МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І ТАРАУ. АҚЫН ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ АРНА
ІІ ТАРАУ. АҚЫНДЫҚ ШЕБЕРЛІК АЙШЫҚТАРЫ
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті біраз зерттелді десек те, оның әлі де толық зерттелмеген тұстары баршылық. Қазақ әдебиеті тарихының үлкен бір қоғамдық саяси ахуалды бастан кешірген тұсы — осы кезең. Абай айтқан «Қалың елім қазағым» (1,58) деген ойдың алға шығып, Ахмет ұсынған «елеулім болуды» (2) көздеген тұсы болатын-ды.
Қазақ зиялылары жаңа бір арнаға бет бұрып, ірі саяси- әлеуметтік оқиғаларға араласып қана қоймай, көбі қазақ әдебиетінің барлық жанрларының біршама дамуына қызмет етті. Әдебиеттің осы бір даму кезеңінде уақыт сұранысына орай әрқилы көзқарастар қылаң беріп,
жан- жақты ой ортаға салынды. Ақынның көбі ұлт мәселесін, елдікті, діл мен тіл, жер мен ел тағдырын жырлады, ғылым, оқу арқылы биіктерге көтерілуге болатынын айтып ағартушылық мақсатты өз шығармашылықтарына арқау етті. Ал енді заман өзгеріп қос төңкерістің қыспағынан шыққан тұста ол ойлардың көбі замана сұранысына сай болмай шығып келді. Міне, сондай ақынның бірі Сәбит Дөнентаев еді.
Әрине, Сәбит жайлы аз жазылған жоқ. Ол әдебиет тарихынан шығып та қалған жоқ. Бірақ оның өзіндік көзқарастары, өмірлік ұстанымдары, шығармашылық бағыт- бағдары өңі айналдырылып беріліп, тіпті, көптеген дүниесі назардан тыс қалып қойды. Ақын шығармашылығының кеңестік идеологияның ыңғайына келетіні белгілі. Тіпті ақын шығармашылығын осы күнге дейін бір ғана зерттеуінің ізденісіне арқау болғанын, ал негізінен мақалалар мен жиған оқулықтарда, әдебиет тарихында жалпылама сөз болып келгенін еске алсақ та жеткілікті. Өйткені Сәбит Дөнентаев шығармашылығы даулы дүние болатын. Ғасыр басындағы (XX ғасыр) зерттеуінде Сәбит ақындығына қатты көңіл бөлініп, М.Әуезов, С.Мұқанов сынды жазушылардың назарына ілінгенімен кейінен ақын шығармашылығына деген бір түрлі салқындық сезіледі. Жаттанды, бір бағыттағы кәдеуілгі мақтау ақын шығармашылығын тану болып табылмайтыны белгілі.
Сонау XX ғасыр 20-30 жылда қазақ зерттеушілер Сәбит Дөнентаев туралы қилы пікір айтып, өзіндік ой қорытқанда М. Әуезов Сәбитті көркем әдебиеттің көрнекті өкілдеріне балап, өлеңдері ойшылдыққа бейім деп таныса (3,148), Сәбит Мұқанов керісінше оны ұлтшыл ақын (4,236) деп білді. Әрқайсы өзіндік пікірінде қалды.
Сәбит Дөнентаев туралы іргелі зерттеу жазған Балташ Ысқақов Сәбитті бұқарашыл ақын деп танып (5,72) оның шығармашылық болмысына терең бойлай алды.
Ал енді бүгінгі күнде Сәбит Дөнентаев шығармашылығына өзгеше көзбен қарап, оның ақындық табиғатын тереңдей ашуға ден қойып отырмыз. Әсіресе, ақынның 100 жылдық, 110 жылдық мерейтойлары тұсында бұған аса қатты көңіл бөлінді. Соның нәтижесінде Сәбит Дөнентаев ақындығының тың беттері ашылды деп білеміз. Сәбиттануды жаңа белесі жаңадан шығып жатқан он томдық қазақ әдебиетінің 5- томындағы XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихына арналған Сәбит Дөнентаев шығармашылығы туралы жазған ұстазымыз Т. Кәкішұлы жазған тарау деп білеміз. Онда тың ойлар жетерлік.
Міне, осынау шығармашылығы сан түрлі пікірге арқау болған ақын туралы жазу бізге оңай түспегені белгілі. Осы кісінің шығармашылығы туралы өзіндік ой- пікірімізді білдіріп, бітіру жұмысын жазуға ниет еттік.
Жұмыстың өзектілігін әлі де болса шығармашылығы толыққанды зерттелмей келе жатқан ақынды жете тануға сәлде болса үлес қосу талабы оның ақындық болмысын ашуға, өзіндік ерекшелігін ашуға ұмтылған талпынысымызды танытады. Ал жаңашылдығы — ақын шығармашылығына бүгінгі көзқарас, байыптаулар тұрғысынан көз жіберу деп білеміз.
Бітіру жұмысы екі тараудан кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Жұмыстың негізгі бөлімі болып табылатын екі тараудың алғашқысын «Ақын поэзиясындағы ағартушылық арна» деп атап онда ақын ғұмырнамасын ағартушылық пен бірлікте алып қарастырдық. Ақын шығармашылығындағы ағартушылық ойдың өрісіне көз салдық. Ағартушылық идеяның негізін ашуға тырыстық.
Ал жұмыстың екінші тарауы «Ақындық шеберлік айшықтары» деп атап, Сәбит Дөнентаев поэзиясынан өзіндік ерекшелігін, ақындық шеберлік белгілерін талдауға ұмтылдық.
Кезінде XX ғасыр басындағы ақын — жазушыларды ұлтшыл- буржуазияшыл, діни- клерикальды, ағартушы — демократ деп бөліп, кейіннен ағартушы, ағартушы- демократтар деп бөлген едік. Бүгінгі әдеби көзқараста ғалым Дихан Қамзабекұлы ұстанған XX ғасыр басында негізгі ағартушылық болды деген пікірі (6,67) біздің ойымызда жақын. Ал енді осы ағартушылық ағымда Сәбит Дөнентаевтың орны ерекше-ақ. Ендеше, біздің мақсатымыздың бастысы — Сәбит шығармашылығындағы ақындық ағартушылықтың орнын айқындау.
І тарау. Ақын поэзиясындағы ағартушылық арна.
Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Павлодар уезі, Ақсу болсында (қазіргі Павлодар облысы Ермак ауданында) кедей шаруашысының отбасында туған. Сәбит 1907 жылы Маралды ауданындағы Жалеладин ұзтаздың төте оқу жүйесіндегі татар медресесіне түседі. Мұнда ол Торицкіден келген Нұрғали молдадан жаңаша (жәдетше) оқып әжептәүір білім алады. Біраз дайындығы бар ол енді Павлодар қаласының маңындағы Құлабай- Қыпшақ ауылына барып Қасымқажы Ертісбайұлының медресесіне түседі. Мұнда да сабақ жаңаша және көбінесе татар тілінде жүргізіледі, бірақ Нұрғалидің оқытқанына қарағанда пән жүйесі басым болады: жаратылыстану, география, тарих, есеп, әдебиеттік оқу сабақтары жүреді. Сәбит бұлармен ғана тынбайды, қолы бос уақытында Павлодар қаласына барып Сәния Ертісбаеваның көмегімен ақысын төлеп, орысша да оқиды.
Сәбиттің білімге, ақындық өнерге беріле кірісуі осы медреседегі кезінен (1909-1912) басталады. Ол әртүрлі әдебит кітаптарды, татар, қазақ тіліндегі газет — журналдарды, Абай мен Ғ. Тоқайдың шығармаларын,
И.А. Крыловтың мысал өлеңдерін, қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілері мен шығыс әдебиетінің аударма нұсқаларын көп оқиды. Бірте — бірте өзінің де эстетикалық талғамы қалыптасып, өлең жазуға машықтана бастайды. («Жолдыбай — асқан тентек құдай атқан», «Қаламға» т.б.). Ақыры ол медресені бітіргенде әкесінің ойлағанындай діндар молда болмай, ақындық өнері бар жаңашыл мұғалім, ағартушы ұстаз болып шығады.
Сәбит Дөнентаев 1913-1916 жылдары Павлодар уезінің Ұрық болысы мектебінде сабақ береді. Газет — журналдар, көркем шығармалар оқумен бұрыңғысынан да мол шұғылданады. Жазғы демалыс кездерінде Омбы Павлодар қалаларының төңірегіндегі елдерді аралайды.Бұл ізденістер ақынның ел өмірімен жете танысуына, суреткерлік қорын молайта түсуіне, сөйтіп, «Заман кімдікі», «Қайтіп қарғыс алмайсың», «Балалық», «Жәмила қыз», «Бозторғай», «У жеген қасқырға» сияқты бірнеше реалисті өлеңдер жазуына жағдай жасайды.
Сәбит Дөнентаевтың саяси сатиралық лирикамен шұғылдануына
С. Торайғыровтың да көп көмегі тиеді. Ол өзінің «Айқап» журналына орналасқанын жерлес досына кешікпей- ақ хабарлайды. С. Дөнентаев оған «Қиялым» атты өлеңін жібереді, С.Торайғыров өлеңді журналдың 1913 жылғы 22 — 23 сандарында бастырып шығарады. 1914 жылы «Айқапта»
С. Дөнетаевтың «Биік тау» (№12), «Заман біздікі» (№13), «Қазақтарға қарап» (№20), «Бабалықты сағыну»(№21) атты өлеңдері мен «Жөнімен өкпелеу керек» (№11) дейтін мақаласы жарияланады. Бұл шығармаларынан ақынның ағартушылық бағыты айқын аңғарылады.
Кейіннен ол «Қазақ» газетіне ат салысады.Оның «Әр жан әр түрде» (1914,№80), «Ұлтшылға» (1915,№93), «Жанға» (1915,№103), Жаз» (1915,№122), «Тотыға» (1915,№152) секілді сатиралық өлеңдері «Қазақ» газетінде жарияланады. Бұл ақын шығармашылығына жаңа белес еді. 1915 жылы
«Уақ — түйек» атты тұңғыш жинағы жарық көреді. Сөйтіп,
С. Дөнентаев 1914-1915 жылдары өзінде қаламы төселген, беталысы айқындалған көрнекті ағартушы ақын ретінде танылады.
Суреткерлік өнері толысып, ақындық шабыты әбден кемелденген ең бір жемісті шағында патша өкіметінің 1916 жылғы маусым жарлығы килігеді. Сәбит Дөнетаев та дүние жүзілік бірінші соғыстың майдан жұмысына ілігеді. Ақын Рига қаласы төңірегіндегі қара жұмыста болады.
Ресейдегі ақпан революциясы болып, уақытша үкімет орнаған кезде С.Дөнентаев майданнан елге қайтады да, онда көп аялдамай, май айында Семей қаласына келеді. Бұл тұста қазақтың Алашшыл оқығандары Семей қаласында өздерінің «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметін құрып жатқан- ды. Ақпан революциясын азаттық туды деп бағалаған ақын сол үлкен дүрбелең кезінде Алашорда үкіметі ашқан мұғалімдер дайындайтын үш айлық курсқа түсіп оқиды, кейінірек Сарыарқа газетінде экспедитор болып «Адаспаспыз», «Сарыарқа анамызға» атты өлеңдерін бастырып шығарады. С. Дөнентаев 1919 жылдың басында еліне қайтіп келеді. Елде біраз уақыт халық ағарту жұмысымен айналысады.
1920 жылдың басында Сібірде, Семей мен Павлодар аймақтарында кеңес үкіметі орнайды. С.Дөнентаев асқан қуанышпен Павлодар қаласына барады. Уездік ревком оған Ақсу болысында сот болуды ұсынады. Содан ол 1922 жылға дейін ел ішінде сот ағасы қызметін атқарып ескі әділетсіздіктермен күреседі. Кеңес үкіметінің платформасын насихаттайды. Ел ішіндегі саяси-әлеуметтік істерден қолы босамаған ақын өлең жазуды қойып кетеді. Анда- санда белгілі бір жағдайларға байланысты жазған шығармаларын әр жерде қалдырып қояды.
С.Дөнентаев 1924 жылдың басында Губерниялық «Қазақ тілі» газеті редакциясының шақыруы бойынша Семейге барып, сонда қызметке орналасады. Газеттің бұл кездегі жайы туралы ақынның жерлес досы
С. Машақов былай дейді: «Қазақ тілі» газеті осы күнгі Семей, Павлодар Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының көлеміне тарайтын еді. Бұл айтылған жерлерде қазақ тілінде шығатын өзге газет жоқ еді. Сондықтан «Қазақ тіліне» күніне ондаған хат түсетін… Редакцияда ол кезде екі-үш адам қызмет істейтін. Оның бірі — хатшы, екіншісі- аудармашы немесе әдебиетші, үшіншісі — ауыл шаруашылық, ағарту бөлімінің бастығы. Сәбитке тиістісі ауыл шаруашылығы, әдебиет, өлең, мәдениет және әйелдер тұрмысы болатын» (7).
Ақынның газеттегі жұмысының қандайлық жауапты, қаншалық ауыр болғаны осыдан — ақ аңғарылады.
Редакция қызметінің қиындығына қарамастан, С. Дөнентаев мұның үстіне тағы да шығармашылық жұмыспен шұғылданады: біраз саябырлатып алған машықты ісін қайта қолға алады. Ол осы тұста көптеген өлең, әңгіме, «Жанәлин», «Бегімбет», «Азалы», «Жетім», «Бегендік», «Еңбекшіл», «С. Д.», «Жанас» деген лақап аттарымен ондаған мақала, фельетондар жазады. С. Дөнентаев осылайша алты жыл ұдайы «Қазақ тілі» газетінде қызмет істейді.
С.Дөнентаев газетте қызмет атқарып жүрген кездерінде Семейдегі Қазақстанды зерттеу қоғамы мен Қазақтың пролетариат- шаруа жазушылары ұйымының бөлімшесіне мүше болып, олардың да күнделікті жұмысына белсене араласып отырады. Ақыры денсаулығы нашарлап, 1930 жылдың май айында туған еліне қайтады. Сол жылдың күзінде Бесқарағай ауданының орталығы Беген дейтін жерде мұғалім болады. Бірақ 1932 жылдың көктемінде «Қызыл дала» (бұрынғы «Қазақ тілі») газетінің редакциясына қайта шақыртып алады. Сол кезде ақын: «Енді ширайтын кез келді. Денсаулықты біраз түзеп алып, өндіріске жуық, сонымен қатысы бар жерде тұрып, белсене жұмыс істесем деген ойым бар» (8,73), — деген екен.
Бірақ ақынның мұндай ірі іске мүмкіндігі болмайды: ескі безгегі мен көкірек ауруы меңдей түседі де, 1932 жылдың қазан айынан бастап төсек тартып жатып, меңдеп алған ауруынан айыға алмай, 1933 жылы 23 мамырда Семей қаласында қайтыс болады.Сәбит Дөнентаев ақындығына сипаттама беру үшін ең алдымен оның шығармашылық қызметінің кездерін айқындап алу қажет.
Сәбит Дөнентаев шығармашылық мерзімі жағынан да, мазмұн бағыты жағынан да әр түрлі кезеңдер бойынша зерттеліп келді.
Е. Ысмайылов: «Сәбит Дөнентаевтың ақындық шығармашылық қызметі екі дәуірге бөлінеді: алғашқы дәуірі «негізінен революцияға дейінгі», яғни 1912-1918 жылдар арасы» (9,90), — десе, Б.Кенжебаев: «Сәбит Дөнентаевтың жазушылық қызметінің үш кезеңі бар…
1) 1913-1917 жылдар — ақынның демократ — ағартушы бағытта өлең, мақала жазып жүрген дәуірі;
2)1917-1920 жылдар -ақынның буржуазияшыл- ұлтшыл бағытта, алашордашылар ықпалында болып, сол бағытта өлеңдер жазған кезі;
3) 1924-1933 жылдар — ақынның Кеңес өкіметіне, кеңестік идеяға көшкен, кеңес шындығын жырлаған дәуірі» (10,232), — деп тұжырымдайды.
Уақыт жағынан алып қарағанда, Е.Ысмайылов 1913жылы «Айқап» журналында (№22-23) жарияланған «Қиялым» өлеңінен бұрын да С.Дөнентаевтың шығармашылық жұмыспен айналысқанына сүйенеді. Бұл дұрыс. Бірақ ақын шығамашылығының екінші дәуірін 1918 жылдан бастау алады деп дәлелдеуі керек еді. Мақаланың авторы Сәбитпен бірге істес болған адамдарың ауызекі сөздеріне және С. Дөнентаевтың 1924 жылы «Қазақ тілі» газетінде жарияланған көптеген өлеңдеріне сүйеніп, «Сәбит сол 1919 жылдардан бері әр мезгіл үзбей жазып отырыпты», — деген тоқтамға келді.
Ал Б. Кенжебаев С. Дөнентаевтың шығармашылық қызметін кезеңге бөлуде көбіне ақынның өмірбаянына сүйенген: ақын 1917 жылға дейін елде, майдан жұмысында болады, сондықтан Б.Кенжебаев оның 1917 жылға дейінгі шығармаларын бір дәуірге — қалтқы — қатесі жоқ «таза» дәуірге топтастырады. С. Дөнентаев 1917-1919 жылдары ұлтшыл- буржуазияшылдар ықпалына беріліп, әрі- беріде жүреді. 1920 жылы Семей, Павлодар жағында Кеңес өкіметі орнағанда, ақын бірден кеңес қызметкері болады, сондықтан Б. Кенжебаев, С.Дөнентаевтың 1920 жылға дейінгі өмірін бір шығармашылық кезеңге, яғни жаңылыспен басқан бөгде бағыттағы кезеңге жатқызады. Әрине, Б.Кенжебаевтың Дөнентаев шығармашылығының үшінші кезеңі 1924 жылдан бастауы әбден орынды. Демек, негізгі мәселе ақын шығармашылығының Б.Кенжебаев тағайындап отырған бірінші, екінші кезеңдері туралы болмақшы.
Ең алдымен, С. Дөнентаев шығармашылығының бірінші кезеңі 1917 жылмен шектеу дұрыс емес. Себебі ақын ақпан революциясынан, Қазан революциясынан кейін де бұрынғы ағартушылық бағытын жалғастыра берді.Сол тұстағы Алашшыл газет- журналдарда жарияланған «Қаулы», «Абайға», «Кәрі батырға» тәрізді өлеңдерінің өзінде бұрынғысынша патриархалды- феодалдық ескілікке қарсы шығып қатты сынады. Сондай-ақ, ақпан ревлоюциясы кезінде жазылған «Кіді досқа», «Кемшілікте» «Бостандық» өлеңдерінде де ағартушылық басым. Ендеше,С.Дөнентаев шығармашылығының бірінші кезеңін Е. Ысайыловша «1912-1918 жылдар арасы» деп белгілеген дұрыс.
Б.Кенжебаевтың 1917-1920 жылдарды ақынның « буржуазияшыл- ұлтшыл бағытта, алашордашылар ықпалында болып, сол бағыттағы өлеңдер жазған кезіне» жатқызуы да көркем шығармашылыққа қойылатын саяси- әлеуметтік, әдеби — эстетикалық талаптарға сай келмейді. Себебі, біріншіден, С.Дөнентаев 1919-1923 жылдары шығармашылық жұмыспен айналыспаған, олай болса, бұл жылдарды ақынның шығармашылық кезеңіне қосып, арнайы көрсету шындыққа жанаспайды. Екіншіден, Б. КенжебаевтыңҚазан кезінде Сәбит буржуазилық -ұлтшыл бағытта «Адаспаспыз», «Сарыарқа», «Анамызға», «Айналдырған құдайым-ай» деген өлеңдер жазды деген тұжырымы да уақыт жағынан дәл емес. Анығында, С.Дөнентаевтың бөл өлеңдері ақпан революциясы тұсында жазылған. Үшіншіден, ақынның өзі реакцияшыл топтың төңірегінде жүргенімен, идеясы халық жағында болғандығын жоғарыда аталған өлеңдерімен қатар «Абай» журналының 1918 жылғы 1-3 сандарында жарияланған «Қазақ әйелдері туралы», «Жазушыларға» атты мақалалары да дәлелдеп бере алады. Мұны Б. Кенжебаевтың өзі де: «Сәбит буржуазияшыл-ұлтшыл бағытта, алашордашылар ықпалында жүрген кезінде басқа кейбір ұлтшыл ақын- жазушылар сияқты кеңес үкіметін, большевиктерді жамандап, оларға қарсы өлең жазып, үгіт жүргізген жоқ. Қайта алашордашылардың… көпірмелі көп сөзділіктерін, жалған бұқарашылдығын сықақ етіп жүрді»(11,210) — дейді. Ендеше, С. Дөнентаев шығармашылығында Б. Кенжебаев көрсеткен 1917-1920 жылдардағы дербес кезең жоқ.
1965 жылы шыққан қазақ әдебиеті тарихының үш томдығының екінші томының екінші кітабында С. Дөнентаев шығармашылығы екі дәуірге бөлінген:біріншісі -демократтық -ағартушылық бағыттағы дәуірі (1912-1918), екіншісі -кеңестік шындықты жырлаған, соны насихаттаған дәуірі)1924-1933)» (12,452). Ақын, жоғарыда көрсетілгендей, 1919-1923 жылдары шығармашылық жұмыспен айналыспаған.Сәбит Дөнентаевтың қазан төңкерісіне шығармаларының негізгі және өзекті тақырыбы -әлеуметтік теңсіздік. Қазақ халқына монархиялық патша билеген Ресейдің отаршылдық қысымы аса осы бір мүшкіл хәлді «Менің жайым» атты өлеңінде өз атынан төмендегіше баяндап береді:
Кез келіп арыстанның арбауына,
Тап болдым қу түлкінің алдауына…
Тұншығып әлім бітті, есім шықты,
Бұрқылдақ жердің кез боп шаңдауына.
От салып біреуі әкеп, бірі үрлеп тұр,
Кім менің су құймақшы жанбауы ма?(13,72)
Ақын «біреуі от әкеп сап, біреуі үрлеп тұрған» күшті мен азулар, тырнақты мен тістілер заманына наразы. Ол өзінің тәрізді саяси- әлеуметтік лирикаларында заман шындығын, халық наразылығын тап басып бейнелеумен қатар, орыстың классикалық әдебиетіндегі, сондай -ақ Абай Құнанбаев, Ғабдолла Тоқай, Сұлтанмахмұт Торайғыров шығармашылығындағы сыншыл реализм дәстүрлерін меңгере дамыта түсу арқылы ағартушылықпен қатар демократтық көзқарастарын да айқын аңғартады. Бұл ретте ақынның «Заман кімдікі» лирикасын айрықша атап көрсетуге болады:
Бұл заман байқағанға күштінікі,
Азулы, тырнақты мен тістінікі…
Жуас қой ел жайлаған қасқырдікі,
Құл еркі қожайыны- «тақсырдікі»…
Жаным хақ, қара басым -патшанікі.
Абырой, кісілігім-ақшанікі.
Билігім, жиған малым, сөйлер сөзім
Ашулы, жұдырығы зор «саспанікі».
Ақынның революцияға дейінгі шығармаларында «Қазағым, ісің оңбас бірікпей қосың, «Біздерде жігер, намыс бар ма қазақ?», «Қазекем, өз нәпсіңмен кәсіп бақ», «Қазақтыққа берсін Алла амандық», «Ұлт ісімен ойнама», «Қамалған қараңғыда, қалың қазақ», «Қашан кетер біздің елден балалық?!» деген сияқты арнау -риторикалық көп кездеседі. Мұның мәнісі мынада: XIX ғасырдың орта шенінен былай қарай қазақ қоғамы патриархалды -феодалдық тұрмыс қалпынан капиталистік даму жолына түсті, ұлттық, жалпы халықтық ояну кезеңі туды. Әсіресе, 1905 жылғы буржуазиялық -демократтық орыс революциясы толқынымен Ресей патшалығының отаршылдық езгісіндегі «бұратана» деп аталған халықтар ұлт бостандығы қозғалысына белсене араласты.Қазақ зиялылары шын мәніндегі жалпы халықтық бостандықты талап етті.Солардың бірі-Сәбит Дөнентаев өзін елдің, халықтың жанашыр жақыны санайды. Оның түсінігінше, бостандық, теңдік жолындағы күресте әрбір қайраткер, әрбір өнер иесі ылғи да халық жағында болуға тиіс, бұл елін шын сүйген адал азаматтың абзал мұраты:
Еңбек кетпес далаға,
Жығылғынын демей бер.
Тарт қолынан, ет жәрдем,
Оттан шықсын күйгендер…
Бұл сөздерді тек көрмес,
Қазағын шын сүйгендер.
Ақын өзінің бұл идеясын «Уай, жаным!» лирикасында дамыта түседі:
Отқа күй, оққа байлан, адалды тап,
Киген тәж, мінген тағың болсын сол-ақ,
Күннің бұл, іс ететін орның -осы,
Мұнда бақ, мұнда дәулет, мұнда зор ат.
Оптимистік асқақ үн ақынның «Талап», «Соңғы сөз», «Қиялым», «Үміт» тәрізді өлеңдерінде де сол кездегі әлеуметтік жағдайларға байланысты қайталанып отырады. Ақын бірде: «Жалғызбын, жарлымын деп қорғылама», «Пайда бермес тартыншақтық, алаңдық» деп қалың бұқараны өрге бастаса, бірде «тарлан үмітке» қол артып, халықты әділетсіздікке қарсы қайрап салады. Сөйтіп, ол халықты азат ету мақсатын алға қояды.
Алайда, С. Дөнентаев поэзиясында азатшыл, күрескерлік жалын тапшы, басқа ақын- жазушылар шығармашылығындағы сияқты Дөнентаев шығармашылығында да мәдениетке, білімге, бірлікке үндеу ағартушы сарыны басым.
Бұның бірнеше себебі бар. Ең алдымен, С. Дөнентаев өзінен бұрыңғы
Ш. Уәлиханов, Ы Алтынсарин, А. Құнанбаев шығармашылығындағы қанаттанған қазақ мәдениеті тарихындағы ағартушылық идеяны одан әрі жалғастырушылардың бірі болды, яғни оның халықты мәдениетке, білімге үндеуі жалпы халықтық, ағартушылық идеядан туған. Оның Абай, Ыбырай өлеңдерімен сарындас болып келетін «Замандастар», «Жастыққа», «Жұмыскердің өкініші», «Соңғы сөз», «қазақтың білгендеріне» тәрізді» шығармалары бізді осындай тұжырым жасауға жетектейді.
Тағы бір дәлел -егер ақынның бүкіл шығармашылығын тұтас алсақ, оның оқу- білім тақырыбына жазған өлеңдерінен саяси -әлеуметтік тақырыпқа жазған өлеңдері әлде қайда көп. Дөнентаев саяси сатираларында көне тәртіптің тарих сахнасынан таюын тілейді. Бұған ақын шығармаларындағы жас мырза («Жұмыскердің өкініші»), Бекіш («Жәмила қыз»), феодалдық- рушылдық, әмеңгерлік салтты өз мақсатына пайдаланған бай («Өгей ұл») сияқты көптеген жағымсыз образдар дәлел. Демек, С.Дөнентаев ұсақ буржуазияшыл дидактиканы ұстанбаған, ол -өзінен бұрынғы қазақ, татар, орыс әдебиетіндегі демократтық-ағартушылық идеяны одан әрі дамыта түскен ақын.
Сондай ақ ақын қазақ халқын бірлікке, ынтымаққа шақырғанда, қазақ даласындағы әлеуметтік жік барлығын жоққа шығармайды, үстем тап өкілдерін, аяусыз әшкерлеп отырады. Ақынның тұспалды бейнелерінде бай — болыстар өлексе жейтін қара қарға («Әр жан әр түрде»), балтырдан қабатын төбет («Көк төбетке»), адамның қанын соратын бүрге («Бит пен бүрге»), момын құстардың етін жеп күн көретін жыртқыш құс («Бозторғай»), құлқыны құрыған қасқыр («У жеген қасқырға»), жемқор жалмауыз («Ескі болыстың тәубесі») іспетті. Ол «Қайтіп қарғыс алмайсың!», «Ұлтшылға», «Қаулы» атты саяси лирикаларында қазақтың өз қамын ғана ойлаған оқығандарын да өлтіре сынайды.
Өзіңнің қайда жүрсең қарныңды ойлап,
Ұялмай жұрттың қамын жедім дейсің.
Орнына өз ақылың келе алмаса,
Дірілдеп қалшылдайсың, безілдейсің,- дейді ол «Ұлтшылға» атты өлеңінде.
С. Дөнентаев 1916 жыл оқиғасын, майдан жұмысына алынған қазақ жігіттерінің ауыр халін суреттейтін «Екібаста», «Қайран атам» лирикаларында патшаның маусым жарлығын, майдан жұмысына кілең жарлы балаларының жөнелтілгендердің бірі болған ақын майдан жұмысында жүрген кезінде жазған «Қайран атам» атты көңіл күйі лирикасында былай дейді:
Тағдыр байлап, тырп еткізбей таңып тұр,
Жан -жағынан жеті тамұқ жанып тұр.
Жебірейіл жер тамырын созғандай,
Түстік сапар жылдық жолға қалып тұр.
С. Дөнентаев ақпан революциясына арнап, жазған «Бостандық» өлеңінің өзінде де патшаның айдарға теңеп, құлдық өмірге қарсы шығады:
Ғаламға аузын ашқан айдаһардың
Мерт болып, мақсатының өлген күні…
Бостандық өмір сүріп, өшсін құлдық!-
Деп жұрттың мойнын созып төнген күні.
Демек, С. Дөнентаев ұлттық мүддені таптық көзқарас тұрғысынан қарай алмаған ұсақ буржуазияшыл ақын емес, ол -ұлт бірлігін бұқара бірлігі тұрғысынан түсінген демократ ақын.
«С.Дөнентаев революцияға дейін негізінен сыншыл- сықақшыл (сатирик) ақын болды, Салтыков -Щедриннің, Абайдың, Ғ. Тоқайдың реалистік дәстүрлерін өнеге тұтты, ал сатира -өзінің табиғатында халықтық жанр екенін мәлім(14,154)- дейді әдебиетші ғалым Ә. Дербісәлин. Ақын өмір жүгін арқалап келе жатқан халық рахат тұрмыс құруға кеселін тигізген кесеапат зұлматтарды әр заман ащы сөзбен ашына мұқатып, аяусыз әшкерлеп отырған. Бұл дәстүр — жазба сатираның да өзекті тамыры. Мәселен, XX ғасыр басныдағы қазақ жазба сатирасын халықтық мақсаттарға, еңбекшілердің кимыл- қозғалыстарына кесе- көлденең келген сан қилы зұлматты, әлеуметтік теңсіздіктерді мансұқ етті.
С. Дөнентаевтың революцияға дейінгі дәуірде көбінесе сатиралық шығармалар жазумен шұғылдануының өзі -ақ оның ағартушы ақын болғандығын дәлелдей алады.
С. Дөнентаевтың сатиралық шығармаларын жанрлық ерекшеліктері жағынан үш топқа бөлуге болады. 1) сатиралық өлең- «Қаулы», «Өгей ұл», «Жәмила қыз», «Ескі болыстың тәубесі»; 2) Юмор — «Жұмыскердің өкініші», «Атамыз бен өзіміз»» «Көркем қызға», «Кәрі батырға»: 3) мысал өлеңдер.
Ақынның сатиралық өлеңдері қазақ қоғамындағы келеңсіздіктерді аяусыз әшкерлеген саяси сатира болып, көбінше ашық пікір мен өткір кекесінге құрылады. «Ескі болыстың тәубесі» атты шағын ғана өлеңде халықтың аузын аштырмай, әбден тұншықтырып, қысып ұстауы бірнеше жыл ел билеп келген жебір болыс өзінің осы ісіне мақтанып, «тәубе» қылады:
Ел биледім неше жыл,
Бергеніңе мың шүкір,
Қылдым тәубе-ай, сұбықан!
Жемқор болыс, жалмауыз!-
Деген сөзді бірауыз
Естіген жоқ халықтан.
Басқа пәле тілден ғой,
Оны халық білген ғой
Автор жемқор, жалмауыз болысты оның өз сөзімен Абайша әшкерлесе де, бұл болыс Абай әшкерлеген болыстардан өзгешелеу: Абай сынаған болыстар елін мығымдап ұстай алмаса, мына болыс халықтың үнін шығармай тастайды. Яғни, С. Дөнентаев шығармаларындағы болыстар — кейінгі заманадағы, мемлдекет заңы қаталдана түскен тұстағы болыстар.
XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде әйелдің бас бостандығын талап ету тақырыбы айрықша жырланады.Бұл әлеуметтік теңсіздікпен күрестің бір белгісі, ағартушылық идеяның үлкен бір саласы еді. Бүкіл қазақ әдебиеті тарихында тұңғыш рет көрінген көркем әңгіме, повесть, роман іспетті реалистік жанрлар осы әйел теңдігі тақырыбына байланысты туды. Проза саласында Әкрам Ғалимовтың «Бишара қыз», Спандияр Көбеевтің «Қалың мал», Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар Сұлу», Бейімбет Майлиннің «Шұғаның белгісі» жазылған кезде поэзияда да әйел теңдігі тақырыбына арналған сюжетті шығармалар көп көрінді. Солардың бірі -С. Дөнентаевтың «Жәмила қыз» атты сатиралық өлеңі.
Мұндағы ең жағымсыз кейіпкер — Төкіш. Оқиғаның бәрі соның төңірегінен өрбиді. Бұған қарағанда, автор шығармасының тақырыбы (атын) Төкішке байланысты қойса керек еді, бірақ өйтпеген, — «Жәмила қыз» деп қойған, себебі оның негізгі эсетикалық идеялы — қалың мал құрбандығы болған Жәмила сияқты жас қыздарды азат ету.
Шығармада Жәмила азаттық ала алмайды:патриархалды феодалдық қоғам жағдайында ол мүмкін емес. «Жәмила қыздың» реалистік қасиеті де осында.
Әлеуметтік тұрмыстың барлық беталысын байлық шешкен сол қоғамда орташа шаруасы бар, баюға бейім тұрған Бекіштің өзі мал құмар Төкішке тіпті жексұрын көрінеді:
Жүзге малы толмаған,
Жексұрын ғой оңбаған.
Осы себепті «ұрын келген, бұрын келген» Бекішке Төкіш Жәмиланы бермейді. Сөйтіп жүргенде:
Сақалының ағы бар,
Маңдайының бағы бар
Берден дейтін шал келді.
Оның аты Берден ғой,
Құдай оған берген ғой,
Жәмилаға «дәл» келді.
Ақынның сатиралық, породиялық стиліндегі кекесін нәші бойынша және Жәмиланың әкесі Төкіштің сараң, малқұмар тілегі бойынша «дәл келгенімен», алпыстағы Берден бүлдіршіндей Жәмилаға сай келіп тұрған жоқ. Сондықтан да автор өлең сюжетінің екінші эпизодын: «Әлдекімді сор соқты», — деп аяқтайды. Әлбетте, екі арада шыбын өлгендей болған сорлы жан — Жәмила:
Жәмиласы зарлап жүр,
Көзден жасы парлап жүр,
Кім тиді екен сорлыға?!
Жақтырмаған апасы.
«Түк білмейсің шатасып!»-
Деп әкесі болды ма.
Шайтан алсын, шал алсын,
Төкең байғұс мал алсын.
Сатиралық өлең осы шумақпен аяқталды. Мұның өзі шығарманың бүкіл түйіні, шығармадағы барлық кейіпкерлер әрекетінің соңғы нәтижесі сияқты: көзінің қарашығындай жалғыз қызын махаббатсыз қорлыққа қиғысы келмейтін дәрменсіз ана, жас өмірін өлі тәнге телігісі келмеген, жастықтың қадір- қасиетін адамгершілік тұрғыдан түсінетін әлсіз қыз, сайтан болса да малды болса, өз ұрпағын соған сатып жіберетін Төкіш сияқты сараңдар, малы мен байлығы арқылы дүниені сайтанша «сиқырлаған» Бердендер осы соңғы шумақта түйдектеле келіп тоғысқан. Бұл беттесу С. Дөнентаев шығармаларының қысқа сюжетке құрылатын көркемдік ерекшелігін танытады.
С. Дөнентаев шығармашылығында юмор да ерекше орын алады. Ақынның «Жұмыскердің өкініші» атты юморлық өлеңі кәдуілгі жұмыскер өмірін суреттемейді, мұнда өзінің байлығын капиталистік қаланың тонағыш сән- салтанатына жұмсаған қазақ буржуазиясының дағдарысы, кризисі суреттеледі.Білімісіз бай баласы оқығандар қатарына қосыламын деп капиталистік қаланың шашып – төкпе тұрмыссалттарын орындаумен болады. Бірақ мұның бәрі білім күшімен емес, ақша күшімен болып жатады. Ақырында ол әбден кедейленіп, «Жауыр атқа » ұқсап қалады. Дүниенің байлығы білімде, ақшаға сүйенген соңғы, жаңа «қазақы » байлық өмірге тірек бола алмайды дейтін идея шығарманың негізгі түйіні ретінде көрінеді.Шығармадағы әзіл – мысқылдардың бәрі де осы идеяға бағындырылған
С. Дөнентаевтың қазан төңкерісіне дейінгі сатиралық шығармаларының дені — мысал өлеңдер.
Ақын өзінің неліктен осы жанрға үйір болғандығы туралы «Бұлбұлға» (1914) мысалында былай дейді:
Зарланып көрмей дамыл не ай, не жыл,
Сондағы бар мұрадың -бір қызыл гүл.
Не гүл жоқ, не даусыңды тыңдаушы жоқ,
Бейнеті босқа кеткен сорлы бұлбұл.
Дабыл жеп ақырында қаршығадан,
Бұл күнде болып сақау қырқылған тіл (13,41).
Мұндағы бұлбұл -ақынның өзі, ал қаршыға — қанатын қайырған дұшпандары. Егер ақын көкейіндегі наразылығын ашып айтса, дұшпандары қатты жазаламақ. Сол себепті ол айтпағын тұспалмен, ишарамен жеткізуге мәжбүр болған. Бұл тәсілді А. Байтұрсыновтың «Кернелеу» деп алғаны белгілі (15,121).
Пікір берік болу үшін тағы бір дәлел келтірейік: С. Дөнентаев революцияға дейін жиырмадан астам мысал өлең жазады, ашық мағыналы сатиралық шығармалары он шақты ғана. Ал кеңес дәуірінде үш- ақ мысал жазады да, жиырмадан астам ашық мағыналы сатиралық өлеңдер мен фельетондар береді.
Сонымен, Дөнентаев сатирасының алғашқы кезеңдегі ең көлемді, ең маңызды саласы — мысал өлең
С. Дөнентаевтың революцияға дейінгі мысал өлеңдерін екі топқа бөлуге болады:
1)аударма мысалдары;
2) өзінің төл мысалдары
Ақын алғашқы суреткерлік ізденіс сапарында көбінесе «Қалила мен Димна», «Данышпан Пилпай» жинағы сияқты Индияның классикалық мысал, новеллаларының орыс тіліндегі нұсқаларын аударды: «Қожа», «Ауырған арыстан», «Ұры мен баласы», «Көзі тоймаған ит», «Екі теке», «Бит пен бүрге», «Бір көлдегі үш балық». Ал, жеке мысалдарынан С.Дөнентаев, Ғ. Тоқайдың «Рамазан айында Ібілістің шайтандарына айтатыны» атты мысал өлеңді аударған. Ақын Индияның мысал, новелларын өзінше өлеңмен, ал Ғ. Тоқайдың мысалын сюжетін сақтай отырып еркін аударған: көпшілігінде қазақ өміріне байланысты қорытынды берген. Мәселен, «Рамазан айында Ібілістің шайтандарына айтатыны» мысалының соңында:
Демейік шайтанды да сүттей аппақ,
Әйтсе де бұлбұл туралы айтқаны хақ,
Шайтанның саған қылар зорлығы кем,
Қазекем, өз нәпсіңмен келісіп бақ,-
Десе, «Ауырған арыстанда»:
Қазақта қасқыр да көп, түлкі де көп
Алайда жіп тақпаймыз ешкімге дөп.
Сөз жүртіп, шағыстырған қасекеңдер
Түлкіге қалып жатыр күлкі де боп,-
деп тұжырымдайды.
Классикалық мысалдарды аудару немесе олардың сюжет желісінен ауысып- түйісу – бүкіл әлем әдебиеті тарихында ертеден қалыптасқан дәстүр. Байырғы заманда «Калила мен Димнадағы » аю мен жапандағы жалғыз адам әңгімесі шығыс халықтары (араб, парсы т.б.) тіліне, XVIII ғасырда атақты мысалшы Лафонтен француз тіліне, одан И.А.Крылов орыс тіліне («Пустынник и медведь»), одан Ы. Алтынсарин қазақ тіліне («Ақымақ дос») аударады. Бұлардың бәрінде дерлік аудармашы авторлар түп нұсқаны өз халқының тұрмыстық, ұлттық ерекшеліктеріне қарай бейімдеп, өзінше жаңғартып отырған. С. Дөнентаевта өзінің аударма мысалдарында осы дәстүрді берік сақтап, ғасырлар бойы бірден- бірге көшіп келе жатқан жалпы адам баласына ортақ ізгіліктерді уағыздайды, оларды қазақ халқының тіршілік қалпына сай қиыстырады. Сондықтан да С. Дөнентаевтың классикалық мысал үлгілерін қазақ тіліне аударудың өзі үлкен шығармашылық еңбек болып табылады.
С. Дөнентаев мысал үлгілерін аудару жұмысымен шу деп қалам ұстаған шағында айналысты, сол себепті оның аударма мысалдары, әсіресе көркемдік қасиеті жағынан алып қарағанда, әлсіздеу, поэтикалық стилі ала-құла, тіл кестесі құнарсыздау келіп, ақынның әлі де үйрену, шығармармашылық іздену жолында жүргенін аңғартып отырады.
Ақын талантының шарықтап, шабыт шеберлігінің арта түскенін танытатыны- «Жан мен тән», «Ерегіс», «Көк төбетке», «Сұңқар мен қарғалар», «Түстегі қарлығаш», «Тотыға» «Жарық ағаш». Бұла тек Дөнентаевтың ғана емес, сонымен қатар бүкіл демократтық қазақ жазба әдебиетінің алғашқы төл мысалдары.
С. Дөнентаевқа дейінгі қазақ жазба әдебиетінде пернелеумен суреттелген кейіпкерлері қазақ даласы табиғатынан алынған, тұспал оқиғасы қазақ қоғамы жағдайын танытатын төл мысалдар жоқтың қасы еді. Қазақ әдебиеті тариыхында мысал шығармалар мен тұңғыш рет айналысқан Ы. Алтынсарин новеллалары, А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, С. Торайғыров, С. Көбеев мысалдары, тіпті С. Дөнентаев тұсындағы Б. Өтетілеуов, Ш. Иманбаева мысалдарының өзі де көбіне аударма болатын. С. Дөнентаевтың төл мысалдары — бүкіл қазақ әдебиеті тарихындағы жаңалық, қазақ поэзиясына қосылған соны үлес.
С. Дөнентаев мысалдарында, оның барша сатиралық шығармаларындағы сияқты қазақ қоғамының ішкі — сыртқы әлсіздіктері, адамдар арасындағы қолайсыз қарым- қатынастар пайымдалады. Ақын барлық жағдайда күштілерден зорлық көрген момындар мен олардың қамқоршыларын есіркеп, үстем тап өкілдеріне ел ішіндегі ала аяқ қуларға тіс қайрап отырады, оларды халықтың жауы деп біледі:
Талай кәрі жорға жүр,
Ақаулы боп зорға жүр.
Іліне алмай дарысқа,
Кейбір жүйрік орда жүр.
Кейбір сұңқар тауды жүр.
Томағасы жауда жүр.
Дұшпандары аңдыған
Дұзақ құрып ауда жүр.
Кей тырналар көкте жүр,
Қиқу салып текте жүр.
Қара қарға қаңқылдап,
Өлексені жеп те жүр.
Ақын мысалдарының сюжеттік материалдары көбінесе өмірде кездескен нақтылы оқиға — көріністер, аллегориялық кейіпкері халыққа қанық жаратылыс заттары болып келеді. Мәселен, ақынның жерлес досы Ғ. Әміров өзінің естелігінде «Бозторғай» өлеңінің жазылу тарихы жөнінде былай дейді: «Ертістің сол жақ бетіндегі «Он шақырым алап» деп аталатын тоғайлықты ежелден қазақтар пайдаланып келген. Сол жерді патша үкіметі 1900 жылдары Ертіс жиегінде отырған қазақ кулактарына тартып әперген. Сонда Семей Павлодар, Омбы уездерінің қазақтары ел жерді қумақшы болып, 1907 жылы Петербургте бес кісі уәкіл жібереді. Бірақ олар тек патшаның атына арыз жазғаннан басқа ештеңе бітірмей, қайтып келіпті. «Бозторғай» өлеңі осы жайында жазылған»(16). Естеліктің авторы мұны 1922 жылы С. Дөнентаевтың өз аузынан естігенін айтады. Сонымен қатар мұндай оқиғалардың болғанын тарихи деректер де бекітеді. Сонда аталған мысал өлеңдегі бозторғай — халық өкілі, «құс патшасы бүркіт» патшаның өзі болып шығады. Халық өкілі патшаға аттанбастан бұрын жергілікті әкімнен (тұрымтайдан) көрген қорлық- зорлығын айтып, саты- сатысымен одан гөрі жоғарлау орындардағы әкімдерге (қырғи, қаршыға, лашын) шағым жасайды, бірақ бұлардың бәрі де өздерінің іс- әрекеттері арқылы халықтың (бөдене, үйрек, қаз) қанын сорып, әлекке салып жатқан жыртықыштар екенін танытады. Ақыры халық өкілі кейпінде берілген бозторғай не істерін білмей, дел-сал күйде қалады:
Тапқаның бүркітті іздеп, таппағанын,
Шаққанын ішкі мұңын, шақпағанын-
Білмеймін, әлі күнге естігем жоқ,
Жатқанын жаны тыныш, жатпағанын,-
деп ақын ол заманда халыққа теңдік, тыныштық жоқ екендігін аңғартады.
«Бозторғай» мысалында автор оқиға мен кейіпкерлерін тұспалмен бүкпелеп берсе- дағы, өзінің сол әділетсіз заманға, үстем тап өкілдеріне деген ішқайнар ызасын ашық айтып отыралы: «Тұруға сөз қайтарып заман бар ма!?», бұлар «ешкімге опа бермес» — деп, солардан рахым күтіп жүрген бозторғайды жазғыртады:
Тыңдаса бұл дауысты жақын келіп,
Әр жерде бір шүрегей жатыр өліп.
Бұлардың бәрін қырған бір қаршыға,
Мен мәңгі келіп жүрген бұған сеніп,-
дейді бозторғай ең соңында.
С. Дөнентаев ирония мен сарказмді осылайша шебер қолдана отырып, оны кейде пародияға да ұластырады; бейнелеген оқиғаларымен аллегориялық кейіпкерлері жайындағы өз ойын, топшылауларын шығарманың поэтикалық мүсіндеу нақысы арқылы жатық қиыстырады. «Бозторғай» мысалында «төре, сал, бекзат, хан, құс патшасы» сөздерін әдейі сұрыптап, астарлы кекесін, шенеу, мұқату мағыналарында бере білу сияқты шеберліктер — оның ақындық өнерінің үлкен бір қыры.
Астарлы сюжет пен аллегориялық кейіпкердің тасасындағы саяси -әлеуметтік құбылыстарды тұспалмен бейнелеу тәсілі жағынан
С. Дөнентаевтың революцияға дейінгі мысал өлеңдерін бірнеше топқа бөлуге болады.
1) Аллегорялық суреттемелерден белгілі бір қорытынды шығармай- ақ, пікірін ашық айтып отыратын мысал өлеңдер: «Бозторғай», «У жеген қасқырға», «Әр жан әр түрде», «Жан мен тән».
2) Ешқандай қорытынды берілмей, оқиғасы да кейіпкерлерлі де кілең тұспалмен сипатталған лирикалық мысалдар: «Бұлбұлға», «Биік тау», «Ерегіс», «Тотыға», «Жарық ағаш». Бұл тектес мысалдарында ақын тұспалдан туатын түйінді ойлап табуды оқушы жұртшылықтың үлесіне қалдырады.
3) Ешқандай ашық қорытынды берілмей, оның үстіне оқиғасы да, кейіпкерлері де кілең тұспалмен бейнеленіп, бірақ онан шығатын негізгі түйін мен мораль өз- өзінен белгілі болып тұратын дәстүрлі мысал өлеңдер: «Түстегі қарлығаш», «Көк төбетке», «Сұңқар мен қарғалар». Ақынның кеңес дәуірінде жазған «Жалдамалы сандуғаш», «Шошқа мен саудагер», «Бөшкенің зары» атты мысал өлеңдері де сыртқы түр ерекшелігі жағынан осы топқа қосылады.
С.Дөнентаев мысалдарының көркемдік құрылысы оларда баяндалатын оқиғалар мен сипатталатын құбылыстардың мән- мағынасына қарай осылайша түрленіп, жаңғырып отырғанымен, ондағы ой түйіндері бірыңғай. Ақын сатирасындағы абзал идеал- бостандық пен теңдік, әділдік пен адамгершілік, еңбек пен әрекет. Н.А.Некрасов: «Ақын өз заманының ақыны болумен қатар, сол заман жайын терең сезіне білетін адам болуға тиіс»,- дейді. Біз
С. Дөнентаевтың сатиралық шығармаларынан тап осындай терең тербеліс пен дүниелік шындықты табамыз. Реалист ақынның іргелі қазынасы да осылар.
Әлбетте, сыншыл реализм мен сатира- өзінің табиғатында тел өскен әдбеи құбылыс, С.Дөнентаев реализмінің әсіресе сатиралық шығармаларында жарқын көрінуі сол себепті заңды да.
Жалпы алғанда Сәбит Дөнентаев өз поэзиясы арқылы қазақ ұлтына ағартушылықтың, рухын септі. Өлеңдерінде болсын, мысалдарында болсын оның көздеген мақсаты ел санасын ояту еді. Ендеше С. Дөнентаев поэзиясының алтын тұғыры -ағартушылық десек еш қателеспейміз.
ІІ Тарау. Ақындық шеберлік айшықтары
Сәбит шығармашылығында оның бірсыпыра лирикалық өлеңдері көңіл күйін, табиғат көрінісін суреттеуге арналған. Бірақ ақынның бұл тәрізді өлеңдері ішкі сезім дүниесін қозғап, жүрек қылын тербететін нәзік сырлы лирикаға құрылмай, салмақты ой, сабырлы ақыл айту түрінде жазылғандығы көрінеді. Тегінде, Сәбиттің лирикалары сезімнен гөрі байсалды ойға, сабырлы түйінге құрылған. Бұл -ақын лирикасының өзіне тән ерекшелігі. Мысалы: «Балалықты сағыну» деген өлеңінде өзінің балалық шағын еске былай түсіреді:
Сен бардағы уақыттай
Еш нәрсеге қақтықпай,
Сұм жүрегім бір минут
Тұрар ма екен ағарып?(13,52)
дейді, өз заманында налыған ақын мұңға бөленеді. Бұдан ол тұрмыс зардабын көрмеген күнәсіз, кіршіксіз таза балалық өмірінің өзі жақсы еді деп толғанады.Жүрегіне қайғы дертін түсірген өмірге іштей күйінеді. «Қайда кеткен?» атты өлеңінде де Сәбит мұң-шерге батып, қалың ойға шомады.
Тентек пен дүние толған мақұл қайда?
Досыңнан біреу де жоқ, дұспан сансыз,
Бәрі жат жан біткеннің, жақын қайда?
Қорқақтау жұрттың бәрі қоян жүрек,
Бұрыңғы ер жүректі батыр қайда?
Түріңнен басқа пиғылың ұқсамайды
Өзіңнің адам деген атың қайда?
Солардың қайда кеткен жөнін білмей,
Дал болып мен отырмын терең ойда.
Әрине, Сәбитттің мұндағы мұң- қайғысы- өзінің қара басының ғана қайғысы емес, әділетсіз қиянат дүниесіне ашыған, күйінген бүкіл қазақ елінің қайғысы.Қазақ елінің көз жасы мен аянышты халіне жаны ашып, қабырғасы қайысып егілген реалист ақынның осы бір жоталы ой толқыны мен көңіл күйлері бір қыдыру өлеңдерінде байыпты, бір қалыпты сарынымен суреттеліп отырады. «Қиялым»,»Жастықта», «Тілек», «Жүрек», «Ой», «Көңіл мен тіл», «Кемшілікте», «Ақыл», «Досқа» деген лирикалы өлеңдері осы топқа жатады.
Бірақ революцияға дейінгі осындай өлеңдерінің өзінде де Сәбит XX ғасырдың кейбір ақындарындай дүниеден мүлде түңіліп, не сары уайымға салынып, не үмітсіздікке түсіп кетпейді.
«Үміт» деген өлеңінде:
Іздесең дертке дәрмен адаспассың,
Қалайша құр тастайды аллаң үміт.
«Арбамен асықпаған қоян да алған»,
Жабықпа, жолыңда бол, тарлап үміт!-
дейді. Кейбір әдебиетшілер онша елемей келген осы өлеңінің өзінде үміт үзбеушілік алға ұмтылушылық бары, келешекке сенетін айқын көзге шалынады. Ақын ұзақжолда, қиын жолда қажымай, жалықпай істей бер, іздесең табасың, адаспайсың, мақсатыңа жетесің деп отыр. Осы пікірін «Қиялым» деген екінші өлеңінде тіпті ашық көрсетеді. Еркін өмірді аңсаған ақын өзінің өршіл ойын, зор үмітін шалқи жырлайды.
Еңбек ет, боларға ұмтыл, шыңға баста,
Аяңдап сонда артыңнан менде жортам,-
дейді. Осыдан келіп, Сәбиттің шығармаларында еңбекке, ғылымға үндеу, жаңалыққа шақыру, бақытты өмірді аңсау, алға ұмтылу сияқты прогресшілдік идеялар Сәбит поэзиясының негізгі мотиві болып отырады. Сондықтан оның өмір шындығын жырлаған реалистік өлеңдерінде өршіл ой, романтикалық сарын елеулі орын алады.
«Халықтың бірлігін, елдігін, мәдениетті, ерікті ел болуын көксеген Сәбиттің прогресшілдік романтикалық сарындағы лирикалық өлеңдерінің бір ерекшелігі — сол халықтың сарқылмас күшіне, оның жарқын болашағына сену»(5,72) -дейді Сәбиттанушы ғалым Б. Ысқақаов. Ғасырлар бойы отаршылдық жылдық құрсауында азап шеккен, қайғы, хасірет тартқан халықтың арманы -айдын көл, ну орман, кең жайлау, еркін өмір, бақыт дүниесі. Сәбит осындай өмірді шарық ұрып іздейді, бірақ оны қиял дүниесінен емес, реалдық тұрмыстан, алдағы өмірден іздейді. Патша, сұлтан билеген сұм заманға лағынет айтады.
Таза жүн, түсі әдемі бір құс болсам,
Бұтаққа көңілім сүйген ұшып қонсам.
Зарымды жұртқа айтатын сайрағыш боп,
Уа, дүние, шағып мұңым көрсем Шолпан!
Кім тұрсын құмдық, таулық, жерде сортаң?
Жүзсем-көл, қонсам-орман, ұшсам- дала,
Не қажет маған байлық, патша, сұлтан?
(«Қиялым»)
Ақынның шолпан деп отырғаны бақыт шолпаны болса, сол бақытты өмірге жету идеясын алға қояды, аңсайды.
Сәбиттің біраз өлеңдерінде табиғат суреттері берілген. Ол -орынсыз асқақ, лепірме сөз жарқылына әуес ақын емес. Формадан көрі мазмұнға көбірек мән берілетін ақын поэзиясында көңіл күйі мен табиғат сырын шертетін нәзік жырдың өте аз орын алуының бір себебі де осында. Дегенмен табиғат суреттеіне арналған шағын өлеңдерінен-ақ ақынның өзіндік сыршылдығын тануға болады. Ол табиғатты қоғам өмірінен адам тіршілігінен оқшау алып қарамайды, жалаң суреттеу онда жоқ. Қайта өмір шындығын басым жырлар, әлеуметтік үлкен ой, пікір тудырады. Мысалға «жайлау», «шілде», «ақ боран» деген өлеңдерін алайық. Аталған өлеңінің үшеуінде де табиғат көріністерін суреттеу арқылы ақын революцияға алдындағы қазақ аулының бейнесін береді.
Жайлауға елдің көшіп барған шағы,
Қымызға жұрттың ішіп қанған шағы.
Көгалға көл жағалай қонған үйді
Алыстан аққудай көз шалған шағы.
Күнде той, күнде ерулік, құрмалдық боп,
Думан боп, бүтін ойдың қалған шағы.
Шілденің шілгеріне таңдай кеуіп,
Жүректің жылдай күнге талған шағы.
Халыққа қамсыз жатқан қарнын сипап,
Құрығын ораза кеп салған шағы.
Күнәсіз жанның бәрі періште боп,
Десе де өгіз туды нанған шағы.
(«Жайлау»)
****
Жазбен жалғас шілде келді,
Деп ұқпаңдар мүлде келді.
Қонысыңды қуартам деп,
Шақырайған түрде келді.
Маса, сона бүгелектер,
Ұрандасың бірге келді…
«Рас-ау»,- деп басын изеп,
Бозшолақтар тілге келді.
Сылдыр бақай, тақыр танау,
Сәске болмай үйге келді.
Қой пысқырып, шөлдеп, шулап,
Ұзын мойнақ күлге келді.
Құдық басы төрт түлікпен,
Қымыз жылып, жүректі алып,
Сусын қанбай күйзеу енді.
Бір бұлт шығып, жауса жаңбыр,
Шаң басылды, құдай берді.
(«Шілде»)
* * *
Жарқырап жаз шықты,
Күркіреп күні де.
Төрт түлік мәз шықты,
Түлген жүні де.
Жатқалы жұрт отыр.
Жеп алып қатқанын.
Ысқырып дауыл тұр,
Күзетіп жатқанын.
Жылаған баладай,
Шыңғырған терезе
Шулаған арам-ай
(«Ақ боран»)
Міне, бұл өлеңдердің бірінде («Жайлау») Сәбит оразаның құрығына іліккен халықты, олардың діни сенімге уланғанын, енді бірінде («Шілде») шілденің шілгеріне килігіп күйзелгенін көрсетсе, үшіншісінде, табиғаттың мылқау күшіне бағынған, жұтаған, қираған, «оған қарсы күресер күші, бірлігі жоқ, дәрменсіз, әлсіз қазақ аулының бейнесін береді.
«Шілде» мен «Ақ боран» өлеңінде ақын қазақ аулын нанымды суреттеген. «Шілде де» табиғат көріністерін суреттеген де, эпитет, метафора сияқты көркемдеу құраладрын да орынды қолдана білген. Ақынның мұндағы сипаттап отырған бозшолақтары — жылқы, сылдыр бақай, тақыр танауы- сиыр, ұзын мойны- түйе, шақырайған түрде келгені, шілде болса, ұрандасып бірге келген маса, сона, бөгелектері- қанаушы тап өкілдері сияқты. «Ақ боран» өлеңінде ақ түтек боранға ұрынып қысылған, үрейленген, есі шыққан елдің де, малдың да, сыртықы кескінімен бірге, олардың әрқайсысының өзіне лайықты қимыл, әрекекттері де берілген.
Сәбит лирикасындағы ерекшеліктің бірі сөз ойнақылығында. Жеке сөйлем, шумақатырнда жандандыра, ажарландыра, құбылта сөйлеу әдісін қолданған. «Кіді досқа» деген кексін түінде жазған өлеңінде сезімге әсерлік көркем сурет жасаған. Мысалы:
Қылт еткенге, сылт етіп,
Күжірейттің мойынды.
Қашанғы айтып жағармын,
Көк қасқанды қойымды.
Қалдырмайсың қалтаңнан
Зіл қорғасын шойынды
Ақ бәтестей сыртың бар.
Ішің — кесте оюлы,-
десе, «Тотыға» деген екінші бір өлеңінде де сөз ойнақылығын құйқылжыта түседі.
Бұлбұл көрсең, бұлбұлсың
Қашан көрсе, түрленіп,
Толықсыған бір гүлсің.
Тоқсан екі құйқылжып,
Ойнақшыған құрғырсың.
Кім көрсетсе мініңді
Бас изерсің, шұлғырсың,-
деп , құбылмалы, Тотыдай сылаңдаған тұрақсыз сұлудың мінезіне қарай ойнақы сөз кестесін құбылта сөйлей біледі. Өлеңнің екеуінде де ақынның тақырыпқа сай идеялық көркемдік шешім тауып, терең ой, көп мағына сиғыза алғаны көрініп тұр. Кейбір өлеңдері Сәбиттің ақындық күшін танытады. Кейде жеке сөйлем, кейде шағын шумақ арқылы үлкен ой-пікір тастайтын, сөзге сараң, талғампаз суреткердің ақындық тілін «Ой» деген мына бір сегіз жолдық өлеңі толық сипаттай алады:
Қаза берсе, түбі жоқ,
Қазбағанда суы жоқ
Ой деген — бір шыңырау.
Талаптыға жеткізбей,
Талапсызды өткізбей,
Жынды қылған, құрғыр-ау!
Сені қуған кісі әуре,
Қумағанның ісі әуре.
Сәбиттің ақындық тілге байлығын, көркем сөзге шеберлігін айқындайтын тағы бір ерекшелік- дыбыс үндестігін қолданушылығы. Өлеңдегі дыбыс үендестілігіне жататын аллитерация, ассонанс тәрізді тәсілдерге ол үлкен мән береді. Әсіресе аллетирация өлеңдерінде көбірек кездеседі. Дыбыс үндестігін пайдаланушылық ақындардың бәрінде де бар. Бірақ солардың қайсысы болсын Абайдан асып, Абайдан шебер қолданғаны жоқ. Мысалы, Абайдың аллетирация үлгісімен жазған ең күшті өлеңінің бірі «Оспанға» дейтін өлеңінің жол басындағы әрбір сөзі ылғи «ж» дыбысынан басталады.
Жайнаған туың жығылмай,
Жасқанып жаудан тығылмай,
Жасаулы жаудан бұрылмай,
Жау жүрек, жомарт құбылмай…
Жайдары жүзің жабылмай,
Жайдақтап қашып сабылмай,
Жан біткенге жалынбай,-
Жақсы өліпсің , япырмай!-
деген жолдар жіпке тізген маржандай жарқырай береді. Ұстазынан үйренген Сәбиттің «Қазақтарға қарап» өлеңі дыбыс қайталауы жағынан әсерлі де күшті шыққан деуге болады. Ол жол басындағы жеке сөзді ғана бір дыбыстан бастап қоймай, жол ішіндегі әрбір сөздің өзін бір дыбыстан бастап құрады. Мысалы:
Қамалған қараңғыда қалың қазақ,
Қайратсыз, қамсыз құрып, қалдың, қазақ.
Қарулан, қуатсызды қуаттандыр,
Құрдан-құр қампитқанша қарын, қазақ.
Қулардың құлқынына құм құйылсын,
Қайдағы құлдың қайғырт қамын, қазақ
Қайтеді қайрылыссаң қарындасқа,
Қасармай, қыңырайып қырың қарап.
Құннан да қадірден де қалдың құр қол-
Құнт қылмай, қуып құлқын, құлды қанап.
Қайырып қатып қабақ, қамықпай құр
Қимылда, құныңды қу қадағалап.
Қақпаңға қапылыста қақтығарсың,
Қадамда қиқаңдамай қадақ- қадақ.
Қауымен қорқақ қоян, қара қазақ.
Қиының қисынар ма құдірет қарап.
Сәбиттің аллетирация ретінде «Қ» дыбыстарын алуын заңды десек, «Қ» дыбысынан басталатын әрбір сөздің өзінен құлқынның құлы құзғындар тобы билеген сұм заманының жексұрын сипатын және отаршыл құлдықтың, қорлықтың зардабын шегіп, қараңғыда қамалған қазақ халқының азабы мен бейнетін, сонымен бірге құзар жартас қияға самғап ұшқан қырандай қиынға, арман, қиялына жөн сілтегенін көреміз десек, екіншіден, ақынның ойға алғыр, тапқырлығын, сөзге ұста, шебер еркіндігін де байқаймыз.
«Поэзия саласында Сәбиттің молырақ қамтыған жанры сатира мен мысал өлеңдер болды. Мысал мен сатира Сәбит поэзиясының ең негізгі жанры болып қалыптасты. Сондықтан да бұл өткір жанрлардағы Сәбиттің ақындық
( поэтиклық) тіл ерекшелігін айқындайтын және ең көп қолданатын түрлері аллегория, ирония, сарказм деуге болады»(9,42),- дейді аса көрнекті әдебиетші ғалым Е. Ысмайлов
Сәбит мысал өлеңдер (басня) жазуда Шығыстың орыстың классикалық әдебиетінен және Абай, Ахмет аудармаларынан үйрене отырып, өзі де аударды және мысал өлеңдердің жаңа үлгілерін қалдырды. Ол — орыстың Крыловы сияқты, қазақтың алғашқы мысалшыл ақындарының бірі А. Байтұрсыновқа көп еліктеген.
Қазақ жағдайында Сәбитті мысалшыл ақын деуіміздің қисыны да дәлелі де бар сияқты. ақынның бұл ерекшелігі әдебиетіміздің бар — жоғымен салыстырғанда ғана айқын көрінуге тиіс. Ол үшін, ең алдымен, қысқаша болса да, қазақ әдебиетіндегі мысал өлеңдердің даму тарихына көз жіберейік.
Поэзияның негізгі саласының бірі — мысал жанры қазақ әдебиетінің тарихында қандай дәрежеде дамыды, қазақ әдебиетінің тарихынан алатын орны қандай және жазба ақындардан кімдерді мысалшыл ақын деп атаймыз.
Мысал өлеңдердің элементі қазақтың көне әдебиетінде қара сөзге құрылған қысқа ертегі, әңгіме («Арыстан, қасқыр және түлкі», «Түлкі мен бөдене», «Аю мен түлкі») түрінде де немесе өтірік өлеңдер («Қырық өтірік» сияқты) тағы басқа да өлеңдер түрінде де кездеседі. Бұл, бір жағынан, қазақ әдебиетінде мысал өлеңдердің барлығын дәлелдесе екінші жағынан, әлі өсіп жетілмеген шағын түрі, бастамасы ғана екенін көрсетеді.
Беріпті бақа қызын көбелекке,
Жүріпті қара шыбын жеңгелікке.
Бір туын құмырсқаның ұстап сойып,
Той қылып, ат шаптырды төңірекке,-
(«Қырық өтірік»)
деген тәрізді. Ауыз әдебиетінде мысалдың бұл түрі бұдан әрі өрістей алмай, кенже күйінде қалып қойды.
Мысал өлеңдердің жақсы үлгілері жазба әдебиетіміздің тарихында орыс мәдениетіне жақындаумен байланысты, XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қана кең дүниеге шыға алды. Мысал жазудың үлгілерін жазба әдебиеттің қайраткерлері Ы. Алтынсарин мен Абай бастады. Қазақ әдебиетін олар өлеңнің жаңа түрімен — мысал өлеңдермен — байытты
Ахметтен кейінгі мысалды көп аударғандардың бірі -Бекет Өтетілеуов. Ол Крыловтан бірнеше мысал аударды. Бірақ Бекеттің аудармаларын Алтынсарин, Абай аудармалары мен салыстырғанда, аударманың шеберлігі, көркемдігі олардан төмен, әлсіз болып келеді.
Гректің Эзопынан, француздың Лавонтенінен үйрену, үлгі алу негізінде орыс халқының ұлттық қасиетіне тән мысалдың классикалық үлгілерін жасаған Крыловтың дәрежесіне теңдесерлік әдебиетімізде мысалшы Ахмет Байтұрсынов болса, қазақ әдебиетінің өз шеңберінде Сәбитің де алатын орны бөлек. XX ғасырдың басында, ұлы ұстаздары Алтынсарин мен Абайдың замандасы Ахметтің бастаған жолын дамытып, мысал өлеңдердің тамаша үлгілерін тудырған Сәбит Дөнентаев болды. Сәбиттің мысал өлеңдерінен аллегория үлкен орын алды.
Кей тырналар көкте жүр,
Қиқу салып текке жүр,
Қара қарға қарқылдап,
Өлексені жеп те жүр.
Құйрық сорып борсық жүр,
Түлкі мырза жортып жүр.
Құдай аман сақта деп,
Қой мен тауық қорқып жүр.
Тышқан аңдып мысық жүр,
Алдап, көзін қысып жүр.
Ін таба алмай сары шұнақ,
Сорлы сасып, пысып жүр.
Сәбит өзінің алғашқы мысал өлеңдерін аудармадан бастайды. Шығыс үлгілерінен мінез- құлықты түзеу, адамгершілік мәселерін алып, тоғыз мысал аударды. Бірақ бұл мәселеде Сәбит шығыс үлгісінде қалып қоймайды, мысал жанрын күрестің өткір құралы деп түсініп, өзі де тыңнан жаңа мысалдар жазды, қазақ әдебиетінде аллегорияның жаңа үлгілерін енгізді. Сәбит қай мысалдарын да болсын қоғам өміріндегі адамның қарым -қатынасын, іс — әрекетін жыртқыш аң, құс, жануарлар бейнесінде көрсетіп отырады. Мысал өлеңдерін жануарларды қатыстыру, өзара сөйлестіру арқылы қысқа сюжетке құрады. Әр сюжетті диалогқа құрып, жанды сурет жасайды, қысқа өлеңге аз сөзбен көп мағына терең ой сыйғызатын диалогтің өткір түрін қолданады. Шынында да, шағын өлеңде үлкен бір поэманың немесе ұзақ бір әңгіменің оқиға желісін сыйғыза білген шебер ақын Сәбитке тән бір қасиет осында. Орыстың ұлы сыншысы Белинский Крыловтың мысалдарын талдай келіп: «Крыловтың өлеңдерін жай мысал өлеңдер деп қарауға болмайды, оның әр қайсысы өз алдына жеке повесть, комедия, юморлық очерк, өткір сатира»(19,276),- деген еді.Осыны Сәбиттің мысалдары туралы да айтуға болады.Диалогтың мұндай түрін жасау Абайдың, Ахметтің аударма өлеңдерінен көрінсе, Сәбит мұны өзінің төл тума өлеңдерімен жетілдіріп толықтырды. Сөйтіп, Сәбит мысал өлеңдерінде, әрбір жануарлардың өзіне тән іс- әрекектімен адамның мінез-құлқын, қоғам өмірін сынайтын, аз сөзбен көп мағына беретін диалогтардың тамаша үлгілерін жасайды. Мысал үшін Сәбитің әр өлеңінен үзінді келтірейік:
Ойланып, сұңқар айтты: «Елші қарға!
Жақындап бермен таман келші, қарға.
Басшы боп, сұңқар тойын үйретер ем,
Бөлініп сеніменен ел шығар ма?
Жалп етіп, қарқ етті де деді қарға:
«Дегенді сұңқар тойын аузыңа алма!
Келмейді біздің тойдың ширегіне
Дүниеде мен көрмеген қызық бар ма?»
(«Сұңқар мен қарғалар»)
Қырғи сол торғай сөзі бітер — бітпес,
— «Сабыр қыл, — деді, — тоқта ешнәрсе етпес!
Қазірде қол бос емес, жұмыс қатты,
Аз күтсең, жаның шықпас күнің өтпес!…»
Жаным-ау, мынау біздің төреміз-бе,
Шынымен ақтық көрмей өлеміз бе?
Кем-тарға бұлар қайтіп, кек әпермек,
Құдірет:«көн!» деген соң, көнеміз де!
(«Бозторғай»)
Боқтығын жеп жәй тұрған
Сорлыға ұрсып, жат та ақыр:
«Не жейді ант ұрған!
Өй, лағынет, нас кәпір!..»
Қорс етті де тіл бітіп?
Керемет пе, сиқыр ма!?
Деді шошқа: «Бос қыртып,
Боқ қарным, құтырма!
Өзіме адал жегенім,
Ақысы емес адамның.
Сенің адал дегенің,-
Нақ әкесі арамның».
(«Шошқа мен саудагер»)
Міне, осы үзінділердің өзі-ақ қысқа түрде құрылған диалогтардың қоғам өміріндегі әлеуметтік теңсіздікті, оның кемшілікті сынауда мәні зор екенін көрсетеді. Алдыңғы үзіндіде ақын қазақ ұлтшылдарының зұлымдығын, екінші үзіндіде жергілікті ұлық-әкімдердің жексұрын қылықтарын , патшаның билеу тәртібін , ал соңғысында еңбекші бұқараны қанаушы — қу саудагердің бейнесін шебер құрылған диалогпен беріп отыр. Сол кездегі халықтық маңызы бар күрделі , ірі мәселелерді өлеңдерінің негізгі идеясы етіп, патшалы Россияның ұлттық-отарлық қысымын Сәбит өткір мысалдармен қатты сынға алады. 1916 жылдың тарихи оқиғасын мысал түрінде («Түстегі қарлығаш») тұңғыш жырлаған да Сәбит. Оның мысалдары идеялық жағынан мазмұнды, тақырыбы да қызықты болып келеді. Қазақ өмірінен алып, мысал түрінде құрған мұндай тақырып Сәбиттің замандас ақындарында жоқ.
Сәбит мысалдарының замандастарынан ілгері кеткен тағы бір ерекшелігі — өзінің мысал өлеңдерінде ол пернелеу арқылы жаңа образдар жасай білді. Тіпті қазақ әдебиеті үшін жаңалық болып көрінген Абай мен Ы.Алтынсарин, Ахмет арқылы келген, аллегориялық образдардың қазақ халқының өз өмірінен алынған. Сондықтан Cәбиттің мысал өлеңдері өзіне тән ерекшелік, ұлттық қасиетімен көрініп тұрады. «Боз торғай», «Түстегі қарлығаш», «Сұңқар мен қарғалар», «Көк төбетке», «Әр жан әр түрде», «Бөшкенің зары», «Жалдама сандуғашқа», «Шошқа мен саудагер» тағы басқалары- Сәбит мысалдарының ең тәуір үлгілері. Бұл тәрізді мысал өлеңдерінде ақын қанаушы атаулыны әшкерелеу үшін жыртқыш құстардан -тұрымтай, қырғи қаршыға, лашын, бүркітті, кейде құстың ең жаманы тырнаны, қарға мен сауысқанды, жыртқыш аңдардан- арыстан, қасқыр, борсық түлкіні алады да езілген еңбекші халықты бозторғай, бөдене, үйрек, қаз сияқты момын құстар бейнесінде береді. Бұлар- Сәбиттің қазақ әдебиетіне енгізген аллегориялық тың образдары.
Ақынның мысалдау үлгілерін өлеңдеріне басты жанр етіп алуының екі себебі бар. Поэзияның ең өткір құралының бірі мысал, мысалдың тілі- аллегория. Крыловтың баснялары туралы еңбегінде Белинский поэзияның бір түрі — мысалға жоғары баға берді. Ол: «Поэзияның нағыз түрі — сатираға суарылған басня». «Басняның ең басты қасиеттері — сатира мен ирония»(18,277-78),-дейді. Сәбит өмір сүрген дәуір осындай өткір сатираны керек етті. сондықтан Сәбит ескі қоғамды әшкерелеуде сатиралық мысалды күрес құралы етіп қолдана білді, екіншіден, патшалық құрылыстың шіріктігін ашық жазуға ол кезде жол жоқ еді. Ондай ашық жазбақ болған ақындар патша үкіметінен қуғын-сүргін көрді. Отаршылдық қысымды әшкерелеп, прогресшілдік мәселелерді көтерегені үшін «Айқап» журналы патшаның цензурасы тарапынан бірнеше штраф тартып, кейін жабылды. «Қазақ» газеті де талай қиындықтарды бастан кешті. Сөз, пікір еркіндігіне тыйым салған патша үкіметін сөгіп, Сәбит «Бұлбұлға» деген өлеңінде былай деп жазды:
Зарланып көрмей дамыл не ай, не жыл,
Сондағы бар мұрадың — бір қызыл гүл.
Не гүл жоқ, не даусыңды тыңдаушы жоқ,
Бейнеті босқа кеткен сорлы бұлбұл!
Дабыл жеп ақырында қаршығадан
Бұл күнде болып сақау қырқылған тіл.
Бұл — сөз жоқ , пікірі үшін полиция жандарымдар тарапынан қуғын-сүргінге ұшыраған ақындар еді.
Сонымен, Сәбиттің мысал өлеңдерін тақырып, идеялық мазмұн жағынан, шығармашылық өсу жағынан алып , екі топқа бөлуге болады:
1)Сәбит мысалдарының алғашқы кезеңі. Ақынның бұл кезеңдегі өлеңдері адамгершілік тақырыбына, әділетсіздікті, мінез-құлықты түзеуге арналған. «Ауырған арыстан», «Ұры мен баласы», «Қожа», «Көзі тоймаған ит» , «Екі теке», «Ерегіс», «Бит пен бүрге», «Көлдегі үш балық», «Рамазан айында ібілістің шайтандарға айтқаны», Сәбиттің бұл мысалдары Үнді әдебиетінің араппша вариантынан және татардың классигі Ғабдулла Тоқайдан аударылып, шығыс әдебиетінің классикалық үлгілеріне еліктеу, үйрену сатысында жазылған алғашқы бастамалары, алғашқы аударма үлгілері еді. Мұндай мысалдарында адамгершілік, еңбекке үңдеу мотиві басым болғанымен , көркемдік жағынан әлсіз , әңгіме түрінде баяндау болып келеді. Қысқасы, бұл кезеңде Сәбит адамның мінез-құлқын түзеуші моралист, Шығыстың классик үлгілерінен аударушы, үйренуші шәкірт дәрежесінде ғана көрінді.
- Сатиралық мысалдары. Бұған жататындар: «Әр жан, әр түрде», «Шілде», «Атамыз бен өзіміз», «Көк төбетке», «Бозторғай»,
«У жеген қасқырға», «Жарық ағаш», «Сұңқар мен қарғалар», «Түстегі қарлығаш», «Тотыға», «Бұлбұлға», «Биік тау», «Жалдама сандуғашқа», «Шошқа мен саудагер», «Бөшкенің зары», «Күздің сыры». Өлеңдерінің көпшілігі революциядан бұрын жазылған да, екеуі («Жарық ағаш», «Сұңқар мен қарғалар») революция жылдарында, төртеуі («Шошқа мен саудагер», «Күздің сыры», «Жалдама сандуғашқа», «Бөшкенің зары») кеңес дәуірінде жазылған.
Шығармашылық іздену жолында өскен реалист ақын Сәбиттің әр кезеңді қамтитын екінші топтағы мысалдары идеялық көркемдік жағынан болсын, тақырыбы жағынан болсын жаңаланған, күрделенген. Сәбит мысал қөлең жазуда шығыс әдебиетінің шеңберінен шығып, орыс әдебиеті, оның талантты мысалшысы Крыловтың шығармалары Сәбитке ізгі әсерін тигізіп, шығармашылық өсуіне жаңа бағыт сілтейді.
Сәбит поэзиясында кең орын алған жанрдың бірі-сатира. Абайдан кейін, сатираны дамытқан ақындардың бірі Сәбит болды. Ол 50-60 шамалы сатиралық өлең жазды. Бір ақынға мұнша сатира жазу аз еңбек емес. Ал Сәбит өлеңдеріңнің көпшілігі- өткір сатираға суарылған өлеңдер. Сәбит сатиралық өлеңдерінің денін кеңес дәуірінде жазып дамытты. Көрнекіліктері: «Портфель», «Бай мен комсомол», «Мұхан мен Серік», «Жекен молда», «Қаржаубайдың ашуы», «Бөжейдің даярлығы», «Ой, жалған-ай!», «Сүлейменнің тануы», «Драмашыға», «Байдаулеттің тамағынан неге аш жүрмейді?», «Кім не ойлайды?», «Сорына жасаймыз», «Дәуітбек», «Ескі дәурен күйреді» тағы басқалар.
Сәбитттің сатиралық жанрға көшуінің басты себебі: қоғам өміріндегі кемшіліктерді мінеу, адам мінезінің жексұрын, сорақы, жаман жақтарын мысқылдау, масқаралау керек болды. Сондықтан ақынның жауларына қарсы жұмсаған алмастай өткір құрладарының бірі сатира болды да, сол сатира арқылы өмір шындығын айнаға түсірді. Сәбит өзінің өлеңдерінде сатираның тілі- ирония мен сарказмды, әсіресе, сарказм түрін көбірек қолданды. Енді осының екі түрінде өлеңдермен дәлелдейік.
Бірінші, ирония түріндегі өлеңдерінен:
Ол болған мен онда мән бар
Жекен дейтін данышпан бар.
Жарықтың лебізінен,
Шипа тапқан талай жандар.
Оған Мұқан шек келтірген,
Шекті қалай деп келтірген.
«Шын әулие болса, Жекең,
Ұлын кеше текке өлтірген.
(«Жекен молда»)
Иісті май, жағымды гүл, сабындандың,
Түзеліп бейне хордай қабылдандың
Сызылып, бұраң басып, асыл киіп
Алыстан жұрт көщіне сағымдандың.
Күмістен таққан шолпың сылдырлаған
Пайыдан комзол шапан судырлаған.
Сипатың жүрісіңе, киіміңе
Көз салып қарай қарай бұлдырлаған…
Оқымай, үлгі көрмей қалсаң жаста,
Сол үшін бой түзейсің ойдан басқа.
Жақсылық — киіммен мен мал, көрікте деп,
Өлшемей ой мен сырды жаза баспа.
Өзің де сырт түзеген болса бітеу
Жүре бер, көңілің сүйген бұлғақ басқа,-
(«Көркем қызға»)
деген үзінділерде сырт қараған адамға молданы да, байды да, қызды да аспанға көтеріп, мақтап отырған тәрізді. Тек үзіндінің соңғы жолдарын оқығанда ғана кекесін, мысқыл, күлкі- сықақ екенін ашық аңғартады. Сәбит қоғам өміріндегі кемшілікті сынауда күшті құралдың бірі болған ирония арқылы жексұрын (Жекен) молданың, күні өшіп бара жатқан (Дәуітбек) байдың, оқусыз, білімсіз жас өмірін бой түзеумен бос өткізген сұлу қыздың жағымсыз образдарын жасап, әлеуметтік мәні зор түйінді мәселелердің бетін ашады.
Екінші, Сәбиттің сатиралық өлеңдерінің басымы сарказм түріндегі өлеңдері.
Көрсетіп жол- жобаны бастау түгіл,
Табалап, ұрсып, зекіп жәбірлейсің.
Қабағың қатып, бір күнің ашса қарның
Бас салып сол милетті өзің жейсің…
Өзіңнің қайда жүрсең қарныңды ойлап,
Ұялмай жұрттың қамын жедім дейсің.
Онда есеп бар, онда қаулы,
Ол жоқ болса, ескі газет
Түскі шайға нан ораулы.
Не салса да бәрі ішінде,
Жұрт ашама, жұмысы не?
Қымбат болса сұқтанады,
Демек түгіл «Бұнысы не?»
(«Портфель»)
Газет шықты, Сүкең састы.
«Ой, алдам -ай, кім?- деп басты.
Ойға шауып, қырға шауып
Дос -жаранға ақылдасты.
Жауан жазды ақылдасып,
Осы дұрыс, мақұлдасып.
Өзеурейді, өтінеді:
Шығарма деп газет басып.
«Сүке-ай, газет неғып алдың?
Өтірікке қалай нандың?
Кім нанад деп жауап жазды
Не ғып мұнша естен тандың-
(«Сүлейменнің нануы»)
дейді. Адамның жеке басындағы ескі салт әдет- ғұрып қалдықтарын, өрескел теріс мінездерін шенеуге келгенде, ақын бетің бар, жүзің бар демейді, ашықтан- ашық жұрт алдында әшкерелеп, масқарасын шығарады. Жер жебіріне жеткізе, өлтіре түйрейді. Жоғары да келтірілген үзінділердің қай-қайсысын алсақта Сәбитттің әртүрлі тақырыпқа еркін жаза алатын қоғам тіршілігін үшін мәні зор, өмір құбылысына тән бір сипатты алып, бірақ соның өзінен әлеуметтік түйін, қорытынды жасай алатын, екіншіден әрбір адамның іс- әрекетіне қарай лайықты сөз тауып, сарказмдік ащы тілді орынды қолдана білетін талантты сатирик ақын екендігін көретеді.Бұл жағынан алғанда ол -Абайдың жолын дамытушы да, сонымен бірге өз алдына жаңалық табушы да ақын.
Адам образын, оның типтік кескіні жасауда Сәбиттің өзіне тән әдіс ерекшеліктері бар.Осы ерекшеліктің бірі- ақынның лирикалық кейіпкері- «мені». Автордың «мені» яғни лирикалық кейіпкері оқиғаға араласып, ішкі- сыртқы ой- дүниесін, өмірден алған әсерін, сезген- түйгенін, көрген- білгенін бірінші жақпен сөйлеп, өз атынан айтып баяндайды. Лирикалық кейіпкердің атынан айтылатын арман, тілек, ойлар халықтың мүддесімен тығыз байланыстырып отырады.
Адам портретін беру- Сәбит сатирасының бір ерекшелігі. Адамның образдық портретін беруде ол өзіне тән ерекшелікпен көрініп, бүтін тұлға- образ жасау үшін автор кейде кейіпкердің жеке бір мүшесін алып суреттеу арқылы да типтік кескін жасайды.Мысалы, «Болып жиын, үлкен той» деген өлеңінде Тұрсынбай байдың сау аяғы мен ақсақ аяғын салыстырады да, сол арқылы ақымақ байдың сыртқы дөкір -түр сипатын береді. Тұрсынбайдың сияқсыз мүшесін келістіре суреттеу арқылы тыңдаушының ой- сезіміне әсер етеді. Мысалы:
Шойналаңдап ақсақ жүр,
Тойды мақтап қақсап жүр.
Сыңар аяқ сорлыны,
Әлде неге бастап жүр.
Жаяу бәйге қызық деп, —
адам образын берудегі Сәбит сатирасының тағы бір ерекшелігі- кейіпкерлерінің мінез-қылығы, іс- әрекетіне лайықты сөз тауып қолдана білуі. Сәбит кейіпкерлерінің характеріне қарай өз тілі, сөз мәнері бар, олардың әр қайсысын өз тілімен сөйлетеді. «Құсайынның арманы» атты өлеңде бұрын болыс болып кейін болыстықтан қалған Жұмақан мен адуынды бәйбішенің арасындағы ұрыс-керісті өз бойларына лайық шақпа тіл -қаңқу сөздерін орынды қолданады.
Қой деймін былшылдамай, иттен туған,
Біреуге ойың мені -жалшы қылам.
Онан да балалардың киімін тік,
Соққанша құрғақ закон суаң-суаң.
Адыра ғал, абдырада бұлдарыңды,
Салақтық тікпей қандай қылғанымды.
Өзіңдей болсы анау, бетім шіркін,
Ұстатпай аулақ отыр жындарымды,-
деп Жұмақан мен оның шайпау әйелінің ұрысқақ, көк ауыз, тұрпай мінез- қылықтарын ашуда ақынның сөз қолданыстары өз бояуымен шынайы да дәл суреттелген. Сәбитттің басқа сатиралық өлеңдерінде де осы үлгі, сөз өрнектері жиі кездесіп отырады. Осы әдіспен Сәбит сатиралық өлеңдерінде («Ой, жалған -ай!», «Бейсеннің ойы», «Бөшкенің зары», «Жазғытұры жар басында», « Мұқан мен Серік», «Шошқа мен саудагер» т.б.) Дәуітбек байдың, Серікболыстың, Жекен молданың, мақтаншақ, тәкаппар Ұмсындық тағы басқаларының кескіндерін келісті етіп жасаған, бұлары — өмір шындығын, дәлді суреттеген нағыз реалистік шығармалар. Мысалдар сатира сияқты жанрды қолданған Сәбиттің кеңестік дәуірде сатиралық стилі әбден қалыптасты. Ол — сюжетті сатираның шебері болды.
Бұл салытрудан басқа Сәбиттің сатиралық өлеңдерінің өзіне тән үш түрлі ерекшелігі бар. Бірі- көптеген сатиралық өлеңдерін қысқа сюжетке құра білуі. Кісі мінезін, оның жаман- жақсы жағын сынауға келгенде, жалыплап айтпай, белгілі бір конкретті, нақтылы оқиға мен абйланыстырып, қысқа сюжетке құрады. Оның «Өгей ұл», «Жәмила қыз» тағы басқалары қысқа сюжетті өлеңдері. «Өгей ұл» деген он бір шумақты қысқа өлеңге інісі өлген бір бай жесір қалған келініне некеленгенін, ініден қалған жалғыз ұлға өгейлік істеп, ауыр жұмысқа салғанын, соның салдарынан ауруға шалдығып, төсек тартып, өлім аузында жатқанда байдың мойнындағы қарыздан құтылмақ болып біреуге құда түсіп, қыз айтырмақ болғанын балаға келіп естірткенін түгел сыйғызып айта білген.
Сәбиттің көптеген өлеңдері («Ой, жалған-ай!», «Қаржаубайдың ашуы», «Сүйлейменнің тануы», «Бөжейдің даярлығы», «Мұқан мен Серік», «Бай мен комсомол») осындай мазмұнды қысқа сюжетке құрылған өткір сатира. Сәбит басқа ақындарда сирек кездесетін сатираның осы түрін дамытып, қалыптастыра білді. Сюжетті сатираны дамытуда Сәбит ұлы ұстазы Абайдан үйрене отырып, замандастарынан ілгері кетті.
Сәбит өлеңдерінің екінші ерекшелігі- әр өлеңнің диалогқа құрылуы. ақынның диалогқа құрылағн сатиралық өлеңдері көп, оның кейбір үлгілері «Бай мен комсомол», «Мұқан мен Серік», «Дәметкен мен ұмсындық», «Ақ жорға шығыпты», «Жеке молда», «Бөжейдің даярлығы» тағы басқалар. Мысал үшін Сәбиттің өлеңдерінен бірнеше үзінді келтірейік.
«Серік, сен шауып жүрсің,
Білмеймін не тауып жүрсің,
Биыл болыс кім болады,
Өзің кімге ауып жүрсің?».
«Ойбай, Мұқа білмейсіз бе,
Әлде мені күндейсіз бе?
Серігіме Матайды алсам
Сонда маған үндейсіз бе?»
(«Мұқан мен Серік»)
— Жеңеше-ау, — деп тамсанды да,-
Көңіл- қарның тыныш па?-деді
Іс істетіп тұрсыз ба?- деді …
Күбіжіктеп тоқталды да
Ұмсындық та қара ішікті
Қаусырына беріп, басын
Кекірейтіп, керіп қасын;
-Құтты болсын нем шығыпты!
(«Дәметкен мен Ұмсындық»)
Міне, осы үзінділердің өзінен-ақ, қысқа түрде құрылған диалогтың типтік образдар жасауда әлеуметтік мәні зор екені айқын көрінеді. Партияшыл болыстың, Жемқор молданың, қажының әйелі, керме йық бәйбішенің жағымсыз бейнелері жасап, өткір сартира мен өлтіре шенеуде аз сөзге көп мағына, терең ой сыйғызып айтушылық тек шебер құрылған диалог әдісімен ғана беріліп отыр.Міне, аз сөзге көп мағына сыйғызу жүйесіне негізделген Сәбит сатираларының үлгілері осындай.
Жалпы алғанда, Сәбит Дөнентаев XX ғасырдың басында шығармашылық дәуірінің екі үлкен кезеңімен өз ақындығын ұштастыра білген ірі реалист ақын. Ол — шын мәніндегі ағартушы ақын. Өзінің ақындығын шеберлігін шыңдай білген ақын.
Қорытынды
Шығармашылығының алғашқы және соңғы кезеңінде де ағартушылық ұстанымды ұстанған Сәбит Дөнентаев — қазақ әдебиетінің аса көрнекті өкілі. Ол Абай салған дәстүр негізінде реалистік әдебиетінің үлгісінде жазды. Негізгі әдісі- сыншыл реализм. Сөйтіп мысал жанрын, сатираны дамытты, өрістетті.
Бұл ретте «Бозторғай», «Түстегі қарлығаш» сияқты әйгілі мысалдарын үлгі етуге болады.
Ол тіл мәдениеттілігі, әдебиет тілінің тазалығы үшін тіл білдірушілерге қарсы күресті. Оның «Драмашыға» тағы басқа да өлеңдері осының толық айғағы. Поэзияға ақындық атқа дақ түсіріп, кір келтіретін, күн көріс үшін жүрген кәсіп құмарларға жиіркене қарады. Ондайлар мен жүрегі үйлеспеді. Кеңес ақыны деген атты ардақтап ақындық туын жоғары ұстады. Ақындық, жазушылық қызметке жауапкершілікті Сәбит басқалардан да талап етеді. «Жалдама Сандуғаш» деген өлеңінде Сәбит Дөнентаев көркем өнерді бағаламайтын кейбір құлқынның құлы- жалдама әуесқойларды сықақ етіп сынады.
Сәбит Дөнентаев поэзиясы әрқилы бағаланып келді, бір кездері, Дөнентаевты «ұлтшыл- буржуазияшыл ақын» деушілер. (4,204) Ал ҚазАПП-тың тұсында ақынға «жолбике» деген ат тағылып, өлеңдер жинағы жарық көре алмай жүрді. Ол кездегі әдебиет сынының кенже қалып, теориялық дәрежесінің төмен болғанын еске алсақ, бұл алуандас сыңар жақ тұжырымдардың орын теуіп келгеніне таңдануға болмайды. Солай бола тұрса да, Сәбит Дөнетаев шығармаларына былайша теріс баға берудің өрескел екендігін іштей сезінбеске тағы ылаж жоқ еді. Сондықтан да сол отызыншы жылдардағы оқулықтар мен кейбір зерттеу еңбектердің өзінде: «Сәбит- революциядан бұрын әдебиет майданына шыққан бұқарашыл ақындардың бірі» (21,93), «Қазан төңкерісі алдындағы бұқарашыл әдебиеттің өкілі (22,6), «Ұлттық қозғалыстың бұқарашыл қанатын ала шыққан ақын» (25,127), «Қазақстанда кеңес әдебиетінің тууына негіз болған бірнеше шығармалар берді» (24,50),- деген сияқты тұжырымдар көбірек кездеседі.
Сәбит Дөнентаев шығармашылығына дербес зерттеген арнаулы ғылыми еңбектер 40 — жылдары көріне бастады. Бұл ретте Е.Ысмайловтың 1941 жылы «Халық мұғалімі» (№1-4) журналында жарияланған көлемді мақаласын атап өту қажет. Онда ақынның өмірімен шығармашылығы толық талданып жеке шығармалары бір сыдырғы дұрыс бағаланған. Орта мектеп оқулықтары мен басқа сын — библиографиялық мақалаларда да ақын мұралары барынша
жан- жақты байыпталып, байсалды пікірлер айтылған
Үлкен өмір мектебінен өткен сатирик реалист ақын Сәбит Дөнентаев. Поэзияны қоғамдық- әлеуметтік қосылыс деп қарайды. Ақын -өз дәуірінің азаматы, халық қамқоры деген қортындыға келеді. Қазақтың әдебиет тілін дамытуда тілдің тазалығы үшін күреседі.
Үш түрлі арнадан нәрленген Сәбиттің сөздік қоры да бай, оның поэзиясының тілі — халықтық тіл. Халық ауыз әдебиетінің байлығын кең пайдалана отырып, оны жоғары бағалады және сын көзімен қарай білді. Көркемдеу құралдарын шебер қолданған Сәбиттің поэзияда өзіне тән сөз қолданыстары, ерекшелігі бар. Өмір талабына сай жеке сөз, сөйлемдерге,
мақал — мәтелдерге жаңа мазмұн беріп өзі де жаңадан қанатты сөз үлгілерін тудырады. Сөз ойнақылығын, дыбыс қайталауды шебер қолданады.
Поэзияда мысал, сатирик жанрын дамыта отырып, әдебиетімізде сатиралық стильді қалыптастырады. Шағын сюжетті сатира, өлең -фельетондарында типтік образдар жасау үлгісін көрсетті. Абайдың реалистік дәстүрі, орыс халқының классикалық әдебиет үлгілері Сәбит Дөнентаевтың поэзиялық шығармашылық, идеялық ізгі ықпалын тигізді. Ұлы ұстазы Абайдан шығармашылық жолымен үйрене, үлгі өнеге алып отырып, қазақ поэзиясына өлеңнің кейбір үлгілерін енгізген, өлең құрылысының өзіндік ерекшелігі бар жаңашыл ақын және проза жанрының әңгіме, очерк, фельетон сияқты шағын түрлерін дамытты. Ол — қара сөз жазуға төселген, ысылған, тәжірибесі мол, үлкен публицист, журналист жазушы. Жас ақындарымыздың көрнекті ақынымыз Сәбитттің сатиралық өлең үлгілерінен үйренер өрнегі көп.
Сәбит Дөнентаев шығармалары жеке кітап болып бірнеше рет шықты:
1) «Уақ- түйек» жинағы, бірінші және екінші бөлім. Бастырушы — Сәния Қасымқажықызы Ертісбаева, Уфа, 1915;
2) «Өлеңдері», Алматы,1935;
3) «Өлеңдері», Алматы, 1950;
4) «Шығармалары», 1957.
5) «Ұрпағыма айтарым» 1989
Ақынның 1989 жылғы жинағы осының бәрін дерлік қамтиды, сондықтан да ол Сәбит Дөнентаев шығармашылығын зерттеушілер үшін ең негізгі қор болып табылады.
Бүгінде Сәбит Дөнентаев шығармаларының көптеп жиналуына байланысты ақын шығармашылығының сыр- сипатын тереңірек ұғынуға, сөйтіп, ғылыми тұрғыдан нақтылы зерттеулер жүргізуге мүмкіндік туды. Осының нәтижесінде мерейтойлар тұсында баспа бетінде көптеген түйінді пікірлер айтылып, әдебиет тарихын зерттеушілердің жеке еңбектерінде негізінен ағартушы ақын деген тоқтам қалыптасты. Біз де С. Дөнентаев шығармашылығын осы соңғы көзқарастар тұрғысынан зерттеп, бағалады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1Абай (Ибраһим) Құнанбаев.Шығармаларының толық жинағы,Ітом Алматы, «Ғылым» баспасы, 1977.454 бет
- Байтұрсынов. А. Ақ жол.- Алматы: «Жалын», 1992.- 462бет
- Әуезов. М. Әдебиет тарихы -Алматы: Ана тілі, 1991. -240бет
- Мұқанұлы. С. XX ғасырдағы қазақ әдебиеті. Қызылорда, 1932
5.Ысқақов. Б.Сәбит Дөнентаевтың ақындық жолы.-Алматы: «Мектеп» баспасы, 1966, 207бет
6 Қамзабекұлы. Д. Алаш және әдебиет -Астана: «Флиант», 2002,-474бет
- Машақов. С. Өшпес талант мұрасы. // Қазақ әдебиеті, 1958, 9 май.
8.Кенжебаев. Б. Қазақ халқының XX ғасыр басындағы демократ жазушылары. Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1958.-307бет.
9.Смайылов. Е. XX ғасырдағы қазақ әдебиеті.- Алматы: Қазақтың Біріккен мемлекеттік баспасы, 1941,118 бет.
- Кенжебаев. Б., Есназаров. Д. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. -Алматы: «Мектеп» баспасы,1966. -300 бет
- Кенжебаев. Б. XX ғасырдағы әдебиет.- Алматы, Білім,1993-248 бет.
12.Қазақ әдебиетінің тарихы.ІІ том.Екінші кітап.-Алматы, «Ғылым баспасы, 1965- 522 бет.
- Дөнентаев. С. Ұрпағыма айтарым: Өлең, әңгіме, очерк, фельетон, мақала, естеліктер.- Алматы: Жазушы, 1989.-344 бет.
- Дербісәлин. Ә. Қазақтың Қазан алдындағы демократияшыл әдебиеті- Алматы. Қазақ ССР- ның «Ғылым» баспасы, 1966-311 бет.
- Байтұрсынов. А. Шығармалары. — Алматы: Жазушы, 1989.-320 бет.
16.Әміров. Г. С. Дөнентаевтың жаряланбаған өлеңдерінен. // Қазақ әдебиеті, 1957, 24 май.
17.Некрасов. Н.А. Полн.собр. соч. пжем. Т.VI. М., 1952.
18.Белинский. В. Г. Таңдамалы шығармалары, М., 1947.
19.Бейбытова. К.Д. Традиций Абая в казахской поэзии начало XX века — Алматы: Рауан, 1997 — 208 бет.
20.Қоңыратбаев. Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы.-Алматы, «Санат», 1994 — 312 бет.
21.Әуезов М. Әдебиет хрестоматиясы.- Алматы, 1937. -168 бет
22.Жансүгіров. І. Мүсірепов Ғ.Көркем әдебиет жинағы. — Алматы, 1933.-215 бет.
23.Жолдыбаев. М., Әуезов М., Қоңыратбаев Ә. XIX ғасырмен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу кітабы. Алматы, 1933 — 242 бет.
24.Жұмалиев. Қ., Ысмайлов Е. Қазақ әдебиеті. — Алматы, 1946.- 158 бет.
25.Қаратев. М, Брагин А. Жыр қанатында. — Алматы, 1958.-210 бет.
26.Нұрқатов. А. Абайдың ақындық дәстүрі.- Алматы: «Жазушы» баспасы. — Алматы, 1966.-345 бет.
27.Шәріп. А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. — Алматы: Білім, 2000.-336 бет.
28.Дербісәлин. Ә. Дәстүр мен жалғастық.- Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, Алматы- 1976.-203 бет.
29.Кенжебаев. Б. Қазақ әдебиеті тариыхының мәселері.- Алматы:Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1973.-166 бет.
30.Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы.2- кітап: оқу құралы.-Алматы:Қазақ Университеті, 2002.- 455 бет.
