %
		С	Н	Ν	СІ		С	Н	Ν	СІ
2.5	140 с (разложением)	67,14	6,42	14,37	—	С16Н17­Ν3О2	67,83	6,05	14,83	—	65
Гидрохлорид	270 с роз	59,40 59,29	5,73 5,27	13,22 12,82	11,09 10,85	С16Н18Ν3О2 СІ	60,09	5,67	13,14	11,10	—
2.6	165-166	67,73 67,72	6,84 6,64	15,27 15,02	—	С16Н17­Ν3О2	67,83	6,05	14,83	—	74
Гидрохлорид	290 с роз	59,72 59,61	6,24 5,93	13,44 12,85	10,98 11,15	С16Н17­Ν3О2СІ	60,09	5,67	13,14	11,10	—

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте № 4

 

Пирозолинді (2.6) гидрозондарға  (2.5) спектрлік мәлімет

 

Қосылытың индексті	Топтардың айналу көрсеткіштері, см-1
	υС=Ν	υС=С	υΝ – СН3		ΝН2	С6Н5	υΝ — Н
2.5	1665	1615	2960	3120 1550 1470 890 750	1580	—	—
2.6	1640	1600	2820	3120 1505 1015 885 740	—	—	3400

 

 

 

 

 

 

ІІІ БӨЛІМ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ

 

Иқ-спектрі Specard 3R-75 құралымен 4000-400 см^-1 аралағында анықталды.

Сулы өнімдерді спектрлік зерттегенде тамшы ретңнде тұзды пластинкалар аралығына салып, ал крисатлды өнімдерді суспензия түрінде вазелин майында зерттеген. В5 487С, Tesla құрылғысында ПМР-спектрі түсірілген, олардың жұмыс көрсеткіші 80 Гц, 250Гц, ал ішкі эталоны гексаметилдисилоксан болады.

Негізгі өніміді алынған 1-метилпиперидин-4-он (2.1), бізге белгілі әдістемен синтездеген фурфуол (2.2) өндірістің қол жетімді өнімі болады [86].

 

Кесте №5

Бастапқы өнімдердің синтезінің физикалық константасы

 

№	Қосылыстың индексі	Формуласы	Қайнау температурасы °С,  (мм рт. Ст.)	nD 20
1	2.1		55-56(7)	1,4590
2	2.2		40 (4)	1,5261

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ.1. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-оннің алынуы

 

1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.3)

Техникалық қауіпсіздікті сақтай отырып біз тәжірибемізді бастаймыз. Колбаны толықтай тазалап алып оған 11,3 г (0,1 М) 1-метилпиперидин-4-он (2.1) дайын қоспасына 19,2 г (0,2 М) жаңа дайындалған фурфуролды алып қосып. 100 мл метил спирт қатысында 20-25°С температурасында, 15%-тік сулы ерітіндісі бар күйдіргіш калийлі дәрімен араластырамыз.Реакция толық жүруі үшін оны бірқалыпты жағдайда 3 сағат араластырып сірке қышқылында нейтрлеп аламыз, ал түзілген кристалдарды сорғы құралында сорып толықтай сумен тазалап алады. Нәтижесінде қалдықсыз 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.3) Т_балқу— 88-89°С (диэтил эфирінде) түзілді.  Заттардың көрсеткіші R₁ (ТСХ әдісімен) анықталған, бензол-ацетон 7:1 (кесте №1) қатысында қолданылады.

Гидрохлорид эфир ерітінідісін сутекхлорын спиртті пиперидон (2.3)  ерітінідісімен кристалданған эталонмен (кесте №1) алдым.

Пикрат спиртті ерітінідісі бар пикрин қышқылы мен пиперидонды (2.3) Т_балқу-197-198 °С (спирттен) қайнату арқылы алдым (кесте №1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ.2. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-онның

туындылары (2.5-2.6) синтездеу

 

1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.5) гидразоны

200мл-лік колбаны тазалап дайындап алып, оған 2,65 г (0,01 М) 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.3) бар қоспаны 1 г (0,02М) гидразин гидратты қосып араластыра отырып 200 мл эфир мен 10 мл бензолды колбаға құйыпалып бөлме температурасында 6 сағат бойы бірқалыпты жағдайда араластырып түнге солай қалдырамыз. Содан кейін түзілген тұнбаны фильтр қағазына салып фильтрлеп аламыз. Этил спиртімен кристалдандырғанан кейін 1,8 г (теориялық шығымы 65%) 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он (2.5) өнім алынады (кесте №3).

Гидрохлорид хлорсутектің эфирлі ерітіндісін спиртті пиперидон ерітіндісін қосу арқылы алған (кесте №3), абсалюттік этил спиртінен кристалдандырылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-фурил-5-метил-7-фурфуилиден-3,3а-дигидропиозол

/4,5с/-пиперидин (2.6)

 

Дөңгелек басты колбаға механикалық араластырғыш орналастырылған және төңазытқышқа өңделген 2,69 г (0,01 М) 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-онді (2.3) 5 мл бензолда араластырып отырғанда тамшылатып 1,25 г (0,025 М) гидазингидратты қосады, ол 5 мл бензол қосылқанда 6 сағат бойы сулы моншада 70-75 °С-та қыздырылған. Суытылғанан кейін бензолды айдап, ал қалғанын ацетонда кристалдандырып 2,1 г өнімі 3-фурил-5-метил-7-фурфурилиден-3,3а-дигидропиозол /4,5с/-пиперидин (2.6) (теориялық шығымы 74%) түзіледі.

Гидрохлорид хлорсутектің эфирлі ерітіндісін спиртті пиперидон ерітіндісін қосу арқылы алған (кесте №3), абсалюттік этил спиртінен кристалдандырылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

1. 1-метилпиперидин -4 –онды фурфуролмен Кляйзен-Шмидт конденсациялық реакциясы бойынша 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-оны 98% өнім алынды .
2. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он гидрозингидратпен әрекеттестіргенде гидразондары 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-оннің гидразоны (2.5), 3-фурил-5-метил-7-фурфурилиден-3,3а-дигидропирозол /4,5-с/-пиперидинді және олардың туындылары (гидрохлорид) алынды.
3. Барлығы 7 жаңа 4-пиперидиннің туындылары (олардың тұздары мен бірге) алынды.
4. Құралдар арқылы зерттеу (ИҚ,ПМР және УФ-спектрлік)әдісінмен құрылысы дәлелдейді.
5. Бұл диплом жұмыстың қорытындысы бойынша ғылыми журналға бір мақала бердік.
6. Биологиялық активтілігін зерттелуге Ғылыми зерттеу институтына өткізілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Л.С.Станишевский; И.Г.Тищенко,  А.Я.Грузиков, Ж.Орг.Химии. 7.261 (1971)
2. Л.С.Станишевский; И.Г.Тищенко, А.М.Звонок,  Химия  гетероцикличский  соед., 1975,  670с.
3. И.Н.Назаров, Э.А.Мистрюков,  Изв.АН СССР,  ОХН,  1958,  464 стр.
4. И.Н.Назаров, Э.А.Мистрюков,  Изв.АН СССР,  ОХН,  1958,  584 стр.
5. Яп.пат. 12414  (1969)  РЖ  Хим,  1970, 11 Н 320
6. Шарифканова А.Ш., Токмурзин К.Х.  Сб. «Химия и хим. технология»  Алма-Ата, Изд. МВ и  ССО Каз  ССР,  вып. 5, 1966, 162 стр.
7. Шарифканова А.Ш., Токмурзин К.Х.  Сб. «Химия и хим. технология»  Алма-Ата, Изд. МВ и  ССО Каз  ССР,  вып. 5, 1970, 181 стр.
8. Юсупов С.А., Шарифканов А.Ш., Хабиев У. Сб. Работ по химии. Алма-Ата, Изд. Каз.Гос. Университета, вып. 3, 1973, с. 93
9. Шарифканов А.Ш., Бушнева Н.А. и др. ХГ.С., 1972, №1, с. 12
10. Шарифканов А.Ш., Ибранов П.С., Сб. «Химия и хим. технология», Алма-Ата, Изд. МВ и ССО Каз ССР, вып .5, 1966, с. 151
11. Шарифканов А.Ш., Ибранов П.С., Сб. «Химия и хим. технология», Алма-Ата, Изд. МВ и ССО Каз ССР, вып .1, 1963, с. 6
12. Шарифканов А.Ш., Бутин Б.М., Мурзагулова К.Б., Газалиев А.М. П.Сб. «Хиимия и хим. технология». Алма-Ата, Изд.КазГУ вып. 16, 1974, стр 112
13. Назаров И.Н., Руденко В:А., там же, ОХН 1948. с. 610
14. Джонсон Д.В. Сб. Орг. Реакции. Пер. Сангл. М. Издатинлит. 1948. Т. 267 стр.
15. Органикум. –Пер.снем. –М.: Мир. 1979. –Т.П. – 444с
16. Колер Э.П., Чадвелл Х.М. В сб Синтез органических препаратов, — Перс англ. – М: Издатинлий, 1949. – Т – 1. – 77с
17. Терещенко Г.Ф., Колдовский Г.И., Батал Л.И. Механизм реакций Шмидта. Кинетика взаимодействия 2- гексана  с азотноводородной  кислотой  в  водных  растворах  серной  кисблоты.  // Ж.орг.химии, 1970. – Т.6. №6 С. 1132 – 1143
18. Пономарев А.А., Тибль.З.В., Зеленкова В.В. О некоторых полиеновы кетонах фуранового ряда. // Ж. Общей химии. – 1950. – Т. 20. – с. 1085-1091
19. Пономарев А.А., Липанова М.Д. получение и свойства 3-(2-метилфурил) – пропен – 2  аля  и некоторых  других  производных  2-метилфурфурола. // Ж.бощей эхимии. – 1953. Т. 23 – С. 1719 – 1725
20. Тимченко М.Н., Харченко В.Г. Синтез алициклических 1,5-дикетоно на основе моно – ди – арилиденцикланов. – ДАН.СССР. -1956. –Т. По №2 –с.226-229
21. Лиэхошерстов Н.В., Арсенюк А.А., Зеберг Е.Ф., Корицкая И.В. о получение и некоторых свойствах фурилакролейна и фуриламилового алкоголя. Ж. Общей химии. 1950. –Т. 20-с. 627 – 634
22. Пономорев А.А. Синтез реакций фурановых веществ. – Саратов: Из Сар. Гос. Унив. -196 30-243 с.
23. Ф.Коттн, Дж.Уилкинсон. Современная  неорганическая  хи мия, т.2.М., 1969, стр 155-161
24. Hinze, H.H. Iaffe. I.Amer. Chem. Soc, 84,540 (1962)
25. H.Dan Veeck. I.Chem., 2,20 \ 1934
26. M. Friman, A.M.Seligman \I\ Amer. Chem.Soc., 76, 655 \1955\
27. Preusmann, D.Schmahe, Satzinger. Angew. Chem, 70, 743 \1958\
28. Л.Ф.Ларионов. Химиотераия злокачественных опухлей. М., Медгиз 1962. Стр 231
29. Ф.Я. Берлин, Л.С. Ягужинский. Усп. Хим., 34, 1293 \1965\
30. У.Росс. Биологические алкилирующие  вещества. М., «Медицина», 1964 стр. 20, 124
31. Н.П. Беднягина, Ю.А.Седов, И.Я. Постовский, Ю.Ф.Рыбакова. В сб «Пути синтеза и изыскания  противоопухлевых препаратов», вып. 2.М «Медицина», 1967, стр. 46
32. С.А. Гиллер, Р.Ю.Калнберг, М.Ю.Лидак, К.К.Вентер, Н.М.Сухова, А.А.Зиюдермане, А.Ж.Дауварте. Та м юже, стр 75% С., Пртоивоопухлевые соединения  5-нитрофуранового ряда. Рига, «Зинатне» 1972, стр. 5-33, И 5-289
33. Р.Ю.Калнберг, К.К.Вентер, Н.М.Сухова, А.А.Зидермане, А.Ж.Даувартте, М.ЮЛидак, С.А.Тилеер, Хим. – Фарм.Ж., 2. №2, 10 /1968/
34. Н.О.Салдабол, С.А.Гиллер. В.Сб. «Пути синтеза и выскания противо опухлевых препаратов». М., «Медгиз», 1962, стр 186
35. Regetson, J.Hooland. Caner Chematherapu Reports, №11.18 /1961/ F. White. Ibid., 24,79 /1962/ E. Mihich.Caner., 23, 1357 /1963/
36. A.Marxer. Experimentia, 23, 173 /1967/
37. C.Barry, M.L.Conaltu, C.N.O. Callaphun, D. Twomeu. Proc. Rou. Irisli. Acad., 1365. N. 13, 309 /1967/. P.:Xuм, 1968, 9ж143
38. C.Barry, I.Byrne, M.L.Conalty, I.F.OSullivan, Proc. Rou. Irish, Acad., B65, 9,269 /1967/, P.:Xuм, 1968, 6ж 155
39. A.French, E.I.Med. Chem., 9,585 /1966/
40. H.Willy, S.C. Slaymaker, H.Kraus I. OrgChem., 22, 204 /1957/
41. Tanaka. Internationalen Krebskongress, Moskau, 1962, Angew. Chem., 74, 876 /1962/
42. D.Popp. I.Med., 12, 182 /1962/
43. М.О. Лозинский, З.П.Булкина, П.С.Пелькис, М.Д.Сиволобова. В.Сб Физиологически активные  вещества.  Киев, «Наукова думка», 1966,

стр 50

44. Б.В.Курган, С.А.Гиллер, А.А.Грузе. Х.Г.С., 1965
45. И.Б.Дликман, Д.С.Бидная, ЖОХ, 39, 1642 /1969/
46. Л.Н. Воловельский, Г.В. Кнорозова, А.Б. Симкина. ЖОХ, 39, 2585 /1969/
47. Н.М.Хворова, Канд, диссертация. Свердловск.. УПИ, 1967
48. Д.Джювене, Ю.Деогутис, Б.Дамарацкис. ЖОХ, 40, 1645 /1970/
49. Богданова Е.Д. Реакция пщениц на обработку семян никотиновой кислотой и ее производными. Автореф. Дис. … канд.биол.наук. – Алма-Ата 1987. 23 стр
50. Гальценко И.Н. Полганеие пшеницы при орошениии борьба с ним. Автореф. Дис. докт. Биол. Наук. 1954. 44 с.
51. Гамбург К.З., Кулаева О.И., Муромец Г.С., Прусакова Л.Д., Уканикова Д.И. Регуляторы роста растениий. – М.: 1979. 246 с.
52. Мельников Н.Н. Пестециды. –М.: Химия. – 1987. 712 с.
53. Муромцев Г.С. регуляторы роста растений. –М., Колос. – 1979. – 296с.
54. Леопольд А. Рост и развитиия  растений. – М.: Мир. 1976. 384с.
55. Баскаков Ю.А., Шаповалов А.Н. регуляторы роста растений. – М.: Знание. – 1982. 64 с.
56. Назаров И.Н. новые синтетические анальгетики и анестетики в ряду сложных пиперидонов -4 Изб. Тр. –М.: 1961. –с. 588-591
57. Назаров И.Н., Простаков Н.С., Щевцов Н.И. сложные эфиры 1,2,5 тирметил-4-фенил- 4-пиперидола с алифатическими кислотами. Синтез промедола и изопромидола\\. Общей химии. -1956. –Т. 26. –С. 2798-2801.
58. Шарифканов А.Ш. исследование в ьобласти синтеза новых физиологически активных производных N – замещенных 2,5 – диметилпиперидина синтез новых обезболивающих веществ. – Автореф. Дис. Докт. Хим на ук. – Алма-ата. 1968. 50 с.
59. Чебекова И.И. Фармакологические свойства новых местноанестезирующих средств пиперидонового ряда. Труды Ин-та физиологии АН Каз ССР.-1955. №.с.105-108
60. Левкоева Е.И., Яхонотов П.Н., Шарипов И.М. Синтез и фармокологические изучение иодметилата 1,2,2,6,6-пента-метил-4/N-морфолинметил-пиперидина. Хим.фарм. журнал.-1975 №1. С.17-20Ъ
61. Шарифканов А.Ш. Некоторые итоги работ по синтезу новых физиологически активных соединений и исследованию связей между химичесим строением и свойствами. – В сб.:Химия и хими.технология. – Алма-Ата:МВ и ССО Каз ССР. – 1970. – Вып.1.-С.170-174.
62. Простаков Н.С., Гайворонская Л.А. γ-пиперидона в органическом синтезе. Успехи химии.-1978.-№5.с.859
63. Назаров И.Н., Шарифканов А.Ш., Данилова К.Ф. Гетероциклические соединения. Сообщение 59, Синтетические обезболивающие вещества. ХХСинтез бензойных и феноксиуксусных эфиров.І-алкенил-2,5-диметил-4-этил-4-пиперидолов.Изв.Ан СССР.-отд.хим.наук.-1958.№4.с.452-459.
64. Шарифканов А.Ш., Бессонова И.Б., Асанбекова А. Гетероциклические соединения. Синтетические обезболивающие весества. Синтез бензойных эфиров І-н пропил- и І-н. Бутил-2,5-диметил-4-этил-4-пиперидолов. Ж.Общий химии.-1960.Т.30.вып.9.-с.2909-2911.
65. Шарифканов А.Ш., Сарбаев Т.Г. Гетероциклические соединения. Синтез бнзойного, п-метоксифеноксиуксусного и β – фенилмеркаптопропионового эфиров γ-изомера І-( β-фенилэтил)-2,5-диметил-4-этинил-4-пиперидола//Ж.Общей химии.-1962.Т.32.Вып.2-с.419-422.
66. Шарифканов А.Ш., Сарбаев Т.Г. Гетероциклические соединения. Синтез бнзойного, п-метоксифеноксиуксусного и β – фенилмеркаптопропионового эфиров γ-изомера І-( β-фенилэтил)-2,5-диметил-4-этинил-4-пиперидола//Ж.Общей химии.-1962.Т.35.Вып.2-с.417-419.
67. Назаров И.Н., Шарифканов А.Ш., Данилова К.Ф. Гетероцикличексие соединения. Сообщение во синтетические обезболивающие вещества ХХІ.Синтез эфиров α-формы І-алкенил-2,5-диметил-4-пиперидолов //Изв.АН СССР.Щтд.хим.наук.1958.№6 стр 739-747.
68. Черкасова Е.М., Пряншинкова Н.Т., Ботатов С.В., Еркомайшвили. Успехи в химии анестетиков /1961-1971/Успехи химии.1973.т.42.с.1892-1912.
69. Мистеюков Э.А., Аронова Н.И., Кучеров В.Ф. Новый метод синтеза N-алкилпиперидонов-4.Изв.АН СССР. – Отд.хим.наук.-1961.№5.с.936-940.
70. Назаров И.Н. Избранные труды,М.:АН СССР.1961.691 с.
71. Самарина Г.И.Зависимоть некоторых фармакологических свойств эфиров пиперидонового ряда от химического строения их молекул. Фармакология и токсикология . 1959. №2.с.144-150.
72. Жук Р.А.Успехи химии фурнан.Рига.-Знание 1978.193с.
73. Мухаметкалиев Т.М., Джурумбаев А.И., Шарифканов А.Ш. Синтез биологичских активних N-замещенных  γ-пиперидонов, содержащих в α-положении дифурфурилденовые заместители. Сб.робты по химии. Алма-Ата.Мв и ССО Каз ССР и Каз ГУ. 1985.вып.9.с.155-160 (ДСП).
74. Беллами А. Инфрокрасные спектры сложных молекул.М.:ИЛ.1963.590с.
75. Казицина Л.А., Куплетская Н.Б. Применение УФ-, ИК-, ЯМР- и маспектроскопии в органической химии. 2-е изд.-Перераб.и доп. М.:МГУ.1979.240с.
76. Сайдов Т.В., Свердлова О.В. Практическое руководство по молекулярной спектроскопии.Учебн.Пос.Под ред. Бахишева Н.Г.- ЛЛГУ. 1980.136с.
77. Габитов Ф.А., Кремлева О.Б., Фридман А.Л. Реакции алифатических диазосоединений. Взаимодействие арилзамещенных диазоалканов с.І-фенил-1,2-динитроэтиленом.//Ж.Орг.химии.-1977.Т.13.№5.с.1117-1118.
78. Хусау, Баденцов В.И., Крыштель Г.В., Чижов О.С., Янковская Л.А. Присоединение диазометана к ацеталям некоторых непредельных альдегидов.//Изв. АН СССР.-Сер.хим.1977.№3.с.620-623.
79. Иоффе Б.В.,Стопский В.С., Бурманова Н.Б. химия гетероцикл. Соединений. 1969. №4. 1077-1086 с.
80. Кост А.Н., Ершов В.В. Синтез и свойства пиразолинов. Успехи химии. 1958. 27. 431-458с.
81. Колла В.Э., Бердинский И.С. Фармакология и химия гидразина йонкародла: Марийсое книж.Изд.1976.246с.
82. Китаев Ю.П., Бузыкин Б.И. Гидразоны.Изд.наука.1974.
83. Шарифканов А.Ш., Мухаметкалиев Т.М., Джурымбаев А.И. Синтез и свойства 1-метил-3,5-дифурфурилиденпиперидона-4. Сб. Работ по химии. Алма-Ата: МВ и ССО Каз ССР и ССО Каз ССР и КазГУ. 1985. Вып.9.160-165с.
84. Назаров И.Н., Руденко В.А. Действие аммиака и метиламин на дивинилкетоны, новый метод синтез γ-пиперидонов. Производные ацетилена.//Изв. АН СССР. Отд. Хим.наук.1948.№6.610-620с.
85. Страдынь Л.П. Об именных реакциях в химии гетроциклческих со единений. //Химия гетероцикл.соед. 1979. №11. 1567-1570с.
86. Простаков Н.С., Гайворонская Л.А. γ-пиперидоны в органическом синтезе. //Успехи химии. 1978.Т.47.Вып.859-891с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

	Тараз мемлекеттік педагогикалық институты	Ф 02/062
	Дипломдық жұмысқа рецензия Оқу-әдістемелік басқарма 1 беттің 1 беті	СМЖ «Оқу-әдістемелік» ҮК НҮ 07-2011 Баспа 1. Дана №1

Тлеуова Жадыра Уралбаевнаның «Пирозалин мен оксазолиннің туындыларын синтездеу» атты дипломдық жұмысына

ПІКІР

Физиологиялық белсенділігі жоғары, спектрі үлкен токсикалығы төмен, денсаулық саласында және ауыл шарушылығына қажеттілігін қанағаттандыратын, ауыл шарушылық өнімдерін қорғайтын және сапалы көп өнім алу үшін жаңа қосылыстарды синтездеу мақсатында жаңа затты алып диплом жұмысына негізге ала отырған.

Диплом жұмысының  нәтижесінде органикалық синтездің өте нәзік  шешімдерін тапты:

1. 1-метилпиперидин -4 –онды фурфуролмен Кляйзен-Шмидт конденсациялық реакциясы бойынша 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-оны 98% өнім алынды .
2. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он гидрозин гидратпен әрекеттестіргенде гидразондары 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-оннің гидразоны (2.5), 3-фурил-5-метил-7-фурфурилиден-3,3а-дигидропирозол /4,5-с/-пиперидинді және олардың туындылары (гидрохлорид) алынды.
3. Барлығы 7 жаңа 4-пиперидиннің туындылары (олардың тұздары мен бірге) алынды.
4. Құралдар арқылы зерттеу (ИҚ,ПМР және УФ-спектрлік) әдісімен құрылысын дәлелдейді.

Диплом жұмысының көлемі 50 машинаға басқан кіріспеден үш бөлімнен тұрады, 87 әдебиет туындысы пайдаланылған, 9 кесте мен 4 сурет бар.

Дипломдық жұмыс жоғары эксперименталды түрде жасалған. Жұмыста қолданатын ғылыми әдістер мен әдістемелер заманауи әрі эффективті. Дипломдық жұмысты өте жоғары деп бағалауға болады.

 

Пікір, т.ғ.к.,доц.:                                             Жұрынбай А.Е.

 

 

 

 

 

 

 

 

	Тараз мемлекеттік педагогикалық институты	Ф 02/062
	Дипломдық жұмысқа рецензия Оқу-әдістемелік басқарма 1 беттің 1 беті	СМЖ «Оқу-әдістемелік» ҮК НҮ 07-2011 Баспа 1. Дана №1

 

Тлеуова Жадыра Уралбаевнаның «Пирозалин мен оксазолиннің туындыларын синтездеу» атты дипломдық жұмысына

              РЕЦЕНЗИЯ

Физиологиялық белсенділігі жоғары, спектрі үлкен токсикалығы төмен, денсаулық саласында және ауыл шарушылығына қажеттілігін қанағаттандыратын, ауыл шарушылық өнімдерін қорғайтын және сапалы көп өнім алу үшін жаңа қосылыстарды синтездеу мақсатында жаңа затты алып диплом жұмысына негізге ала отырған.

Диплом жұмысының  нәтижесінде органикалық синтездің өте нәзік  шешімдерін тапты:

1. 1-метилпиперидин — 4 – онды фурфуролмен Кляйзен-Шмидт конденсациялық реакциясы бойынша 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-оны 98% өнім алынды .
2. 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-он гидрозингидратпен әрекеттестіргенде гидразондары 1-метил-3,5-дифурфурилиден-пиперидин-4-оннің гидразоны (2.5), 3-фурил-5-метил-7-фурфурилиден-3,3а-дигидропирозол /4,5-с/-пиперидинді және олардың туындылары (гидрохлорид) алынды.
3. Барлығы 7 жаңа 4-пиперидиннің туындылары (олардың тұздары мен бірге) алынды.
4. Құралдар арқылы зерттеу (ИҚ,ПМР және УФ-спектрлік) әдісімен құрылысын дәлелдейді.

Дипломдық жұмыс жоғары эксперименталды түрде жасалған. Жұмыста қолданатын ғылыми әдістер мен әдістемелер заманауи әрі эффективті. Дипломдық жұмысты өте жоғары деп бағалауға болады.

 

 

 

Рецензент, М.Х.Дулати атындағы

Тараз мемлекеттік университеті

«Химия және химиялық технология»

Доцент қызметін атқарушы, т.ғ.к.м.а.                         Г.А.Сейітбекова