Дипломдық жұмыс. ПЛАСТИКАЛЫҚ КАРТАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ТӨЛЕМ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ЖҮРГІЗУ

Мазмұны

 

Кіріспе……………………………………………………………..……………….…5

 

1. Пластикалық карталарды пайдалану арқылы төлем жүйесінің қызметін жүргізу

1.1. Төлем карточкаларының шығарылуының мақсаты және олардың артықшылықтары мен кемшіліктері…..………………….…………………..9

1.2. Пластикалық карточкалардың жіктелуі…………….…………………..21

 

2. Қазақстанда пластикалық карточкаларды қолдану ерекшеліктері

2.1. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларының пайда
болу тарихы………………………………………………….…………..……29

2.2. Қазақстан Республикасының төлем карточкаларының нарықтағы жағдайы……………………………………………………….………………..33

2.3. Пластикалық карточкалар бойынша «АТФ банкі» Акционерлік қоғамының жұмысының талдануы………………………….……………….39

2.4. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларды

қолданудың болашағы……………………………………….……………….43

 

3. Пластикалық карточкаларды қолданудағы шетел тәжірибесі

3.1. Шетелдегі төлем карточкаларының нарықтағы жағдайы…….……….49

3.2. Ресейлік пластикалық карточкаларының нарықтағы жағдайы….……57

3.3. Шетелдік және қазақстандық төлем карточкаларының нарығында салыстырмалы талдау жасау…………………………………………………66

 

 Қорытынды…………………………………………………………..……………69

 Қолданылған әдебиеттер тізімі……………………………………..……………73

 

Кіріспе

          Бүгінгі күнде әлемде 200-ден астам елдерінде пластикалық карточканы төлем айналымында қолданады, жер бетіндегі миллиондаған тұрғындар пластикалық карточкаларды әртүрлі тауарларды сатып алу үшін пайдалынады, көптеген банктер Visa International, MasterCard/Europay International, American Express, Diners Club, JSB сияқты халықаралық ассоциацияларының мүшесі болу үшін күреседі, бұл фактілер пластикалық карточкалар «технологиялық революция» деп аталатын банк ісі мен халықаралық есептің маңызды элементі болып табылады, деп қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

         Тек қана платикалық карточкалар электрондық банкілік және халықаралық төлем жүйесінің кілттік элементін атқарады. Олар чек пен чектік кітапшаларды ақырындап ығыстыра отырып, индустриалды дамыған Батыс елінде ақша айналым ұйымының алдыңғы позициясына шықты.

          Барлық пластикалық карточкалар, олардың жетілдіру дәрежесінен тәуелсіз маңызды ерекшелігі, оларда әртүрлі қолданбалы бағдарламаларда пайдаланатын белгілі бір ақпарат жиынтығы сақталынады. Карточка ғимаратқа жіберілу қызметін атқара алады, компьютерге ену құралы қызметін атқара алады, жүргізуші куәлігі қызметін атқарады, телефондық қызметімен пайдалынған үшін төлем ретінде және тағы басқа жағдайда пайданылады. Ақша айналым сферасында пластикалық карталар қолма-қол ақшасыз есеп-айырысу ұйымдастырушының прогрессивті құралының бірі болып табылады.

         Соңғы жылдары несиелік карточкаларды шығаруда әртүрлі мемлекеттердің ұлттық компаниялар кең халықаралық торының бөлігіне айналды. Солай етіп, пластикалық карточкаларының көпшілігі кеңінен тек қана ішкі емес, сонымен бірге халықаралық есеп-айырысумен төлем операцияларында қолданылуға болады.

Пластикалық карточкаларының қолданылуы қолма-қол ақшасыз айналымының дамуына мәнділік әсер етеді, шығындарды азайтады. Одан басқа да қасиеттері бар: айналым мен пайданың өсуі; бәсекелестікке қабілеттіліктің және банктің, бөлшектеп сату мекемелерінің, карточканы қабылдайтын басқа ұйымдараның беделінің көтерілуі; төлем кепілдігінің болуы; жұмыс орындарының жұмыспен қамтылуының өсуі , мысалы, шетел туризмі саласында және тағы басқа қасиеттері бар.

          Электрондық пластикалық карталардың тағы бір ерекшелігі мәнділік қарапайымдылығы және халықаралық төлемдерінің өту процессінің тезділігі, олар телекоммуникациялық байланыстараының барлық уақытта қолдануын талап етпейді.

         Осындай карточкалармен есеп-айырысу орталық компьютердің дұрыс істей алмай қалған немесе басқа жағдайда, тоқтап қалмайды.

         Осы және басқа әртүрлі бағытталған себептерді есепке ала отырып, микропроцессорлы карточкаларды қолдану тиімділігін аңықтау дәл қазіргі уақытта өте күрделі.

          Сонымен бірге экономистердің есептеуінше, осы карточкалардың болашағы бар, өйткені техника мен технологияның дамуы жылдан жылға оның енгізуіне шығындарды азайта отырып, қазіргі ультра жобаларды қолдану мүмкіндігін кеңейтеді.

         Осы дипломдық жұмыстың өзектілігі пластикалық карточкалардың Қазақстан Республикасының банктік қызмет нарығында жаңашылдық болып табылуы, сондықтан мен өзімнің дипломдық жұмысымды жазу үшін осы тақырыпты таңдадым.

         Қазақстан Республикасының банктік жүйелерінің дамуында және нарықтық экономикаға өту жағдайында, коммерциялық банктердің алдында шығындарды азайту статьясын мәселесі, пайда бөлігін халықаралық стандарт деңгейінеде неғұрлым кең қызмет спектріне жеткізу жолымен көбейту мәселесі тұр. Ұқсас қызметтерді жеткізудің бір жаңа түрі пластикалық карточкаларды сауда және сервис саласында қолдану, қолма-қол ақшаны банкомат арқылы және қолма-қол ақшаны беретін пунктерден алу.

Төлем карточкасы қаржы құралы ретінде барлық уақытта дамып отырады, оны қолдану ортасы ұлғаюда, оны қолдану арқылы көрсетілетін қызмет комплексі кеңеюде. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде олар дебеттік сияқты, несиелік құралдар қасиетін ие бола алатын төлем қаруының ерекше тобын құрайды.

         Қолма-қол ақшамен есеп айырысуда пайдалану, мемлекеттік және коммерциялық қаржы құрылымдарына шектен тыс қымбатқа түседі. Айналымға жаңа банкноттардың шығарылуы, ескілерді айырбастау, қызмет етуші персоналдардың көп бөлігін ұстап тұру, қатардағы клиенттердің көп уақытын жұмсалуы, ыңғайсыздық — бұның барлығы мемлекет экономикасына ауырлық салмағымен жатады. Қолма-қол ақша айналымы мәселесінің бірден-бір мүмкінболатын ең перспективті тәсілінің шешімі – бұл қолма-қол ақшасыз есеп-айырысудың тиімдісі автоматталған жүйесін құру. Эксперттік баға бойынша, ондай жүйе қолма-қол ақша айналымының бірден үш бөлігіне дейін қысқартуын қамтамасыз етуі мүмкін.

Осы жұмыстың мақсаты қазақстанның пластикалық карточкалар нарығын зерттеу болып табылады: қазақстанның пластикалық карточкалардың пайда болу тарихы, жалпы пластикалық карточкаларының не екендігі туралы, пластикалық карточкалардың қалай қызмет ететіндігі жайлы, оның мемлекет экономикасы үшін қандай маңызы бар екені, пластикалық карточкалардың шетелде, Ресейде және Қазақстан Республикасында қолданылу ерекшелігі.

Факторлар қатарынан қарастыра, алдымызда келесі міндеттер тұр: пластикалық карточкаларының қазақстандық нарығын, бұл нарықтың оң және теріс кезеңдерін көру үшін, неғұрлым толықтай зерттеу және бұл мәліметтерді талдай отырып, пластикалық карточкалар сияқты жаңа өнімнің ұлттық нарығын дамытуға тырысу.

 

 Осы тақырып бойынша теориялық , бұдан практикалық материалдар аз, бірақ мен тапқан барлық ақпараттарды өзімнің дипломдық жұмысымда толық көрсетуге тырыстым.

Осы дипломдық жұмыстың нормативті-құқықтық базасы Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің ережесі, АҚ “АТФ банкісінің” нұсқаулық материалы болып табылады. Сонымен қатар оқу-әдістемелік әдебиеттер, «Қазақстан банкілері», «Карточкалар әлемі», «Банктік технологиялар» журналдары, «Время», «Новое поколение» газеттері және тағы басқа әдебиеттер пайдаланылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Тарау. Пластикалық карталарды пайдалану арқылы төлем жүйесінің қызметін жүргізу

1.1. Төлем карточкаларын шығару мақсаты, олардың артықшылықтары мен кемшіліктері.

Төлем жүйесінің негізгі қатысушылары.

Халықаралық электрондық есеп беру жүйесінің қызмет ету механизмі пластикалық картаны қолдануда негізделіп құрылған және банкомат арқылы жүзеге асырылатын сауда ұйымдарында тұрғындардың электрондық жүйе арқылы есеп айырысуы, ұйымдардың халықаралық электрондық жүйе арқылы есеп айырысуы, үйде және жұмыс орындарында клиенттерге банктік қызмет ету жүйесін, өзіне тән операцияларды қоса енгізеді.

         Ақша айналымы ортасында пластикалық карточканың маңызды ерекшелігі, төлем карточкасының қолма-қол ақшасыз есеп айырысу ұйымдастырушының бірден-бір үдемелі құралдарының бірі боп табылады.

         Пластикалық карточкаларының қолдануында, төлем жүйесінің қатысушылары үшін өзінің мақсаттары, артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Пластикалық карточкаының шығарылу мақсаты әртүрлі болуы мүмкін:

—    клиенттерге есеп айырысу үшін неғұрлым тез және қолайлы болуын ұйымдастыру;

—    қолма-қол ақшасыз есеп айырысуда қолданылатын көлемді азайту, сондықтан операция құның төмендету;

—    жаңа клиенттерді тарту және бұрынғы клиенттерді «қосып алу»;

—    бәсекелестерден қалмауға тырысу;

—    жаңа, неғұрлым үдемелі «қағазсыз» технологияны жетілдіру;

—    клиенттердің басымдылығынан орталық банк офисын немесе компанияны жеңілдету;

—    пластикалық карточкалар арқасында компанияның немесе өзінің банкісін жарнамалау және беделін көтеру, оларды клиенттер қолдана ғана қоймайды, сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік статусын және тағы басқа белгісі ретінде пайдаланады.

Клиенттер үшін карточкалардың тартымды болуы келесіде:

—    бір жағынан тәуекелділіктің төмендеуі (өзімен бірге үлкен сомада ақшаны ұстап жүрмеуге болады), басқа жағынан — сатып алу төлемін дер кезінде төлеу;

—    валютаны айырбастау туралы ойламауға болады. Бұны банк жасайды, ол солай жасайды, магазинде айырбастау курсымен және банк жүзеге асыратын конвертация бойынша курсының арасындағы айырмашылығында клиентке тиімділік пайдамен;

—    бюджетті бақылау мен жоспарлау қатал тұрғызылады;

—    карточканы жоғалтқан жағдайда ол бойынша барлық есеп айырысулар тез арада тоқтатылу үшін, банкіге тек қана хабар берудің өзі жеткілікті;

—    банкіге ақша қаражаттарын салуда (ереже бойынша, кейбір ақылдасқан соммадан жоғары орта қалдыққа), проценттерді алуға болады;

—    беделділік (әсіресе, карточкалар әлі де ортақ қолданыла қоймаған мемлекеттерде), қаржы ортасында қолданылатын, қазіргі техникалық құралдармен қолдана білуді куәләндырады;

Несиелік карточкалардың кемшілігі клиенттер үшін ең алдымен, ол өтеуге міндетті шығындармен байланысты:

—    карточканы қолдануға беретін қолайлық үшін, төлеуге тура келеді;

—    карточкаларды басқа сауда ұйымдарында және қызмет көрсету орталары мен барлық магазиндерде қабылдамайды (әсіресе бұл жолға енді тұрып жатқан елдерде).

Магазиннің артықшылығы келесіден тұрады:

—    әсіресе көп жағдайлы клиенттерді тартуға болады және тауар айналымын көбейтуге;

—    ақшаны айырбастауды және инкассолауды ойлаудың қажеті жоқ;

—    қауіпсіздік мәселесі неғұрлым қарапайымды (чектер-«слиптер» карточка иелерінің қолы қойылған, яғни олар магазинде қалады және есеп-шотына ақша түсетінің білдіреді, ұрылар үшін қызығушылық тудырмайды);

—    қолында карточкасы бар адам, қолма-қол ақшасы бар адамға қарағанда, сатып алуды іске асыруға неғұрлым бейім;

—    магазиннің рейтингі, беделі көтеріледі;

Сонымен бірге магазинге кейбір қосымша шығындарға баруға тура келеді:

—    белгілі бір күрделікті карточкалардың авторизациялық процессі көрсету мүмкін, осы карточканың қызмет көрсетуші эмитентінің процессинг орталығымен жалпы ара қатынасы;

Банк келесі ой-пікірлерден қарастыра карточкамен жұмыс жасауға ықыласты:

—    олар тартылған ресурстардың көлемін көбейтуге мүмкіндік береді, біріншіден, карточканың иесі банктегі өзінің арнайы есеп-шотына салуға міндетті сомма қарастырылады. Екіншіден, бұл «карточкалық» операциялардың ұдайы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін банктер қолданылатын сақтық депозиттері болу мүмкін;

—    карточкамен операция өткізумен (сатып алу, қолма-қол ақша шешіп алу, айырбастау) банк ережесі бойынша, клиент карточканың өзін алу үшін төлейді;

—    төлем айналымынан тек қана қолма-қол ақшаны ғана емес, сонымен қатар чектерді ығыстыруда жалпы-әлемдік тенденция есебімен банктің бәсекелестік потенциалы көтеріледі, инновациялық процесстерінде қатысушы ретінде банктің беделі өседі.

Карточкалық саудасының, онша жағымды емес жағын жалпы алып қарасақ, онда банк үшін ол өте үлкен шығынмен байланысты, әсіресе басында карточкамен жұмыс істеу (жұмыс істеп тұрған жүйеге кіру немесе жеке процессинг орталығын ұйымдастыру, техникалық және бағдарлама қамтамасыз етуге шығындары, магазиндермен байланыстарды жұмыс қалпына келтіру және тағы басқа).

 

Үлкен шығындар, сондай-ақ қазіргі байланыс құралдарының әлсіз дамуы, оларсыз карточкалардың қызметін жүргізу мүмкін емес, және кейбір жағдайлар Қазақстан нарығында карточкалық саудасына ірі инвестициялар жасау тәуекелді.

Банктік картаны қолдануда ара-қатынасының негізгі қатысушылары:

—    пластикалық карточкаларының банк-эмитентері;

—    пластикалық карточкалардың иелері;

—    коммерциялық торының иелері, магазиндермен жұмыс істейтін- банк-эквайрерлер;

—    сауда ұйымдар (магазиндер және басқа қызмет орындары);

—    есеп-айырысу банкітері;

—    пластикалық карточкаларының операцияларын өндеуші, орталық компаниялар;

—    төлем ұйымдары;

Пластикалық картаның банк-эмитенті (ағыл. Issuer), банктік картаны шығарушы және оны иесіне беретін несиелік ұйым болып табылады.

         Банктік картаның иесі (ағыл. Cardholder), бұл банктік картаны қолма-қол ақшасыз төлемдерде қолданылатын жеке немесе заңды тұлға.

         Банк-эквайрер (ағыл. Acquirer) банктік картаны қолдану арқылы, карта иесіне қолма-қол ақша қаражаттарын беретін, және жасалған операциялар бойынша сауда ұйымдармен есеп-айырысуда жүзеге асыратын несиелік ұйым болып табылады.

         Сауда ұйым (ағыл. Merchant) — заңды тұлға немесе жеке кәсіпкер келісім-шарт бойынша олардың және эквайрердің арасында банктік карталарды қолданумен құрастырылған құжаттарды қабылдау бойынша жауапкершілікті өз мойнына алады, тауар (қызмет) иесіне эквайрердің төлемді келесіден жеткізу үшін.

         Төлем ұйымы заңды тұлға болып табылады, төлем жүйесі шегінде банктік карталармен операциялар есеп-айырысуды жүргізу бойынша ережелерді орнатады (ағыл. Payment system) — белгілі бір түрдегі банктік карталармен операцияларды жүргізуді қолдайтын арнайы құрылғылар мен коммуникация жүйелері. Төлем ұйымына әдетте, қандай да бір банктік карталарды идентификациялайтын қызмет белгілеріне құқықтары жатады. Төлем ұйымы соңымен бірге, қатысты төлем жүйесінің техникалық функциялауын қамтамасыз етеді.

         Есеп-айырысу банкі немесе есеп-айырысу агенті (ағыл. Settlemenr bank) -эквайрер мен эмитент арасында төлем ұйымымен келісім-шарт негізінде өзара есеп-айырысуды жүзеге асырушы несиелік ұйым.

         Ең алдымен карточканың қандай да бір төлем жүйесінің тек қана құралы екендігін айтып кету керек. Солай етіп, карточкалық саудасының негізінде пластик бөлшегінде емес, ол қолма-қол ақшасыз есеп-айырысудың тұрақты жұмыс атқару жүйесінде.

         Банктік карталар 2 негізгі операцияларды жүзеге асыруға мүмкін:

тауар төлемін және қолма-қол ақша құралын банкомат арқылы алу — арнайы автоматталған құрылғы немесе ҚАБП — қолма-қол ақша беру пункті (несиелік ұйым кассасы). Дәл қазіргі кезеңде аталған екі операцияны атқаруға мүмкіндік беретін карталар неғұрлым таралған («әмбебап» карталары), әйтпесетек қана қолма-қол ақша құралын алу үшін тағайындалған немесе тек қана тауарды, немесе қызметті төлеу үшін тағайындалған карталар бар.

         Банктік карталар 2 негізгі түрде болады: несиелік (ағыл. Credit card) және дебеттік (ағыл. Debit card). Халықаралық төлем ұйымдарының несиелік карталарының дебеттік карталардан айырмашылығы операцияларды жүргізу технологиясына байланысты. Дебеттік картамен операцияларды барлық кезде авторизациялауға жатады, ал несиелік картамен операцияларды белгілі бір жағдайларда — жоқ. Осы ерекшеліктермен байланысты дебеттік карталар эмитенттермен банктік есеп-шотта қалған қалған қаражат шегінде операцияларды жүзеге асыру үшін қолданылады, ал несиелік карталар бойынша эмитент шоттағы қалдық қаржы шегінде операцияларды өткізе береді және несие алады, практикада әдетте кепілдік алушыға несиелік сызық ашу жолымен жүзеге асырылады.

         Картаның иесі банктік картаны пайдаланып тауарды немесе қызметті төлеуде картаны сауда ұйымының кассиріне береді. Кассир, ереже бойынша басында карта эмитентімен дәлірек айтсақ процессинг орталығы тағайындалған эмитентпен байланыса отырып, авторизация процедурасын өткізу керек. Бұл орталықта карта иесінің банктегі шотының жағдайы туралы ақпараты бар мәліметтер базасы жүргізіледі. Авторизацияның негізгі мақсаты -карта иесінің төлем қабілеттілігінің бар екенін көру. Авторизация 2 тәсілмен жүзеге асырылады: дауыстық және электрондық.

         Дауыстық авторизация кезінде кассир банк-эквайрердің процесинг орталығына қоңырау шалады және оның қызметкеріне келесі мәліметтерді хабарлайды: картаның номерін және оның жұмыс істеу мерзімін, сауда ұйымының банк-эквайрерден бұрынырақтан алған идентификаторын (номерін) және операцияның соммасын. Эквайрерлік процессинг орталығының қызметкері байланыс каналдары арқылы сәйкес төлем жүйесіне (сол бұрынғы мәліметтерді компьютерлік жүйеге электрондық тәсілмен енгізе отырып), эмитенттің процессинг орталығымен байланысады. Егер сатып алу мәмілесі мақұлданса (авторизацияланады), онда көрсетілген тізбек бойынша, бірақ кері бағытта, берілген авторизациялық сұраным индентификацияландыратын «авторизация коды» хабарланады. Мұнда жеткілікті сомма келесі авторизация үшін, авторизацияланған соммаға азаяды.

         Электрондық авторизация кезінде, жоғарыда көрсетілген мәліметтер арнайы құрылғыға сауда ұйымының кассирімен енгізіледі — электрондық терминал (PОS-терминал, ағыл. Point – of sale терминал — сауда ұйымының терминалы). Электрондық терминал мәліметтерді эквайрердің процессинг орталығына жібереді, ал ол автоматты түрде оны сәйкес келуші эмитенттің процессинг орталығына бағыттайды. Ұқсастық реттілікте эмитенттің процессинг орталығына авторизациялық кодын береді.

         Авторизация, әсіресе дауыстық, белгілі бір уақыт бөлігін алады, бұл сауда ұйымындағы жұмыс барысында барлық кезде тиімсіз болып табылады. Сонымен бірге сәйкес келетін телекоммуникацияны қолдану себебімен, авторизация өте қымбат тұратын процедура болып табылады. Көрініп тұрғандай, ол кішігірім соммаға операцияларды жүргізу кезінде ақталмайды. Сондықтан халықаралық төлем жүйесінің ережесі несиелік банктік карталармен операциялар бойынша қарастырады, олардың соммасы орнатылған лимиттен асырмай (ағыл. – floor limit), авторизациясыз жүргізуге мүмкін.

         Көрсетілген лимиттер белгілі бір сауда ұйымына қатынаста әрекетке кірісу үшін, сәйкес келуші шарт олармен және банк-эквайрер арасындағы келісім-шартқа енгізілуі керек. Халықаралық төлем жүйесінің ережесіне сәйкес «лимитке дейінгі» операциялар соммасы, эмитентпен авторизацияланған болып есептеледі. Бірақ та, сауда ұйымы картаның жұмыс істеу мерзімінің бітпегендігіне және карта номері тоқтату-қағазында (стоп-лист) — ұрланған немесе жоғалған арнайы карта тізімінде жоқ екендігіне көзін жеткізу керек.

         Айта кету керек, дебеттік картамен операциялары сомадан тәуелсіз қатал түрде есеп-шотта қалдық қаражат шегінде өткізілу болғандықтан, авторизациялауға жатады.

         Авторизацияның заңды мағынасы банктік картаны пайдалану арқылы толтырылып берілген құжаттарды, атқару бойынша эмитенттің өзбетінше атқаратын міндетінің пайда болуы үшін негіз болып табылады. Бұл ереже мәнді негіздеу, себебі авторизация кеізінен, операцияның орынды болуы және жақын арада сәйкес есеп-айырысу ақпараттары оған жеткізілетіні туралы эмитент хабарлайды. Басқа жағынан авторизацияның өткізілуі эквайрерге

— карта иесінің қажетті қаражаты бар екендігіне және сауда ұйымына аударылған соммалар, оған эмитент арқылы компенсацияланатыныңа сенуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге халықаралық төлем жүйесінің ережелерінен белгілі болады, авторизацияланған операциялардың соммасын эмитент төлеуге міндеттемесі. Солай етіп, авторизацияның артынан заңды факт статусы бекітіледі.

         Авторизацияны өткізу кезінде эмитент карта иесінің ақша қаражаттарын авторизацияланған соммалар шегінде шектейді. Берілген шектеу өткізілген операциялардың төлем соммалары бойынша карта иесіне  эмитенттің талаптарын қамтамасыз ету үшін тағайындалады. Егер авторизация өткізілген болса, бірақ товар мен қызмет қандайда бір себептермен берілмеген болса немесе толық емес берілген болса, онда сауда ұйымы авторизацияны толығымен немесе сәйкес бөлігін жою керек.

         Бірақ, егер авторизация өткізілмесе және операция соммасы төлем ұйымдарында қойылған шектерден асып түспесе, эмитент ереже бойынша, банктік карталар арқылы құрылған, құжаттарда айқындалған, міндеттерді атқару үшін жауап береді.

         Авторизацияны өткізгеннен кейін кассир карта мен импринтер көмегі арқылы слип (ағыл. Slip) аталатын арнайы квитанцияны құрады. Импринтердің орныңа сонымен бірге, электрондық терминалды да қолданыла алады. Бұл жағдайда сәйкес келуші құжат электрондық терминал квитанциясы деп аталатын болады. Халықаралық практикамен сәйкес слип (электрондық терминал квитанциясы) минимумында, ішінде келесі мәліметтер міндеті түрде болу керек:

—        сауда ұйымының идентификаторын (номерін);

—        операцияның өткізілген уақыты;

—        операцияның соммасы;

—        операцияның валютасы;

—        авторизация операциясын эмитентпен дәлелдейтін код;

—        банктік картаның реквизиттері;

—        карта иесінің қол-таңбасы;

Слип әдетте, карта иесінің банк-эмитент сауда ұйымына операцияның соммасының төлем тапсырмасы болады. Бұдан басқа, слип және электрондық терминал квитанциясы, ереже бойынша, сауда ұйымының кассирінің қолымен таңбаланады.

Слип қағаздай тасымалданатын 3 экземплярдан құрылады. Бір экземпляры картаның иесі үшін тағайындалады, басқа екеуі — сәйкес түрде сауда ұйымы мен эквайрер үшін тағайындалады (оның процесинг орталығына). Электрондық терминалды қолданған кезінде электрондық терминал квитанциясы қағаз дай тасымалданатын екі экземплярда, картаның иесі және сауда ұйымы үшін құрылады. Бұдан басқа, өткізілген операция туралы ақпарат электрондық түрде, электрондық терминалдан эквайрердің процессинг орталығына жіберіледі.

         Осыған ұқсас түрде қолма-қол ақша қаражатының берілуі қолма-қол ақша берілетін пункттер арқылы рәсімдеуден өтеді. Мұнда слип (электрондық терминал квитанциясы) жоғарыда көрсетілген реквизиттерден басқа операцияны өткізу үшін эквайрердің комиссиясы есептелініп тұру керек, егер оның орны болса және кассирдің қол-таңбасы. Қолма-қол ақша қаражатын берудегі оперцияның ерекшелігі — оның карта түрінен және соммасынан тәуелсіз авторизациялауға жататындығында.

         Қолма-қол ақша қаражатын банкомат арқылы беруде бүкіл операция автоматты түрде өтеді. Карта иесі банкомат клавиатурасында өзінің ПИН-нің (жеке идентификационалдық номер) тереді — эмитентпен орнатылған, құпиялы идентификационалдық код. ПИН операцияны өткізгенде электрондық терминалды қолданумен мүмкін болады. Егер ПИН дұрыс терілсе, карта иесі белгілі бір ақша соммасын беруді сұрай алуға мүмкіндігі бар. Банкомат эквайрердің процесси нг орталығымен авторизация процедурасының жүзеге асырылуы үшін байланысады. Авторизациялық сұранысқа оң жауап алған жағдайда, банкомат карта иесіне қолма-қол ақша қаражатын және келесі реквизиттерден тұратын квитанцияны береді:

—    банкомат идентификаторы;

—    өткізілген операцияның күні;

—    операция соммасы;

—    операцияның валютасы;

—    эмитенттің операциясы бойынша авторизацияны дәлелдейтін код;

—    банктік картаның реквизиттері;

Банкоматтар — банктік автоматтары, пластикалық карточкалармен операцияларды өткізуде қолма-қол ақшаларын беру және тасымалдау үшін арналған. Бұдан басқа, банкомат карточка иесіне есеп-шоттының жағдайы тұралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді (сонымен қатар қағазда жазба түрінде), онымен бірге, қағидада, қаражаттарды бір шоттан басқаға аудару бойынша операция өткізеді және тағы басқа. Көрінетіндей, банкомат картаны оқу құрылғымен қамтамасыз етілген, ал карточка иесімен интерактивті өзара-әрекетте — дисплеймен және клавиатурамен. Банкомат жеке ЭВМ-мен қамтамасыз етілген, ол банкоматпен басқару және оның жағдайы тұралы қадағалауды қамтамасыз етеді. Соңғысы өте маңызды, өйткені  банкомат қолма-қол ақшаның сақтаушы бөлімшесі (хранилище) болып табылады. Бүгінгі күнде көптеген модельдер магнитті сызығы бар карточкалармен on – line режимінде жұмыс істеуге есептелген, бірақ смарт-картамен және off – line режимінде жұмыс істеуге қабілетті құрылғылар пайда болды.

         Ақша купюрлері банкоматта кассеталардың ішінде орналасады, олар өз кезегінде арнайы сейфтe болады. Кассеталардың саны банкомат беретін купюр номиналының санымен аңықталады. Кассетаның көлемі реттеліп тұрады, банкоматқа практикалық түрде кез-келген купюралармен ақша салуға мүмкіндік береді. Банкоматтар — үлкен көлемді және салмақты стационарлық құрылғы. Шамамен алғанда: биіктігі -1,5-1,8 метр, кендігі мен едені — 1 метр, салмағы — тоннаға жуық. Бұдан ары мүмкіндік болатын тонаудан алдын-ала сақтық мақсатымен оны берікті орнатады. Банкоматтар болме ішінде де, сондай-ақ тікелей көшеде де орнатыла береді және тәулік бойы жұмыс істеп тұрады.

         Банкоматта өткізілген операциялар туралы ақпарат электрондық түрде эквайрердің процессинг орталығына жіберіледі. Онда ол слиптермен қатар және электрондық терминалды қолдану арқылы өткізілген операциялармен туралы ақпараттар, банктік карталарды қолдану арқылы операциялары бойынша эквайрердің төлем реестрі (ағыл. Outqoinq file, “дәл жіберілген файл») — ерекше құралымды құжаттың құрылуы үшін негізі болып табылады. Банктік картасын қолдану арқылы операциялары бойынша төлем реестрі бұл -эмитенттің банктік картасын қолдану арқылы операциялары бойынша немесе белгілі бір уақыт кезеңінде эквайрердің құрылғыларымен, ұйым арқылы құрылған, процессингті іс-жүзіне асырған және есеп-айырысу қатысушымен электрондық түрде жеткізілген немесе қағаздай тасымалдаушы екі немесе одан көп құжат (эмитентке, эквайрерге және есеп-айырысушы банкіге). Төлем реестрі несиелік ұйымында ашылған шот бойынша операцияларды өткізу үшін негіз ретінде қызмет етеді. Келтірілген анықтама бойынша төлем реестрі есеп-айырысушы құжат статусына ие.

         Коммуникациялардың арнайы құралы бойынша эквайрерлердің төлем реестрлерін өндеу үшін төлем жүйесіне жіберіледі. Бұл процедураның нәтижесінде төлем ұйымы белгілі бір эмитенттің банктік карталарын қолдану арқылы, иелерімен жүргізілген операциялары туралы мәліметтер сақтайтын (құрамында), эмитенттердің төлем реестрлерін құрайды (ағыл. Incominq file, “кіруші файл”). Эмитенттердің төлем реестрлері оларға өткізілген операциялар соммасын карточка иесінің шотынан алу үшін бағытталған.

         Төлем ұйымы сонымен бірге эмитенттермен және эквайрерлердің арасындағы есеп-айырысуды реттеуде де қатысады. Көрсетілген есеп-айырысулар клиринг әдісімен жүзеге асырылады (өзара есепке алу талаптары) және әдетте «нетто-нетто» деп аталатын жүйесінде негізделеді. Оның маңызы әрбір қатысушы банктын қаражат аудармасы туралы, барлық тапсырмалар орта көлемінің қатысуында бірлік дебеттік немесе несиелік сальдо орнатылуна жатады, оны ол барлық қатысушы банктерге бағыттады немесе алды. Ондай бірлік дебеттік немесе несиелік сальдоның тұрақталған аты банктік практикасында — «таза сальдо» немесе «таза позиция» дейді. Сонымен бірге әрбір эмитенттің немесе эквайрердің несиелік  немесе қарыз болатын төлем ұйымының өзі болады.

         Клиринг сеансы өткзілген соң ол әдетте күнделікті іске асырылады  және оның нәтижесіне қарай төлем ұйымы ақша қаражаттарын төлем жүйесінің есеп-айырысу банкісінде эмитенттердің және эквайрерлердің шоттарына аудару тапсырмасын ресімдейді. Есеп-айырысушы банк қаражаттарын көрсетілген шоттар бойынша аударуды жүзеге асырады және оның шоттарын несиелеу немесе дебеттеу туралы үзінді көшірме жібереді.

         Есеп-айырысудың келтірілген схемасы біраз жеңілдік береді, егер несиелік ұйым — эмитент шығарылған карта операциясы бойынша бір уақытта эквайрер өзі болып табылады (ағыл. On – us transation). Бұл ситуация карта иесінің қолма-қол ақша қаражатын банкоматтан немесе эмитенттің кассасынан шешіп алу, немесе сауда ұйымында банк картасын қолдану арқылы сатып алу жағдайында пайда болады. Осындай жағдайда осы берілген операцияны, төлем жүйесіне жіберілетін төлем реестріне енгізу қажеттігі туындамайды. Несиелік ұйым өз бетінше бір жағынан сауда ұйымымен есеп-айырысуды жүзеге асыруға мүмкіндігі бар, басқа жағынан карта иесінің шотын қажетті соммаға дебеттеуге мүмкіндігі бар.

 

 

 

 

 

1.2.  Пластикалық карточкалардың жiктелyi

Пластикалық карта — бұл жалпылаушы термин, карточкалардың барлығын бiлдiредi, әртүрлi тағайындалуы бойынша, түpiнe карай, олардың көмeгiмeн көрсетiлетiн қызмет жиынтығы бойынша, сондай-ақ өзінің техникалық мүмкiншiлiктерi және оларды шығарушы ұйымдар.   

Пластикалық карталардың даму барысында тағайындалу айырмашылығы бойынша функционалдық және техникалық сипаттамаларына тән пластикалық карточкалар пайда болды.

Төлем карточкаларын шығаруға шешiм қабылдаған компаниялар, ең басында не үшiн оны шығаратынын және бұл қандай карталар болатынын анықтауы қажет. Бұл үшiн карточкалардың әртүрлi түрлерiнiң нақтылай төменде сипаттама берiлген.

Пластикалық карточкалардың жiктелiну үшiн көптеген негiздемелер бар:

1. Оларды дайындалған материалдары бойынша:

— қағаздық (картонды);

— пластикалық ;

Қазiргi уақытта тәжірибелiк түрде барлық жерге кең таралғаны — пластикалық карточкалар. Ламинацияланған (картонды) карточкалар карапайым, арзан және әpкімнің қолы жететiн, сондықтан егер карточка карточканы есеп-айырысу үшін пайдалынатын болса, онда жасанды түрден қорғауды көтеру мақсатымен, пластиктен карталарды шығару неғұрлым жетілген және күрделі технологияны қолданады. Сонымен бiрге пластикалық карточкалардың артықшылығы пластиктің эмбоссиялануға жеңіл берiлетiнi, яғни оны клиентке берер алдында карточканы персонализациялау өте маңызды.

 

2. Ақпараттарды карточкаға жазу тәсілі бойынша:

—    графикалық жазу;

—    эмбоссингілеу;

—    шартты белгілер арқылы таңбалау;

—    магнит сызығында шартты белгілер арқылы таңбалау;

—    микросхемаға жазу;

         Ақпараттарды карточкаға жазудың ең ертедегі және қарапайым түрі графикалық бейнелеу болды және қалады. Ол қазірге дейін барлық карталарда, технологиялық әбден жетілдірілгенің қосқанда қолданылады. Бастапқы кезде картаға тек қана карта иесінің аты-жөні, фамилиясы, эмитент туралы ақпарат түсірілді. Кейін әмбебап банк карточкаларында қолтаңба үлгісі қарастырылды, ал фамилия мен есім эмбоссингілеумен басылып шығарыла басталды.

         Басылып эмбоссингілеу, карточкамен төлеу операциясын слипке оның көшірмесін ала отырып, неғұрлым едәуір жылдамдатуға мүмкіндік берді. Картада басылып шығарылған ақпарат, көшірме қағаз арқылы слипке дер кезінде көшіріледі. Айлакерлікпен күресу мақсатында слиптер көшірме қабатсыз қолданылуы мүмкін, бірақ картаға басылып шығарылған ақпараттарды түсіру тәсілі негізінде сол бойында қалды — механикалық қысым.

          Басылып шығарылу графикалық бейнелеуді ығыстырмады. Одан қалса, қағазсыз технологияда негізделген жүйенің пайда болуымен, карта номері және иесінің аты карточкаға персонализатордық көмегі арқылы графикалық тәсілмен қайтадан түсіріле бастады. Қазіргі персонализациялық құралдар бірнеше минут барысында карточка иесінің қолтаңба үлгісін және оның түрлі-түсті фотографиялық бейнесін пластикке аударуға мүмкіндік береді.

         Ақпараттарды шартты-штрих белгілер көмегі арқылы карточкаға жазу, магниттік сызықтарды жасап шығарылғанға дейін қолданылып келді және төлем жүйесінде кеңінен тарай алмады.

         60 жылдардың соңында банкоматтарды жасап шығарылуы, карточка саудасында да революция жасады. Ондай құрылғымен карточкалардың иесі қолдана алу үшін, карточканың теріс бетінде магниттік лентадан сызық жабыстыра бастады. Ең бірінші магнит сызықпен жұмыс істейтін банкомат, АҚШ-та 1969 жылы «Docutel» фирмасында көрсетілді.

         Магниттік сызықта карточкалар әдетте шартты белгілер арқылы таңбаланған түрде карточканың номері жазылады, оның әрекет ету уақыты, сол сияқты карточка иесінің ПИН туралы шифрланған түсінігі (ПИН — жеке индентификациялық номер, әдетте ол төрт белгісі бар санды көрсетеді және факт түрінде карточка иесінің паролі болып табылады).

         Магниттік жазу бүгінгі күнде пластикалық карточкаға ақпаратты түсіру тәсілінің бірден бір ең кең таралғаны болып табылады. 15-20 жыл өткеннен кейін, магниттік сызықты ақпаратты айлакерлік тәсіл мен қолдан жасаудан қажетті қорғау деңгейін қамтамасыз ете алмайтындығы белгілі болды. Ал бұл картаға негізделген банктік төлем жүйесіндегі критикалық кезең болып табылады. Сол кезде мамандар ақпаратты жазудың неғұрлым сенімді тәсілін іздей бастады. Оларға чип немесе микросхема болды (ағыл. Chip — интегралдық схемасы бар кристалл). Чипті бар карточка интелектуалды немесе смарт-карта деп аталады (ағыл. smart-card).

         Смарт-картаның микросхемасында осы картаны жеке топқа бөліп тұратын «логикасы» бар. Смарт-картаның микросхемасында персоналды компьютерге ұқсас есеп айырысу атқаруға қабілетті микрокомпьютері бар. 80 жылдардың басындағы персоналды компьютерлердің қуатымен салыстырғанда, қазіргі смарт-карталардың қуатына тепе-тең. Олардың негізгі шығарушылары Gemplus (Франция), АТ&Т (АҚШ), Bull SP8 (Франция), Data card (АҚШ), Philips ТRТ (Германия), Solaic Sligos (Франция), Тoshiba (Жапония).

         Сол сияқты суперсмарт-карта да бар. Үлгі ретінде Visa жүйесінде қолданылатын Тoshiba фирмасының көп мақсатты картасы қызмет атқара алады. Кәдімгі смарт-картаның мүмкіндігіне қосымша онда кішкентай дисплей мен мәліметтерді еңгізу үшін көмекші клавиатура бар. Бұл карта өзінде несиелік және дебеттік картаны біріктіреді, және де сағаттық, күнтізбектің, калькуляторлық, валютаны конвертациясы бойынша есеп айырысуды жузеге асырады, жазу кітапшасы ретінде қызметін атқарады. Бағасының жоғарлығына байланысты суперсмарт-карталар бүгінде кеңінен таралмаған, бірақ, оны қолдану ортасы ешқандай күмәнсіз, ұқсас картаның болашағы болуына қарай өседі.

3. Функционалды белгілері бойынша оларды шартты түрде 2 топқа бөлуге болады:

—    несиелік карталар;

—    төлем (дебеттік) карталар;

4. Эмитент бойынша:

—    банктер шығаратын, банктік карточкалар;

—    қаржылық компанияның карточкалары;

5. Эмитент бағдар алатын, клиентура категориясы бойынша:

—    Кәдімгі карточка;

—    күміс карточка;

—    алтын карточка;

         Кәдімгі жәй карточка қатардағы клиентке тағайындалған. Бұл «Visa Classic» «Mass» (standard) Eurocard/MasterCard.

         Күміс карточка сауда-картасы деп аталады (Business Card) және ол жеке адамдарға емес, ұйымдардың (компаниялардың) тағайындалған қызметкерлеріне өз компанияның қаржы шегінде және басқа жағдайда шығындануға болады.

         Алтын карточка неғұрлым бай, жағдайлы клиенттерге тағайындалған.

          Россиялық және қазақстандық тәжірибеде «жалақылық» карточка бар — эмитент ұйыммен келісім-шартқа отырады, ал карточканың иесі тұлға адам ретіндегі оның қызметкері болып табылады.

6. Халықаралық төлем жүйесімен шығарылған карточкалар:

• Visa International

Дәстүрлі өнім карточкаларының қатарына Visa халықаралық төлем жүйесінің шығарушы банк-мүшелерімен, карточканың келесі түрлері « Visa Plus», « Visa Electron», « Visa Classic», « Visa Gold, « Visa Business” жатады.

          « Visa Plus » — төлем карточкасын тәжірибеде қолдануда әлі жоқ көпшілік клиенттерге үшін шығарылады.

          « Plus » әлемдік банкоматтар жүйесіне ену үшін рұқсат беретін бұл дебеттік карточка. Тек бұл ғана емес, картамен барлық «Visa» банкоматтарынан қолма-қол ақша алуға болады. Солай етіп, карточка тек қана қолма-қол ақша алуға мүмкіндік береді. Бұл міндетті авторизацияны білдіреді және эмитенттің тәуекелдігін минимумға әкеледі.

         « Visa Electron ». Көпшілік қолданылатын қарапайым карточка. Оның иесі болу үшін сақтық депозит толтырудың қажеті жоқ. Осының арқасында, практиқалық түрде әрбір адам пайданың деңгейінен тәуелсіз, осы карточканың иесі бола алады.

         Бұл дебеттік карточка ПОС-терминалдық әлемдік жүйесіне енуге рұқсат беретін, электрондық есеп айырысу үшін арналған (картаны оқуға арналған арнайы жабдықталған құрылғы) сауда нүктелерінде картамен « Visa » — ның барлық банкоматтарынан қолма-қол ақша алуға болады.

         « Visa Classic ». Бұл тұрақты пайдаланатын қатардағы клиенттің карточкасы. Бұл карточка дебеттік сияқты, несиелік те бола алады. Бұл дүние жүзінде тауарды және қызметті төлеу үшін қолданылады. Шоттағы қалдық ақшаларды банкоматтан, қолма-қол ақша беретін пункттерден және валюта айырбастаудан алуға болады.

         Батыстағы банкілерде карточка клиенттің тұрақты банктік шоты және жағымды несиелік тарихы болған кезінде беріледі. Ресейлік банклерде жағдайбіраз басқаша. Карточка бойынша
несие сақтық депозитпен кепілдікке беріледі. Кей-кезде бұл талап етілмейді, сол кезде карточка дебеттік болады.

« Visa Gold » неғұрлым жағдайлы клиенттерге тағайындалған несиелік карточка. « Visa Classic » тен айырмашылығы, берілетін несие соммасымен және міндетті қосымша қызметтер жиынтығымен, мыналардан құралады:

—    саяхатқа шығу уақытында бақытсыздық жағдайдан 150 мың доллар соммаға карточканың иесін ақысыз сақтандырылады (бұнда карточка иесінің әйелі мен кәмелетке толмаған балаларды олардың алтын карточкасы бар ма әлде жоқпа, одан тәуелсіз ақылы сақтандыруға жатады);

—    автомобильді жалдауда жеңілдіктермен сақтандыру;

—    медициналық және заңдық сұрақтар бойынша тәулік бойы ақпараттық консультациялық көмек берумен қамтамасыз ету;

 «Visa Business» қаражатының шығыны шегінде және басқа жағдайларда ұйымның тағайындалған қызметкерлері үшін шығарылған корпоративтік карточка. Корпоративтік карточкалардың иесі « Visa Gold » карточканың иесі сияқты, қосымша қызметтерді қолданылады.

• Eurocard/MasterCard

          Халықаралық төлем жүйесінің банк-мүшелері Eurocard/MasterCard карточкалардың келесі түрлерін шығарады: «Eurocard/MasterCard Сirrus/Maestro», «Eurocard/MasterCard Мass», «Eurocard/MasterCard Gold», «Eurocard/MasterCard Business».

         «Eurocard/MasterCard Сirrus/Maestro». Бұл көпшілік қолданылатын карточка, практикалық түрде әрбір адам ның табыс деңгейінен тәуелсіз, бұл карточканың иесі бола алады. Бұл электрондық есеп айырысу үшін арналған дебеттік карточка. Онымен Сirrus халықаралық банкомат жүйесінен және «ЕС» европалық банкоматтар жүйесінен қолма-қол ақша алуға болады. Сатып алынған товарлардың ақысын тек қана халықаралық «Maestro» жүйесінен және европалық «ЕDС» жүйесінің PОS-терминалы орнатылған сауда нүктелерінде төлеуге болады.

         «Eurocard/MasterCard Мass». Толық бағалы несиелiк карточка «орташа» табысы тұракты клиенттер үшін, қызмет пен тауарларды төлеу үшін кабылданатын карта. Айырбастау және қолма-қол ақша беру пунктерiнде, банкоматтарда шоттағы қалдық шегiнде онымен қолма-қол ақшаны алуға болады, жиi бұл карточканы алғанда, иесiне ақысыз телефондық және дисконттық карточкаларын берiледi.

«Eurocard/MasterCard Gold». Дәулеттi адамдар үшін несиелiк карта. Компаниялардың жоғары басшыларына ұсынылады, олар өзінің

жұмысы бойынша көптеген iскерлiк саяхаттар жасайды.

Карточка бойынша шығын шегi алдын-ала орнатылмайды. Қосымша қызметтердің міндеттi жиынтығы (мысал peтіндe, «Visa Gold» карточкасы үшін сияқты), ақшаларды жұмсау кезiнде қолайлы қамтамасыз етеді, жайлылық және жоғары сапалы қызмет керсету. Міндетті түрде қосымша телефондық және дисконттық карталармен жиынтықталады.

«Eurocard/MasterCard Business». Корпарациясының картасы, қандай да бiр өзінің компаниясының қаражат шегiнде шығындалуға уәкiлеттi ұйымның қызметкерi үшін шығарылады.

Корпорациялық карточкалардың иелерi, «Eurocard/MasterCard Gold» карточкалардың иелерi сияқты қосымша қызметтермен пайдаланады.

• «Diners Club» төлем карточкасы.

 «Diners Club» төлем картасы кәсіпқой іс-әрекетпен айналысатын, тұрақты, ортадан жоғары пайдасы бар, істік және саяхаттық сапарларға жиі баратын адамдарға есептелген. Карточканың 2 түрі бар: жеке және корпоративтік. Жұмыс істеп тұрған жеке картасына жанұя мүшелері үшін қосымша берілуі мүмкін. Ондай карточкалар бойынша барлық шығындар бойынша негізгі карта иесіне бағытталған жалпы үзінді көшірме кіреді. Ерекше көңіл корпоративті клиенттерге бөлінеді. Оларға қызметкерлердің корпоративтік карталар бойынша өткізілген шығындары туралы айлық және жылдық жиынтық ақпараттар беріледі. Жиынтықта да шығындардың түрлері (қонақұйлер, мейрамханалар, авиабилеттер және тағы басқа), аймақтар және мекемелердің бөліктері бөліп көрсетіледі.

«Diners Club» карточкасын не айқындайды ? Ең алдымен кез-келген әлем мемлекетінде привелегиялық қызмет көрсету және карта иесіне берілетін қосымша қызмет жиынтығы, бірде-бір төлем жүйесімен комплексті берілмейді. Қолма-қол ақша алу, тауар мен қызметті карточка бойынша төлеу мүмкіндігімен қатар, карта иесіне келесі қосымша қызметтер:

—    тегін сақтандыру, 100 000 долларға дейінгі сақтық шығындарын жабуды қарастырады, Ресей бойынша және шетелге шығу саяхаты кезінде жәрдем беру (шарт бойынша, билет карточка бойынша сатып алынған болса).

—    ресми саяхат және саяхатты тегін ұйымдастыру — маршруттық саяхаттарды құру, авиабилеттерді сақтап қою және оларды жеткізу, кез-келген әлем мемлекетінде қонақ үйді жалдау жеңілдікпен берілу, жеке және топтық турларды ұйымдастыру.

—    «Diners Club» салондарына тегін кіру, тек қана карточка иелеріне тағайындалған, әлемдік-сауда орталықтарында және аэропорттарда, яғни тыныш және жайлылық жағдайда демалуға, өз рейсін күтуге, ресми кездесуді өткізуге, сондай-ақ телефондық және факстік байланыс жүйелерімен, хатшы мен аудармашының қызметімен пайдалануға болады.

—    карточка бойынша халықаралық және қала-аралық телефондық байланыс қызметтер, олар картаны алғанда автоматты түрде беріледі және қосымша төлемді талап етпейді, ал қоңырау шалудың бағасы әр-айлық үзінді көшірмеге кіреді.

—    рұқсат етілмеген қолданудан карточканы қорғау, оны жоғалтып алу және ұрлаған жағдайда жедел түрде блокировкалау (соңымен бірге басқа төлем жүйелерінің карточкаларын блокировкалау), уақытша карточканы шығару және жеткізу, рұқсат етілмеген және шұғыл шығындардың төлемінің мүмкін болатын бөлігін компенсациялау.

 

 

 

2 Тарау. Қазақстанда пластикалық карточкаларды қолдану ерекшеліктері

2.1. Қазақстан Республикасында пластикалық карточкаларының пайда болу тарихы.

 

Қазіргі мемлекеттің төлем жүйесінің функциясының толықтығы әртүрлі модельдегі пластикалық карточкалар сияқты төлем құралдарының болуымен аңықталады.

Әлемде төлем карточкаларының 4 негізгі жүйесі бар — бұл Visa, MasterCard/ Europay, Аmerican Express және Diners Club және олардың барлығы қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында қызмет етіп жатыр.

         Пластикалық карточкалардың негізінде төлем жүйесін құруға Халық Жинақтаушы, Казкоммерцбанк, Алембанк 90-шы жылдардың басында қадам басты. Ұқсас жүйелерді құру үшін әртүрлі технологиялық шешімдерді кейбір қазақстандық компанияларда ұсынылды. Олардың қатарында — НПО ВТИ, АҚ «Ника-Сервис», АҚ «Мақсат-Телесистем», ТД “Анар”.

         Магниттік сызығы бар карточка негізінде өзіндік жеке төлем жүйесін құрған Алматыдағы бірінші банк Алембанк болды. 1996 жылы банк өзінің жеке «Алем-Карт» эмиссиясына қадам басты, яғни қазіргі оның көмегі арқылы банкоматтан қолма-қол ақша алуға және Алматының 250-ден астам сауда нүктелерінде тауар мен қызмет үшін есеп-айырысуға болады. Бұл банк Қазақстандағы бірінші Visa International (1992 ж.) Халықаралық төлем жүйесінің толық мүшесі болды және тұрғындарға осы төлем жүйесінің карточкаларын бере бастады.Банкте VisaNET Access Point (VAP) орнатылды — VisaNET телекоммуникациялық торына кіру үшін пункт, оның көмегімен төлем, қолма-қол ақшаны алу, Бейсингсток қаласында (Англия) орналасқан Visa International процессинг орталығымен және Visa жүйесінің қатысушыларының арасында есеп-айырысу авторизациясы жүргізіледі. Туран-Алем банкі 1997 жылы қазан айында Алембанктен толық-құқылы мүшесі статусын мұраланды, ол Туран-Алем банкі үшін бекітілген. Қазіргі уақытта банк Visa Electron, Visa Business, Visa Gold дебеттік карточкаларын шығарды. Жақын арадан бастап Туран-Алем банкі Аmerican Express карточкаларын шығара бастады.

         Халық Банкінің бірінші карточкалық банктік жобасы 1992 жылы Ермак қаласында жүзеге асырылды. Қал-құрылымдық мекеме болып табылатын Ермактың ферросплавты заводы қолма-қол ақшаның жетіспеушілігімен байланысты жалақылық жобасын енгізуде инициаторы мен инвесторы болдты. ТТЕ және «Computer King» (АҚШ) өндеп жасаған магниттік сызығы бар дебеттік жалақы карточкалардың қызметі үшін тағайындалған және «Иртыш-Карт» атты жүйе енгізілді. Цифрлік мини-АТС арқылы бөлінген жүйе бойынша процессингтік орталық сауда терминалдардың торымен байланыстырылды. Жалақы «Иртыш-Карт» карта иелеріне Халық Банкісіндегі арнайы шоттарына есептейді. 1993-1995 жылдарында Халық Банкі «Иртыш-Карт» жүйесін Екібастұз және Павлодарда енгізді. Бұл қалада құрылған процессингтік орталықтар Халық Банкінің біріңғай коммуникациялық торымен байланысқан болатын. Бұл Қазақстандық «Иртыш-Карт» карта иелерінің тек қана қалада қызмет етуін емес, сонымен қатар одан тыс жерлерде де қызмет етуіндегі регионалдық карточкалық жүйесін құрудан бірінші тәжірибе болды. 1995-1996 жылдары бұл жүйе қатарында Шығыс-Қазақстан облысының қалалары да енді.

         Халық Банкі регионалдық карточкалық жүйені құрудағы тәжірибелі игере отырып, 1995 жылдың соңында Қазақстандағы Europay/MasterCard асоциациясының бірінші толық-құқылы қатысушысы болды, ал ж1996 жылдың соңында — сол статус бойынша Visa International — ның мүшесі болды. Белгілі бір тәжірибелі квалификацияланған персоналға және Europay — де сертификацияланған қамтамасыз ететін бағдарламаға ие бола отырып, банк 1997 жылдан магниттік сызығы бар карточкалардың негізінде өзінің «Алтын-Карт» жүйесінің енуіне қадам басты. ¤зінің карточкасын көпшілік тұрғындардың қолдана алу мүмкіндігін жасай отырып (320 тенге шамасында бағасы және жылдық қызметі құралады) және Қазақстан Республикасының Өкіметтік Қаулысына сәйкес құқықты ала отырып, Қазақстанның барлық бюджеттік ұйымдырының қызметкерлеріне жалақылық «Алтын» карточкалары арқылы беруге, Халық Банкі магниттік сызығы бар карточкалар негізінде ұлттық төлем жүйесін құрды. Қазақстан Республикасында «Алтын» карточкаларының филиал торы кең таралғаныңың арқасында, бүгінде тұрғындар үшін неғұрлым қолайлы, және эмиссия көлемі бойынша бұл жүйе магниттік сызығы бар төлем картасының қазақстандық нарығында жетекші жағдайда ие болды.

         Қазақстан Республикасындағы 3 ірі банктің біреуіне кіретін Казкоммерцбанк 1995 жылдың күз айында Europay жүйесінде толық құқылы қатысушы статусын алды, және бұл жүйенің Сirrus-Maestro жергілікті тенгелік карточкасын шығарды. Банк Visa International жүйесінде толық құқылы мүше статусын 1997 жылы алды, және қазіргі уақытта Visa -Visa Electron, Visa Business, Visa Gold, Visa Classic -тің негізгі өнімдерін шығарады. Банк ВИЗА карточкаларын шығару және қызмет көрсету өзінің жеке процессинг орталығы арқылы жүзеге асырады. Банк VisaNET торына кіру рұқсатын көп қолданушы шлюзы арқылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Қазақстандық Банкаралық Есеп-айырысуының орталығында алды (одан КЦМР ҚР ҰБ).

         1993 жылдан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі микропроцессорлық карточкалар негізінде ұлттық банкаралық төлем жүйесін құру бойынша жұмыс жүргізді.

         Банкаралық төлем жүйесін құрудағы басты идея, төлем жүйесінің инфраструктурасын құру керек болған ірі Қазақстандық банктердің ресурстарын біріктіру болды. Барлық мемлекетті қамтитын сауда торының терминалдары мен банкоматтары. Бұл жағдай ұлттық төлем жүйесінің негізіне банктың ресурстарын біріктіру үшін олардың тәуелсіздігін сақтауда, көп-эмитенттілік принципін енгізуді талап етті. Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, экономикасының даму дәрежесі бойымен банктер өзінің жергілікті карточкалық жүйесін интеграциялауға мәжбүр. Біріңғай технологиялық платформа негізінде ұлттық төлем жүйесін құру, ресурстарды үнемдеуге, жергілікті төлем жүйесінің интеграциясын жеделтіру нәтижесінде, мемлекет масштабында біртұтас төлем кеңдігі құрылады. Жүйе операторымен күрделі толқылаудан кейін (процессинг орталығын) ҚР ҰБ КЦМР-ін таңдады.

ҚР ҰБ КЦМР ұлттық төлем жүйесінің операторы болып табылады: клирингтік жүйенің және мемлекет ішіндегі банкаралық есеп-айырысуды жүзеге асыру функцияларына кіретін ірі төлем төлемдердің жүйесі. Бұл төлем жүйелердің құрылуы мен тиімді функция атқаруды ҚР ҰБ КЦМР -ның тәуелсіз және сенімді банкаралық процессинг орталығының беделін қамтамасыз етті, солай етіп, ҚР ҰБ КЦМР-ның сенімді және сонымен бірге банкаралық процессинг орталығының ролі ұлттық төлем жүйесінде микропроцессорлық карточка негізінде банк үшін қолайлы, және неғұрлым қарапайым шешім болып табылды.

         1997 жылдың 11 қыркүйекте ҚР ҰБ КЦМР және банктер «микропроцессорлық карточкалар негізінде ұлттық банкаралық жүйені құруда бірлескен іс-әрекет туралы» банкаралық келісім-шартқа қол қойды. «Тенгри-карт» жүйесінің пилоттық жобасын жіберуіне қатысқандар: ҚР ҰБ КЦМР, Казкоммерцбанк, АльРаун Банкі, ЦентрКредит Банкі, Лариба Банкі, Казпромбанк, Көмірбанк, Цеснабанк. Арнайы құралдарды және бағдарламалық қамтамасыз етуді БGS Smartcard systems AG компаниясының ГЕМПЛЮС заводында шығарылған. Казкоммерцбанкпен, ТуранАлем банкпен және басқалармен шығарылатын «Тенгри-карттың» тез дамуы, магниттік сызығы бар төлем карталарын енгізу бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің алдын-ала жоспарында негізделген.

         Қазақстан банктерінің қызу жұмысында және жоғары кәсіби шеберлігінің арқасында төлем карточкалары Қазақстан Республикасының банктік қызмет нарығында белгілі бір орынға ие болды. Біздің банкирлер Қазақстан Республикасын барлық тұрғындарын карточкалармен қамтамасыз ете отырып, ақырындап өзінің жоспарын іске асырып жатыр.

 

2.2. Қазақстан Республикасының төлем карточкаларының

нарықтағы жағдайы

         Жуықта банк жұмыскерімен болған әңгімеден кейін, біздің мемлекетімізде пластикалық карточкалар нарығының дамуы кейбір қиындықтарымен байланысты болады. Оның айтуы бойынша, бұл пластикалық карточкаларды тағайындалу түсінігімен және оларды қалай қолдану принциптерімен байланысты. Бұл Қазақстан Республикасында банктік карточкалар өмірінің 10 жыл барысында ! “Міне, қарапайым мысал — дейді ол,- көшеде маған ер адам жақындап келіп тұр, пенсионер болуы керек, және оның орнына банкоматтан соның “номерін” (ПИН-код) теріп беруді өтінді, себебі ол экранда не жазылғанын дұрыс көрмейді. Ол қолтаңбасы тұру керек жерде семіз фломастермен сол ПИН-код жазылған карточкасын маған береді”.

         Бірақ ондай сорақылыққа қарамастан Қазақстан банкирлері, қайғыға түспейді. Себебі, карточкалық саудасының — бір шоттан басқа шотқа ауыса беретін улкен ақша сомасы екенін түсінеді  және ең бастысы — бұдан жақсы табыс табуға болады.

         Пластикалық карточкалардың отандық нарығына шетелдік қаржылық құрылымдар да қызығушылық көрсетеді. Мысалы, Европалық комиссия белгілі бір уақыт аралығында Қазақстанда ұлттық клирингтік жүйені құруға жобаны әзірлеу. Егер ол іске асырылса, онда практикалық түрде біздің кез-келген дүкенімізде арнайы құралымен қамтамасыз етілген, кез-келген карточканың түрімен төлем жасауға болады.

         Көрнекі мысал келтірейік: бұдан 10 жыл бұрын тұрғылықты банкте берілген Visa карточкасы қазақстандықтардың еш-қайсысында болмады, бүгінгі күнде 1 млн. астам адам оның иесі болып отыр. Бірнеше отандық банктерге Visa International халықаралық ассоциациясы өздерінің жеке карточкаларына Visa логотипын қоюға мүмкіндік берді. Бұл, осы банктің карточкасы қабылдайтын торларында Visa карточкасы да қабылдана алатының білдіреді. Мысалы, қазірдің өзінде 50 мыңнан астам пенсионерлер, Алтын- Visa “Қазақстаның Халық Банкінің” карточкалық жүйесінің клиенттері болып отыр. Жақын болашақта оның қолданушылар саны он мың есе көбие түсетіндігінің болжанылып отырғаның сенімділікпен айтуға болады. Өйткені он жыл ішінде банкоматтардың саны елеулі өсе түскендігін де қосып айту керек. Осы кезең аралығында Visa карточкасы бойынша төлемдер 100 млн. доллардан астам болды. Белгілі бір даму айқын көрініп тұр. Eurocard/MasterCard компаниясының көрсеткіштері біраз төмен. Бірақ Қазақстан Республикасында банк-эмитенттер санға қарамастан, шартсыз озушы Visa International болып табылады.

         Басқаша, банк-эмитенттер саны — банктік карточкаларының нарығы үшін соншалықты маңызды көрсеткіш емес. Мысалы, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында бірнеше банктер Аmerican Express өкілдері болып табылады (олардың кейбіреулері шетел банктерінің құрылымдары болып табылады). Бірақ та олардың карточкаларды таратуда белсенді айналысатындары көп емес.

Аmerican Express -ті алу үшін бұрынғыдай шығындар өте жоғары (карточка минимумде 5 мың доллар тұрады).

         Элиттік карточкалардың басқа жүйесінде — Diners Club — Қазақстанда ісі оңша сәтті өтіп жатқан жоқ. Бір сөзбен айтқанда, элиттік пластикалық карточкалар Қазақстан республикасында өз клиентін әлі көпшілік арасында тапқан жоқ.

         Visa International халақаралық ассоциациясының карточкаларын айтатын болсақ, бүгінгі күнде олар қазақстандықтар арасында үлкен атаққа ие.

         Ұлттық жүйеге есеп-айырысуды еңгізу тұрғылықты транзакцияларды тікелей тенгемен жүзеге асыруға мүмкіндік берді.

         Жетістікті дамыта отырып, Visa International Қазақстанда микрочипті бар Smart-карточкалар арқылы төлем технологиясын енгізуді ұсынды. Оның артықшылығы мынадан тұрады, яғни оның көмегі арқылы карталар неғұрлым сенімді және қолдануға қолайлы болады. Және ең бастысы, бұл технология әртүрлі айлакерліктін асырмау шегі болады.

         Бәсекелестіктің өсуі қазірге әлі төмен табысты іс-әрекетте, бірақ тұтастай перспективті карточкалық нарықта халықаралық пластикалық карточкаларға банк тарифтерінің төмендеуі куәландырады. Бұдан бірнеше жыл бұрын, 100-ақ долларға пластикалық карточканың толық иесі болу туралы армандауға да болмайтын. Шыныңда, қазір банктер өзінің шығындарын қысқа мерзім ішінде клиентті тарту үшін, төмен тарифтерді орнатады. Бірақ өте төмен тарифтердің өзі кейде жаңа клиенттердің тарту үшін жеткіліксіз болады. Сондықтан банктер қосымша бағдарламаларды ұсынады — әдетте карточка бойынша жүргізілген операция үшін бонус есептеледі: жинақталған бонустардың саныңа байланысты пластикалық карточканың қызмет ету құның төмендетеді.

         Ерте немесе кеш болсын, бұндай банктік өсу өзінің табысын әкеледі. Және қазіргі таңдағы банктік пластикалық карточкалар тек қана нарықты жаулап алу үшін ғана шығындалып отырғандарға да.

 2006 жылдың 1 cәуірде Қазақстан Республикасында төлем карточкаларының саны айналымда 2,3 млн. дананы құрады, олардың ішінде халықаралық жүйесіндегі карточкалар — 65%, жергілікті — 35% (сызба №1).

 

 

 

 

 

 

 

 

Сызба №1

ҚР-ның айналымында төлем карточкаларының көлемінің құрылымы.

 

Соған қарамастан бұндай салыстырмалы түрде пластикалық карталардың біраз бөлігі айналымда, оның ішінде жалақы мен зейнетақы төленетін карточкалардың үлесі үлкен бөлігі деп сеніммен айтуға болады. Осы жағдайда азаматтардың төлем карточкаларын ерікті таңдауында сөз жоқ.

          ҚР-ғы төлем карточкаларының нарықтағы үлесі ірі банктер арасында бөлінген (Сызба №2).

 

 

 

 

Сызба №2

ҚР банктер бойынша төлем карточка  нарғының көлемінің құрлымы

 

 

         2004 жылдың бірінші жартысында қазақстан банктермен шығарылған төлем карточкасын қолданумен, транзакциясының жалпы көлемі 58,6 млрд. тенге транзакциясына 6,3 млн. дана құрайды. Олардың ішінде 51,6 млрд. тенге (немесе 87,8% — халықаралық жүйедегі төлем карточкаларын қолданумен төлемдеріне келеді), 7,2 млрд. тенге (12,2%) — жергілікті жүйедегі карточкаларына келеді.

         Неғұрлым кең таралғаны қолма-қол ақшаны шешу операциялары болып табылады. ҚР-ның банктерімен шығарылған карточкаларды қолданумен берілген операциялардың үлесі, төлемдердің жалпы соммасынан 90,7% құрайды, 9,3% есеп-айырысулары сауда терминалдарына келеді. Бұл негізінде Қазақстанда карточка арқылы төлеуге мүмкін болатын қызмет ету орта мекемелері және сауда нүктелері онша көп еместігімен байланысты. Қазіргі таңда пластикалық карточкалар ірі супермаркеттерде жұмыс істейді. Және әдеттегі ең қымбат дүкендерде және шетелдіктерге негізделген.

         Сауда мекеме бастықтарының қарсылығының себептерінен қолма-қол ақшасыз төлем жүйесін енгізу, ҚР-да пластикалық карточкаларының әлсіз таратуында ғана емес, сонымен қатар, ең бастысы өзінің бухгалтериясын ашқысы келмейтінінде.

         Даулет Сембаев, Казкоммерцбанк төрағасының сөзі бойынша —  ”Қызмет ету саласындағы кәсіпорындардың көбісі салық төлемінен қашу үшін, табыстарын жасыру мақсатымен өздерін шығынға ұшырадық деп жариялайды”. Сембаев мырзаның пікірі бойынша, “тек қана қолма-қол ақшасыз шығыныңа өту, кез-келген кәсіпорныңың іс-әрекетін айқын-түссіз жасайды. Ал бұл экономикаға да тиімді және әрбір азаматқа да қатысты, өйткені, салық төлемінің өсу есебінен бюджеттің табыс бөлігінің өсуі әлеуметтік мұқтаждықтарға шығындардың көбеюіне алып келеді”.

         Пластикалық карточкаларының таралуы, банктер үшін де тиімді. Бұл банк саудаларының бір түрі — карточкалық қызмет көрсету үшін комиссиялық ақы, әсіресе валюталық, олардың құны кірістің бір бөлігі болып табылады. Мысалы, Казкоммерцбанкпен шығарылатын карточканың ең төмен бағасы 360 тенге, ең жоғарғысы — 80 доллар. Сонымен қатар, пластикалық карточкалар банктік депозиттер саныңың өсуіне әкеледі, ол сондай-ақ пайдалы. Банктердің қызығушылықтары төлем карточка иелерінің көбейе түсуінде екендігі түсінікті.

         Сембаев мырзаның пікірінше, “қолма-қол ақшасыз есеп-айырысуға өту — бұл жалпы мемлекеттік мәселе болып табылады”.

         Жеке іс-әрекетте қолма-қол ақша айналымының қысқаруы және бөлшек саудасында қолма-қол ақшасыз төлемдерінің көбею мақсатында, дебеттік және несиелік функциясымен карточкаларды, электрондық қолма-қол ақшаны қолдану арқылы төлем жүйесін енгізу жоспарланады. Инфрақұрылымның біріңғай қоймасында микропроцессор негізінде төлем карточкаларының біріңғай жүйесін құру мүмкіндігі қарастырылады.

         Берілген жобаны жүзеге асыру үшін ЖАҚ “Процессингтік орталығы” ұйымдастырылған, негізгі міндеті төлем карточкаларын қолдану үшін Қазақстан Республикасында біріңғай төлем кеңістігін құру болып табылады.

         Сол уақытта банкаралық жүйесінде Eyropay International төлем карточкалары бойынша ақшаны аударуының таза позициялардың есеп-айырысулар сұрағы қарастырылады, ол Visa International халықаралық қауымдастығының карточкаларымен сияқты жүзеге асырылған, осы транзакциялардың өзіндік құның төмендетуіне және қазақстандық банктерінің шетелдегі валюталық активтерін қысқартуға мүмкіндік береді.

         Барлық бұл фактілер бойынша, жақын болашақта Қазақстан Республикасында әрбір тұрғын пластикалық карточкаға ие болады.

 

2.3.  Пластикалық карточкалар бойынша AТФ Банкі жұмысының талдануы

         1999 жылы Қазақстан Халық Банкі, Visa International және Eyropay MasterCard төлем жүйелерінің басты қатысушы болып, АҚ “АТФБанк”) сол төлем жүйелеріне кіру бойынша демеуші ретінде жәрдем берген. АҚ “АТФБанк” өзінің халықаралық Visa төлем карточкаларын шығара бастады, Visa төлем шығару үшін сертификациялаудан өтті (АҚ “АТФБанк” дизайны).

         2006 жылдың 2 наурызында АҚ “АТФБанк” төлем карточкаларының айналымындағы саны- 53 879 құрайды. Олардың iшiнде Visa International қауымдастырының халықаралық карточкалары — 13 327, құрайды, жергiлiктi Altyn жүйесiнiн; ­40493, American Express — 59 (Сызба №3). 2003 жылдың 1 наурыздын; малiметтерiмен салыстырғанда ке6еюi — 52 330 телем карточкаларын құрады.

 

 

Төлем карточкаларының негізгі массасын дебеттік жалақылық жобасының карточкалары құрайды. Негізінен ұйымдағы қызметкерлерге дебеттік карточкалар берілген, ұйыммен банктің арасындағы келісім-шарт негізінде, жалақыны төлем карточкалары арқылы төленеді.

         2005 жылдың 1 ақпан айында карт-шотындағы қалдық ақша 25 565 000 тенгені құрады. Олардың ішінен Visa International халықаралық қауымдастығының карточкалары бойынша — 24 932 000 тенге, American Express карточкалары бойынша — 633 000.

         Төлем карточкалар клиенттерінің негізгі массасын коммерциялық кәсіпорындарының қызметкерлері, яғни жеке тұлғалар құрайды.

         2000-2003 жылдар кезеңінде АҚ “АТФБанк”-тың: РГЦП “Дәрі-Дәрмек”, АҚ “Казцинк” (Шығыс Қазақстан облысы), АҚ “Юниверсал-Содексо”, ЖШҚ “Интергазстрой” (Аксай каласы), ЖШҚ “ПСД” (Аксай каласы), ЖШҚ “Алси Азия Пейдж”, “Рахат” (Шымкент қаласы), ЖШҚ “Аман-Трейдинг” (Аксай каласы), ЖШҚ “АГЕБО Центр Забота-Хэдэс Полина”, “Vision” компаниясы сияқты ірі клиенттермен келісім-шартқа отырды.

         Төлем карточкаларын қызмет ету торы сауда және қызмет көрсету кәсіпорындарынан, қолма-қол ақша беру пунтерінен (Есеп-айырысу кассалық бөлімдері, сонымен бірге АҚ “АТФБанк” филиалдық торы), ААҚ “Халық Банкінің” банкоматтық торлары құрайды.

         2005 жылдың 1 наурызында сауда және қызмет көрсету ұйымдырының саны (коммерсанттар)- 150 сауда нүктелерін құрады. 2003 жылдың 1 қантардың мәліметтірі бойынша коммерсанттардың саны — 100 сауда нүктелерін құрады, бұл факт сауда және қызмет көрсету ұйымдарының 50%-ке көбейгенің куәландырады.

         Импринтерлер саны 2005 жылдың 1 наурызына — 104 құрады, ал PОS-терминалдар — 194. Жылдық импринтер көбеюі — 8 дана, ал PОS-терминалдар — 45 дана құрады. Бұл факт АҚ “АТФБанк”-тың қызмет көрсету торының кеңеюін куәландырады.

         АҚ “АТФ Банк” төлем карточкасын, сауда және қызмет көрсету ұйымында ұсыну кезінде клиенттер үшін жеңілдіктер ұсынылады (Қосымша 2). Бұл мынадай сауда және қызмет көрсету нүктелері сияқты: “Олимпикс” Боулинг-орталығы, “Аризона” сыра бары, “Doctor Lee” Медициналық клиника, “Dickens” мейрамханасы, “Сохо” гриль-бары, “New Squar” мейрамханасы, ЖШҚ “Оптик Цент”, ЖШҚ“АБК-групп”, ЖШҚ “Раимбек Сервис”, “Льянов Л.М.” жеке-кәсіпорны, ЖШҚ “Металлимпекс”, ЖШҚ “Dega Plus А”, “Irish pub” бары, ЖШҚ “ТSТ-Теlеcоm” және тағы басқалар.

         2005 жылдың 1 ақпаныңда АҚ «АТФБанк»-тың торында қаржылық транзакциялардың жалпы саны — 94 568 жылына, соның арасында сауда терминалдарында — 22 752, банкоматтарда берілген қолма-қол ақша транзакциялары — 24 532 , банкоматты қолданусыз берілген қолма-қол ақшаның транзакциялары — 47 284 құрады (Сызба№4).

         2004 жылдың ішінде АҚ «АТФБанк» төлем карточкалар жүйесі арқылы — 1 251 619 600 тенге, соның ішінде банкоматтарды қолданумен — 597 641 200 тенге, банкоматты қолданусыз — 653 978 400 тенге берілді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         2004 жылдың жалпы коммерсанттардың транзакциялары — 553 665 300 тенге құрады (Сызба №5).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4. Қазақстан Республикасында» пластикалық карточкаларды қолданудың болашағы

Қазақстан Республикасында төлем карточкалары үшін келесі перспективалар байқалады.

         Клиенттер аймағының кеңеюі бойынша банк іс-әрекетінің басымды бағыттары: қызмет көрсету және сауда саласында қолма-қол ақшасыз және ақшаны аудару — олар үшін жаңа банк қызметі болып табылады, сондықтан, жұмыс істеп тұрған немесе жаңа төлем жүйелерін құруда ықпал етуде қатысады. Төлем жүйесінде ақша қаражаттардың негізгі массасын шоғырландырады, қолма-қол ақшаның айналымының өсуін шектеуіне қабілетті және тұрғындардың қолма-қол ақшасыз есеп-айырысуларын дамыту басты мақсаты болып табылады.

         Осы мақсатқа жету үшін ұйымдастырушылық, сондай-ақ техникалық мәселелерді шешуді қажет етеді. Ал ұйымдастырушылық жағын алсақ, қазіргі уақыттағы электрондық техникаларды және байланыс құралдарын қолдану негізінде, тұрғындардың саудалық және басқа ұйымдармен қолма-қол ақшасыз есеп-айырысулар бағдарламаларды өткізу жолдарын және кезең бойынша зәірлеуді аңықтау қажет. Кезең бойынша әзірлеу және қолма-қол ақшасыз есеп-айырысу бағдарламасын іске асыру үшін, бірінші кезеңде коммерциялық банк мекемелері арқылы қолма-қол ақшасыз есеп-айырысуларын кеңейтуді аңықтау керек. Сондай-ақ, тұрғындардың қолма-қол ақшасыз товарларды сатып алу жолымен өту керек. Бұған төлем айналымына төлем карточкалардың еңгізілу шаралары өткізілуі керек. Келесі кезеңде магниттік және микропроцессорлық пластикалық карточкаларды, одан кейін — электрондық есеп-айырысулар және төлем жүйелерін еңгізілуі болу мүмкін.

         Төлем жүйесінің аймағында ҚР ҰБ іс-әрекетінің басым бағыттарының бірі, қазіргі кезде төлем карточкаларын дамыту болып табылады. Бөлшек саудасында қолма-қол ақшасыз көлемінің өсуі, қолма-қол ақша айналымының азаюына мүмкіндік береді.

         Сондай-ақ бөлшек саудасында қолма-қол ақшасыз төлемдеріне өту, мемлекет үшін салық жинауға әрекетті, жасырын қолма-қол ақшаның айналымын азайтады, ақша айналымына бақылаудың күшейуін білдіреді.

         Қазақстан Республикасында соңғы жылдарында, шығарылған халықаралық және жергілікті жүйелердің төлем карточкалары арқылы жүргізілетін төлем операцияларының өсу тенденциясы бақыланады. Бірақ қазіргі уақытта негізгі мәселе, төлем карточкалар көбінесе қолма-қол ақшаны алу құралы ретінде пайдаланылады. Бұл құбылыстың негізгі себебі төлем карточкалары стипендияны және жалақы алу үшін, «жалақылық жобалар» деп аталатын шегінде беріледі. Осымен байланысты ҚР ҰБ-тің негізгі мәселесі, төлем карточкаларын төлем ретінде сауда және қызмет көрсету ұйымдарында, қызметтері үшін қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету болып табылады. Ең басты мәселе, ол жасырын қолма-қол ақша айналымын қысқартуын, коммерциялық кәсіпорындардың сауда-саттық айналымын жариялау және бюджетке салық төлемдерінің түсулерін көбейту. Бұл микропроцессорлық технологиялар негізінде төлем карточкалары ұлттық банкаралық жүйені құру және жетілдіру, қолма-қол ақша айналымының мәнді көлемін, қолма-қол ақшасыз есеп-айырысу формасына ауысу қажет. Сонымен бірге бұл жоба әлеуметтік бағытта жүреді, зейнетақы реформа шегінде жүйені қолдану жолымен әлеуметтік қысымды азайтуға мүмкіндік береді. Сондықтан Қазақстанда есеп-айырысу төлемдерінің арақатынастар механизмін арығарай дамыту стратегиясы, төлем карточкалармен есеп-айырысулар Қазақстан Республикасында қаржылық және қаржылық емес экономика секторында ары қарай енгізу бойынша, қолайлы жағдайларды құру және алдын-ала қарастыру керек. Ол үшін ҚР ҰБ төлем карточкаларын, оларды қолданушы есеп-айырысу жүйелерін құруына бағытталған, коммерциялық банктермен жан-жақты келісімдерін қолдау керек. Осы жүйелердің тұрақтылығын көтеру мақсатында, оларда қолданылатын тәуекелділікпен басқару жүйелері және, егер банк-эмитенттің төлем қабілеттілігі жоқ жағдадайында карта иесімен операцияларды өткізбеу мүмкіндігін болдырмау үшін сақтық депозиттерді қалыптастыру жүйелерінде есеп-айырысу анализ тәсілдерін есептеу бойынша жұмыс жүргізу керек. ҚР ҰБ-тың жағынан төлем карточкаларын қолданумен арқылы төлем жүйесінің іс-әрекетімен байланысты, нормативті-құқықтық базасын өңдеу мәселелерін ары қарай жетілдіруді талап етеді.

         Пластикалық карточкалардың негізінде Қазақстанда қолма-қол ақшасыз төлем жұйесін кеңінен енгізу, пластикалық карталар арқылы есеп-айырысулар процессі барлық қатысушылардың қызығушылық балансы қамтамасыз етілген жағдайда ғана мүмкін болады: коммерциялық банктер, сауда мен қызмет кәсіпорындары, жеке тұлғалар. Бірақ карточкалар Қазақстан тұрғындарының арасында кеңінен тарала қойған жоқ, бұл дегеніміз, төлем жүйесінің бөлек қатысушыларының экономикалық қызығушылықтың оптималды үйлесімге жете қойған жоқ. Бүгінгі күнде төлем жүйесінің неғұрлым белсенді қызығушылық білдіретін қатысушылары, коммерциялық банктер болып табылады. Өйткені, олар пластикалық карточкалардың өте перспективті отандық нарығы үшін өзара күрделі күресуде, жақын арада олардан біріңғай төлем жүйесін құруды немесе бар жүйені біріктіруде белсенді практикалық қадамды күту қиын. Бүгін қызмет және сауда саттық ұйым, олар ереже бойынша, пластикалық карточка негізінде төлем жүйесін енгізуде қызығушылықтары жоқ, өйткені айына дүниеге орташа шамамен қала бойынша, теңгелік жүйесі үшін карточкалар бойынша төлемдердің саны барлығы 2-3 төлем құрайды. Бұдан басқа, дәстүрлі батыс үшін есеп-айырысу схемасы, әрбір транзакциядан дүкен банкіге белгілі бір процент төлейді, ал ақшалар кейіннен оның шотына түседі, қазіргіқазақстандық экономика жағдайында сауда-саттық кәсіпорындары үшін тиімсіз. Тұрғындардың кең белгілі күнделікті есеп-айырысу үшін пластикалық карточкалармен қолдану ең кемінде екі шартпен қамтамасыз етілген болса: пластикалық карточкалары қолдану, қолма-қол ақшалармен салыстырғанда қосымша табыс алуға мүмкіндік берсе; карточка арқылы күнделікті есеп-айырысулар қолма-қол ақша арқылы есеп-айырысуларға қарағанда қолайлы болса. Пластикалық карточкалардың қосымша артықшылығы (беделдік, қауіпсіздік және т.б.) қазірге қазақстандықтардың негізгі массасы оған мән бермейді. Бүгін Алматыда карточкалар бойынша төлемдерді тек қана кейбір сауда-саттық кәсіпорындарында жүзеге асыруға болады, бірақ дүкендердің көбісі күрделі тұрмыстық техника саудасымен айналысатын және өте бай клиенттерге арналған. Төлем карточкалары бойынша күнделікті төлемдерді қабылдау торының дамуы жоқ болғандықтан, тұрғындардың кең бөлігі үшін оларды қолдану мүмкіндігін шектейді және тартымдылығын азайтады. Үлкен қалада немесе аймақ шегінде осындай торды құру үшін, Алматы сияқты қалада өте үлкен қаржыландыру керек, олар қаражат бойынша үлкен банктерге де жеткіліксіз. Осындай торды құру үшін, тек қана банктер мен сауда-саттық ұйымдардың күшімен ғана мүмкін, бірақ ол үшін осындай жағдайларды туғыздыру қажет, оларда “карточкалық” жүйені енгізуде сауда-саттықтың қызығушылығы болу керек.

         Соңғы 2 жылда, Қазақстан Республикасы территориясында айналымдағы төлем карточкалардың саны 3,6 есе өсті. 2005 жылдың 1 сәуір айы бойынша, Қазақстанның коммерциялық банктерімен шығарылған төлем карточкаларының саны, жоғарыда айтылған сияқты 1,7 миллион дананы құрайды, олардың иелерінің саны 1,47 дейін миллион адамға өсті.

         Мемлекетте төлем карточкалар нарығының тұрақты даму тенденциясы байқалатыныңа қарамастан оны қолданумен, төлемнің тез өсуі болып тұрған жоқ.

         2004 жылдың бірінші жартысында қолма-қол ақшасыз төлемнің үлесі, төлем карточкаларын қолданумен іске-асыру барлық операциялардың көлемі 4%-ке дейін төмендеді. Осы операциялар көлемі төлем карточкасын қолданумен қолма-қол ақша алу бойынша, тек қана Қазақстан банктерімен шығарылған, 98% құрды.

         Төлем карточкасын бөлшек саудасында қолдану арқылы қолма-қол ақшасыз төлемінің тез дамуына кедергі келтіретін негізгі себептері, мемлекеттегі дамыған инфрақұрылымның жоқ болуы болып табылады. Сондықтан, мемлекеттің маңызды міндетінің бірі, төлем карточкаларын мәселесі сауда және қызмет көрсету ұйымында қызмет ету үшін, төлем ретінде қолдану мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін жағдайларды тұғыздыру болып табылады. Бұл мақсатта Қазақстан Республикасының “бюджетке салық туралы және басқадай міндетті түрде төленетін төлемдер” кодексі бойынша ҚҚС-тен төлем карточкасының қызметі үшін қамтамасыз ететін жабдықтың импорты, қосымша құн салығынан босатылады. Бұл шаралар елге осындай құрал-жабдықтарды, оның бағасының төмендеуіне мүмкіндік жағдай жасауын, олардың сауда ұйымдарына тиімді ықпал етіп, кейіннен мемлекетке әкелуін көбейтеді.

         Төлем карточкалардың болашағы бар екені күмәнсіз, және электрондық ақшалар қолма-қол ақшаны, бір кездегі қағаз купюралары практикалық түрде металлдық монеталарды ығыстырып тастағандай ығыстыруы толығымен мүмкін.

         Жақын болашақта әрбір қазақстандық бір ғана төлем карточканың иесі болмай, бірнеше карточканың иесі болады деп үміт күтеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Тарау. Пластикалық карточкаларды қолданудағы шетел тәжірибесі

3.1.  Шетелдегі төлем карточкаларының нарықтағы жағдайы

 

         Қазіргі кезде әлемдегі 200-дей елдерде несиелік карточкалар негізінде банк қызметтерін дамытады, ал қызмет және товарды қолма-қол ақшасыз төлеу көптеген елдерде, барлық ақшалық операциялары құрылымында 90%-ке жетті. Сатып алушының бумақалтасы қолма-қол ақшаның толып тұрғаны түсінбеушілік туғызады. Чектік кітапша да анархизм болып көрінеді. Бұнымен байланысты шетелде несиелік карточкаларды қолданудың кейбір аспектерін зерттеу керек екен.

         Банктік несиелік карточка оның иесіне товарды немесе қызметті сатып алу кезінде, олардың төлемін ұзартуына мүмкіндік беретін пластикалық карточканы білдіреді. Әрбір карточканың иесіне, оның қарыз шоты бойынша несиелік шекті анықтайды, ол банктегі клиенттің жай шотынан (ағымдық, жинақтаушы және басқалар) абсолютті тәуелсіз. Банкпен шығарылған карточкалар үшін шот арнайы банктік бөлімінде жүргізіледі, ол несиелік карточкаларды қолданумен есеп-айырысуларды ұйымдастыруды іске асырады.

         18 жасқа жеткен тұлғалар карточкалармен қолдануға мүмкіншілігі бар, ол үшін банкте оның атына ағымдық шотты ашу қажет емес. Сондықтан карточкамен қолдану, банктерде ағымдық шоттары және жинақтары бар клиенттер тең құқылы.

         Несиелік карточкаларды берер алдыңда, оларды шығару бойынша банк немесе сәйкес келетін компания клиенттерге арнайы форманы толтыруға ұсынады, оның ішінде сұрақ қатарын қоса сол клиентке қатысты және оның қаржылық жағдайы, сонымен бірге алдынғы несиелік операциялар тұралы мәліметтерін қосқанда. Банк осы мәліметтер негізінде клиенттің шотындағы ақша қаражаттарының сальдосын және шотынан мүмкін болатын кіріс пен шығыс соммаларын анықтайды. Егер клиенттің қаржылық жағдайы банкті қанағаттандырса, онда оған несиелеуге шек қойылады және несиелік карточка беріледі. Мысалы, Ұлыбританияда соңғы айына 300-ден 1000 фунт стерлингке дейін құрайды.

         Несиелік карточка визитканың көлеміндей, клиенттің төлем қабілеті, иесінің аты-жөні, оның банктік шотынның номері, банк бөлімінің шифрі, банктің аты, электрондық төлем жүйесінің белгілері туралы мәліметтер, голограмма, пайдалану мерзімі және оның теріс жағында — магниттік сызығында- клиенттің қолы, туралы мәліметтер сақталады.

         Несиелік карточкалардың көмегімен жүзеге асыруға болатын операцияларға, мыналарды жатқызуға болады: осы карточка түрімен қызмет жүргізетін кез-келген банк — жүйе мүшесі көмегімен товарды сатып алу, қызметті төлеу, аванс немесе қарыз түрінде қолма-қол ақша қаражаттарын алуға болады. Көбінесе несиелік карточканы елдің ішінде сияқты, сондай-ақ шет елінде сәйкес жүйесінде, несиелік карточкаларды қолданылатын қатысушы банк мекемелерінде, қолма-қол ақшаны банкомат арқылы алу үшін қолдануға болады. Мысалы РИГГС және СИТИБАНК американдық банктерінің несиелік карточкалары, АҚШ территориясында 40-50 мың автоматтарында қолма-қол ақшаны алуға мүмкіндік береді. Бірақ көбінесе автоматтардан алынатын қолма-қол ақша қаржаттары, әдетте клиент депозиттерінің көлемімен шектелмеген емес, күнаралық шекке байланысты (мысалы, 300 доллар). Себебі, несиелік карточка бойынша ақшаны беру, банк «автоматтың тұлғасы ретінде» клиентті несиелендірумен байланысты. Бірақ автомат, банк қызметкеріне қарағанда клиенттің төлем қабілетін және оның несиелеу шегін (егер автомат банк-эмитентіне жатпайтын болса) жедел түрде тексере алмайды. Берілген шектеулер тек қана магниттік карточкаларына жатады, өйткені микропроцессорлық карточкалар барлық мәліметтерді өзінің зердесінде сақтайды.

         Несиелік карточкалардың көмегімен көрсетілетін қызметтің бірден-бір түрі — бұл саяхат кезінде аяқ астынан болатын жағдайды тегін сақтандыру. Несиеліккарточка көмегімен саяхат төлемін төлесе, оның иесі өлім немесе зақым, мүмкін аяқ астынан болатын жағдайлардан автоматты түрде сақтандырылады.

         Несиелік карточкалар арқылы атқарылатын неғұрлым кең таралған операциялар, товар мен қызметті төлеу болып табылады. Берілген төлем тәсілі тек қана арнайы құрал-жабдықталған жерінде, кассалық аппарат чекін дайындау үшін машиналық қамтамасыз етілген, операцияларды тіркейтін және несиелік карточкалар белгілерін қайта жаңғыртып келтіретін арнайы құрылғыда, ол акцептелеуге қажет.

         Несиелік карточкаларды қолдануына қатысты, банк пен клиент арасында келісім-шарттардың көбісі шетел мемлекеттерде, тұтынушылық несиесі туралы сәйкес заңмен реттеледі және “реттелінетін келісім-шарттар” атында белгілі. Бұл мәлімдейді, белгілі-бір ақпарат қарыз алушыға несие берушімен хат түрінде берілу қажеттігін білдіреді. Осы мәлімет негізінде қарыз алушы белгілі заң құқықтарын алады. Мысалы, Ұлыбританияда 1994 жылы тұтынушылық несие туралытзаң шарттары бойынша несиелік карточка товарды немесе қызметті төлеу үшін несиелік карточка қолданылған болса, ал товарды кейіннен төмен сапасына байланысты, сатушыға қайтарылды немесе басқа себептен немесе қызмет көрсетілмеген болса, сатып алушы несие берушіге (несиелік карточкалар шығару бойынша компанияға немесе банкіге), талап етуге заңды құқығы бар. Осындай ереже өнімнің бір дана үшін 100-ден 30000 фунтке дейінгі құны товарды немесе қызметті, несиелік карточка арқылы төлем кезінде іс-жүзінде бар. Онымен бірге түгел, сонымен бірге бөлшек сияқты құныңа претензия ұсынуға мүмкін.

         Айына бір рет карточка иесі, оның қарыз шотындағы қаржыларының жылжуы туралы мәлімет (отчет) алады, уақытты айқындайтын және ақша қаражаттарын алу ы, өйткені кейде қаражаттарды артық жұмсау рұқсат етіледі — овердрафт — төмен процентке несие. Картаның иесі сатып алу кезінен есептегенде 25 күн арада несиені қолдану үшін процентті төлемей, борыштың толық соммасын ғана төлеуге немесе тек қана сомманың бір бөлшегін төлеуге (5 фунт стерлингтен кем емес немесе сатып алу құныңан 5%), және қалдық борышын бірнеше ай ішінде төлеуге, бірақ бұнда банкіге проценттерін төлей отырып.

         Еске алу керек, несие беру шарты, сонымен бірге несиелік карталарды, әртүрлі банктерде және әртүрлі елдерде әртүрлі. Бұдан басқа, әртүрлі несиелік карталар клиенттерге түрлі қызмет жинағымен беріледі. Мысалы, екі карта иесі тең құқыда (мысалы, күйеуі мен әйелі) қолдануға мүмкін несиелік карталар іс-жүзінде бар, берілетін несиелерді қамтамасыз етуін талап ететін несиелік карточкалар бар, және басқалар.

         Пайыздың мөлшер дәрежесі анықтағанда, несиелік карточкаларды шығару бойынша компаниялар қолма-қол ақшаны алу кезінен, ол үшін ақы алады, бірақ бұнда товарды сатып алу үшін проценттер есептелмейді, және оларды қолма-қол ақшасыз жолымен төлесе, егер сатып алу құны тұтастай жеңілдік мерзімінде төленсе — отчетта көрсетілген 25 күн сатып алу күнінен.

         Несиелік карталарды шығарушы компания,товарды және қызметті төлеу үшін несиелік карточкаларды қабылдайтын сауда ұйымдарынан табыс алады. Осы ұйымдар несиелік карталар бойынша төленген товарлардың құныңа жеңілдікті, компанияға аударады. Жеңілдік мөлшері ауытқулы болады және орташа 2-3% шамасында құрайды. Өзінің кезегінде сауда ұйымдары товар-айналымының өсуімен байланысты, жаңа төлем құралы ретінде және басқа да пластикалық карточкаларды қолдануды қызығушылықта, сатып алушылар көп саның тартуға және тағы басқа. Бұдан басқа, қазіргі уақытта ірі сауда фирмалары әлемдегі елдерде өзінің несиелік карточкаларын шығарады. Сирек емес сауда ұйымдардың несиелік карточкалары айналымға, олардың тапсырмасы бойынша банктермен немесе несиелік компаниялармен шығарылады және басқарылады.

         Соңғы жылдарда әлемдегі әртүрлі елдерде, несиелік карточкаларды шығару бойынша ұлттық компаниялар, халықаралық кең торының бөлігі болады.

         Сондықтан, несиелік карточкалардың көбісі ішкі және халықаралық есеп-айырысуларда және төлем операцияларында кең қолдануға мүмкін.

         Соңғы жылдарда шетелдік экономикалық әдебиетінде несиелік карточкаларды қолданудың әлеуметтік салдары кең талқыланады. Сонымен бірге тұтынушы жығынан карточкаларды қолданудың кемшіліктерін және артықшылықтарын қарастыратын экономистердің көз-қарастары неғұрлым кең таралған.

         Карточкалар критиктерінің есептеуінше, олар адамдарды “артық шығындарды” жүргізуге итереді, өзінің қаражаттарын артық жұмсау, банктерге және компанияларға қарыз мөлшерін ұлғаюуынаәкеледәі. Шын, Ұлыбританияда несиелік карточка иелерінің 3/4 шамасында процентсіз қарызбен қолдану кезең мерзімінде несиені төлемейді, сондықтан тек проценттерді төлейді. Қазіргі уақытта қарыздың орта мөлшері 300 фунт стерлингті құрайды, проценттері айына 60 фунт стерлинг мөлшерінде төлеумен.

         Несиелік карточкалар бойынша АҚШ тұрғындарының қарызы сондай-ақ мәнді. Несиелік карточкалар бойынша берілген несие қарызы, тұтынушылық қарыздың ұзартумен төлеудің орта көлемі соңғы 20 жылда 3,6-дан 25% дейін өсті.

         Айналымға карточкаларды шығаратын эмитент-банк жағынан, неғұрлым маңызды сұрағы көрсетілген қызметтерінің табысты болуында. Сондай-ақ, несиелік карточкалар арқылы жүргізілген операциялардың көбісі үшін, табысты болуына бірнеше жыл қажет. Несиелік карталар қолданудан кіріс соммасын аңықтауының қиыншылықтарына қарамастан, өйткені бұл банк іс-әрекет саласы компьютерлік қызметтерімен тығыз байланысқан, салынған капиталының орта табысы 29,9% құрайтыны анықталды.

         Әлемдік банктік тәжірибеде пластикалық карточкаларды қолдану маңызды табыс көзі болып табылады.

Россияның банктері, осы істің облысын белсенді дамытып, жоғары тәуекелдікті операциялар айтылғаны туралы, өздеріне жиі есеп бере бермейді. Карталар қолданылуының негативті жағын қарастырғанда екі мәселег тоқталған жөн: біріншіден, қағаз түріндегі ақпарат-айналым көлемі төмендемеуі,екіншіден, карточкалармен жасанды, айлакерлік, құқысыз қолдану дәрежесі өте жоғары деңгейі.

         Қағаз ақпараттарының көлемі соңғы жылдары жасалған операциялар саның өсуінің нәтижесінен айтарлықтай өсті (1980 жылдан екі есе көбірек), бұл әкімшілік шығындарының және қызмет етуші қызметкерлер саны да өсті. Бұл мәселенің жағдайын келесі мысалмен көрсетуге болады. 1990 жылы “Аксесскард” 225 млн. чек өндеді, сонымен бірге 30 желтоқсан айына күндізгі ең жоғарғы көрсеткіш боп сәйкес келіп және 2,5 млн. чек және 51 млн. магазиннің төлем мәліметтерін құрады. Бұл мәселені шешу үшін келешектегі сауда-саттық орындарындағы операцияларды электронды қамтамасыздандыру қажет.

         Айлакерлік — бұл басты,күрделі мәселе. Ұлыбританияда жалпы заңсыз чектік және несиелік карточкалар бойынша операцияларының мөлшері шамамен 50 млн. фунт стерлингті құрайды, оның 20 млн. — несиелік карточкаларымен заңсыз операциялар. “Аксесскардтың” шығындары сол себептен жылына 7 млн. фунт стерлинг, ал “Барклейзеркард” — 8 млн. фунт стерлингті құрайды.

         Бірақ несиелік карточкаларының қолдануымен жақсы жақтары да бар, олар қолма-қол ақшасыз айналымның өсуіне әсер етеді және шығындарды азайтады. Тағы басқа да қасиеттері бар:

• айналымның және табыстың, бәсекелестік қабілетінің және банктің, карточкаларды қабылдайтын сауда-саттық кәсіпорындардың және ұйымдар беделінің өсуі;
• төлем кепiлдiгi бар болуы;
• жұмыспен қамтылудын;
• өcyi, мысалы, шетел саяхат саласында және т.б.

Несиелiк карталарды шығаратын компаниялар, артықшылықтарын белгiлеп көpceтeтiн, дыбысты-шулы жарнамаларды ұйымдастырады. Комапаниялар өзінің шығындарын, карточка иелерінің ұзартылған төлемдерінен түскен табыстан өтейдi. Айта кету керек, бұл саланың қызметiн дамуында, карточкаларды таратуда банктер де, сондай-ақ клиенттер де қызығушылықта.

Жаңа төлем құралдарын пайдалану, әдетте несиелiк карточкаларды, банктерге жасауға, ендеуде, к,аFаз-ақша массасын есептеуде, басқа қағаз төлем құралдардың шығының маңызды темендету, уақытты және қол еңбегiн үнемдеуге мүмкіндік бередi. Кең көлемдi жұмыс бойынша электрондық есеп-айырысуларда тез, тиiмдi, қызметте минималды тұтынуды қамтамасыз етеді. Сонымен бiрге, несиелiк карточкамен қолдануда иесiнiң психологиясын езгертедi, оның компьютерлiк ой өpiсiн дамыта, техникамен пайдалануды үйрете, алдын-ала өзінің шығындарын есептеуге бейiндейдi.

Франция бірінші ел болды, онда микропроцессорлық карталарды ұлттық деңгейде енгізді. Қазіргі кезде Батыс елдерінде микропроцессорлық карталарды енгізуде белсенді жұмыс жасауда. Мысалы Германия, бұлжағдайды растайды. Немістік микропроцессорлық карточкасы несие көлемі туралы мәліметтер жадында сақтайды (300-3000 евро). Нақты қазіргі уақыттағы сауда-саттық мекемелерінде карточканы қолдану тәртібі бар (картаны оқитын аппарат және жеке код).

Микропроцессорлық карталарды қолдануға қатысты мәселені қарастыра отырып, экономистер олардың өзіндік құны туралы сұрақ қояды. Магниттік сызығы бар карталардың өндірістік өзінің құны, микропроцессорлық карталардың өзіндік құныңан айтарлықтай төмен. Неміс мамандарының есептеуі бойынша микропроцессорлық карточкалардың өзіндік құны есебінен, құруға және пайдалануға кеткен шығындардың барлығы, шамамен 12евро құрайды. Тек қана микропроцессорлық карталардың қолданылу саласының дамуынан кейін, оның өзіндік құны 5-7 евроға-дейін түсуге мүмкін.

Ағылшын эксперттерінің бағалауы бойынша микропроцессорлық карточканың сатып алу бағасы 3 фунт . стерлингті құраиды, аләдеттеп магниттік карта — 25 пенс. Сонымен қатар мынаны қарастыру қажет, несиелік компаниялар -өндірушілер және карточка эмитенттері мен банктер тұтынуға, құрал-жабдық орнатуға, өндіріс және магниттік картаны эмиссиялау, сонымен бірге бұл аймақта ғылыми зерттеулерге ірі капитал салымдарын салып қойды. Сол үшін есеп-айырысу пунктерінде құрал-жабдықтарды ауыстырумен байланысты, пластикалық карталарды шығарушы банктерде, компанияларда жаңа бағдарламалармен қамтамасыз етуге дайындыққа, компьютерлік жүйені, телекоммуникациялық байланыс жүйесін және т.б. жаңартуға қосымша шығындар қажет.Бүгінгі күнге, XXI ғасырда «бірінші мәселе» болып MasterCard International және Europey International халықаралық ассоциациялардың бірігуі болып табылады. Бұл батыл іс-әрекет себептері туралы және оның мүмкін болатын салдары ғаламдық карталық бизнесі сияқты, сондай-ақ өзі бірігетін компаниялар туралы көп айтылған және жазылған. Шынымен, өткен жылғы ағымында бірігуде нақты белгілер көрінбеді — «жоғары келісуші жақтар», ұйымдық сұрақтарды шешті және өзінің жарқын болашағындағы «бірлесіп көріп» дайындады. Оған қарамастан, болып MasterCard International және Europey International соңғы жылдар ағымында өзінің стратегиясын және тактикалық төлем жүйесінде өте жақын сияқты боп қабылдады, және маркетингтік саясатқа, ассоциация мүшесінің арақатынас қағидасы, чипке өту миграциясының көзқарастары әртүрлі.

Қазіргі уақытта Visa мүшесі болып табылатын 20 мың банктер белгілі бір шегінде Visa International ассоциациясының карточкаларын шығарады. Бұл карточкаларды эмитенттер логотипімен дүние жүзінде 10 млн. сауда-саттық және қызмет көрсету орындарында қабылдайды. Europey International ассоциациясында — сәйкес 25 мың бантер және 12 млн. сауда нүктелер бар.

Алыс шет елдердің пластикалық карточкалар нарығында осындай жағдай бақыланады. Ары қарай Ресейдегі пластикалық карточкалар нарығын қарастырамыз.

 

3.2. Ресейлік пластикалық карточкаларының нарықтағы жағдайы

Ресей пластикалық карточкалардың іс-әрекетін жалпы үш басты бағытқа бөлуге болады:

— халықаралық карточкалармен жұмыс жасау;

— ресейлік есеп-айырысу жүиелерінің карточкаларын шығару;

— бөлек банктердің толық қызметпен өз карточкаларын клиенттеріне ұсыну;

Эксперттердің пікірі бойынша Ресей нарығы шетел төлем жүйелерінің арасында келесі жағдаймен бөлінген: Visa компаниясына карточкалар бойынша операциялардың барлық көлемінің тек қана 27 %-і жатады, Europey — 18%, American Express — 47%, Diners Club — 8%. Ал дүние жүзі нарығында арақатынасы өзгеше. Visa-ның үлесі — 50%, Europey — 30%, American Express — 18%, Diners Club — 1,5%, JCB — 0,5% құрады.

90 жылдардағы банктік саладағы қызметтердің дамуы немен түсіндіріледі? Үш негізгі факторға бөлуге болады.

Біріншіден, халықаралық пластикалық карточканың қызметтін көрсетуі, банк бай клиенттердің тартуға ықпалы тиеді.

Екіншіден, бұл ортадағы клиенттерге қызмет көрсету Ресей банктері байланыстарды нығайту және шетел банктері арқылы, әлемдік банктік жүйесімен интеграциялық мақсатында, дүние жүзі банктерінің тәжірибесінің қабылданған стандарты бойынша есеп-айырысулар жүргізу мәселелерімен қақтығысады. Бірақ жалпы клиенттерге қызмет етуде шетел банкінің серіктесі болу үшін, ресей банкісіне жоғары деңгейде даму қажет, сонымен қатар жаңа технологиялар салаларында.

Солуақытта айта кететін жай, халықаралық жүйесінің пластикалық карточкаларында валюталық құрал ұсынылуы тиіс. Сондықтан, Ресейде онда қарқынды игере алатын иелер саны шектеулі болуы мүмкін. Нақты халықаралық карталардың иелері әлі азырақ, өйткені банктер шотта қалдық ақша болуын талап етеді, ал несилік карточкалар жағдайына кетсек — әрі шетел валютасында ірі сақтық депозиті бар болуы қажет. Аздаған клиенттер саны өзінің мыңдаған доллар есебіндегі ақшаларын минималды процент бойынша «қатыруға» барады. Сондықтан Visa немесе MasterCard карточкасы Ресейлік тұтынушылар үшін — бұләлі тиімділік емес, беделділік сұрағы болып тұр.

Карточкалық саласын дамуын енді ғана бастаған, Шығыс Европаның елдерінің ішінде Ресей, басқалардың қателіктерін есептеп, дәстүрлі төлем жүйелерді «аттап» бірегей мүмкіндіктері бар. Электрондық карталар айлакерліктен тек қана төлем процесін қорғау (Ресей үшін ерекше маңыздымәселе), «on-line» режимінде авторизациялау қажеттігін жояды (Ресейдегі телекоммуникациялық жүйенің жаман жұмыс істеуі жиі кедергі болады), бірақ-та қолма-қол ақша айналым көптеген мәселерін шешеді (оның ішінде инфляция, купюрлар).

Бұл қарым-қатынастағы Ресей нарығында ерекше үстеме-дамыған микропроцессорлық карточкалар, олар тек қана отандық жүйеде ішінде емес, сонымен бірге әлемдегі есеп-айырысу жүйелерінде алдынғы қатарында шығып жатыр.

Батыс іскерлік өкілдерінің пікірінше, келісімдерге қол қоюы және ресейлік банктерінің электрондық қызметтердің дамуында жұмыс жасаулары, Ресейдің техникалық жаңаруға және халықаралық іскерлік байланысының дамуын ынталандырылып, активті қатысуы туралы куәландырады.

Онымен бірге, Ресейде несиелік және басқа пластикалық карталарды енгізу, олардың кемшіліктерін және артықшылықтарын шетелде пайдалану тәжірибесі бойынша, күрделі талдау негізінде дамыту қажет.

Ұлттық Ресей картточкалар нарығының тенденциясы, ресейлік төлем жүйесінің карточкалары халықаралық ассоциациялар жағынан қысым жасау ұлғаюына қарамастан, ресей нарығының бұрынғысынша құрайтын басымдылық сегменті болып табылады. Бұл иелердің саны бойынша белгілі. Өткен жыл бұл сегментте технологиялық және құрылымдық өзгерістер айтарлықтай атап өтілді.

Көбінесе бұл өзгерістер, жоғарыда аталған жалпы нарық жағдайына әсер ететін үш негізгі факторлармен шарттасылған. Нарықты жоғары қарқынмен қайта құру, банктердің жалақы жобалар шегінен шығуға ынтасы, сонымен бірге халықаралық төлем жүйелерінің қарқындылығы ұлттық және жергілікті карточкалық өнімдерді жеткізушілердің стратегия мен тактикасын өзгертуге мәжбүр. Одан, ресей ұлттық төлем жүйелердің бизнесін ұйымдастырудың базалық принциптерін қайта қарастыруға мәжбүр.

Кез-келген ұлттық және кез-келген халықаралық төлем жүйесі арасындағы айырмашылығы, ең алдымен әртүрлі құрылымдық шығындар мен кірістермен түсіндіріледі. (Бірден айтайық, әңгіме клубтық төлем карточкалары туралы емес,эмиссиялық сипаты бар банктік төлем карточкалары және олардың қызметі тек банктерге жататыны туралы). Халықаралық төлем жүйелері, банкаралық транзакциялары үшін комиссия түрінде негізгі табыстарды алады және оны жаңа өнімдер мен қызметтерге жұмсайды. Ал Ресейлік төлем жүиелері непзгі құралдарды, карточкалық бизнес үшін технологиялық шешімдерді өткізуден алады (бағдарламалық қамтамасыз ету, жабдықтар, карточкалар және т.б.) және келген ақшаны сол технологияларды жетілдіруге жұмсайды. Халықаралық төлем жүйелері банктік ассоциациялармен басқарады, алресейлік — жекеменшік технологиялық компаниялармен.

1998 жылдың дағдарысынан кейін карточкалық саласына банктердің жаңа толқыны құйылды, олардың маңызды бөлігін үлкен-масштабты жобаларға телектексіз, мүмкіншілігі жоқ кішігірім және орташа банктер. Нәтижесінде халықарлық төлем жүйелерінде көлденен процессингке және демеушілікке деген сұраныс пайда болды, сонымен қатар карточкалар қызметі мен шығаруын қолдау үшін, салыстырмалы қымбат емес бағдарламалық қамтамасыздандыру.

Тиісті өнімдер мен қызметтердің ұсынысы біртіндеп сұранысты қуып жетті, нәтижесінде 2000 жылдың ортасына қарай процессингтік өнімдерге және қызметтерге бағалар тұрақтанды. Мұнымен бірге банкіге халықаралық карточкалар негізінде жалақы жобасын ұйымдастыру, ресейлік төлем жүйесін енуге қарағанда көп қымбатқа түспейтіні болып шықты. Солуақытта халықаралық карточкалар негізінде кез-келген жобалардың болашағы, ресейлік карточкаларын қолдануға қарағанда оңтайлы болады. Нәтижесінде халықаралық карточкаларға деген қызығушылық, 2000 жылдың екінші жартысында тез өсті, ал ұлттық карточкаларға керісінше.

Сонымен бірге ұлттық карточкалардың белгілі бір артықшылықтары сақталды. Ұлттық және халықаралық карточкалық өнімдердің артықшылықтары мен кемшіліктерін салыстыру 1-ші кестеде келтірілген.

Минималды бастапқы шығындармен карточкалық бизнесті құру мүмкіндігі, ұлттық төлем жүйесінің миссиясы 2000 жылы актуалды болудан қалды.

Кемшіліктерді жою, және керісінше артықшылықтарын көрсету, ресейлік төлем жүйелері үшін — тек қана нәтижелі бәсеке сұрағы емес. Бұл — өмір сүруге бейімшілдік. Төменде айтылатын ресейлік төлем карточкалар нарығының даму

тенденциясы, ұлттық төлем жүиесшің операторлары өмір сүруге беймделу бағыт алғаның көрсетеді.

 

Кесте 1.

Банк көзқарасы бойынша ұлттық және халықаралық карточкалардың артықшылықтары мен кемшіліктері.

Халықаралық карточкалар
Артықшылықтары	Кемшіліктері
Жабдықтаушыларды, технологияны және қызметтерді таңдау мүмкіндігі	Халықаралық төлем жүйесінде принципиалды мүшелігінің құны
VIР — клиенттерді «көшеден» тартуға мүмкіндігі	Төлем жүйесі саясатына әсер етуге мүмкіндігінің болмауы
Жүйенің басқа қатысушыларымен қатаң қарым-қатынастар	Жүйе дамуының ғаламдық қағидаларына жүгіну қажеттілігі, көбіне жақында микропроцессорлық платформаға өту
Өнімдердің жоғары дифференциациясы	Айлакерліктің жоғары тәуекелділігі
Ұлттық карточкалар
Артықшылықтары	Кемшіліктері
Жүйенің басқа қатысушыларымен өзара қарым-қатынасында толық еркіндік	Технология жабдықтаушымен қатал беркіту
Салыстырмалы аз шығындармен жаңа технологияны өткізу мүмкіндігі	Бағдарлану тек қана жалақы жобаларына
Айлакерліктің тәуекелділігі төмен	Клиенттерді «бөтен» инфрақұрылымда қамтамасыз ету кепілінің болмауы
Қатысудың құныңың төменділігі. Өнімдер дифференциациясының
төменділігі

 «Мир карточек» Журнал әлем  карточкасы.

 

Ең бірінші, 2000 жылы Ресей карточкаларының сегментіндегі тенденция— олжаңа қатысушылардың пайда болуы. «Үлкен үштікке» — СТБ КАРД, Union Card және «Золотая корона» — жаңа жүйелер қосылды: «Сберкарт» және Accord Card. Ресей Федерациясының Жинақ Банкісінің «Сберкарт» төлем жүйесі — шынымен ұлттық жүйе. 2000 жылдың статистикалық көрсеткіштері бойынша, ол бәсекелестерден артта қалған еді. Дегенмен өткен жыл «Сберкарт» жүйесінің инфрақұрылымына қызмет көрсету және эмиссиясының үлкен қарқынмен өсу уақыты болды. 2000 жылы басталған, Ресей Федерациясының Жинақ Банкісін (ары қарай РФ ЖБ) құрылымын қайта құру және территориялық банктердің ірі иенуі, карточкалық салада РФ ЖБ-ның әрі қарай орталықтандыру саясатына және карточкалық бизнестің аймақтар бойынша дамуындағы тепе-теңсіздіктерді болдыртпау үшін әкелді. Сондықтан «Сберкарт» жүйесінің жобасы түрлі әдістердің жиынтығынан ұлттық масштабтағы орталықтандырылған төлем жүйесіне трансформацияланады.

Accord Card төлем жүйесі оған қарағанда банктермен құрылып, «СканТек сервис» компаниясының SmartPay технологиясының базасында карточкалық жобаларды өткізуші болса да, оны толық төлем жүйесі ретінде санау қиын. Жаңа төлем жүйесін құрудың нақты қадамдарынан — бірнеше банктермен қол қойылған меморандум және өзара карточкаларды қабылдау үшін мүмкіндіктері бар жүйені ғана айтуға болады. Банктердің біріңғай төлем жүйесінің кеңістігінде қатысуы, олардың тек өздерінің еріктеріне байланысты және әзірше ішкі нормативтік базамен реттелмейді. Сонда да жаңа ұлттық төлем жүйесінің Accord Card-та айқын байқалады. Біріншіден, меморандум мысалы, БашКредитБанк (Уфа), ИМПЭКС-банк (Москва) және «Солтүстік Казна» (Екатеринбург) сияқты ірі және агрессивті банктермен қабылданған. Екіншіден, біріңғай төлем кеңістігінің негізіне салыстырмалы қағидасы, әсіресе бүкіл әлемде банктіккарточкалар бизнесінің негізінде жатыр. Үшіншіден, банк қатысушыларымен Accord Card кеңістігінде карточкаларды эмиссиялау көлемінің соммасы, бұл құрылымның ұлттық масштабта екенін білдіреді.

Екінші тенденция 2000 жылғы Ресей ұлттық төлем жүйесі үшін тән — мемлекет ішінде қолдану үшін және Ресей ұлттық карточкалары атануға арналған сауда белгілерін және өнімдерді өткізуге бағыт.

СТБ КАРД компаниясы жаңа логотиппен біріктірілген Ресей мемлекеттік жалауының түстерінде жаңа өнімдерді шығарды: STB Junior, STB Student, STB мемлекет қызметкері және т.б. Осылайша бұл төлем жүйесі Ресейде карточкалық өнімдерді сегменттеу әрекетін бірінші болып жасап көрді.

Union Card жұйесі де өзінің логотипін өзгертіп, оны түсті және сызу жағынан Ресей үш жолағына ұқсатты. 2000 жылы «ТМД территориясында есеп-айырысу үшін карточкалар» құрудың бастамасының бірі, және CIS-Card жұмысшы атауына ие болды. Бұл жоба ТМД-ның атқару комитетімен реттеледі және өндеу мәселесінің стадиясына, әзірше шыға қойған жоқ.

«Золотая Корона» жүйесіде банктердің ұсыныстары үшін, әсіресе жаңа карточкалар өнімдері облысында қанағаттандырды: «Золотая Корона On-Line» интернет-карточкалары, әртүрлі несие схемалары және т.б.

Ұлттық карточкалық өнімдерді интернетке шығару, 2000 жылда басталған, оның қызметін кеңейтуінің заңдылығы болды. Интернет-төлемдері үшін шешімді барлық ұлттық төлем жүйелерін ұсынды. Union Card және СТБ КАРД өзара «Рунета» дүкендерінде карточкаларды қабылдау туралы келісімдерін жасады.

Ресейде карточкалық, банктік ассоциацияларды Халықаралық төлем жүйелер үлгісінің жағына алғашқы қадамдарын жасады. «Центр финансовыхтехнологий» және «Золотая Корона» компаниялары банктер Ассоциациясын — «Золотая Корона» төлем жүйесінің қатысушылары және олардың тек қана ұйымдастырушылық сұрақтарын шешу ғана емес, сонымен қатар » Золотая Коронаның» технологиялықжәне тарифтік саясатына да әсер ететін жүйені құру туралы шешімді жариялады.

Жалпы Ресейдің ұлттық карточкалар нарығындағы жағдайды баға бәсекелестігінен сапалық бәсекелестікке өту ретінде сипаттауға болады. Өлттық төлем жүйелері бүгін жалақы нарығын жай толтырып қана қоймайды. Олар нарықта жаңа тауашаларды іздеп, бір-бірімен және халықаралық төлем жүйелерімен құн шешімдер аймағында ғана емес, сонымен қатар өнімдер және қызметтер сапасы саласында да бәсекелесуге ұмтылады. г

Жалпы Ресейдегі карточкалық бизнесінің 2005 жылының даму тенденциясы жақсы. Пластикалық карточкалар көмегімен қолма-қол ақша құралдарын шешу, қолма-қол ақшасыз төлемдер ұлғаюы, айналымды кеңейту бойынша нақты тенденциясы байқалады. Активті (жұмыстейтін) карточкалар саныңың көбеюінің анық тенденциясы байқалуда. Бүгін, барған сайын көп банктер әртүрлі карточкалық бағдарламалармен жұмыс істейтін карточкалардың көбеюіне қатыса бастауда. 2004  жылдың 1 қаңтарында олар 7,154 млн., 2004 ж. 1 шіддесіне 8,494 млн. болды. Тоғыз ай мәліметтері бойынша, бұл карточкалар саны 9 млн.-нан асты. Яғни, қолдануда жыл басынан 2,4 млн. көбейді.

Бұл өсімде Visa карточкалары бойынша алатын үлесі — 18, Ешорау — 19 %, Union Card — 18 %, СБЕРКАРТ — 12 %, «Золотая Корона» — 8,6 %, СТБ — 3,8 %, Accord Card — 3,6 %, Diners Club — 0,8%, қалғандары — 14 %. Қолма-қол ақшасыз операциялар  бойынша өсімнің жалпы көлемі 2005 жылдың бірінші тоқсаныңан 43,9 %, қолма-қол ақша бойынша — 22,3 % құрады.

Қолма-қол ақшасыз төлемдерінің динамикасын қарастырсақ, алдын-ала мәліметтері бойынша ол негативті. Ресей аймақтар жартысының көбінде (78-дің ішінен 42) банк-резиденттер карточкалары бойынша қолма-қол ақшасыз формасында 1 %-тен азы жүргізіледі. Тағы Ресейдің 24 аймағында бұл көрсеткіш 1-ден 5 % аралығында ауытқиды. 5-тен 10%-ке дейін қолма-қол ақшасыз мәміле РФ-ның 8 аймағында жүргізіледі және 4 (78-ден) аймақта, Москва және Москва облыстарын қосқанда,резиденттердің пластикалық карточкалары бойынша қолма-қол ақшасыз төлемдерінің үлесі 10 %-тен аса құрайды.

Москвада 2004 жылдың қазан айының басында, қолма-қол ақшасыз формасында 18,5 % төлемдері жүргізілді. Егер де мұнда қолма-қол ақшасыз резидент еместердің пластикалық карточкалар бойынша операцияларын алсақ, онда осы процент жоғары болады.

Халықаралық төлем жүйесінің пластикалық карточкалар эмитенттер саны сонша көп болғаныңа қарамастан, РФ-ның банктері өзінің жергілікті карточкаларын шығарады. Бұл факт бүгінгі күнге карточкалық құралдарының негізгі өсуі жалақы жобалар құрайды, және бұндай жергілікті жүйенің жобаларын іске қосудың жеңілдігімен түсіндіріледі. Халықаралық карточкалар тез арада жеткілікті үлкен инвестиция салуды талап етеді, сондықтан, банктерге жалақы жобасын жергілікті карточкалардың негізінде жасау, экономикалық тиімді және арзан. Сонымен қатар, осы банктердің клиенттері сол карточкалармен шетелге бару мақсаты емес, олардың максимум мақсаты — қызметкелерге пластикалық карточкалар бойынша, банкомат арқылы қолма-қол ақша беру және жергілікті сауда кәсіпорындарында сатып алуды іске асыру.

Ресейде келесідей факт байқалады, Ресей Банкісінің пластикалық карточкалары бойынша мәліметтер саны, төлемжүйесі ұсынатын мәліметтерден өзгеше. Бұл біріншіден, Орталық Банк бұл мәліметтерді тексере алумен мүмкін, ал төлем жүйесі жағынан тексеру ықтималдығы төмендігімен түсіндіріледі. Екіншіден, мүмкін банктер өздерін төлем жүйесінде эквайринг және эмиссия бейнесінде жоғары көрсеткісі келуіне ұмтылуымен түсіндіріледі, өйткені сол арқылы мүшелікке немесе халықаралық ассоциациялар кеңесіне енуге белгілі бір артықшылықтар алуы мүмкін.

Сонымен бірге, мәліметтер халықаралық төлем жүйелерінде және Ресей Банкі арасында карточкалық құралдарды есептеуінің әдістерді қолдану бойынша әртүрлі. Халықаралық ассоциациялар карточкалар саның, эмиссия басталғаннан санайды, ал Орталық банк қағидасы — тек қана айналымда жүрген карточкалар саның есептейді.Төлем жүйелері және Ресей Банкі кейде бір-біріне пластикалық карточкалар саны туралы мәліметтерді беріп отырады, бірақ бұләрекеттер бағалау сипатына ие, яғни банктер ұсынған мәліметтер қаншалықты дәл екенін салыстыру үшін.

2005 жылы Ресей пластикалық карточкалар нарығы үшін келесі болжамдар құрылуда.

Карточкалық бизнес банктің басқа қызметтеріне қарағанда динамикалық түрде дамиды, өйткені бұл нарық қазір актуалды және Ресейде банктер өз көзқарастарын көбінесе клиенттердің — жеке тұлғаларына аударады. Ресейде заңды тұлғалармен жұмыс істейтін банктер қалмады. Соған сәйкес бүгінгі күні ең қызықтырушы құрал, банктік пластикалық карточкалар болып табылады. Тенденция мынадай, Ресейде бүгінгі күні 499 банк банктік карточкалардың эквайрерлері және эмитентері болып табылады. Егер де бұл көрсеткішті өткен жылмен салыстырсақ, онда биылғы жылының көрсеткіші жүзге төмен болатын еді.

2005 жылы төлем карточкаларды қолданумен байланысты қызметтер саны кеңейеді, жаңадан кобрендингтік және бонустық бағдарламалар өндіріледі.

Интернет-есепайырысулар даму процессі және виртуалды карточкаларды пайдалану, әлі масштабты болмайды, өйткені Ресейде бұл карточкаларды виртуалды ортада күрделі мәмілелер үшін белсенді пайдаланатын топ әлі жетілген жоқ.

2005 жылы карточкалық сала даму динамикалық қарқыны бұрынғыдай болып қалады. Негізгі өсім 20-25 % құрайды және ол карточкалық төлем жүйелер жетекшілері бойынша, сонымен бірге көптеген банктік бір-эмитенттік және ккөп-эмитенттік жергілікті карточкалар бойынша байқалады, қазіргі таңда 110-нан көп. Әрине төлемдердің көбісі қолма-қол ақшасызға ауысқаны жақсы болар еді. Оның ондай болуында бәріміз қызығушылықтамыз.

 

3.3. Шетелдік және қазақстандық төлем карточкаларының нарығында салыстырмалы талдау жасау

Шетелдік және Қазақстандық төлем карточкалар нарығының салыстырмалы талдау, келесідей мәліметтерді көрсетеді:

— Қазіргі таңда Қазақстан нарығында Visa International, MasterCard/Europay, American Express және Diners Club сияқты халықаралық пластикалық карточкалар жүйелері қызмет етеді, ол қазақстан банктерінің пластикалық карточкаларды пайдаланып әртүрлі жобаларды ойдағыдай енгізуін көрсетеді;

— Бірақ шетелдік пластикалық карточкалар нарығымен қазақстан нарығымен салыстырсақ, біздің нарық ең жоғары деңгейіде емес, бұл келесідей факторларымен түсіндіріледі:

1. қазақстан пластикалық карточкалар нарығының «жастығы»;
2. банктік заң негізінің жеткілікті дамымауы;
3. қазақстан төлем карточкалары потенциалды клиенттерінің жаңа банктік өнімдерге сенбеушілігі;
4. пластикалық карточкалар қазақстан нарығында жақында пайда болумен, орташа табысты халыққа карточканың бағасы жоғары болу себебі, ал халықтың бұл тобы Қазақстан Республикасының негізгі тұрғындарын құрайды;
5. жаңа банктік өнімдер бойынша ақпарат базасы дамымаған, бұл факті жоғарыдағы зейнеткерлермен келтірілген мысал куәландырады.

— қазақстандық пластикалық карточкалар нарығы негізінде жалақы жобаларымен көрсетілген, бұл факті ресейлік тәжірибесінде де көруге болады, бірақ онда ұлттық банктер жалақы жобалар деңгейінен өту үшін барлық мүмкін шараларды қолдануда, ал Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері бұған әлі «жетілмеген»;

— карточкалық бизнес жоғары тәуекелді бизнес болып табылады (айлакерлік, ақтаумаушылық жоба және т.б.), міне осы факт ресейлікте, қазақстандық та төлем карточкаларының эмитенттерін тежеп тұр;Карточкалық бизнеспен айналысатын ресейлік, сонымен бірге қазақстандық банктер үшін батыстық құйылымдар, бағдарламалық қамтамасыз ету және қамтамасыз ететін жабдықтар, жаңа идеяларды жеткізу тарапынан қаржылық, техникалық және интеллектуалдық тәуелділік қаупі бар;

—        Халықаралық төлем жүйесінің пластикалық карточкаларын енгізумен байланысты қиындықтар, сонымен қатар қағазсыз технологияның жетілдіруі қазіргі қажеттілік Ресейде, сонымен бірге Қазақстанда да ұлттық банктерден бұқаралық тұтынушыларды есепке алатын, өзінің жек карточкалар нарығын жетілдіруді талап етеді;

—        Төлем карточкалары бойынша транзакциялар негізінен банкоматтардан қолма-қол ақшаны шешу түрінде болады, бұл Қазақстандағы карточка арқылы төлеу дүкендерде өте қиын сауда нүктелерінің және қызмет көрсету кәсіпорындарының аздығымен байланысты. Қазіргі кезде тек ірі супермаркеттерде ғана пластикалық карточкалармен жұмыс істейді. Бұл көбінесе шетелдіктерге арналған қымбат дүкендер. Ресейде бұл проблема онша сезіне бермейді;

—        Қазақстандағы төлем карточкаларын таратушы банктердің проблемасы, сол коммерциялық банктердің өздеріне пайда табамыз деп, өз клиенттері туралы ойламайды, бұл банктер үшін, қазақстандық пластикалық карточкалардың иелері үшін де, жаңадан құрылып жатқан кезеңінде тиімді емес, бірақ бұған қарамастан, қазақстан нарығы үшін оң жағы бар — кейбір ірі банктер төлем карточкаларымен өзіне шығынмен жұмыс істейді;

—        Тағы бір оңды жағы боп, қазақстандық және ресейлік төлем карточкалар нарықтары, шетел нарығындағы қателіктерін есептеп, өздерінің жұмысында қателік жібермеуге тырысу;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Пластикалық карталар нарығының жетілдіруін қарастыруды талдай отырып, осы дипломдық жұмыстың бірнеше қорытындысын келтіруге болады.

Біріншіден, пластикалық карточкалардың даму эволюциясы XX- ғасырдың бас кезінен АҚШ-та басталады. Сол кезден бүкіл әлемге дамып, жетіліп жатыр.

Екіншіден, айта кету керек, банктік қызмет нарығы күрделі өзгерістерді бастан өткізіп, соңғы жылдарда пластикалық карталар нарығы динамикалық даму белгілеріне ие болды.

Үшіншіден, пластикалық карталар нарығының маңызды ерекшелігі — төлем жүйесінің негізгі элементі банктік карточкалар болып табылады. Банк-эмитенттер клиенттердің саның көбірек тарту үшін, бір-бірімен белсенді түрде бәсекелеске түседі. Күрделі бәсекелестік күрес нәтижесінде, карточканың бағасы және оны пайдалану үшін құны да төмендейді.

Төртіншіден, пластикалық карточкалар нарығының инфрақұрылымның дамуы (сауда және сервис торында, пластикалық карточкаларды төлемге қабылдайтын, банкоматтар, есеп-айырысу орталықтары және т.б.) банктік пластикалық карталарды шығару темптерінен қалып қояды.

Көрінетіндей, эмитенттердің әр-қайсысы бөлек өз карточкаларының инфрақұрылымын қажет деңгейде тұрғыза алмайтыны аңық (байланыс каналдарын ұйымдастыру, банкоматтарды орнату, кең сауда-саттық қызметін көрсету торын құру және т.б.). Белгілі, эмитенттер біріксе, осы мәселелермен оңайырақ жасай алатын еді.

Бірақ маңызды басқасы — жүйелердің технологиялық бірлігіне, бірлестігіне жету. Бұл мәселе карточкалардың әрбір эмитентің қаржылық мәселесі, бір өзі шеше алмайтындығына байланысты, басты мәселе болып қарастырылу кажет. Басқаша айтқанда, карточкаларды пайдалану сфералар мен стандартардың қызмет ету технологиясын сәйкестендіруге қол жеткізу.

Бесіншіден, көптеген банктер өз қызметін әр тараптандыру бойынша жолымен жүреді: халықаралық карталарды шығарудың біркелкілігі, ұлттық жүйелерінде мүшесі болуы және өзінің жеке карточкаларын шығару.Шет елдерде түрлі жүйелердің карточкаларын бір банкпен эмиссиялау жеткілікті дәрежеде таралған практика болып табылады.

Алтыншыдан, бұрынғы ТМД елдері сияқты әлсіз экономикасы дамыған елдердің банк-эмитенттері, Батыс экономикасына қарағанда, елдегі экономикалық жағдайының ерекшеліктеріне байланысты, көбінесе айналымға дебеттік пластикалық карточкаларды шығарады (инфляция, төлем дағдарысы, жоғары экономикалық тәуекел жағдайлары және т.б.). Банктер өздерін мүмкін болатын қауіптерден сақтандырылып отыруға тырысады, сондықтан несие карточкаларын беру кезінде несиелеу шегінен асатын сақтық депозитін салуды талап етеді, бұл «несиелік келісім» мәніне күдік туғызып, жасанды несиелік карталары туралы айтуға мүмкіндік береді.

Жетіншіден, Қазақстан Республикасында және Ресейде шығарылатын, көптеген карточкалардың өдірісі мен қызметінің төмен құнымен байланысты, магниттік болып табылады. Осыған байланысты, банктер бұл карточкалардың қызметі үшін қымбат инфрақұрылымдарды құруға көптеген қаржыларын жұмсайды.

Бірақ, алыс және жақын шет елдерде электрондық карталарға тез өтуге кедергі жасайтын негізгі фактор — магниттік карталар қызметі үшін дамыған инфрақұрылымдар болып табылады. Бар жүйелерді қайтадан құру, дұрыстау үшін үлкен қаржылар қажет.

Қазақстанда карточкалар он жыл бұрынғы кезге қарағанда сұранысы өсе бастады.

Қазақстандық пластикалық карточкалар нарығында Visa International, MasterCard/Europay International, American Express, Diners Club, JSB сияқты атақты халықаралқ ассоциациялармен шығарылатын карточкалар айналымда жүреді, бірақ олар шет елдегі сияқты мәнге ие болған жоқ, болашақта Қазақстан Республикасында да пластикалық карточкалар әрбір тұрғында ажырамас бөлігіне айналады.

Бірнеше ірі банктер: Казкоммерцбанк, Банк Туран-Алем, Халық Банкі сияқты банктер ережелерді «көрсетеді», олар ірі инвестор, белсенді диллер болып табылады және олардың тарамдалған филиалдары көп. Бұл факт көрнекі түрде эквайрингте көрсетілген: кімде кім коммерциялық торлардың автоматизациясына,банкоматтарына көптеген қаржы сала алмаса — ол сәтсіздікке ұшырайды.

Бірақ бұл жағымсыз фактілерге қарамастан, орта және кіші банктерге карточкалық бизнеспен айналысу пайдалы болып табылады: олар өз клиенттеріне бірегей (уникальные) карточкалық өнімдерін жасап ұсына алады, ал ірі банктер мұны жасамас еді. Олар сол нарықта жаңа тауашаларды толтыра және жасай алады, регионалдық принцип бойынша ғана емес, тұтынушы категориялары бойынша да қызмет ете алады, өйткені олар жағдайлық өзгерістерге тез, әрі икемді түрде жауап бере алады және жаңалықтарды жеңіл түрде енгізеді.

Бұның дәлелі,клиенттер тарапынан карточкалық өнімдерге сұраныс болғандықтан, барлық банктердің қай түрде болса да карточкалармен айналысады.

Енді болашақта әрбір қазақстандықта біреу емес, бірнеше карточка болатыныңа сенуге болады.

Қазақстандық төлем карточкаларының нарығындағы банктердің қызметіне талдам жасау нәтижесінде, төлем карточкаларының қазақстандық нарығын дамыту үшін келесі ұысыныстарды келтіруге болады:

• Қазақстан Республикасының заңдық базасын жетілдіру;
• Пластикалық карточкалар бойынша тарифтік саясатын жетілдіру;
• Товар мен қызмет үшін төлем операциялардың саның көбейту;
• Төлем карточкалар бойынша жасалынатын қызметтер тізімін көбейту (төлемдер, конвертациялар);
• Маркетингтік қабылдаулар көмегімен ақпараттық базаны үлкейту (жарнама);
• Еліміздің тыс жерлеріндегі транзакцияларды көбейте отырып, халықаралық төлем карточкаларының саның ұлғайту;
• Қазақстандық пластикалық карточкалар нарығының сегменттерін зерттеу, потенциалдық тұтынушыларды тартуға негізделген бос тауашаларды аңықтау;
• Карт-шотқа жоғары мөлшерлемелермен ақша аудара алатын, жалақылық карточкалар бойынша ұйымдар санын көбейту;
• Жалақылық жобалар бойынша несиелеуді кеңейту; Банктің процессингтік қызметімен қолданылатын банктердің санын көбейту;

Өз жұмысын жақсы білетін мамандардың саның көбейту. (Банктік қызметтер нарығындағы тез өзгеретін жағдайлар — жаңа қаржылық өнімдерді енгізу бойынша, жаңа электроды — V есептеу құралдырды игеру бойынша, бағдарламалық өнімдерді, ұйымдастырушылық техникаларды игеру бойынша мамандардың білімін көтеру курстарына жиі бағыттап отырудың қажеттілігін көрсетеді).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

1. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона

от 30 марта 1995 года «О Национальном Банке Республики Казахстан» .

• Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона от 31 августа· 1995 года «О банках и банковской деятельности».
• Указ Президента Республики Казахстан от 2 июня 2009 года «Об Алматинском Торгово-Финансовом Банке»
• «Правила выпуска и использования платежных карточек в Республике Казахстан» от 24 августа.2008 года.
• «Правила проведения валютных операций в Республике Казахстан» от 20 апреля 2001 года.
• «Инструкции по выдаче международных и локальных платежных карточек ОАО «Алматинского Торгово-Финансового Банка» от 4 февраля 2009 года.

7. Андреев А.А. и др. «Пластиковые карты» М.: Банковский деловой центр 2008год.

• Андреев А.А. и др. «Пластиковые карточки: руководство для пользователей» М.: Банковский деловой центр 2009 год.
• Ауриемма М.Дж., Коли Р.С. «Индустрия банковских пластиковых карточек» МИН ФРА-М 2007 год.

10.Ашыбеков Е. «Будущее за платежными картами» Журнал «Каржы-Каражат» №22 2005 год, стр. 58.

11.Балобанов И. И др. «Банки и банковское дело» С-П.: 2006 год.

12.Борискин А. «Деньги, кредит, банки» М.: Специальная литература 2009 год.

13.Вавилов А.В., Ильин И.И. «Пластиковые карты: принципы построения платежных систем» М.: Европеум-пресс 2007 год.

14.Виноградова Т.Н. «Банковские операции» Р на/Д.: Феникс 2006 год.

15.Голубович А.Д., Миримская О.М. «Кредитные и другие банковские карточки в системе автоматизированных денежных расчетов» М.: 2006 год.

16.Грибанова С. «Пластик в кармане»//Газета «Новое поколение» от 12 октября 2005 года, стр. 3.

17.Жуков Е.Ф. «Банки и банковские операции» М.: Банки и биржи 2007 год.

18.Жуков Е.Ф. ««Деньги, кредит, банки» М.: ЮНИТИ 2005 год.

• Казимагомедов А.А. «Банковское обслуживание населения» М.:

Финансы и статистика 2009 год.

20.Колесников В.И. «Банковское дело» М.: Финансы и статистика 2008 год.

21.Кравцова Г.И. «Организация: деньги, кредит, банки» М.: БГЭУ 2007 год.

22.Красавина Л.Н. «Международные валютно-кредитные и финансовые отношения» М.: Финансы и статистика 2006 год. 23.Кураков Л. и др. «Современные банковские системы» М.: Гелиос 2006 год.

24.Лаврушин О.И. «Деньги, кредит, банки» М.: Финансы и статистика 2005 год.

25.Лаврушин О.И. «Банковское дело» М.: Финансы и статистика 2009 год.

26.Масленников В.В. «Зарубежные банковские системы» М.: ТД «Элит — 2008» 2008 год.

27.Миллер Р., Ван-Хуз Д. «Современные деньги и банковское дело» М.: ИНФР А-М 2007 год.

28.Молчанов А.В. «Коммерческие банки» М.: Финансы и статистика 2006 год.

29.Нелидова В. «С картой VISA в любой стране — как Дома»//Газета «Время» от 11 октября 2009 года, стр. 2.

30.Пещанская И.В. «Организация деятельности коммерческих банков» М.: ИНФРА-М 2008 год.

31.Платонов      Е.И. «Российские платежные системы 2009»//Журнал «Мир карточек» №5 2009 год, стр. 18.

32.Платонов Е.И. «В 2007 году карточный бизнес будет развиваться динамичнее, чем все остальные банковские услуги» Журнал «Мир карточек> № 2007 год

33.Полфреман Д., Форд Ф. «Основы банковского дела» МИНФРА-М 2002 год.

34.РадзинскиЙ Ю.Л. «Банковская деятельность» М.: 2006 год.

35.Рудакова О.С., Рудаков И.В. «Банковские электронные услуги»

М.: ЮНИТИ-ДАНА 2009 год.

36.Садвакасов К. «Коммерческий банк» М.: «Ось-89» 2007

37.Сейткасимов Г.С. «Деньги, кредит, банки» А.: КазГАУ 2008.

38.Сейткасимов Г.С. «Банковское дело» А.: КазГАУ 2006

39.Селезнева И.В. «Развитие перспективных инструментов платежей и расчетов в экономике Республики Казахстан» Журнал «Банки Казахстан» №2 2001 год

40. Спиранов И.А. «Правовое регулирование операций с банковскими картами» Москва, «Интеркрим-пресс» 2008 Эмери И. «Ваша счастливая карта»/ /Журнал «Банки Казахстана» N~П -8 2008 ГОД, стр. 20.

41.Экономика, каржы-несие, банк, салық-кеден, биржа және кәсiпкерлiк атауларының; Орысша-Казақша сөздiгi «Сездiк­-Словарь» Алматы 2007 ж. Сулеймен Рахымжанулы Токсанбай