Дипломдық жұмыс. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері

Мазмұны

Кіріспе

І тарау. Салық саласында азаматтардың құқықтары және салық ұғымы

1.1. Салық құқықтық қатынастарындағы азаматтық қатынастардың теориялық негіздері

1.2. Салықтың ұғымы және белгілері

ІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың мәні мен маңызы

2.1. Салықтың азаматтық қоғамдағы мәні мен маңызы

2.2. Қорғау құқығы субъективтік азаматтық құқықтың құқық- өкілеттігінің бірі ретінде

2.3. Салық қатынастарындағы жеке тұлға ұғымы

ІІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері

3.1. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі

3.2. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың конституциялық негіздері

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Салық-жеке адамдардың, кәсіпорындардың не мекемлердің жергілікті немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті төлемі. Қоғамның таптарға бөлінуіне және мемлекеттің пайда болуына байланысты туған. Мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға жұмсалады. Салықтың әлеуметтік — экономикалық мәні, оның құрылымы мен рөлі қоғамның экономикалық және саяси құрлысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғатымен және қызметімен анықталады.

Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен бірге қалыптасады.

Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.

Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпанындағы Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауында: «Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы Салық Кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте үнемі және жүйесіз өсіп отыратын 170–тен астам жеңілдіктер мен преференциялар бар[1]». Сондай-ақ, «Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай жасауға тиіс» деп айта кетті.

Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты. Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының материалдық базасы қаржыларды қалыптасыратын ең басты қайнар көздерге салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі.

Салықтық құрылыс еліміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын және оның құрылымындағы құрамдас бөліктерінің өзара қарым қатынастарын белгілейді.

Ашып айтқанда, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы қаржылық қатынастарының, салық салу жолдарымен тәсілдерінің, нысандарының және салықтар мен алымдардың жиынтығы сондай-ақ салық саласындағы заң актілерімен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздің салық жүйесін құрайды. Енді салық жүйесінің құрамындағы құрамдас элементтері бойынша сипаттасақ, онда оның салықтар мен салық салу жолдарының, нормативтік актілер, нұсқаулар, әдістемелік құжаттар жиынтығынан, яғни салық механизмінен және салық салу саласындағы басқару органдарымен салық қызметі органдарынан құралатынын көреміз.

Қандайда болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі.

Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағында әр түрлі түсім көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міндетін шешуге, сондай-ақ функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.

Салықтардың, салықтық құқық мемлекеттерімен қатар пайда болуы, олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсетеді. Өйткені, сол көздерден бастап мемлекетте әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және құқықтық принциптері өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де мемлекеттің салық жүйесімен шартталған болатын.

Салық саласында азаматтардың құқықтары және салық ұғымы

1.1. Салық құқықтық қатынастарындағы азаматтық қатынастардың теориялық негіздері

Қоғамымызда туындайтын әралуан құқықтық қатынастар да өздеріне тиесілі орнын алады. Қалыптасқан дәстүр бойынша салықтық құқықтық қатынастарды қарастырмастан бұрын жалпы құқықтық қатынастардың түсінігі мен мәнін айыра білуіміз қажет. Белгілі ғалым С.С. Алексеевтің айтуынша «құқықтық қатынастар — бұл мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен міндеттердің болуымен сипатталатын, құқықтық нормалар негізде пайда болатын, тұлғалардың арасындағы жекелеген қоғамдық байланыс».

Осы берілген айқындама негізіндегі құқықтық қатынастарды өзіне тән кейбір белгілерін бөліп шығаруға болады.

Біздің ойымызша, ең басты белгісі тұлғалардың арасындағы олардың құқықтары мен міндеттері арқылы байланысы, яғни айрықша қоғамдық байланыс.

Бұл жерден құқықтық қатынасқа қатысушылардың бір-біріне қатысты белгіленген жағдайлардың болатынын байқаймыз. Демек екі жақтың да өздеріне тән заң құқықтары мен міндеттері болғандықтан және осы құқықтар мен міндеттердің мызғымас, бірыңғайлығының арқасында екі жақ бір-біріне құқықтық қатынасқа қатысушылар ретінде қарайды, яғни олар өзара байланысқан.

Құқықтық қатынастардың келесі белгісі осы таптардың арасындағы байланыс мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қорғалады. Қандай да болмасын тұлға субъективтік заңы құқықтар мен міндеттерге ие болған кезден бастап, бірден мемлекетке қатысты ерекше жағдайға тап болады.

Құқықтық қатынастардың келесі бір маңызды белгісі заңды айғақтарға байланысты құқықтар мен міндеттерді нақтыландырудан тұрады. Осы жөнінде Р. Халфина былай деп айтқан болатын «құқықтық қатынас ұғымының құндылығы оның құқықтық нысанымен көмкерілген нақты шынайы қоғамдық қатынастарды көрсетуінде».

Бұл жерде айта кететін бір жәйт заңды айғақтарға қарамастан құқықтық реттеу бар жерде жалпыға бірдей құқықтар немесе жалпыға бірдей міндеттер жөнінде сөз қозғалады, сонда да болса заң әрбір құқық субъектісіне арналады. Құқықтық реттеу әрқашанда нақты құқықтар мен міндеттердің болуымен көрініс табады.

Ал олардың (құқықтар мен міндеттердің) көлемі мен мазмұны және белгіленуі мүмкіндігі заңды айғақтарға байланысты болады, яғни бұл жерден нақты құқықтық қатынастар туралы айтылғанын байқаймыз.

Оның ерекшелігі мынада құқықтық нормадағы тәртіптің жалпы ауқымы жүзеге асырылатын нақты жағдайларға байланысты тұлғалар бойынша және өкілеттілік құрамында нақтыландырылады.

Нақты құқықтық қатынастар жөнінде Л.С. Явич мынадай анықтама береді: «құқықтық жүзеге асырудың ұтымды айрықша нысанының оның жалпы қоғамдық қатынастарға, жалпы тәртіпке, жүріп-тұруға емес, тек нақты тұлғалардың әрекеттеріне ықпал ете алатын ерекше мүмкіндігімен толық сәйкес келуінде».

Құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда мынадай өзгешіліктермен ерекшеленеді:

Әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипаттама болады;
Объективтік және субъекттивтік құқықтарды жүзеге асыру нысаны болып табылады;
Олардың субъектілерінің әрекеттері өте нақты белгіленген субъективтік құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге асырылады;
Олар тиісті заңды айғақтардың болуына байланысты туындайды соларға байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;
Бұлар әрқашанда қозғалыста болатын құқықтық құбылыстар, сондықтан құқықтық қатынас мәселелерін субъективтік заңды құқықтар мен міндеттерді, олардың адамдардың жүріп- тұруында көрініс табуын есепке ала отырып қарастыру қажет. Құқықтық қатынас өте күрделі құрылым болып табылады. Оның белгілі бір ішкі құрылысы болады.

Құқықтық қатынастардың құрамына, егер оны материалдық мәні мен заңды нысананың бірыңғайлығы тұрғысынан алсақ, мына негізгі элементтер кіреді:

құқықтық қатынастың мәні ;
құқық субъектілері;
құқықтық қатынас объектілері.

Мәні бойынша заңды және материалдық болып екіге бөлінеді. Құқықтық қатынастардың заңды мәні субъективтік заңды құқық пен міндеттері болып табылады. Ал материалдық мәніне өкілеттілік берілген тұлға жүзеге асыра алатын сондай-ақ заңи міндеттелген тұлға жүзеге асыруға міндетті нақты жүріп-тұру жатады.

Ресейлік ғалым С.Н. Братусьтің айтуынша, құқықтық қатынастардың мәніне тек оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттері ғана емес, сонымен бірге сол құқықтар мен міндеттерге сәйкес жүзеге асырылатын нақты жүріс-тұрыстардың әралуан мазмұны да (экономикалық, өктем — ұйымдастырушылық, әлеуметтік-мәдени және басқа) жатады. Бұл жерде құқықтық қатынастардың мәнінің толық ашылып көрсетілгенін байқаймыз.

Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектілерінің әрекеттеріне байланысты болады. Құқық субъектісі заңды ғылым мен практикалық маңызды категорияларының бірі болып саналады. Субъектілерсіз құқықтық қатынастар туындамайды. Құқық субъектілерінің өздеріне тән екі негізгі белгісі бар: біріншіден, бұл өз заңды құқықтар мен міндеттерге ие бола алатын тұлға, қоғамдық қатынасқа қатысушы болып табылады.

Бұл жағдайда тұлғаның белгілі бір қасиеттері болуы қажет. Мысалы: сырттай ерекшеленуі; өз бетімен болуы; өз бетімен өз еркін қалыптастыруға, білдіруге, жүзеге асыруға қабілетті болуы. Екіншіден, бұл құқықтық қатынастарға шынайы қатыса алатын тұлға, яғни заңды норманың күшімен құқық субъектісі болған тұлға. Бұл жерде екі негізгі құрылымдық элементі бар құқық субъектілігі туралы сөз қозғалып отыр. Бірінші құқық қабілеттілігі, яғни, құқыққа ие болу міндеттерді орындау қабілеттігі, екіншісі әрекет қабілеттігі.

Құқықтық қатынас субъектілеріне азаматтар қоғамдық бірлестіктер мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.

Құқықтық қатынастың соңғы элементі-объектісі субъектілердің субъектілік заңды құқықтары мен міндеттері бағытталған қоршаған ортаның құбылыстары яғни субъектілердің мүдделері мен мұқтаждық субъекті мен тікелей байланыстырылмайды, яғни өзгеше арнайы түсіндірсек «объектілері қатынастарға қатысты қарастырылады» деп тұжырымдайды. Объектілер ретінде мемлекет, құқықтық тәртіп тарапынан танылған құбылыстарды атауға болады. Көптеген қоғамдық қатынастар бастапқы кезде өзді өздерімен болғанымен кейінен белгіленген жағдайлардың туындауына байланысты құқықтық нысанды көрініс табады. Ал басқа да қоғамдық қатынастар тек құқықтық қатынастар түріне өмір сүре алады, егер осы қатынастар заңи сипатын жоғалтқан болса, онда олар тоқтатылады. Осындай қатынастарға қаржылық қатынастар жатады.

Салықтық құқықтық қатынастар өздеріне орай, қаржылық құқықтық қатынастардың бір түрі болып табылады. Сонда да болса бұл қатынастарды қаржылық құқықтық қатынастардан айыруға себеп болатын ерекшеліктер бар екенін білуге тиістіміз.

Салықтық — құқықтық қатынастар деп, мемлекет пен салық төлеушілердің арасында қаржылық құқықтық нормалар негізінде туындайтын қоғамдық байланыстарды айтамыз. Бұл жерде басты ерекшеліктер былайша сипатталады: мемлекетте салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажетті субъективтік құқығы бар: ал салық төлеушілерде оларды төлеу жөніндегі заңды міндеттері бар. Осы салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта болады (ақшаның өзін мүлік деп еспетеуге болады), сондай-ақ салық төлеуші мемлекетке белгіленген саланы төлеуге міндетті болғандықтан біржақты сипатта да болуы ықтимал. Өйткені мемлекет тарапынан салық төлеушіге қатысты ешқандай мүліктік міндеттеме қабылданбайды. Бұл қатынастар мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қорғалады. Мемлекет салықтан жиналған қаражаттарды мемлекеттік бюджетте көзделген мақсаттарға жұмсауға міндеттенеді. Барлық қаржылық құқықтық қатынастар сияқты салықтық құқықтық қатынастар да, тек мемлекет еркіне сай және тек қаржылық — құқықтық нормалардың негізінде пайда болады. Мемлекет өзінің мұқтаждықтары мен мүдделерін қанағаттандыруға қажетті ақша ресурстарын әрдайым, тұрақты түрде қалыптастыруды көздей отырып қаржылық құқық нормаларының негізінде осы айтылған жағдайларды жүзеге асырудың қоғамдық байланыс нысанындағы моделін құрады. Осы туындайтын халықтық құқықтық қатынастар алғашқы кезде тек заңды мәнімен сипатталады да, кейіннен бірте -бірте заңды нысан субъектілердің жүріс-тұрысында материалдық көрініс таба бастайды. Құқық бұл жерде реттеуші функцияны орындайды, яғни ол салықтық құқықтық қатынастарды заңды нысанды безендіреді. Осы қатынастар кейіннен қатысушылардың айтарлықтай әрекеттерінің нәтижесінде нақты мазмұнына ие бола отырып, толыққанды қоғамдық қатынастарға айналады.

Сонымен құқықтық қатынастар өзге қоғамдық қатынастарға қарағанда мынандай өзгешіліктермен ерекшеленеді:

әрқашанда ықпалды (ерік білдіретін) сипатта болады;
объективтік және субъективтік құқықтарды жүзеге асыру нысаны болып табылады;
субъектілерінің өзара іс-әрекеттері нақтылы белгіленген субъективтік құқық пен заңды міндеттер көлемінде жүзеге асырылады;
тиісті заңи фактілердің болуына байланысты туындайды және соларға байланысты өзгереді немесе тоқтатылады;
әрқашанда қозғалыста болатын құқықтық құбылыстарға жатады;
құқықтық қатынас мәселелері субъективтік заңи құқықтар мен міндеттерді қатысушылардың жүріп-тұруы ауқымында есепке ала отырып қарастырылады.

Құқықтық қатынас белгілі бір ішкі құрылысы бар өте күрделі құрылым болып табылады. Құқықтық қатынастың материалдық мәні мен заңи нысанының бірыңғайлығы тұрғысынан алғандағы құрамы мынадай:

құқықтық қатынастың мәні
құқық субъектілері;
құқықтық қатынас объектілері

Құқықтық қатынастарының заңи мәні субъективтікзаңи құқық пен міндеттер болып табылады. Ал материалды мәніне уәкілетті тұлға жүзеге асыра алатын, сондай-ақ заңи міндеттелген тұлға жүзеге асыруға міндетті нақтылы жүріп-тұру іс-қимылдары жатады.

Құқықтық қатынастардың мәні бойынша материалдық және заңи деп межелеу оның аясындағы барлық іс-әрекеттерді және субъективтік құқықтар мен міндеттерді назардан тыс қалдырмауға мүмкіндік береді.

Құқықтық қатынастардың мәніне тек оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттері ғана емес, сонымен бірге сол құқықтар мен міндеттерге сәйкес жүзеге асырылатын нақтылы жүріп тұрудың әр алуан (экономикалық, өктем – ұйымдастырушылық, әлеуметтік – мәдени және басқа) мазмұны да жатады.

Құқықтық қатынастардың мәнін шынайы қоғамдық қатынастар мен олардың заңи нысанының бірыңғайлығы тұрғысынан қарастырған ыңғайлы болады. Құқықтық қатынастардың мәнін материалдық және заңи деп бөлу себебі философиялық тұрғыдан әрбір құбылыстыңөзіне тән мән — жайына орай шартты көрініс табады.

Құқықтық қатынастардың қозғалысы олардың субъектілерінің іс-әрекеттеріне байланысты болады. Құқық субъектісі заңи ғылым мен практиканың маңызды категорияларының бірі болып саналады. Субъектілерсіз құқықтық қатынастар туындамайды.Құқық субъектілері өз ерекшеліктеріне байланысты субъективтік заңи құқықтар мен міндеттерге нақтылы ие бола алатын тұлға және қоғамдық қатынасқа қатысушы болып саналады.

Бұл орайда тұлға өз бетімен өз еркін қалыптастыруға, білдіруге және жүзеге асыруға қабілетті болады. Сондай-ақ құқықтық қатынастарға шынайы қатыса алатын тұлға, яғни заңи норманың күшімен құқық субъектісі болған тұлға ретінде көрініс табады. Екі негізгі құрылымдық элементі бар құқық субъектілігі құқық қабілеттілігін, яғни құқыққаие болу және міндеттерд орындау қабілеттілігін және әрекет қабілеттілігін, яғни өз бетімен құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру қабілеттілігін білдіреді.

Құқық субъектісі құқықтық субъектілікке нақты ие бола алатын тұлға, яғни құқықтық қатынастарға тұрақты қатысуға қабілеті бар тұлға. Ал құқықтық қатынас субъектісі нақты бір құқықтық қатынастың шынайы қатысушы болып табылады.

Құқықтық қатынас субъектілеріне азаматтар, қоғамдық бірлестіктер, мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар және мемлекет жатады.

Құқықтық қатынастың соңғы элементі — объектісі субъектілердің субъективтік заңи құқықтары мен міндеттері бағытталған қоршаған ортаның құбылыстары, яғни субъектілердің мүдделері мен мұқтаждықтарын қанағаттандыруға қажетті немесе қанағаттандыра алатын материалдық емес игіліктер, кейде сол игіліктердің қозғалысын қамтамасыз ететін іс-әрекеттер болып саналады. Заңи ғылымда объект категориясы субъектімен тікелей байланыстырылмайды, өйткені объектілер құқықтық қатынастардың бағдар – бағытына қатысты қарастырылады.

Құқықтық қатынас объектісі осы қатынасқа қатысушы субъектілердің өзара субъективтік заңи құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру барысында туындайтын, заңи байланыс бағытталған құбылыс және салықтық міндеттеменің болуын шарттайтын заңи факті болып табылады. Салықтың заты салық объектісінің мүліктік көрнісі болып есептелінеді. Сондықтан, кейбір авторлардың құқықтық қатынас объектісі ( салық объектісі) салық төлеушінің материалдық игіліктері болып табылады деген тұжырымдары негізделмеген(А.Худяков).

Салықтық құқықтық қатынастар өз экономикалық — құқықтық табиғатына орай, қаржылық құқықтық қатынастардың ерекше түріне жатады.

Салықтық құқықтық қатынастар деп айрықша қаржылық құқықтық нормалар негізінде мемлекет пен салық төлеушілердің арасында туындайтын қоғамдық байланыстарды айтамыз. Бұл ретте басты ерекшеліктер былайша сипатталады: мемлекеттің салық төлеушілерден салық төлеуді талап етуге қажетті құқығы бар; ал салық төлеушілерде салықты төлеу жөніндегі заңи міндеттері бар.

Салықтық қатынастар әрқашанда мүліктік сипатта, сондай-ақ салық төлеуші мемлекетке белгіленген соманы төлеуге міндетті болғандықтан біржақты өктем сипатта бролады.

Салықтық қатынастар салық салу жүйесінің экономикалық және құқықтық мән-жайларына байланысты материалдық және ұйымдастыру салықтық қатынастары болып бөлінеді.

Сондықтан ешқандай салықтық қатынастар құқық нормаларынан тыс бола алмайды. Салықтық құқықтық қатынастардың туындауы заңдарға яғни жоғары заң күші бар актілерге байланысты. Өте маңызды басты әрі күрделі қоғамдық қатынастар болғандықтан, оларды заң шығару арқылы белгілеп, бекіту және реттеу қажеттілігі бірінші кезекте тұратыны ешкімге құпия емес шығар. Салық жүйесі мен әрбір нақты төмен түрінің ұлттық табысты бөлу, қайта бөлу процесіне, заңды және жеке тұлғалардың табыс мөлшерін айтарлықтай ықпал етулеріне байланысты экономикалық және әлеуметтік саяси маңызы, екіншіден осы саладағы мемлекеттің бірыңғай қаржы саясатын құқықтық қамтамасыз ету қажеттілігі және жергілікті жерлерде салықтар мен салық емес төлемдерді енгізу мүмкіндігін болдырмау.

Салықтық құқықтық қатынастар әрқашанда жекелей жіктеу сипатында болды. Оның себебі салықтық құқықтық қатынастың әрбір қатысушы нақты жекелей белгіленген. Қандайда болмасын, салықтық құқықтық қатынастардың міндетті қатысушысы әрқашанда мемлекет болса, сол қатынастардың екінші жағында құқық нормасында көрсетілген нақты жекелей айқындалған жиынтық белгілері бар салық төлеуші тұрады.

Мемлекет тарапынан салықтар жөніндегі заң қабылданған кезде оны салық төлеуші өзінің мызғымас міндеті ретінде ерікті түрде толығымен және уақытылы орындайды.

Бірақ салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда немесе мемлекет алдында өз талаптарын қойса, онда мемлекеттің салық төлеушінің міндетін орындау жөніндегі құқығы бірінші орынға шығады.

Осы жағдайда мемлекет өзінің өктем өкілеттілігін салық төлеушіні мемлекеттік мәжбүрлеу тәсілдерін тікелей қолдану арқылы жүзеге асырады. Сонымен қатар салық төлеушінің өз міндетін орындамауы оның құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардың туындауына себеп болады. Басқаша айтсақ, салық төлеуші жасаған құқық бұзушылыққа мемлекет тарапынан жазылу шаралары қолданылу барысында салық төлеушінің құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастар туындайды.

Салық төлеушінің құқықтары

Салық төлеуші:

қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алуға;
салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін жеке өзі не өз өкілі арқылы немесе салық консультантының қатысуымен білдіруге;
салық бақылауы нәтижелерін алуға;
салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына түсіндірме табыс етуге;
жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алуға;
осы Кодекс пен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасауға;
салық құпиясының сақталуын талап етуге;
салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттар табыс етуге құқылы.

Салық төлеушінің Қазақстан Республикасының салық заңдарында көзделген өзге де құқықтары бар.

Салық төлеушінің міндеттері.

Салық төлеуші:

осы кодекске сәйкес салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындауға;
салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беруге;
салық есептілігі мен құжаттарды осы Кодексте көзделген тәртіппен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылау мәселелерін реттейтін заңдарында көзделген ақпарат пен құжаттарды табыс етуге;
осы Кодексте сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен, чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау – касса машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізуге;
заңды тұлғаның қайта ұйымдастырылуына және (немесе) таратылуына байланысты құжаттық тексеруді жүргізу туралы салық органына өтініш беруге міндетті.

2.Салық төлеуші осы Кодексте көзделген өзге де міндеттерді орындайды.

Уәкілетті мемлекеттік орган салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеуді салық төлеушінің тіркеу нөмірін беріп және салық төлеуші салық органына мемлекеттік тіркеу туралы өтініш бергеннен кейінгі екі жұмыс күні ішінде оған салық төлеушінің куәлігін бере отырып жүзеге асырады

Енді салықтық құқықтық қатынастардың құрамын қарастырамыз. Оның өзіне тән элементі барын байқауға болады: материалдық және заңды мәні субъектілері және құқықтық қатынас объектілері.

Заңды мағынада салықтық құқықтық қатынастың мәні мен міндеттері арқылы байланыстары болып табылады.

Субъектілік құқық дегеніміз — уәкілетті тұлғаға оның өзіне жүктелген міндеттері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында берілген және басқа тұлғалардың заңды міндеттерімен қамтамасыз етілген билік шаралары.

Ал заңды міндет деп — мемлекет тарапынан міндетті тұлғаға уәкілетті тұлғаның мүдделерін қанағаттандыру мақсатында және оның өмірі түрде белгіленген қажетті тәртіп шараларын айтамыз.

Салықтық құқықтық қатынастардағы субъективтік құқығы салық төлеушілерден, яғни міндетті тұлғалардан заңда белгіленген салықты төлеулерін талап ету құқығы арқылы жүзеге асырылады. Талап ету құқығына салық төлеушінің заңды міндеті сай болу қажет.

Салықтық құқықтық қатынастарда мемлекет өзінің талап ету құқығын жүзеге асыруына байланысты басқа әрекеттерді атқармай тек міндетті субъектілердің талаптарды орындау жөніндегі әрекеттерін күтеді. Егер салық төлеуші өз міндетін орындаудан бас тартқан жағдайда мемлекеттің міндетті тұлғаға қарсы мемлекеттік мәжбүрлеу аппаратын іске қосу жөніндегі құқығы жүзеге асырылды. Өйткені, салықтық құқықтық қатынас мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен, мемлекет салықтық, құқықтық қатынастардың субъектісі рөлінде және оларды қамтамасыз ету кепілі рөлінде көрініс табады. Осы мемлекеттің қосарлы жағдайы оның өз субъективтік құқығын екі тәсілімен жүзеге асыру мүмкіндігін туындатады:

талап ету құқығын жүзеге асыру жолымен, яғни, мемлекеттік өкілетті органның мемлекеттің қаржылық мүддесін көздей отырып мемлекеттік мәжбүр ету органына-сотқа жүгіну.
Осы мемлекеттің өкілетті органдардың өз мемлекеттік -өктем өкілеттіліктерін пайдалану жолымен. Салықтық құқықтық қатынастардың екінші маңызды жағы заңды міндеттер белгілі бір тұлға, салық төлеушіге белгіленген мемлекет тарапынан қойылған талапты орындауды міндеттейтін қажетті жүріп-тұру шаралары ретінде көрініс табады.

Салықтық құқықтық қатынастардағы салық төлеушілердің тиісті жүріс — тұрыстары заңмен белгіленген салықтарды мемлекеттік бюджетке енгізу жөніндегі қарқынды іс-қимылдары болып саналады. Салық төлеуші салықты қалай болса солай төлей салмай, оны белгіленген мерзімінде, белгіленген мөлшерде және белгілі бір тәсілмен орындауы қажет. Қандай да болмасын, салық туралы заңда қажетті жүріп тұру шараларының шеңбері қатаң айқындалады. Ешкімнің салық төлеушілерден салықтарды заңда белгіленген мөлшерден көп төлеуге төлеу тәсілдерін өзгертуге талап қоюға құқығы жоқ.

Салық төлеуші өзінің салық төлеу жөніндегі заңды міндетін орындай отырып, мемлекет алдындағы әлеуметтік қарызын өтеуге ат салысады және өз міндетін орындау нәтижесінде мемлекеттің мүддесі мен мұқтаждықтары қанағаттандырады. Салықтық құқықтық қатынастар құрамының келесі элементі субъектілері, яғни қатысушылары болып табылады. Бір жағынан міндетті субъект ретінде әрқашанда мемлекет тұрса, екінші жағында салық төлеуші тұрады.

Қазақстан Республикасының заңдары бойынша салық төлеушілер салық салатын объектілері бар және заң бойынша салық төлеушілер салық (салатын объектілері) төлеуге міндетті заңды және жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының тұлғалары шетелдік тұлғалар және азаматтығы жоқ тұлғалар болып табылады. Әрекет қабілеттілігі бар азаматта, сонымен бірге заң бойынша әлі әрекет қабілеттілігі белгіленбеген тұлға да салық төлеуші бола алады.

Мемлекеттің салықтар мен міндетті төлемдерді белгілеу және төлеушілерден бюджетке алу кезінде туындайды, қоғамдық қатынастар мемлекеттік салық қызметі органдары мен заңды және жеке тұлғалардың арасындағы әр деңгейдегі бюджеттерге міндетті төлемдерді төлеу кезіндегі қатынастар болып табылады. Сондықтан, осы қатынастар құқықтық түрде болуы үшін мемлекет еркіне сай болуы керек және мемлекет тарапынан бекітуді қажет етеді. Ал бекіту қатынастарға қатысушылардың құқылары мен міндеттерін көздейтін құқықтық нормалармен бекіту кезінде ғана қоғамдық қатынастардың қоғам мұқтаждықтары мен талаптарына қаншалықты қажеттілігін, сондай-ақ мемлекеттің құқықпен реттеу мақсаттарына қаншалықты сәйкес келетінін анықтап білуге болады.

Мемлекет алға қойған мақсаттар мен міндеттерді ақшалай қамтамасыз етуге қажетті қаражаттарды бюджетке жұмылдыру процесінде туындайтын қоғамдық қатынастар, яғни салықтық қатынастар құқықпен реттеуді талап етеді. Сонымен салықтық-құқықтық қатынастарды айтамыз. Осы реттеуге байланысты оған қатысушы екі жақтың өзара өздеріне тән субъективтік құқықтары мен міндеттері айқындалды. Құқықтық нормалар туралы сөз қозғаннан кейін бұл жерде аздап болса да, салықтық — құқықтық нормаларға тоқталып өтелік. Негізінде латын тілінен алғанда норма үлгі қағида немесе дәл қойылған талап деген мағына береді.

Салықтық-құқықтық нормалар басқа да құқық нормалары сияқты қоғамдық қатынасқа қатысушылардың заңды құқықтары мен міндеттері арқылы көрсетіледі, сондай-ақ мемлекет тарапынан белгіленген және қорғалатын тәртіп қағидаларынан тұрады. Осы тәртіп қағидалары мәжбүр ету, өктем шараларымен қамтамасыз етілгендіктен салықтық құқықтық нормалар мемлекеттік – өктем түрде болады. Салықтық – құқықтық нормалардың ерекшелігі – бұл нормалар тек бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеу және алу процесінде туындайтын қоғамдық қатынастарды ғана ретке келтіреді.

Салықтық – құқықтық нормалар деп, мемлекеттің алға қойған мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға қажетті ақша қаражаттарын бюджетке жүмылдыру, яғни салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді бюджетке белгілеу және алу жайында тәртіп қағидаларын белгілейтін құқықтық нормаларды айтамыз.

Бұл нормалар тек әмірлі түрде болады, яғни салықтық қатынасқа қатысушылардың құқылары мен міндеттерінің көлемі дәл анықталғандықтан және талаптар кезімді түрде қойылғандықтан, әркімнің осы белгіленген құқылары мен міндеттерін өз беттерімен өзгертуге қатаң тиым салынған. Арнайы әдебеттерде, қоғамдық қатынастарға қатысушыларға мемлекет тарапынан жасалатын ықпалға байланысты құқықтық нормалар мынадай түрлерге бөлінеді: реттеуші және құқық қорғаушы нормалар: міндеттейтін, тиым салатын және өкілеттілік беретін нормалар, императивтік және диспозитивті (келісімді-шартты) нормалар.

Салықтық құқықтық нормалар дәстүрлі қалыптасқан көзқарастар бойынша үшке бөлінеді: міндеттейтін, тиым салынатын, өкілеттілік беретін.

Міндеттейтін, яғни міндет артатын салықтық — құқықтық нормалар қатынасқа қатысушыларға белгілі бір әрекеттерді жасауларына бұйрық береді.

Мысалы, олар салық қызметі органдарына салық төлеушілерге төлемдердің есептелген сомасы мен төлеу мерзімі жөнінде хабарлама беруге міндет артады.

Тиым салатын салықтық құқықтық нормалар салық салу, салық қызметі саласындағы субъектерді белгілі бір әдеттерді жасаудан өздерін аулақ ұстауға міндеттейді. Кейбір жағдайларда тиым салынатын нормалар рұқсат етілген әрекеттердің шегін анықтайды. Сондықтан тиым салатын нормалардың саны онша көп болмайды.

Өкілеттілік беретін салықтық — құқықтық қатынасқа қатысушылардың өкілеттіліктерінің аясынан шықпай, белгілі бір әрекеттерді жасауларына рұқсат беретін нормалар.

Салықтық құқықтық нормалар барлық құқықтық нормаларға тән құрылымы бойынша үш элементтен тұрады:

Гипотеза.
Диспозиция
Санкция.

Гипотеза дегеніміз, белгілі бір жағдайдың туындауына байланысты норманың жүзеге асыруына сипаттайтын құқықтық норманың бөлігі. Бұл жерде салықтық құқықтық нормалардың әрекет ету жағдайларын қойылған талаптар немесе белгілі бір әрекеттерді жасауға берілген құқық арқылы жүзеге асырылады. Көбінесе салықтық — құқықтық нормалардың гипотезасы бірнеше нақты белгіленген шарттардан тұрады және күрделі формада кездеседі.

Диспозиция деп, нақты жүріп – тұру шартын, яғни нормамен ретке келтірілген қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін белгілейтін құқықтық норманың бөлігін айтамыз. Ол құқықтық норманың негізгі элементі болып табылады.

Диспозиция – салықтар мен басқа да мідетті төлемдерді бюджетке белгілеу алу жөнінде бір әрекеттерді жасауға ғана талап қояды, яғни тәртіп қағидасының мағынасын дәл көрсетеді.

Санкция дегеніміз салықтық құқықтық нормалардың талаптарын бұзушыларға туындайтын қолайсыз жағдайларды, яғни оларға қолданылатын жауапкершілік шараларын көрсетеді құқықтық нормалардың бөлігі. Бұл санкциялар ақшаға байланысты болады. Мысалы: уақтылы төленбеген салық төлемдері үшін өсім уақытында тапсырылмаған декларация үшін айыппұл салынатын объектілерді тапсырылмаған декларация үшін айыппұл алынады.

Осы салықтық құқықтық қатынастар өздеріне тән мына келеісдей белгілермен ерекшелінеді.

Бұл қатынастар мемлекет қажетті ақша қаражаттарын салықтар түрінде жұмылдыру барысында туындаған қатынастарды салықтық құқық нормаларымен реттеудің нәтижесі болып саналады;
Бұл қатынастар әрқашанда бөлу сипатында болады және ұлттық табыс қайта болу кезінде;
Бұл қатынастар мемлекет салықтарды біржақты — өктем түрде белгілеуі арқасында туындайды, сондықтан олар оның бір жақты ерік білдіруінің көрінісі болып табылады;
Қатынастар мемлекет — өктем түрде болғандықтан «өктем билік және бағыныштылық» қатынастар түрінде туындайды;
Осы қатынастардың міндетті әрі тұрақты субъектісі өзінің өкілетті органдары арқылы қызмет атқаратын мемлекет болып табылады.

1.2. Салықтық ұғымы және белгілері

Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің іс-әрекетін, қызметін және оның аппаратын қаржыландырудың көзі салық болып табылады. Салықтық тұтқаны пайдалана отырып, мемлекет үрдістерге елдегі болып жатқан экономикалық қоғамға тиімді бағытта дамытуға белсенді әсер ете алады. Салықтық қаржы мемлекетке әлеуметтік саясатты жүргізуге мүмкіндік береді. Мысалы, өмір сүруі дәрежесі төмен топтарға материалдық көмек беру. Бірақ қаражат материалды өндіріс сферасының өнімі болғандықтан оған мемлекеттік қызметтің, басқарудың бір түрі болғандықтан, қатысы жоқ, яғни нақты мемлекет қызметкерінің еңбегі бүкіл мемлекеттік аппараттың жұмысымен бірдей қаралады, ал мемлекет ақшаны бағаланатын өнім шығарылмайды. Міне, сондықтан мемлекет қаражатты табудың басқа амалдарын қарастырды. Мемлекеттің қаржылық әрекетінің элементінің мәнін мемлекеттің қаражат табуы құрайды, оны «мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті қаржының мобилизациясы» мен «мемлекеттің қаржылық фондының құрылуы» деп атаймыз. Мемлекеттің қаржы табуының әр түрлі әдістері бар. Ол меншік иесінің ерікті түрде мемлекетке қаржы беруі, бұған сал түрінде мемлекеттік қарызды (сыртқы, ішкі) айтуға болады. Ақша табудың келесі бір түрі мәжбүрлемелі алу — салық.

Салықтар әскери өнім мен бажбен бірге мемлекеттің ақша табуының ең ежелгі түрі болып табылады. Ревалюцияға дейінгі кезеңдерде өмір сүрген танымал финанист П.П. Гензель бұл туралы былай дейді «Ерте кездердің өзінде-ақ салық салудың техникалық әдістері, әртүрлі тізімдемелер мен төлеттірулердің жетілген әдістері белгілі болды».

Мемлекеттің түрі, экономикалық түрі тәрізді тек қана салық салудың механизіміне ғана әсер етеді. Ол қазыналық – салықтық функцияның тым ашықтығы мен айқындығын жасыруға мүмкіндік береді.

Салықтық мәнін түсіну үшін салытық белгілерін білу керек. Салық күрделі көпжақты құбылысты, материалдық, экономикалық, құқықтық дәрежені білдіреді.

Салықтық материалдық көрінісі болып белгілі бір ақша мөлшерін (ақша салығында) немесе белгілі заттар мөлшерін мемлекетке беруінде айқындалады. Салықтық құқықтық белгісіне: салықтық мемлекетпен белгіленуі, салықтық мәжбүрлеу сипаты, міндетті төлем болуы, заңмен бекітілуі, ақша алынуының заңдылығы, шара қолдану, бақылау.

Салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде, сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген мерзімдерді, Республикалықнемесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем болып табылады.

Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық міндеттемелер салықтық заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас бөліктерінің жиынтығы – салық элементтері арқылы айқындалады.

Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның салықтық міндеттемелерінде нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті бюджетке төленетін салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені және оның орындалуын айқындайтын, сондай-ақ мемлекеттің салық жүйесіндегі әрбір салықтың әлеуметтік — экономикалық және заңи мән-жайының тектік белгілерін, қолданылу тәртібін ашып көрсететін Қазақстан Республикасың Салық кодексінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас бөліктерінің кешені — салық элементтері болып есептелінеді.

Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші қабілеті күшейе түседі. Салық элементтеріне : салық субъектісі; салық объектісі; салық базасы; салық базасын есепке алу тәртібі; салық ставкасы; салық салу бірлігі; салық заты; салықтық кезең; салықты есептеу тәртібі; салықты төлеу мерзімі; салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі; есеп беру кезеңі; салық жеңілдіктері мен преференциялары, салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік жатады.

Салықтар — өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып табылады.

Салықтық белгілері.

Салық — әрқашан да мемлекет тарапынан белгіленеді және алынады. Қазақстан Республикасында салық төлеу міндеті азаматтардың конституциялық міндеті болып саналады. «Салық салу мүмкіндігі тәуелсіздіктің маңызды көрсеткіші»

Салық мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет етпейді. Ал заңдарды референдум жолымен қабылдайтын елдерде де ескертпе бар, яғни салықтық заң бойынша референдум өткізілмейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 2 бөлімі, 35 бап бойынша «Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылды»

Салық тек құқылық нышанда кездесетін төлем. Салықтар нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.

Салық — заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды ашықтан — ашық, заңда негізделген күйінде алады. Яғни, жеке меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.

Салық — міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі міндетімен ұштасады.

Салық мәжбүрлеу сипатымен айқындалады. Салық төлеушінің ақшаларын еріксіз алу механизімі.

Салық — тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем. Салық-бұл қаржы құқықтық аспап, ол мемлекеттің қаржылық қызметінде қолданылады, бұл қызметтің бір әдісі болып табылады. Салық қаржы міндеттемесін туғызады, ал міндеттеменің екі субъектісі болады: кредитор — мемлекет, борышқор — салық төлеуші.

Салық төлеу -салық төлеушінің заңдық міндеті. Мемлекет салықты белгілегенде адамды салық төлеуге міндеттейді. Бұл міндет заңдық сипатта болады, яғни салық төлемегені үшін ол адам заң бұзушы болып табылады. Е. Порохов жазғандай, салық — бұл төлем, салық төлеушінің мемлекет шығындарында қатысудың конституциялық міндеті.

Салық — тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.

Салық — баламасыз төлем, салық көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем.

Салық — ақшалай түрдегі төлем.

Ұйымдық – құқықтық жағынан салықтар — бұл мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.

Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар – ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен саяси іс – бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекетттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардыңәлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, деп жазылған.

Салық салудың қазіргі қағидаттары мыналарға саяды:

Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастырылады: а) «деңгейлес теңдікке» жету – салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады; ә) «сатылас теңдікті» сақтау – жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.
Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
Салықтардың анықтығы — алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.

Патент – арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландырылатын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. Салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді.

Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.

Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жүмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.

Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін кемшілігі – салық төлемдері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлеріін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын кіріктіреді .

Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі мыналарды кіріктіреді:

Салықтар:
Корпорациялық табыс салығы.
Жеке табыс салығы.
Қосылған құнға салынатын салық.
Акциздер.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.
Әлеуметтік салық.
Жер салығы.
Көлік құралдарына салынатын салық.
Мүлікке салынатын салық.
Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттары бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі.
Алымдар.
Заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
Жылжымайтын мүлікке құқықтырды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.
Аукциондардан алынатын алым.
Консулдық алым.
Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Төлемақылар.
Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
Сыртқы жарнама орналастыру үшін төлемақы.
Мемлекеттік баж.
Кеден төлемдері.
Кеден бажы.
Кеден алымдары.
Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
Алымдар.

Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай – ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.

Салықты төлеу ақшаны құқыққа сай алу деген мағынада айтылады. Мемлекет меншік иелерінің (заңды, жеке тұлғалардың) ақшаларын өз меншігіне алып қояды, бірақ бұл салықтардың жазалау шарасы емес. Салықты төлеу міндетті құқыққа қарсы әрекетке байланысты емес.

Салықты төлеу мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілген. Салық төлеушілер салық мідеттемелерін ойдағыдай орындамаған жағдайда мемлекет тарапынан заңда белгіленген жауапкершілік шарасын – қаржылық — құқықтық, әкімшілік -құқықтық, қылмыстық – құқықтық қолданылады. Салық төлеу мәжбүрлі сипатта болғанымен субъектіні жазалау түріне жатпайды.

Салықты төлеуге байланысты мемлекеттік бақылаудың болуы. Уәкілетті орган — салық комитеті тарапынан салықтардың тиісті бюджеттерге уақтылы және толығымен түсінуге жүргізілетін салықтық бақылау әрқашан да мемлекеттік бақылау сипатында болады. Сондықтан мемлекеттік уәкілетті органдарға жеткілікті мөлшерде, өте қуатты — күшті тексеру өкілеттілігі берілген. Салықтық бақылау мемлекет мүддесін көздей отырып жүзеге асырылады.

ІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың мәні мен маңызы

2.1. Салықтардың азаматтық қоғамдағы мәні мен маңызы

Салықтар — шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекет бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап қаржылық — қатынастарды көрсетеді.

Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса, оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.

Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Сонымен қатар, ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқада экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:

а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50

процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;

ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;

б) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймайлы ұдайы өндірске әкеледі.

Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери — қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.

Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың үлес салмағы 40

проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.

Енді салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе жіктейміз:

салық салу объектісіне байланысты;
қолданылуына қарай;
салық салу органына байланысты;
экономикалық ерекшелігіне байланысты;
салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.

Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей немесе жанама салықтар болып жіктеледі.

Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.

Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:

заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
мүлік салығы;
жер салығы;
бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық
жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
көлік құралдарына салынатын салық т.б.

Жанама салықтар — тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.

Жанама салықтарға мына салықтар жатады;

қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
баж салығы;

Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы төлейді.

Тауар немесе қызмет бағасына алдын-ала салық енгізілмегендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады.

Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған құнға салынатын салық – қосымша құн салығы болып табылады. Салық төлеуші мемлекеттке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып табылады. Қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар кіріктіліуі мүмкін.

Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім – ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. Қосымша құн салығы қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің ас маңызды көздерінің бірі болып саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің ұлес салмағы 27,1% құрады.

Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аудару ретінде анықталады.

Қосылған құнға салынатын салық бойынша есепке жатқызу механизмі 1-кестеде көрсетілген.

Дайындаушы кәсіпорын	Сатып алу құны	Өзіндік құнға жатқызылады	Қосылған құн	Өткізу құны	ҚҚС 5грх16%	Сату құны 5грх6гр	Бұрын төленген ҚҚС есепке алынады
1	2	3	4	5	6	7	8	9
І	—	—	100	100	16	116	—	16
ІІ	116	100	200	300	48	348	16	32
ІІІ	348	300	150	450	72	522	48	24
Жиыны			450					72

Үш кәсіпорындағы ұқсату өнімнің тізбектік қозғалысы кезіндегі 16 пайыздық мөлшерлемедегі ҚҚС- тың іс-әрекет механизмін мына сандық мысалдан бақылап отыруға болады. Сауда кәсіорны үшін тауар құны 522 шартты өлшемді құрайды; сауда үстемесі, мысалы, 20 пайыз кезінде еркін баға 626 шартты ақша өлшемін (522х1,20) құрайды және сауда кәсіпорны 104 шартты ақша өлшеміне тең (626-522) осы үстеме 14 шартты ақша өлшемі (104х16:100+16) мөлшерінде салық төлейді; сөйтіп сауда кәсіпорнының шығындары мен пайдасы 90(104-14) шартты ақшаны құрайды.

Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.

Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта жұмсалады.

Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер т.б.

Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын-ала белгіленген міндеттер бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы, көлік құралдарына салынатын салық. Бұл салықтар жол қорын құруға жұмсалады.

Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.

Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:

заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
қосылған құнға салынатын салық;
акциздер;
бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері

Жергілікті салықтар мен алымдар:

жер салығы;
заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық: :
көлік құралдарына салынатын салық :
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;
жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар:
аукцион сатудан алынатын алым.

Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі. Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез-келген салық салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы және т.б.

Ал тұтынушыға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді. Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.

Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және дербес салықтар болып бөлінеді.

Нақтылы салықтар — салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы белгісіне қарай алынады. Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.

Жеке табыс салығы. Бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі барлық салық төлемдерінің 0,9% алады.

Салық салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып есептеледі. Салық салу объектісі төлем көзінен салық салынатын табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.

Салық мөлшерлемесі баспалдақты үдеме бойынша табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 20 пайызға дейін белгіленген. 2-кестеге қараңыз:

Салық төлеушінің салық салынатын табысы	Мөлшерлемесі
15 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	Салық салынатын табыс сомасынан 5 пайыз
15 еселенгеннен бастап 40 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	15 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы + одан асатын сомадан 8 пайыз
40 еселенгеннен бастап 200 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	40 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы + одан асатын сомадан 13 пайыз
200 еселенгеннен бастап 600 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	200 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы + одан асатын сомадан 15 пайыз
600 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен бастап және одан жоғары	600 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы + одан асатын сомадан 20 пайыз

Дивидендтер, сыйақылар мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15% мөлшерлеме, адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10% мөлшерлеме бойынша салық салынады.

2.2. Қорғау құқығы субъективті азаматтық құқықтың құқық өкілеттілігінің бірі ретінде

Субъективті азаматтық құқық мазмұны жайлы сұрақтың соншалықты пікір таласта болғанымен азаматтық заңнамалардың толық құқықты адамның қорғалуға құқығы бар екені даусыз, әрі көпшілікке белгілі, ел мойындаған екені шындық. Бұл түсінікті де. Адамға берілген, бірақ оның бұзылуынан сақтайтын қажетті қорғау құралдарымен қамтамасыз етілмеген субъективті құқық тек “декларативті” құқық болып табылады. Ол заңда жарияланғанымен алдын-ала мемлекеттік құқық қорғау органдарымен шара қамтамасыз етілмеген соң, ол қоғам мүшелерінің тарапынан тек ерікті құрметке ие болмақ.

Қорғау құқығы деп нені түсінеміз ?

Бұл сұраққа қатысты цивилдік құқық жайлы әдебиеттерде нақты жауап жоқ. Оның үстіне, В.П. Грибанов құқық және толық құқылы адамға тиесілі құқықты қорғау мәселелері өте аз зерттелген дегенді айтады. Оның бұл пікірімен толық келісуге болады. Цивильдік ғылымда бұл іс-тәжірибе де және осы “қорғау құқығы” терминінің өзі де орнықпаған. Осыған байланысты әрине, азаматтық және азаматтық –процессуальдық тұрғыдан және “қорғау құқығы” терминінің цивилдік ғылым тұрғысынан оның заңдылығы жайлы сұрақ туындайды.

Біздің ойлауымызша, мәселенің бұлай қойылуы толық заңды ғана емес әрі қажет және тек теориялық маңызды ғана емес толық құқылы адамдардың мүмкіндіктерін пайдаланумен байланысты мәселелерді іс-жүзінде дұрыс шешу және түсіндіру үшін іс-тәжірибелік маңызы да бар.

Мемлекет және құқық теориясы бойынша және азаматтық құқық ғылымының әдебиеттерінде азаматтық құқықты қорғау әдетте, субъективті құқықтың мазмұны жайлы мәселені қараумен байланысты қарастырылады. Соның негізінде көп жағдайларда өз мазмұны бойынша субъективті құқық бірқатар мүмкіндіктердің жиынтығын көрсетеді. Бұл мүмкіндіктерге жекелеп тоқталсақ: толық құқылы адам үшін өзінің меншік әрекеттерінің құқығын жүзеге асыру мүмкіндіктері; міндетті адамнан белгілі бір деңгейдегі мінез-құлық талап ету мүмкіндіктері және соңғысы, білікті мемлекеттік немесе қоғамдық органдарға бұзылған немесе даулау құқығын қорғау талаптарын қою мүмкіндіктері.

Бұдан келіп шығатыны, біріншіден құқық қорғау характерінің мүмкіндігі құқық өкілеттігінің бір ретінде субъективті материалды талапқа негізделеді, екіншіден толық құқылы адамның құқығын қорғау, шындығында, тек бір мүмкіндік өз талаптары мен құқықтарын қорғау жайлы білікті мемлекеттік немесе қоғамдық органдарға бару.

Қорғау құқығы оның материалды-құқықтық жағында сол субъективті азаматтық құқықтың өзінің құқықтық өкілеттігінің бірі ретінде қарауға болатындығына күмән жоқ. Қорғау құқығы өзінің материалды — құқықтық маңызында, яғни сол субъективті азаматтық құқықтың құқық өкілеттігінің бірі ретінде құқық бұзушыға мәжбүрлеп әсер ету шарасын қолдану мүмкіндігін көрсетеді. Бұл құқық бұзушыға мәжбүрлеп әсер ету шарасын қолдану мүмкіндігі тек мемлекеттік мәжбүрлеп апаратын іске қосу деп дұрыс түсінбеу. Іс-әрекеттегі заңнамалар анализі көрсетіп тұрғандай қорғау құқығы өзінің материалдық мазмұнына байланысты төмендегілерді қамтиды:

а) толық құқықты тұлғаның құқық бұзушыға заңмен рұқсат етілген өзінің мәжбүрлеп әсер ету құралын қолдану мүмкіндігі

ә) әдебиеттерде көбіне, оперативті санкция деп дәл айтылмай жүрген толық құқықты тұлғаның тікелей өзінің құқық бұзушыға оперативті әсер етудің заңды шараларын қолдану мүмкіндігі

в) толық құқықты тұлғаның міндеттелген адамды белгілі бір мінез-құлыққа еріксіз көндіру талабымен білікті мемлекеттік немесе қоғамдық органдарға бару мүмкіндігі

Әрине, бұл жерде ескере кету керек, жоғарыда аталып кеткен мүмкіндіктер сол қорғалу үстіндегі субъективті құқықтың өзінің характерімен ажырамас байланыста. Сондықтан да олар түрлі үйлесімділікте оны қорғаудың құқық өкілеттігіне кіреді. Мәселен, қажетті қорғаныс түріндегі азаматтық құқықты өзін-өзі қорғау есім құқығын қорғаудың құралы бола алмайды, бірақ әйелдің ар-намысына күштеп қол сұғу кезінде қолдануға болады. Мерзімін өткізіп алып орындаудан бас тарту жеке меншік және т.с.с. құқықтарға тән емес, ол міндетті құқықтарға тән.

Азаматтық заңдар толық құқықты адамға қорғау құқығының мазмұнын құрайтын құқық қорғау мүмкіндіктерін бере отырып, сонымен бірге олардың жүзеге асуын сәйкес құқық қорғау шараларымен қамтамасыз етеді. Осының негізінде қорғау құқығының мазмұнын азаматтық құқықтар мен міндеттерді бұзушыға қолданылатын құқық қорғау шараларымен қамтамасыз етеді. Осының негізінде қорғау шараларымен қамтамасыз етеді. Осының негізінде қорғау құқығының мазмұнын азаматтық құқықтар мен міндеттерді бұзушыға қолданылатын құқық қорғау шараларын айыра білген дұрыс:

а) біріншіден, толық құқықты тұлғаның азаматтық құқықтарын өзін-өзі қорғау кезінде қолданылатын нақты сипаттағы шаралар

ә) екіншіден, заңдық ықпалдағы шаралар болып сипатталатын, бірақ, толық құқықты тұлғаның өзі қолданатын оперативті сипаттағы құқық қорғау шаралары, мәселен мерзімін өткізіп алып орындаудан бас тарту, жүк алушыға тиесілі ақшасы төленбеген үшін транспорттық мекеменің жүк беруден бас тарту. т.б.

в) үшіншіден, қолдануы мемлекеттік немесе қоғамдық органдардың қарастырып жатқан дауларының құзіретіне кіретін мемлекеттік мәжбүрлік сипаттағы құқық қорғау шаралары.

Бұған қатыстылар:

а) азаматтық — құқықтық жауапкершілік шаралары ретіндегі азаматтық құқықтық санкциялар

ә) сол немесе өзге тұлғаның құқығын мойындау ретіндегі мемлекеттік — мәжбүрлік шаралар, меншік иелерінің арасында жалпы мүлікті бөлу, келісімді жарамсыз деп қабылдаудың салдарынан екі жақтың бастапқы жағдайға оралуы. Олар құқық бұзушыға азаматтық — құқықтық жауапкершілік жүктеумен байланысты болмағандықтан азаматтық құқықтық санкцияға жатқызылмайды, олар толық құқықты тұлғаның өзімен пайдаланылмағаннан кейін оперативті әсер ету шараларына да жатпайды. Бұлар осы азаматтық-құқықтық дауларды қарастыратын және шешетін органдарға жатады.

Құқық қорғау формаларына шек қою жайлы мәселе әдебиеттерде көбіне сол және басқа талаптарды қарастыру тәртібінің айырмашылығына келіп саяды. Бұл жөнінде яғни қорғаудың сотқа арыз беру және арызданбау түріне шек қою мәселесінің маңызы жайлы А.А. Добробольский «шешуге берілетін даулы материалдық талаптарды дәл сол тәртіпте, сол пішінде» тұрады деп санайды.

Істі тек даулының материалдық талаптарды ғана қарастыруға алып келуді айтпағанның өзінде, жүйенің дұрыс жақтары бар, өйткені қорғауға даусыз сипаттағы талаптар да жатады, ескере кету керек, бұл мәселені шешуге мұндай амал, біріншіден, біржақты (өйткені бұ тек нормативті және оның үстіне тек процессуалды материалда жинақталады) екіншіден, келешегі бұлыңғырлау (өйткені құқықты қорғаудың сол және басқа түрі немен анықталады және неге заң шығарушы бір не басқа жағдайда құқық қорғау түрінің қайсысын қолданады).

2.3. Салық қатынастарындағы жеке тұлға ұғымы

Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ азаматтар жеке тұлғалар болып ұғынылады.

Жеке тұлға түсінігі Қазақстан Республикасының әртүрлі құқық салаларында қолданылады. Азаматтық заң шығармашылықта азаматтық құқық субъектісі ретінде қолданылады.

Жеке тұлға түсінігі Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел азаматы және азаматтығы жоқ адамдар түсініктерінің барлығын қамтитын түсінік. Сондықтан бұлардың барлығы азаматтық құқық бойынша жеке тұлға болып табылады.

Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін “құқық субъектілері” деп немесе “тұлға” деп атайды.

Азаматтық кодексте әдетте “жеке тұлға емес, азамат” термині қолданылады. Бірақ онда азаматтар туралы айтылғанда тек қана Қазақстан Республикасының азаматтары ғана емес, егер Азаматтық кодексте басқаша көрсетілмесе, сонымен қатар басқада жеке тұлғалар қарастырылады.

Валюталық реттеу туралы заң шығармашылық және салық заң шығармашылығы жеке тұлғаларды олардың тұрғылықты жеріне байланысты екіге бөлінеді:

резиденттер;
резидент еместер.

Осылайша жеке тұлғаларды екіге бөлу олардың шет елдік валютамен валюталық операция жасау құқықтарының айырмашылығы және жеке тұлғаларға салық салу ерекшеліктерімен байланысты. Валюталық реттеу туралы заң бойынша резидент дегеніміз Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұратын жеке тұлғалар оның ішінде уақытша шет елде жүрген немесе Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметінде шет елде жүрген тұлғалар да кіреді.

Ал резидент еместер дегеніміз ол резидентке жатпайтын барлық жеке тұлғалар.

Құқық субъектісі болу адам және азаматқа тән аса маңызды қасиеттің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясында әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға хақылы деп көрсетілген.

Азаматтық құқық саласымен реттелетін мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарға қатысушы ретінде болатын тұлғалар яғни құқық субъектісі түсінігі азаматтық құқық және азаматтық заң шығармашылық ғылымында аса маңызды түсініктердің бірі болып табылады.

Біздің заң шығармашылық бойынша азаматтық құқықтық қатынас субъектісі ретінде бірінші кезекте адамдар – қоғам мүшелері болады. Сонымен қатар дара тұлғаның азаматтық — құқықтық жағдай туралы, адам және азамат құқықтары туралы жиі айтылады. Бұл айтылған түсініктердің қайсысы азаматтық құқық субъектісі түсінігіне сәйкес келеді ?.

Бұл мақсатта “дара тұлға” түсінігінің бұл көрсетілген мақсатта қолданылуы дұрыс болмайтын еді, себебі психологиялық және философиялық даму деңгейіне елденетін қоғамдық қатынас субъектісі.

Дара тұлғаның сапалық көрсеткіші бұл белгілі бір жасқа толған, өзінің интеллектуалды және ішкі қасиеттері арқылы қоғамдық қатынастардың қатысушысы бола алатын, өзінің іс-әрекетіне жауап бере алатын психикалық жағынан денсаулығы дұрыс адамға сәйкес келеді.

Осыған сәйкес әрбір адамды дара тұлға ретінде санауға болмайды. “Дара тұлға” түсінігі “адам” түсінігіне қарағанда тар мағынада болады. Заң әдебиеттерінде дұрыс көрсетілгендей, дара тұлға болып туылмайды, ол қалыптасады.

Дара тұлғаларды ғана азаматтық құқық субъектісі деп танитын болсақ, онда дара тұлға қасиеттеріне ие болмайтындарды яғни, балалар мен психикалық ауруларды субъект ретінде танымау болар еді. Ал мұндай шешім әрбір адамды, оның жасы мен денсаулығына қарамай азаматтық құқық субъектісі ретінде қарастыратын азаматтық шығармашылыққа қарсы болған болар еді.

“Адам” түсінігі құқық субъектісі мағынасында әртүрлі халықаралық құжаттар мен заң шығармашылықта кеңінен қолданылады. БҰҰ-ның 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған адам құқығы жөнінде жалпы декларацияның 6-бабында көрсетілгендей « Әрбір адам қай жерде болмасын өзінің құқықтық субъектісі екендігінің танылуына құқығы бар. Азамат азаматтық құқық субъектісі. Соның ішінде азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие. Бірақ азаматтық құқық саласы адамды азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде белгілеу үшін басқа түсінікті қолданады, ол — азамат түсінігі, яғни бұл түсінік адамды тек адамзат жанұясының мүшесі ретінде емес, оны мемлекет пен белгілі бір байланыста болатын тұлға мағынасында екендігін көрсетеді. Осыған сәйкес азамат түсінігі заң құқықтық түсінік болып табылады.

Азаматтық мемлекет пен тұлғаның арасында саяси құқықтық байланысты айқындайды. Ал бұл байланыс өзара құқықтар байланысты айқындайды. Ал бұл байланыс өзара құқықтар мен міндеттер көрінісін табады. Осыдан мынадай мәселе келіп шығады. Яғни, азаматты құқық, азамат түсінігін қолдана отырып, берілген мемлекеттің азаматтарын қарастырады.

Басқа мемлекеттерде шығарылған осындай заңдар сәйкесінше, сол мемлекеттің азаматтарына байланысты қарастырылады. Азаматтық құқық қатынастарға шет елдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың қатысуы бөлек реттелді.

Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады.

Азаматтық құқық және халықарлық келісімдер мен конвенцияларда адамдарды құқық субъектісі ретінде белгілеу үшін “жеке тұлға” түсінігі жиі қолданылады.

Жалпы азаматтық заңдар негізінде ол “азамат” ұғымымен бір мағынада қолданылады.

Бірақ оны сәйкес келеді деп айтуға болмайды, себебі “жеке тұлға” ұғымы бойынша, мемлекет территориясындағы барлық адамдар азаматтық құқықтық қатынас қатысушылары ретінде қамтылады. Жеке тұлға тек Қазақстан Республикасының азаматтары ғана емес, сонымен қатар басқа мемлекеттердің азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар да болады.

Азаматтық құқық субъектісі болатын жеке адамға, индивидумға қатысты жеке тұлға түсінігі оны заңды тұлғалардан айқын ажыратуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, ескере кететін бір нәрсе, ол Азаматтық заңдар негізі мен республикалар азаматтық кодекстерінде “азамат” түсінігі қолданылады.

ІІІ тарау. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері

3.1. Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттігі

Құқық қабілеттіліктің жалпы түсінігі заңда көрсетіледі, яғни ол Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің 13-бабында көрсетілген. Құқық қабілеттілігі дегеніміз – азаматтың құқықтар мен міндеттерді иемдену қабілеті болып табылады. Осыған сәйкес құқық қабілеттілік – осы құқықтар мен міндеттердің субъектісі болу қабілетін білдіреді және заңмен қарастырылған кез-келген құқық немесе міндетке ие болуы мүмкіндігі мағынасында болады.

Бұл категорияның маңызы сол тек құқық қабілеттілік болған жағдайда ғана басқа нақты субъективті құқықтар мен міндеттер болады. Құқық қабілеттілік құқықтар мен міндеттердің пайда болуы және сол арқылы олардың жүзеге асуына қажетті жалпы алғы шарт болып табылады.

Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әртүрлі құқықтарды ала алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді ала алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді, құқық қабілеттілік мазмұнының жиынтығын құрайды.

Құқық қабілеттілік мемлекеттің барлық адамзаттарына танылады. Ол туылу сәтінен бастап пайда болып қайтыс болу жағдайында тоқтатылады. Сәйкесінше, құқық қабілеттілік адамнан ажыратылмайды, ол өзінің бүкіл өмірі бойы жас шамасы мен денсаулығына қарамастан құқық қабілеттілікке ие болады. Бірақ, бұл жерде құқық қабілеттілік көру, есту сияқты адамға тән табиғи қасиет деген нәтиже шығаруға болмайды. Құқық қабілеттілік туылу сәтінен пайда болғанымен, табиғи жолмен пайда болмайды. Ол заң күші бойынша пайда болады, яғни қоғамдық — заңды қасиет, белгілі бір заңды мүмкіндік деген мағынаны білдіреді. Бізге тарих бойынша белгілі бір кездерде көптеген адамдар топтары сол кездегі заңдар бойынша құқық қабілеттіліктен толық немесе толық дерлік айырылған. Мысалы: құл иеленушілік құрлыстағы құлдар.

Заң әдебиеттерінде құқық қабілеттілік азаматқа тән белгілі бір қасиет ретінде қарастырылады. Заңда көрсетілгендей, бұл қасиет құқықтар мен міндеттерге ие болу қабілеті ретінде болады. Ал қабілет дегеніміз заңды мүмкіндік деген мағынада, яғни, тұлға құқықтар мен міндеттерге ие бола алады. Бұндай мүмкіндік заңмен қарастырылып және қамтамасыз етілгендіктен ол әрбір нақты тұлғаның белгілі бір субъективті құқығы мағынасын береді. “Құқық қабілеттілік — бұл құқықтар мен міндеттердің субъектісі болу құқығы” деп жазған Братусь С.Н.

Осы құқыққа сәйкесінше міндеттемелер де бар. белгілі бір адамдармен қатынаста болғандардың барлығы, оның құқық қабілетіне нұқсан келтірмеуі тиіс. Азаматтық кодекстің 14 — бабына сәйкес құқық қабілеттілік құқықтық қорғауға жатады. Ал бұл өз кезегінде барлық субъективті құқықтарға тән қасиет.

Айта кететін маңызды мәселенің бірі құқық қабілеттілік нормалары заңдарда басқа да субъективті құқықтардың болуы мүмкін емес.

Егер құқық қабілеттілік субъективтік құқық ретінде болса, енді оның басқа субъективті құқықтардан ерекшеліктері мен айырмашылықтарын көрсету керек.

Егер құқық қабілеттілік субъективтік құқықтық ретінде болса, енді оның басқа субъективті құқықтардан ерекшеліктері мен айырмашылықтарын көрсету керек.

Басқа субъективті құқықтардан айырмашылығы ең бірінші өзіне тән, жеке мазмұнда. Ол мазмұн заңда қарастырылған азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие болу қабілеті болып табылады.

Екінші айырмашылығы оның бағытталуында. Ол әрбір азаматқа нақты азаматтық құқықтар мен міндеттерді иемденуге заңды мүмкіндікпен қамтамасыз етуге бағытталған. Осы мүмкіндіктерді пайдалана отырып, ол қажеттіліктерін қанағаттандырады және мүддесін жүзеге асырады.

Үшінші айырмашылығы құқық қабілеттілік пен оған иелік етуші тұлға арасындағы тығыз байланыста. Өйткені заң бойынша құқық қабілеттілікті жоққа шығаруға немесе біреуге беруге рұқсат бермейді. Сонымен, Азаматтық құқық қабілеттілік — ол әрбір азамат ие болатын және оның ажырамас құқығы. Ал оның мазмұны заңмен рұқсат етілген кез-келген құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігінде болады.

Құқық қабілеттілікті субъективтік құқық ретінде оны жүзеге асырудан кейін пайда болған нақты субъективтік құқықтармен алмастыруға болмайды. Құқық қабілетті болу әлі де болса заңмен қарастырылған және рұқсат етілген, фактілі, нақты құқықтар мен міндеттерге ие болу деген сөз емес. Әдебиеттерде белгіленгендей құқық қабілеттілік — бұл құқық иемденудің негізі, оның алғышарты.

Заң әрбір азаматқа көптеген мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие болу мүмкіндігін белгілеген, бірақ нақты бір азамат осы құқықтардың барлығын иемдене алмайды, ол тек осы құқықтардың жеке бөліктеріне ғана ие болады.

Мысалы: әрбір адам ойлап табуға авторлық құқыққа ие бола алады, бірақ өмірде ол құқық көптеген адамдарда жоқ. Нақты субъективті құқықтарға иелік ету мен оларды пайдалану ол құқық қабілеттілікті жүзеге асыру деген сөз.

Азаматтардың құқық қабілеттігінің мазмұнын заң бойынша азамат ие бола алатын мүліктік және жеке мүлікті емес құқықтар мен міндеттер құрайды. Басқаша айтқанда, азаматтық құқық қабілеттіліктің мазмұнын құқықтардың өзі емес, ол құқықтарға ие болу мүмкіндігі болып табылады.

Қазақстан Республикасы азаматтары ие бола алатын мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтардың негізгі мазмұны Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 14 — бабында көрсетілген. Олар: азамат Қазақстан Республикасы шегінде де, одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шет ел волютасын меншіктенуге; мұра алып, мұраға қалдыруға; республика аймағында еркін жүріп тұруға және тұрғылықты жер таңдауға, республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және қайтып оралуға; заңмен тыйым салынбаған кез-келген қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бірігіп заңды тұлға құру; заң тыйым салған кез-келген мәміле жасап, міндеттемелерге қатысу; өнер табыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық меншік құқығы болуға, материалдық және моралдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқада мүліктік және жеке құқықтары болады.

Байқағанымыздай, заң азаматтардың құқық қабілетінің мазмұнын анықтағанда міндеттер туралы сөз етпейді, онда тек құқықтар жөнінде айтылады. Ал сонымен қатар, азаматтық кодекстің 13 — бабында азаматтардың міндеттерді атқару қабілеттері де көрсетілген. Берілген жағдайда заң шығармашылық құқық қабілеттілік мазмұнындағы басты нәрсе — құқықтарға назар аударады. Бірақ бұл құқық қабілеттілік мазмұнына жоғарыда көрсетілген нормада айтылғандай міндеттерді атқару да кіріеді. Мысалы: міндеттерді орындау, келтірілген зиянды өтеу.

Азаматтардың құқық қабілеттілігіне кіретін бірқатар міндеттер заңда тікелей көрсетілген. Мысалы, азаматтық кодекстің 8-бабы 3

-тармағына сәйкес азаматтық құқықтарды жүзеге асыру басқа құқық субъектілерінің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға, айналадағы ортаға зиян келтірмеуге тиіс.

Азаматтық кодекстің 8 — бап 4 — тарамағы бойынша азаматтар өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырған кезде адал, парасатты және әділ әрекет жасау керек деп көрсетілген. Бұл міндетті келісім шарт арқылы жоққа шығаруға немесе шектеуге болмайды.

Азаматтардың басқа жаққа зиян келтіруге, құқықты басқа түрлерде қиянат жасап пайдалануға, сондай-ақ құқықты оның мақсатына қайшы келетіндей етіп жүзеге асыруға бағытталған әрекеттеріне жол берілмейді.

Қазақстан Республикасы азаматтарының республика территориясынан еркін шығу құқығының жүзеге асуы сәйкесінше сол мемлекеттің заң нормалары және халықаралық жеке меншік құқықты есепке ала отырып, соларға сәйкес жүзеге асырылады.

Сонымен қатар, құқық қабілеттілік мазмұны бойынша шексіз деп айту қате болады. Басқа да кез-келген субъективті құқықтар сияқты оның да кейбір шектері бар. Кез-келген субъективті құқық. Құқылы тұлғаның жасауы мүмкін әрекеттің түрткісі бола отырып өзінің мазмұны мен оның жүзеге асу түрлері бойынша белгілі бір шектері болады. Бұл шектеулер мен жағдайларды көрінісін тапқан яғни, азамат заң актілерімен тыйым салынбаған барлық, кез-келген іс — әрекетпен айналыса алады және кейбір құқықтарға иелік етуге тікелей тыйым салынады. Әрбір азамат азаматтық құқықтық қабілетке толық көлемде ие болады. Тек ерекше жағдайларда ғана заң актілермен тікелей қарастырылған жеке бір шектеулер болуы мүмкін.

Құқық қабілеттілікті шектеу мүмкіндігі тек заң актілері арқылы және ерекше жағдайларда болатындығы Қазақстан Республикасының конституциялық 39-бап 1-тармағынан келіп шығады.

Азаматтық құқық қабілетке сипаттама беру үшін заңмен бекітілген азаматтардың тең құқылы екендігі үлкен мәнге ие болады.

Конституциялық нормалармен қарастырылған азаматтардың тең құқықтығы азаматтардың тең құқық қабілеттігінің теңдігі деген мағынаны береді.

Бұл жағдай азаматтық кодекстен де келіп шығады. Азаматтық кодекстің 13 — бабында азаматтық құқық қабілеттілік барлық азаматтарға бірдей танылады деп көрсетілген. Осыған сәйкес заң бойынша барлық азаматтар мазмұны бойынша тең құқық қабілеттілікке ие болады және құқықтарды иелену қабілетінде ешкім артықшылық пен жеңілдік иемдене алмайды.

Қазақстан Республикасының азаматтары шығу тегіне, қоғамдық және мүліктік жағдайына, жынысы, білімі, тілі, дінге көзқарасы, саяси және басқа сенімі, айналысатын қызметінің түрі мен сипатына, тұрғылықты жеріне және басқа жағдайларға қарамастан толық тең құқылы деп танылды.

Сонымен қатар, құқық қабілеттіліктің теңдігін сипаттайтын элементтердің барлығын толық жүзеге асады деп айтуға болмайды. Мысалы, үшін тұрғын үй құқықтарын иемдену қабілеттілігіне белгілі бір жерде тұрғылықты тұру жері уақыты үлкен әсер тигізеді. Себебі, бір қатар нормативтік актілермен қарастырылғандай, тұрғын жай алу үшін есепке тұру, тек осы берілген жерде белгілі бір уақыт тұрғандығы сияқты шарттың болған жағдайында ғана мүмкін болады.

Кейбір азаматтардың (кәмелетке толмағандар, психикалық аурулар) нақты немесе тікелей заңның көрсетуімен жеке құқықтар мен міндеттерге ие бола алмауын құқық қабілеті теңдігі принципінен ауытқу деп көрсетуге болмайды.

Мысалы: мұраға қалдыру құқығы немесе кооператив мүшесі мазмұнының элементтеріне ие бола алмайды.

Ол бойынша адамның және азаматтық құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылыста қорғау, қоғамдық тәртіп, адамдық құқықтары мен имандылығын сақтау мақсатында қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.

Азаматтық құқық қабілеттілігі оның өмір сүруінен бөлінбейді және оның өзіне тән жеке қасиеттеріне тәуелсіз болады. Сондықтан құқық қабілеттіліктен айыруға заңмен тыйым салынған. Құқық қабілеттілігінің тек кейбір көріністері ғана және белгілі бір мерзімге шектелуі мүмкін. Мысалы үшін қабылданған заң бойынша қылмысты жасағаны үшін, құқық қабілеттілігінің белгілі бір көріністері шектеледі. Бұл шектеулер жазалау шарасы ретінде белгіленеді. Құқықтық қабілеттілікті шектеу сәйкесінше әртүрлі қабілеттілікті де шектеу дегенді білдіріеді.

Мысалы, өндірістік кооперативтің мүшесі болып тек 16 жасқа толған кезде және кооператив қызметіне жеке өзі еңбегімен қатыса алатын тұлға бола алады.

Азаматтық құқық қабілеттілігі адамдардың өмір сүруінен бөлек ажыратылмайды. Адам туылған сәтінен өлгенге дейін құқық субъектісі болып табылады. Азаматтың өлімі деп тек қана нақты өлім жағдайында ғана емес, сонымен қатар, заңмен белгіленген ретте азаматты өлді деп жариялау да саналады.

Азаматтық құқық қабілеттілігі оның өлімі жағдайында тоқтатылады. Адам тірі кезінде денсаулық жағдайына қарамастан құқықтық қабілет болады. Өлім жағдайы құқық қабілеттіліктің тоқталуы, азаматтық құқықтық субъект ретінде толық жойылуы болып табылады.

Неке және жанұя туралы кодексте 143 — бабына сәйкес азаматтың туылуы немесе өлімі мемлекеттік азаматтық хал актілерін жазу мекемелерінде тіркелуі тиіс. Бұл реттеу азаматтық мүддесін, олардың жеке мәні мүліктік құқықтарын, сондай-ақ мемлекеттік мүліктерді қорғау мақсатында жүргізіледі және дәлелдемек маңызға ие болады.

Құқық қабілеттілік азаматқа заң арқылы беріледі. Осы ретте, заңға сәйкес, азамат құқықтық қабілеттен бас тартуға немесе оны шектеуге құқығы жоқ. Осыған сәйкес құқықтық қабілетке бөтенге беруге болмайтындық қасиеті тән.

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің 3-бабы, 13-бабы, 2-тармағы Азаматтық Кодекстің 18-бабына сәйкес құқық қабілеттілікті шектеуге бағытталған мәміле жарамсыз болады. Азамат заңға сәйкес субъективтік құқықтарын (өзінің мүлкін сату, сайлау және т.б.) жүзеге асыра алады. Бірақ заңмен реттелген кейбір жағдайларда құқықтық қабілеттілікті шектелуі мүмкін. Заңға сәйкес құқық қабілеттілікті шектеу мына жағдайларда болуы мүмкін. Мысалы, белгілі бір лауазымға ие болу белгілі бір қызметпен айналысу.

Азаматтық әрекет қабілеттілік заңда азаматтың өз әрекетімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға өзі үшін міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі деп көрсетілген.

Әрекет қабілеттілікке ие болу әртүрлі заңды әрекеттер жасауға жеке өзінің қабілетті болуы. Мысалы, шарттар жасасу, сенімхат беру, келтірілген зиян үшін және шарттық міндеттемелерді орындамағны үшін жауап беру т.б. әрекеттер.

Әрекет қабілеттілік құқық қабілеттілік сияқты құқық субъектілерінің құрамдас бөлігі болып табылады. Әрі қабілеттілік азаматта жергілікті дәрежедегі интеллект пен ерік өз әрекеттеріне есеп беру және оларға жауап бере алу қасиеттерінің болуын талап етеді.

Сондықтан әрекет қабілеттілік азаматта кәмелетке толғанда яғни 18 жасқа толғанда пайда болады.

Азамат әрекет қабілеттігіне өз әрекеттерімен азаматтық құқықтығы иеленуге және жүзеге асыруға, сонымен қатар, міндеттер жасап оларды орындау қабілеті кіреді. Былайша айтқанда, әрекет қабілеттілік түсінігінің мәні мәмілелер және басқа да заңға сәйкес әрекеттер жасау қабілеті. Сонымен қатар, азаматтық құқық бұзушылық үшін жауап беру қабілеттігі болып табылады. Бұл жерде әрекет қабілеттілік іс-әрекет жасаудың заң құқық қабілетін көрсетеді.

Азаматтық әрекет қабілеттік категориясының маңыздылығы экономикалық айналымда шаруашылық өмірде өз мүліктік құқықтарын бірінші кезекте меншік құқығын жүзеге асыруды, сонымен қатар, жеке мүліктік емес құқықтарын жүзеге асыруға тұлғалардың белсенді қатысуын заңды түрде қажет етеді. Осыған сәйкес әрекет қабілеттілік мүліктік және мүліктік емес қатынастарда тұлғаның тәуелсіздігі бостандықтың көрінісі бола отырып үлкен маңызға ие болады.

Азаматтардың субъективтік құқығы ретіндегі әрекет қабілеттілік мазмұны мынадай мүмкіндіктерді қамтиды. Яғни, азаматтардың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарды иеленуі мен өзіне міндеттер жасауы және азаматтық құқық бұзушылықтар үшін жауап беру қабілеті. Осыған қоса берілген субъективтік құқықты құқық бұзушылықтан қорғау мүмкіндігінде көрсетуге болады.

Бірақ мұндай мүмкіндік барлық субъективтік құқықтарға тән, сондықтан, әрекет қабілеттілігінің мазмұнын субъективтік құқық ретінде ерекшелей алмайды. Азаматтардың әрекет мазмұны олардың құқық қабілеттілігімен тығыз байланысты. Егер құқық қабілеттігінің мазмұны жеке тұлға ие бола алатын құқықтар мен міндеттерден тұратын болса, онда әрекет қабілеттілігінің мазмұны тұлғаның өз әрекеттерімен осы құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыруымен сипатталады.

Сондықтан, мынадай қорытынды шығаруға болады, әрекет қабілеттілік дегеніміз азаматқа заңмен берілген өз құқық қабілеттілігін өзінің іс-әрекеті арқылы жүзеге асыру мүмкіндігі болып табылады.

Әрекет қабілеті де құқық қабілеттілік сияқты адамға тән табиғи қасиет деп қарастыруға болмайды. Бұлардың екеуі заңмен белгіленген және заң категориясы болып табылады. Сондықтан, әрекет қабілеттілікті азаматтың еркі бойынша беруге және шектеуге заң тиым салды.

Ал әрекет қабілеттілікті еріксіз түрде шектеу туралы айтатын болсақ. Азаматтық заңдар негізінің 9 — бабының 4 — тармағы және азаматтық кодекстің 18 — бабына сәйкес заңда реттелген тәртіптер мен реттеуде болмаса, ешкімнің әрекет қабілеттілігін шектеуге болмайды. Мысалы үшін азаматтардың әрекет қабілеттілігін шектеуді қарастырған азаматтық кодекстің 27 — бабында көрсетілгендей спирттік ішімдік пен есірткілік заттарды пайдалану азаматтық әрекет қабілеттілігі шектеулі мүмкін.

Азаматтардың барлығына бірдей танылатын құқық қабілеттілікке қарағанда, әрекет қабілеттілік барлығына бірдей бола алмайды. Құқықтарды иемденіп және оларды өз әрекеттерімен жүзеге асыру, міндеттер жасау және оларды орындау, өзіне міндеттемелерді орындау міндетін алу үшін құқық нормасының мәнін түсініп, өз әрекеттерінің нәтижесіне есеп беру керек, дұрыс ойлау, өмірлік тәжірибе керек. Ал бұл қасиеттердің азаматтардың жасына және олардың психикалық денсаулығына байланысты үлкен айырмашылығы болады.

Осы жағдайларды есепке ала отырып, заң бойынша әрекет қабілеттік бірнеше түрге бөлінеді:

толық әрекет қабілеттігі.
14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі.

Сонымен қатар, заңды негіздер бойынша азаматтардың әрекет қабілеттілігі жоқ деп тану немесе шектеу қарастырылған.

толық әрекет қабілеттілік дегеніміз азаматтардың өз әрекеттерімен кез-келген заңмен тыйым салынбаған мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды иемдену және жүзеге асыру, өзіне міндеттер алу және оларды орындау, яғни өзінің құқық қабілеттілігін толық көлемде жүзеге асыру қабілеттілігі болып табылады.

Бұндай әрекет қабілеттілігі заңмен белгіленген жас шамасына толған жағдайда пайда болады.

Азаматтық заң негіздерінің 9 — бабының 3 — тармағы және Азаматтық кодекстің 17 -бабына сәйкес азаматтық әрекет қабілеттілік толық көлемде кәмелет жасына толғаннан кейін, яғни 18 жасқа толғаннан кейін пайда болады. Заң бойынша ережеден тек бір жерде ғана әрекет қабілеттілік беріледі. Ол ерекшелік : Егер 18 жасқа толмай некеге тұрған болса, онда ол осы некеге тұрған кезінен бастап толық әрекет қабілетті деп есептеледі.

Бұл норма 18 жасқа толмай некеге тұрған тұлғалардың ата-аналық құқықтары мен басқа да құқықтарын қорғауға әсерін тигізеді және жұбайлардың тең құқықтығын қамтамасыз етуге бағытталған.

Бұндай әрекет қабілеттілікке 14 жас пен 18 жас аралығы кәмелетке толмағандар мен 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар ие болады. Толық емес әрекет қабілеттілігі азаматтарға өз әрекеттерімен кез келген емес, тек заңмен тікелей қарастырылған кейбір құқықтар мен міндеттемелерді иемденуге және жүзеге асыру құқығының танылуымен сипатталады. Кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет толық емес әрекет қабілеттілігі олардың жас шамасына байланысты болады.

14 жас пен 18 жас аралығында кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігі.

14 жас пен 18 жас аралығында кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі жеткілікті дәрежеде кең. Олар заңмен қарастырылған реттерде жеке өздері (ата-анасының, асырап алушылардың, қамқоршының) келісімімен азаматтық құқықтар мен міндеттемелерді иемдене алады.

14 жас пен 18 жас аралығында кәмелетке толмағандар ата-анасының (асырап алушылардың, қамқоршылардың) келісімі арқылы әртүрлі мәмілелер жасай алады. Мысалы: мүлікті сату немесе сатып алу, сыйлық сыйлау немесе сыйлық алу т.б.

Осындай мәмілелер жасау кезінде кәмілетке толмағандар жасөспірімдер өз еркін білдіреді.

Заң кәмілетке толмағандардың ата-анасының келісімі арқылы мәміле жасай алуын бекіте отырып, олардың екеуінің де келісімі керек деп көрсетілген, яғни ата-аналардың балаға тең құқылы принципіне сәйкес олардың біреуінің келісімі де жеткілікті болады. Асырап алушыларға да осылай болады.

14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмілетке толмағандар (ата-анасының, асырап алушының, қамқоршының келісімінсіз өзінің табысы немесе степендиясына билік етуге құқылы.

Бұл көрсетілген құқық 14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігінің көлеміне кіретін үлкен мәні бар құқық. Себебі, еңбек заңдары бойынша кәмілетке толмағандар белгілі бір жағдайда еңбекке қатысуға құқылы болғандықтан, олар еңбегі үшін алған ақысына билік ету мүмкіндігіне ие болуға тиісті. Бұлар стипендияға да қатысты болады.

Заң бойынша кәмелетке толмаған тұлға оның жинақталған еңбек ақымына, егер ол ақша немесе бағалы қағаз түрінде жинақталса, сомасына қарамастан билік етуге құқылы. Еңбек ақыға алынған мүліктер, бұдан былай еңбек ақы болмайды, яғни оларға (ата-анасының, асырап алушының, қамқоршының) келісімінсіз билік етуге кәмелетке толмағандардың құқығы болмайды.

14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар жеке өздері авторлық және интелектуалдық құқықтарын, өзі шығарған шығармаларды пайдалану мақсатында авторлық келісім — шарттар жасауға, ойлап табуға байланысты патент беруді талап етуге т.б. құқылы. Осыдан алынған табыстарын кәмілетке толмаған тұлға өзі пайдаланады. 14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігі олардың жеке өздерінің тұрмыстық ұсақ мәмілелер жасау құқығында көрініс береді.

Ал өз еңбек ақысын (степендиясын) ол өзі кәмілетке толмаған тұлғаның жалпы қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған мәмілелер, яғни азық-түлік, оқулық, дәптер және т.б. сипаттамасы бойынша олар кәмелетке толмаған тұлғаның жас мөлшеріне сәйкес келуі тиіс.

Бұл мәмілелерді “ұсақ” деп көрсете отырып, заң кәмілетке толмаған тұлғаның алатын мүлкі және т.б. шығындарының өз мөлшерінде болатынын көрсетеді.

Кәмелетке толмаған тұлғалар жеке өздері кредиттік мекемелерге салық сала алады және сол салымдарға билік ете алады. Кәмелетке толмаған тұлғаның бұл құқығы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 25 бабының 1 тармағында көрсетілгендей заңмен арнайы белгіленген.

Банктерге салым салу 2 түрде болады.

а) кәмелетке толмаған тұлғалардың өз атынан салуы;

б) кәмелетке толмаған тұлғалардың атынан басқа біреудің салуы;

Кәмелетке толмаған тұлғалардың жас шамасына қарамастан банктерге салым салу және оларға билік ету құқығына ие болады. Яғни, өзінің өкілдері немесе т.б. тұлғалармен мекеменің келісімінің қажеті болмайды, осы жерде кәмелетке толмаған тұлғалардың атына басқа біреудің салым салуы туралы айта кету қажет. Бұл жағдайда салымға билік ету кәмелетке толмаған тұлға 14 жасқа толғандарына байланысты. Егер кәмелетке толмаған тұлғаның атына салымды жеке өзі емес, басқа біреу салған болса, онда бұл салымға 14 жасқа толған кәмелетке толмаған тұлғалардың жеке өзі билік ете алады. Ал егер кәмелетке толмаған тұлға 14 жасқа толмаған болса, онда салымға тыйым салғанына қарамастан ата-анасы немесе басқа да заңды өкілдері билік етеді. 14 жас пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмаған тұлғалар әрекет қабілеттілігінің көлемін сипаттау үшін бастап заңға және сол мекемелердің жарғысына сәйкес олардың 16 жастан бастап кооперативтік және қоғамдық мекеме құрылымына мүшесі болу құқығын көрсету қажет. Кәмелетке толмаған тұлға кооператив немесе қоғамдық мекемеге кірген соң осы мекеменің мүшесінің барлық салық құқықтары мен міндетіне ие болады және оларды жеке өзі жүзеге асыра алады.

14 жас пен 18 жас арасында кәмелетке толмаған тұлғалар кез-келген мүліктік шығындарға да жауап береді. Бірақ, егер кәмелетке толмаған тұлғаның шығынның орнын толтыруға жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаса, онда шығынның орнын, егер олар өз кінәларының жоқ екенін дәлелдей алмаса (ата-анасы, асырап алушысы, қамқоршысы) толтыруға тиіс.

Әдебиеттерде 14 жасқа дейінгі балалардың толық әрекет қабілеті жоқ деген көзқарас болған. Бұндай көзқарас бұл жастағы балалардың өте кішкене мәміле жасау қабілеті құқық бұзушылыққа жауап беру қабілеті жоқ деп көрсететін заңмен белгілі бір көлемде расталады.

Азаматтық кодекстің 23-бабы 1-тарауына сәйкес 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе олардың атынан ата-анасы, асырып алушылары немесе қорғаншылары жасайды деп көрсетілген.

Сонымен қатар, заңда көрсетілгендей 14 жасқа дейін кәмелетке толмаған жас өспірім келтірген шығынның орнын оның ата-анасы немесе қорғаншылары толтырады делінген. Бірақ 14 жасқа дейін кәмелетке толмағандардың әрекет қабілеттілігі жоқ деген көзқараспен келісуге болмайды. Себебі, заң бойынша олардың маңызды болмасада, белгілі бір әрекет қабілеттілігі бар екендігі көрсетілген. Сонымен қатар, 14 жасқа дейін кәмелетке жетпеген жас өспірімдердің әрекет қабілеттілігі деп аталатын Азаматтық кодекстің 23-бабаы бұл ойды айқындайды. 14 жасқа дейінгі балалардың әрекет қабілеттілігі мына реттерде көрініс табады.

Біріншіден, олардың жеке өздерінің өз басына еркін ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға құқылы екендігінде. Әрине, ол мәмілелер тек баланың өз қажеттілігін білдірген жағдайында ғана болады.

Екіншіден, 14 жасқа дейінгі балаларға кредиттік мекемелерге жеке өздері салым салу және оларға билік ету құқығы бекітілген.

Бірақ, баланың атына салымды басқа біреуі немесе ол мұрагерлік жолмен қалса, онда салымға билік етуде кәмелетке толмаған тұлғаның жеке өзі емес оның ата-аналары немесе басқада өкілдері жүргізеді.

Үшіншіден, еңбек заңы бойынша 14 жасқа толған жалпы білім беру мектептері, кәсіби техникалық училищелер, орта арнайы оқу орындарының оқушыларының оқудан тыс уақтында бұл жұмыстарды орындау олардың денсаулығына зиян келтірмеуі, оқу процесінің бұзылмауы және ата-анасының немесе олардың орнындағы тұлғаның біреуінің келісімі болуын қажет етеді. Бұл кәмелетке толмаған тұлғалар еңбек ақыларын алып оған өздері билік ете алады.

Азаматтың әрекет қабілеттілігін шектеу тек заңмен қарастырылған реттерде ғана мүмкін болады. Бұл дегеніміз азамат өз әрекеттерімен заңға сәйкес иемдене алатын және жүзеге асыра алатын құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру қабілетінен айырылды. Яғни, тұлғада болған әрекет қабілеттігінің көлемі кішірейді.

Толық әрекет қабілеттілігі бар тұлғаның да толық емес әрекет қабілеттілігі бар тұлғаның да әрекет қабілеттілігі шектелуі мүмкін. Кәмелетке толмағандардың толық емес әрекет қабілеттілігінің шектеулі қорғаншылық және қамқоршылық мекемелерінің шешімі бойынша ғана жүргізілді. Ол мекеме бұл шешіміді не жеке өзі не қоғамдық мекемелерден басқада мүдделі тұлғалардан (ата-анасы, асырап алушысы, қамқоршысы және жақын туыстарының) сұрауы бойынша қабылдайды. Көрсетілген мекемелер мен тұлғалардың мүдделігі тек қана кәмелетке толмаған тұлғалардың өз ақшаларына дұрыс билік жасай алмауы белгілі біреудің мүліктік мүддесіне қатысты болуында ғана емес, сонымен қатар, ең бастысы кәмелетке толмаған тұлғалардың теріс әрекеттері оның дамуы мен тәрбиесіне қоршаған ортаны тануының қалыптасуына зиянын тигізеді. Яғни, қоғамдық мүддеге қарсы болады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің

23-бабаының 3-тармағында көрсетілендей кәмелетке толмағандардың өз табысы не стипендиясына билік ету құқығы оған жеткілікті дәрежеде негіздер болған жағдайда шектелуі немесе құқығынан айырылуы мүмкін. Бұндай негіздерге заңға және моральдық нормаларға қарама-қайшы мақсаттарға (спирттік ішімдік, есірткі заттар сатып алу, құмар ойындары және т.б.) ақшаны жұмсау немесе ақшаны бей-берекет жұмсау жатады.

Қорғаншылық және қамқоршылық мекемесі кәмелетке толмаған тұлғаның табысы немесе стипендиясына билік ету құқығынан мүлдем айыруы немесе шектеуі мүмкін. Бұндай белгілі бір шешімді қабылдау кәмелетке толамаған тұлғаның табысы мен стипендиясына билік ету негізіндегі қателіктерінің ауырлығы және оның жаман әдеттері қаншалықты қалыптасқандығына байланысты. Осындай шешімінің негізінде табыс толық немесе бөлшектеу арқылы кәмелетке толмаған тұлғаның өзіне емес, қорғаншылық және қамқоршылық мекемелерінің шешімінде көрсетілген тұлғалар яғни, ата-анасы, асырып алушысы немесе қорғаншысына беріледі. Егер қорғаншылық және қамқоршылық мекемелері шешімінде белгілі бір мерзім көрсетілсе, онда сол мерзім өткеннен кейін кәмелетке толған тұлғалардың толық емес әрекет қабілеттілігі бұрынғы көлемі қайта қалпына келтіріледі. Ал егер мерзім көрсетілмесе, онда шешімнің күші кәмелетке толмаған тұлға 18 жасқа толғанға дейін қорғаншылық немесе қамқоршылық мекемелерінің жеке өз пікірі бойынша не қоғамдық мекемелер мен мүдделі тұлғалардың сұрауы бойынша шешімнің күші жойылғанға дейін болады. Бұндай әрекет қабілеттілікті соттық тәртіптен тыс шектеу жалпы принциптерден алынған. Бірақ, оның кемшіліктеріне байланысты оны жалпы соттық тәртіппен ауыстыру қарастырылып отыр.

Азамат спирттік ішімдіктерге немесе есірткі заттарға салынған жағдайда сот шешімі арқылы әрекет қабілеттілігінің шектелуі қарастырылған. Бұл норма тек кәмелетке толмағандарға қатысты, себебі, 14 жас пен 18 жас аралығындағы азаматтардың жеткілікті дәрежеде негіздер болған жағдайда, жоғарыда көрсетілген тәртіпте әрекет қабілеттілігі шектеледі.

Кәмелетке толған азаматтардың әрекет қабілеттілігін шектеу олардың құқықтық статусына үлкен нұқсан келтіру болып табылады. Сондықтан, ол заң бойынша тек сот арқылы бекітілген негіздер болған жағдайда ғана жасалады. Біріншіден, азаматтық кодекстің 27

-бабында көрсетілгендей әрекет қабілеттілікті шектеу тек спирттік ішімдіктерді ішетін немесе есірткі заттарға салынған тұлғаларға ғана қарастырылған. Ал басқа да кемшіліктер (құмар ойындары және т.б.) жанұяның материалдық жетіспеушілігінің себебі болса да, әрекет қабілеттілікті шектеуге әкеліп соқтыра алмайды. Екіншіден, азаматтық кодекстің 27-бабына сәйкес азаматтардың әрекет қабілеттілігін шектеуге спирттік ішімдіктерді немесе есірткі заттарды алу үшін өте көп ақша қаражатын жаратып, жанұяның материалдық жетіспеушілігін ауыр жағдайға әкеліп соқтыруы негіз болады.

Әрекет қабілеттілікті шектеу белгіленген кезде жанұя мүшелерінің саны есептелмейді. Егер азаматтың жанұясы жоқ болып ол өзін-өзі материалдық қиын жағдайға душар ететін болса, оның әрекет қабілеттілігі шектелмейді. Әрекет қабілеттілігін шектеу тек сот арқылы ғана жүзеге асырылады.

Егер азамат спирттік ішімдіктер мен есірткі заттарға салынуын тоқтатпаған жағдайда сот оның әрекет қабілеттелігін шектеуді тоқтатады. Сот шешімінің негізінде оған белгіленген қамқоршылық алынып тасталынады.

Егер азамат оның әрекет қабілеттілігін шектеуді алып тастағаннан кейін тағы да, спирттік ішімдіктер мен есірткі заттарға салынса, онда мүдделі тұлғалар немесе мекемелердің арызы бойынша оның әрекет қабілеттілігін қайтадан шектеуі мүмкін.

Қазіргі азаматтық құқықтың ережесіне сәйкес өзінің қарыздары мен есептесе алмайтын жеке кәсіпкер, өз несие берушілерінің талабы бойынша сот тәртібімен банкрот деп жариялануы мүмкін. Бұл жағдайда ол өз мүлкіне жеке өзі билік ете алмайды, яғни оның әрекет қабілеттілігі шектеледі.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 26-бабы 1-тармағына сәйкес азаматтың өз әрекетінің мәнін түсіне алмауын немесе не істегенін білмейтін жағдайда әкеліп соқтыратын жүйке ауруы немесе не істегенін білмейтін жағдайда әкеліп соқтыратын жүйке ауруы немесе ақыл есінің кемдігі оның әрекет қабілеттілігі жоқ деп тануға негіз болады. Сонымен қатар, ол тек сот арқылы ғана әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылады. Ал сотқа жолдануға АІЖҚ 255 — 559 баптарына сәйкес оның жанұя мүшелері, прокурор, қамқоршылық және қорғаушылық мекемесі, психиатриялық емдеу мекемесі құқылы. Сотта бұл істер қаралуы үшін соттың сұратуы бойынша сот психиатриялық сараптама өткізіп, азаматтың психикалық жағдайы туралы қорытынды алу міндетті болып табылады. Бұл әрекеттердің барлығы азаматтардың жеке құқықтары мен мүдделеріне, оның құқықтық статусына нұқсан келтірмеудің кепілі болады. Азаматтарды әрекет қабілеттілігі жоқ деп тану оған қамқоршылық белгілеудің негізі болады. Әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған азаматтардың атынан мәмілелерді оның қамқоршысы жасайды. Ал әрекет қабілеттілігі жоқ азаматтардың мүддесіне едәуір үлкен дәрежеде қатысты болатын мәмілелер жасау үшін қамқорлық және қорғаншылық мекемелерінің келісімі қажет. Әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған тұлғаның жасаған мәмілелері жарамсыз болады.

Әрекет қабілеттілігі жоқ азамат денсаулығының жақсаруына байланысты өз әрекеттеріне есеп беретін және басқара алатын жағдайда сот оны әрекет қабілетті деп таниды. Азамат әрекет қабілетті деп танылғаннан кейін одан қамқоршылық алынып тасталынады.

3.2. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың конституциялық негіздері

Қазақстан Республикасы президенттік басқару формасындағы демократиялық зайырлы, құқықтық, әлеуметтік және бірыңғай мемлекет. Адам, оның құқығы мен бостандығы ең жоғары құндылық болып табылады. Адамның негізгі құқығы мен бостандығы әрбірімізге туылғаннан бастап тиесілі болып, заңның маңызын, мағынасын және қолдану аясын, заң шығарушы және атқарушы үкіметтің іс-әрекетін анықтайды.

Қазақстан Республикасында адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға мемлекет кепілдік береді. Әркімнің оны құқықтық субъективтік деп мойындатуға және өз құқығы мен бостандығын заңға қайшы келмейтін тәсілдермен оның ішінде қажетті қауіпсіздікпен де қорғауына құқығы бар. Егер мемлекеттік органдардың, өнеркәсіп немесе лауазымды тұлғалардың әрекеттерінен өзінің құқығы мен бостандығы бұзылды деп есптесе, әрбір азамат сотқа арыздана алады. Мемлекеттік қызметкерлердің жауапкершілігі оның адам құқығы мен бостандығын мойындау, сақтау және қорғау міндеттемелерімен байланысты арта түседі. Сотқа шағымдану мүмкіндігі бар мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне төмендегілер жатады:

Нәтижесінде азаматтың құқығы мен бостандығы бұзылған шешімді қабылдау негізіндегі әріптестік және жеке бастық әрекеттер;
Азаматтың оның құқығы мен бостандықтарын жүзеге асыруына кедергілер құрылған. Заңнамаларға сәйкес соттар азаматтардың құқығы мен бостандығын бұзатын кез-келген әрекетке түскен шағымдарды қарастырады.

Азамат өзінің құқығы мен бостандығын бұзатын әрекетке тікелей сотқа немесе бағынушылық тәртібімен жоғары тұрған мемлекеттік органға шағымдануға құқылы.

Шағымды құқығы бұзылған адам немесе оның өкілі беруге болады. Шағым азаматтың қалауына қарай өзінің тұрғылықты жеріндегі сотқа немесе лауазымды адамның мекен-жайы бойынша беріледі.

Сот шағымды қарауға қабылдап және азаматтың өтініші бойынша шағым берілген әрекетті қарауды тоқтата алады.

Сотқа шағымданудың мерзімдері белгіленген: өзінің құқығының бұзылғандығы жайлы азаматқа белгілі болған күнен бастап үш ай; және азаматтан жазбаша хабарлама алған күнен бастап бір ай;

Шағым берудің аса маңызды себеппен өткізіліп алынған мерзімі сотпен қайта орнына келтірілуі мүмкін. азаматтың мемлекеттік органдардың әрекеттеріне шағымы, сотпен азаматтық сот ісін жүргізу бойынша қаралады.

Шағымды қарау нәтижесі бойынша сот шешім шығарады. Заңды күшке ие болған сот шешімі барлығы үшін міндетті. Сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін он күн ішінде азаматқа жіберілуі тиіс.

Бұған қоса азаматтық құқықтарды өзін-өзі қорғауға да жол беріледі. Қорғау тәсілдері заң бұзушыллыққа шамалас болып, оның алдын алуға қажетті әрекеттердің шегінен тыс шықпауы керек.

Азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдерінің басқа да төмендегідей жолдармен жүзеге асыратын түрлері бар:

Азамат және адам құқығын мойындау:
Құқық бұзылғанға дейінгі жағдайға әкелу және құқық бұзушылық әрекеттерінің алдын-алу;
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының немесе мемлекеттік органдардың актілерін жарамсыз деп табу;
Моральдық зиянның төлемдері мен шығындарының орнын толтыру;

Сонымен қатар, қорғау Қазақстан Республикасының заңдары мен конституциясында алдын-ала қаралған басқа да тәсілдермен жүргізілуі мүмкін.

Қорытынды

Салық жүйесін мемлекетпен және тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылдаған Қазақстан Респуликасындағы “салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ: бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі т.б.

Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеп тұңғыш тарихи құжат болып есептеледі. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітіледі.

Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында:

13 — жалпы мемлекеттік салықтар;

11 — міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;

18 — жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Салықтар негізін пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б. салықтар құрады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше. Дегенмен өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан Республикасының алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.

Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері де бар. Басты себеп, ол біз салық жүйесін құрғанда елімізде жиынтықталған ғылыми немесе практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Еліміздің алғаш қабылданған салық жүйесінде біз жоғарыда айтып кеткен дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады. Сондықтан, бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастарының талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады, сондықтан 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының салық кодексі қабылданды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Баргинский М.И. “Договор страхованиян Статут-2007 г.”
Шахов В.В. “Страхование” Москва, ЮНИТИ, 2005 г.
Худяков А.И. “Страховое право Республики Казахстан” А., Жеті-Жарғы 2006 г.
Фогельсон Ю.Б. Комментарий к страховому законодательству М., Юрист 1999 ж.
Гражданское право. Под. Ред. А.П.Сергеева, Ю.К. Толстого, часть 1-2 М., 2005 г.
Жайлин Г.А. “Гражданское право Республики Казасхтан” Часть особенная том 1. “Данкер” А., 2001г.
Алекринский А.Л. Правовое регулирование страховой деятельности в Росии. М.: Ассоция “Гуманитарное занание” 1994 г.
Алекринский А.Л., Архенгельская Т.А., Асабина С.Н. Аудит страховых компаний М.: Финстатинформ, 1995 г.
Александров А.А. Страхование. М.: ПРИОР, 1998
Алтынникова И. Формирование страховых резервов. М.: Агентство финансового маркетинга, 1995 г.
Жуйриков К. Страхование: одна из платформ казахстанского “Барса” Алматы, РПГ Біз-Мы, 1998
Журавлев Ю.М., Секерж И.Г. Сттрахование и перестрахование. М.: АНКИЛ, 1993
Качаловская Э.Т., Левант Н.А. Справочное пособие по личному страхованию. М.: ЮКИС, 1993
Лер О.Э: Страховой рынок Казахстана. Алматы, Қаржы-қаражат, 1996
Сагындыкова А.Н. Правовые основы медисинского страхования в РК. Алматы, Білім, 1996
Азаматтық құқық М.К.Сүлейменов, Ю.Т.Бесин Алматы Қазтану 2004 ж.
Төлеуғалиев Ғ. ҚР азаматтық құқығы А.Жеті жарғы 2001 ж.
Закон РК «О налогах и других обязательных в бюджет» Алматы 2000г Юрист
Закон РК «О налогах и других обязательных в бюджет» Алматы 2001г Юрист
Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» Алматы Жеті жарғы 2005 ж Жалпы және ерекше бөлімдері.
Қазақстан Республикасының патент заңы Алматы Жеті жарғы 1999ж.
Салық кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы» Алматы 2004ж Юрист

Нормативтік-құқықтық актілері

Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. (2005 ж. Алматы)
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі, Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 жылғы. (2006 ж. Алматы)

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі еркеше бөлім 1999 жыл. (2005 ж. Аламаты)

Қазақстан Республикасының “ҚР Ұлттық Банкі туралы” Заңы, 18 желтоқсан 2000 ж.

Қазақстан Республикасының “ҚР Ұлттық Банкі туралы” 30 наурыз 1995 жылғы Заңы.

Қазақстан Республикасының “Банктер және банктің қызметі туралы” 31 тамыз 1995 жылғы Заңы (Алматы 2005 ж.)

Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2000-2002 ж.ж. “Сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы” 27.11.2000 ж.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің “ҚР сақтандыру қызметін лицензиялау туралы” 19.04.1996 жылғы Қаулысы.

ҚР ҰБ Басқармасының Сақтандыру ұйымдарының басшы қызметкерлеріне тағайындалуға жататын кандидатураларға келісім беру тәртібі және өкілетті мемлекеттік органның квалификациялық комиссиясының өкілеттігі туралы 08.2002 жылғы Қаулысы.

[1] Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл

Офис Wildberries в Москве подвергся вооружённому нападению

Россия ударила по Сумам. Город остался без…

Два студента из Индии найдены мертвыми в…

Русский мужчина обратился к Юлии Навальной и…

Путин обращался к шаманам за благословением на…

В Алматы автобус упал с моста

Трамп не пойдет на второй раунд дебатов…

США выделят Украине пакет помощи более чем…

Трамп готов решить украинский кризис до своей…

Эрдоган призвал мусульман объединиться против Израиля

Дипломдық жұмыс. Салық қатынастарында азаматтардың құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері

Мазмұны

Кіріспе

Арестованы 11 подозреваемых по делу о секс-рабстве школьницы в Кызылорде

В Актобе 92-летняя мать-героиня из Актобе подала в суд на своих 9 детей

Народный штаб за АЭС встретился с нефтяниками Атырау

В Алматинской области кондуктор выпала из автобуса на полном ходу и погибла

В России готовят новые учебники казахского языка и литературы

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты