Дипломдық жұмыс. Салык жүйесіндегі алымдар, төлемдер баждардың маңызы

МАЗМҰНЫ 

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………….3

 

1 САЛЫҚТЫҢ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ  МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ……………….5

1.1 Салықтың экономикалық мәні мен негіздері туралы түсінік…………………5

1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы……………………………………………………………………………………………. ..13

 

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕНЕТІН БАЖДАР, ТӨЛЕМДЕР МЕН АЛЫМДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ……………………..29

2.1 Мемлекеттік баж……………………………………………………………………………….. 29

2.2 Жергілікті әкімшілік аумақтың бюджетіне түсетін алымдар мен төлемдер…………………………………………………………………………………………..32

2.3 Алматы  облысы бойынша міндетті баждар, төлемдер мен алымдардың түсімдерін талдау (Алматы облысы салық комитетінің мәліметтері негізінде)………………………………………………………………………………………….42

 

3 НАРЫҚ ЗАМАНЫНДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ БАҒДАРЛЫ МАҚСАТЫ…………………………………………………..56

3.1  Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы………….. 56

3.2 Шет мемлекеттердің салық салу жүйесі……………………………………………….61

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………………….70

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………….73

 

 

КІРІСПЕ

 

Мемлекеттің тұрақты экономикасын құруда салықтар маңызды орын  алады. Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғын, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі. Салық мәселесі мен салық салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Салық – нарықтық қатынастардың бір бөлігі, оның қызмет етуі елдегі экономикалық реформалардың нәтижелілігімен тығыз байланысты.  Салық мәселесімен Алданыш Нұрымов, Ермекбаева, Мамыров, Ілиясов, Шеденов, Құлпыбаев сияқты белгілі ғалымдар айналысады.

Бүгінгі күні еліміздің салық жүйесі біршама өзгерістерге ұшырап, дамып және нығайып келеді. Мысалы, 2006 жылғы Елбасының Жолдауына зерделей үңілгенде мұндағы әр тұжырым мұқият зерттеулермен, сараптаулармен, нақты болжаулармен  түйінделгенін ұғынамыз.

Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі болып табылады. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір  көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет меншігі мен заемдарынан түсетін табыстан ерекшеленеді.

Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып табылады.

Дипломдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, ол үшін салықтың мәнін, мазмұнын, атқаратын қызметін, шет елдік салық салу тәжірибесін, салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру, қорытынды жасау болып табылады.

Өзектілігі – салық саясатының негізгі мәселелерінің бірі салықтық төлемдер мен алымдар болып табылады.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Алматы облысының салық комитетінің мәліметтерінен. Зерттеу заты – салық салу ерекшеліктері мен мәселелері.

Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының салық жүйесіне толық сипаттама берілген. Қазіргі кездегі салықтардың мәнін, маңызын, нарықтық экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және жетілдіру жолдарын қарастырдық.

Салық салудың негізгі мақсаты – мемлекет қазынасын толтыру, еліміздің экономикасын дамыту, әлеуметтік жағдайды жақсарту және кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке тарту болып табылады.

Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде – жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.

Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттерден тұрады.

Бірінші бөлімде  салықтың экономикалық мәні және негіздері туралы толық мәлімет берілген.

Екінші бөлімінде Қазақстан Республикасы, Алмати облысы бойынша міндетті баждар, төлемдер мен алымдардың бюджетке түскен салық түсімдерінің 2003-2005 жылдар аралығындағы көрсеткіштеріне экономикалық талдау жасалған.

Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы мен шет мемлекеттердің салық жүйесі талданды. Сонымен, мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 САЛЫҚТЫҢ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ  МӘНІ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1 Салықтың экономикалық мәні мен негіздері туралы түсінік

 

Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны өте зор. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі. Бүгінгі күнде салықтар  әлеуметтік сферада және экономикалық реттеуде негізгі инструмент ретінде көрініс табады, өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.

Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер болып табылады.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олар – дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының  өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді. [1, 46]

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің  басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірісерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның  экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен  және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.

Қазақстан Республикасы Конститутциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген  салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, — деп жазылған.

Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалылығын) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:

• пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
• „қайыр көрсету” (төлем қабілеттілігі) қағидаты.

Салық мәселесі мен салық  салудың тамыры ғасырларға тереңдеп кеткен. Ал, оларға ғылыми көзқарас ХҮІІ-ХІХ ғасырларда пайда болды. Оған дәлелді теориялық экономия классикалық мектебі ағылшын өкілдері еңбегінен табамыз: В.Петти (1623-1687ж.ж.) „Салық пен жиынтық трактаты” – (1662ж), Д.Рикардо „Салық салу және саяси экономияның басталуы” – (1817ж.), А.Смит  „Халықтар байлығының себептері ме табиғатын зерттеу” – (1776ж.) А.Смит салық салудың төрт принциптерін айқындаған. Оның осы принциптері дамыған елдерде салық салудың негізін құрайды.  [2, 158]

1. Өзіне бекем мемлекет мүмкіндігіне қарай, қабілеті мен күшіне сай үкіметті ұстауға қатысады. Мемлекеттің қорғауымен қамқорлығын пйдалана отырып, қаржыландыру үкіметтің табысына сай жүзеге асады.

Бұл ережені сақтау немесе сақтамау салық салудың тереңдігіне немесе тепе-теңдігіне ұрындырады.  

2. Жеке тұлға төлейтін салық міндетті түрде айқын болуы керек. Салықтық төлеу мерзімі, төлем тәсілі, сомасы — барлығы дәрлік төлем төлеуші үшін анық әрі ашық болуы қажет және кез келген адамға да солай.
3. Әрбір алынатын салық белгілі уақытта немесе белгілі тәсілмен төлеуші үшін ыңғайлы кезде барлығын төлейді.
4. Әрбір салық ой елегінен өткізіліп, толғағына толық жеткізілгені дұрыс. Оның мемлекет қазынасына құйылуы, халық қалтасынан алғаны және ұстағаны мүмкіндігінше аздау болғаны жөн. Қазынаға құйылғаннан гөрі, салықты халық қатынасынан алу мен ұстаудың көп болуы да әбден мүмкін. Себебі, оны жинау шенедіктердің көп болуын талап етсе, оларға төленетін айлық сомасы салықтың мол мөлшері арқылы жүзеге асады.

А.Смит тікелей, жанбасы, жанама салықтар жүйесін және оларды қолданудың әлеуметтік – экономикалық  салдарын барынша талдады.

Салық дегеніміз не? Экономикалық мазмұн тұрғысынан салық дегеніміз тұрғындар, кәсіпорын (фирма) мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесін айтамыз. Салық салудың мақсаты кәсіпорын, тұрғындар қаржыларын қоғамдық қажеттілікке (өндірістік және әлеуметтік) тарту болмақ.

Салық салудың мынадай принциптері бар:

— салық бар игіліктерге пропорционалды түрде қоғам мүддесіне сай алынады;

— салық табыс мөлшері мен әлауқаттылық деңгейіне тәуелді болады.

Сонымен, салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.

Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.

Салықтардың экономикалық мәні мынада:

• біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының  қалыптасуындағы қаржылық  қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
• екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.

Салықтар  мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса  оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын  жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.

Салықтар – мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері, экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы,  Ф.Аквиннский „Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны” ретінде анықтаса, салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит „Салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған. [3, 136]

„Салық” ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем ретінде қарастырылады.

Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін  салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.  [4, 169]

Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен тұрады. Салық салу элементтері мыналар: субъект, объект , салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары. Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:

Салық төлеуші (субъект) —  салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға. Қазақстан Республикасының салық төлеушілері:

1) резидент және  резидент емес заңды тұлғалар;

2) Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.

Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға  негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы да басқа көптеген тауарлық – материалдық игіліктер.

Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық  табыс  пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.

Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді. Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.

Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген  салық объектісінің өлшем бірлігі.

Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір  объектісінен төленетін салық сомасы.

Салық жеілдіктері  заңға сәйкес салық төлеушіні бірітіндеп немесе салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан  толық босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту тағы да басқалары жатады. Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізіледі.

Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке төлену уақыты.

Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді. [5, 129]

Қазақстан Республикасында салық жүйесінің де алатын орны зор. Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары  және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:

• 1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;
• 2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды аяқтау;
• 3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру.
• 4-ші кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске қосылды.

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. [6, 122]

Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар іске аса бастады.

Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар  3 топқа бөлінді:

• жалпы мемлекеттік салықтар – 10,
• міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11,
• жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.

Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар құрады.

Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда  біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады.

Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақастан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің 1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында  Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде  Қазақастан Республикасында қолданылатын салықтар  мен  бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер,  атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы Министрлігіне  жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар  бойынша салық комитеттерінен тұрады. [7, 199]

Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және  дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.

Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге асырады. Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік органның бірінші басшысы тағайындалады.

1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы

 

«Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемеңдікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қантардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар еңгізілді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестеңдіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа да міңдетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлыры шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-іңдегі заң күші бар жарлыға Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сыңдағы №440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының зандарымен бұл заңға өзгертулер мен толықтырулар еңгізілді. [9, 7]

Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатыңдығынан салық жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша былайша жіктеледі:

салық салу объектілері бойынша;

салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;  

пайдалану тәртібі бойынша;

объекьінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықтарды салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді. [10, 407]

Тура салықтар — салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінін) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар — бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы — жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

Жанама салықтар — баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.

Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүлделерін білдіреді, Оларды саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы жөне тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.

Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.

Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарау орталық (жалпы мемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.

Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы) болып бөлінеді.

Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржылаңдыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.

Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар — бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: қадастрлық, салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.

Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады. [11, 355]

Мағлумдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, кажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдаманын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-інші наурызына дейін береді.

Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:

төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;

тұрғын үй салу мен осыңдай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға біржолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріңе сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;

Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.

Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіленген мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға хұқымы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу мерзімін өзгертпейді.

Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).

Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент — арнаулы салық режімін қолдану қуқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат.

Салық есебінің екі әдісі қолданылады:

• кассалық
• есептеу әдісі

Қассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады

Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, сауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі — салық төлемдері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрыңдырады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын қамтиды.

Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі мыналарды қамтиды:

1. Салықтар:
2. Корпорациялық табыс салығы.
3. Жеке табыс салығы.
4. Қосылған құнға салынатын садық.
5. Акциздер.
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
7. Әлеуметтік салық.
8. Жер салығы.
9. Көлік құралдарына салынатын салық.
10. Мүлікке салынатын салық.
11. Алымдар:
12. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
13. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
14. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
15. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
16. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
17. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
18. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
19. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.
20. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.
21. Аукциондардан алынатын алым.
22. Елтаңбалық алым.

12.Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.

13.Телевизия жене радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.

3. Төлемақылар:
4. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Қоршаған ортаны дастағаны үшін төлемақы.
7. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
10. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
11. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
12. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
13. Мемлекеттік баж.
14. Кеден төлемдері:
15. Кеден бажы.
16. Кеден алымдары.
17. Төлемақы.
18. Алымдар.

Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасы «Бюджет жүйесі туралы» Заң мен тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі. [12, 136]

Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының — Қаржы министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардан аудаңдардың салық комитеттерін қамтиды. Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міңдетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетакы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеуішлердің салықтық міндеттемедерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асырады.

«Салық» және «салық салу» ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші жағдайда — бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде — экономикалық-құқыктық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу және алу) процесі.

Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен Салық кодексіне сәйкес жасалған түзетулерді ескере отырып, заңнамалы турде белгіленген шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жылдық жиынтық табыс салық заңнамасына сәйкес түзетілуге тиіс. [13, 26]

Салық кодексіне сәйкес жылдық жиынтық табысқа мына төмендегілерді қоса, салық телеушінің табыстарының барлық түрлері қамтылады:

1) тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өткізуден түсетін табыс,

2) үймереттерді, ғимараттарды, құрылыстарды, сондай-ақ аммортизациялауға жатпайтын активтерді өткізу кезіндегі құн өсімінен түсетін табыс;

3) міндеттемелерді есептен шығарудан түсетін табыстар;

4) күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар;

5) мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;

6) Қазақстан Республикасының заңнамасымен провизиялар жасауға рұқсат етілген банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар жасаған провизиялардың мөлшерін азайтудан түсетін табыстар;

7) борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар;

8) кәсіпкерлік қызметті шектеуге немесе тоқтатуға келісім үшін алынған табыстар;

9) шығып қалған тіркелген активтер құнының ішкі тотың құн балансынан асып түсуінен алынатын табыстар;

10) кең орындарын игеру зардаптарын жою жөніндегі нақты шығыстар сомасын кең орындарын игеру зардаптарын жою қорына аударылған соманың асып түсуінен алынатын табыстар;

11) ортақ үлестік меншіктен түсетін табысты бөлу кезінде алынатын табыстар;

12)  бұрын негізсіз ұсталып, бюджеттен қайтарылған айыппұлдардан басқа, борышкерге салынған немесе ол мойындаған айыппұлдар, өсімпұлдар және санкциялардың басқа да түрлері, егер сомалар бұрын шегеріп тасталмаған болса;

13) бұрын жүргізілген шегерімдер бойынша алынған өтемақылар;

14) өтеусіз алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер;

15) дивидеңдтер;

16) сыйақылар;

17) бағамдық оң айырма;

18)  ұтыстар;

19)  роялти;

20)  әлеуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың шығыстардан артығы.

Алынған жиындық жылдық табыс түзетілуі, яғни салық төлеушінің бұл табысынан мыналар алып тастауы тиіс:

1) Қазақстан Республикасындағы төлем көзінен бұрын салық салынған, Қазақстан Республикасының резидент-занды тұлғасынан алынған дивидендтер; [14, 18]

2) эмитент өз акцияларын орналастыру кезінде алған олардың құнының  номиналдық құнынан асып кетуі және өз акцияларын өткізу кезіндегі құн өсімі;

3) қор биржасының «А» және «В» ресми тізімдерінде тұрган акциялар мен облигацияларды өттазу кезіндегі құн өсімінен алынған табыс;

4) мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалтан операциялардан түскен табыстар;

5) табиғи және техногендік сипаттау төтенше жағдайлар туындаған ретте ізгілік көмек түрінде алынған және мақсатты түрде пайдалынған мүліктің құны;

6) мемлекеттік кәсіпорынның Үкімет шешімі негізінде мемлекеттік органнан немесе мемлекеттік кәсіпорыннан өтеусіз негізде алған негізгі құралжабдықтардың құны;

7) зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамаға сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына жіберілген инвестициялық табыстар. [5, 129]

Негізгі өңдіріс құралы жер болып табылатын салық телеушінің салық салынатын табысына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Төлем көзінен салық салынатын табыстар — дивидендтер, депозиттер бойынша сыйақы, ұтыстар, заңды тұлғаларға төленетін сыйақы, эмитент борыштық бағалы қағаздар бойынша шығару шарттарына сәйкес төлейтін купон түріндегі сыйақы 15 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салуға жатады.

Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге байланысты емес көздерден алатын табыстарының төлем көзіне мынандай мөлшерлемелер бойынша салық салынуға тиіс:

1) дивидендтер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар — 15%;

2) тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйлықақылары —10%;

3) тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйлықақылары — 5%;

4) халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен табыстар — 5%;

5) жоғарыда 1)-4) тармақшаларда көрсетілген табыстарды қоспағанда, бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынатын табыстары — 20%.

Корпорациялық табыс салығына қосымша, бейрезңдент-заңды тұлғаның Қазақстан Республикасыңда тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырған қызметінен алынған таза табысына 15 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады. Таза табыс деп есептелген корпорациялық таза табыс салығының сомасы алып тасталған салық салынатын табысты айтады.

Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып жатқан орны бойынша жүзеге асырады және бұл салық бойынша аванстық төлемдерді бюджетке салық кезеңі ішінде белгілі мөлшерде ағымдағы айдың 20-сынан кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.

Салық кезеңі ішінде еңгізілген аванстық төлемдердің сомасы салық кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы женіндегі мағлұмдама бойынша есептеп шығарылған оны төлеу есебіне жатқызылады.

Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішіңде жүзеге асырады. Салық кодексінде көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері белгіленген.

Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын заттай нысанда алған табысына оның заттай нысандағы еңбекақысы, қызметкер алған тауарлар, қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жұмыстар, қызметкерге өтеусіз негізде көрсетілген қызметтер, қызметкердің үшінші тұлғадан алған тауарлар (жұмыстар, қызметтер көрсету) құнын жұмыс берушінің төлеуі, қызметкердің материалдық пайда түріндегі түрлі табыстары кіреді.

Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салық төлеушілердің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір жылдан аз уақыт меншік құқығыңда болған жылжымайтын мүлікті, бағалы қағаздарды, соңдай-ақ заңды тұлғадағы қатысу үлесін, қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалынған зергерлік бұйымдарды және құрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да заттарды, соңдай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезіңдегі олардың құнының өсімі, мүлікті жалға беруден алынған табыс және т.б. жатады.

Тұрақты мекемемен байланысы жоқ бейрезиденттер салықты төлем көзінен шегерімсіз 5 пайыздан 30 пайызға дейінгі мөлшерлемелер бойынша төлейді (табыстың түрлеріне қарай); қызметі тұрақты мекеме құруға соқтыратын бейрезиденттер салықты төлем көзінен салық салынбайтын, шегерімдер сомасына азайтылған табыстардан резиденттерге арналған мөлшерлемелер бойынша төлейді.

 Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қайнауын  пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем (орман табысы) және басқалары жатады.

Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметте пайдаланылатын материалды, шикізатты, минералды ресурстарды алу, тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады. [15, 410]

Техногеңдік минералды құралымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса, Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып табылады.

Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері мыналарды қамтиды:

1. Үстеме пайдаға салынатын салық;
2. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері:

 1) бонустар;

а) қол қойылатын;

ә) коммерциялық табу;

• роялти;

З) өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.

Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келісімшартта белгіленген мөлшерлерде және төртіппен ақшалай нысанда төленеді.

Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін төлейді: қол қойылатын бонус және коммерциялық табу бонусы. Жасалатын келісімшарттың техникалық-экономикалық есептеріне сәйкес бонустардың бір немесе екі түрі де белгіленуі мүмкін.

Жер қойнауын паңдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы — салыстырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметінен алынған немесе рыноктің салыстырмалы жағдайындағы шығарылған өнімді сатудан алынған қосымша пайда үшін төленетін төлем сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып табылады. Сонымен бірге үстеме пайдаға салынатын салықтың мөлшерлемелері салық кезеңіндегі таза кіріске пайыздармен баспалдақты үдеме бойынша 4 пайыздан 30 пайызға дейін белгіленген (30 пайыздан жоғары норма кезінде). Үстеме пайдаға салынатын салық салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен кешіктірілмей төленеді.

Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының улесі тараптардың келісімімен анықталады, бұл келісімге сәйкес жер қойнауын пайдаланушыға ақылы негізде келісімшарт аумағында пайдалы қазбаларды өндіруге құқық беріледі. Өнімді бөлу бойынша үлес ақшалай немесе заттай нысандарда төленуі мүмкін. Өнімді бөлу бойынша үлес корпорациялық табыс салығын есептеу үшін жиынтық жылдық табысты анықтаған кезде шегеріледі. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасы үлесінің есебін жер қойнауын пайдаланушы тіркелген жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-ынан кешіктірмей табыс етеді.

Әлеуметтік салық — мемлекетте алынатын салықтардың бірі.

Ол 1999 жылдан бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударыңдарының орнына еңгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28% мөлшерінде белгіленді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылды.

Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетте 17% алады.

Қазақстан Республикасының резидент-заңды тұлғалары шетелдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтік салық төлеушілер болып табылады. [16, 89]

Жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысаңдағы кез келген табыстар нысаныңдағы оның қызметкерлерге төлейтін шығыстары резидент-заңды тұлғалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері үшін әлеуметтік салық салу объектісі, ал жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар үшін олардың өздерін қоса алғаңда, қызметкерлер саны бұл салық салудың объектісі болып табылады.

Әлеуметтік салықтық мөлшерлемесі — 21%. Салықтың жұмыс істеген уақытысында оның мөлшерлемелері өзгеріп отырады, сондай-ақ әр түрлі төлеушілер үшін 26 пайыздан 6,5 пайызға дейін сараланады.

Резидент-заңды тұлғалар, соңдай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер шетелдік әкімшілік-басқарушы, инженер-техник қызметкер мамандар үшін 11% мөлшерлеме бойынша әлеуметтік салық төлейді.

Жеке кәсіпкерлер, арнаулы салық режімін қолданатыңдарды қоспағанда, жеке нотариустар, адвокаттар өзі үшін үш айлық есептік көрсеткіш және әрбір қызметкер үшін екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, ал тірек-қимыл мүшесі бұзылған, есту, сөйлеу, көру қабілетінен айрылған мүгедектер жұмыс істейтін мамаңдандырылған ұйымдар 6,5% мөлшерлеме бойынша әлеуметтік салық төлейді. Арнаулы салық режімдерін қолданатын жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар үшін әлеуметтік салық мөлшерлемелері белгіленген. [17, 13]

Әлеуметтік салықты төлеу салық талеушінің тіркеу есебіне алынған жері бойынша есепті айдан кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей жүргізіледі.

Патент және оңайлатылған мағлұмдама негізінде арнаулы салық режимерін қолданатын шағын бизнес субъектілері — заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер әлеуметтік салықты төлеуді салық салудың осы тәртібімен қарастырылған басқа салықтармен жиынтық сома түріңде жүргізеді.

Меншікке салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайында мемлекет иелігінен алу үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік қатынастарыңдағы нақтылық өзгерістермен байланысты едәуір орын алады. Меншікке салынатын салықтарға жер салығы, мүлікке салынатын салық, көлік құралдарына салынатын салық жатады. Меншікке салынатын салықтар негізінен жергілікті бюджеттерге есептеледі.

Салықтардың мөлшерлемелері меншіктің табыстылығы бойынша емес, сыртқы нысандар — меншіктің мөлшерлері бойынша белгіленетіндіктен фискалдық мақсаттан басқа бұл салықтардың меншікті пайдаланудың тиімділігін көтермелеу мақсаты бар.

Меншікке салынатын салықтар қоғам алдындағы салықтық жауаптылықты біркелкі етіп бөлуге мүмкіндік береді. Мұның әсіресе жер салығына, мүлікке салынатын салыққа қатысы бар. Жер салығы 1992 жылы еңгізілді. Жерге салынатын салықты еңгізу мынандай мақсаттарды көздейді: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер салығын төлеу барлық жер иелері, жер пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер мен жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды қоспағанда) міндетті болады.

Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың нысаналы арналымы мен тиістілігіне қарай мынадай санаттарға бөлінеді: ауыл шаруашылығы максатындағы жерлер; енді мекендер жерлері; өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер; ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер; орман қорының және су қорының жерлері; босалқы қорлар жерлері. Жердің белгілі бір немесе өзге санаттарға жататындығы жер заңнамасымен белгіленеді.

Мүлікке салынатын салық тура нақтылы салыққа жатады, оның мөлшері мүліктін табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады. Салық мүлік иелеріне оны тиімді иеленуге түрткі болады.

Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық, жүргізу немесе оралымды басқару құкығында салық объектісі бар занды тұлғалар мен меншік құкығыңда салық салу объектісі бар жеке кәсіпкерлер занды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің мүліктеріне салынатын салықты төлеушілер болып табылады. Заңды тұлғаның шешімі бойынша оның құрлымдық бөлімшелері салық төлеушілер ретінде қарастырылады.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (соның ішінде тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес активтер салық салу объектісі болып табылады. [18, 27]

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕНЕТІН БАЖДАР, ТӨЛЕМДЕР МЕН АЛЫМДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

 

2.1 Мемлекеттік баж

 

Қазақстан Республикасына тауар енгізудің тауарлы құрлымын реттеу;

Қазақстан Республикасына тауарлар валюталық табыстар мен шығындарды кіргізу және оны шығаруды оңтайлы қатысын ұстау;

Қазақстан Республикасында тауарлар өндірісі мен тұтыну құрлымында озық өзгерістер жасауға, жағдайлар жасау;

Қазақстан Республикасының әлемдік экономикаға тиімді шоғырлануына жағдай жасау және мемлекет қазынасына табыс әкелу болып табылады.

Кеден жүйесіндегі салықтар және төлемдердің түрлері.

Кедендік төлемдер және салықтар Қазақстан Республикасының кеден кодексінде кең көлемде және толық мағынада қарастырылған.

Заң мынадай кеден төлемдерін (баж, алым, алдын-ала үшін төлем ақы қарастырады; кеден бажы, арнайы баж, демпинге қарсы баж, өтемдік баж, кеден органдарының лицензия бергені үшін алынатын алым, кедендік рәсімдеу бойынша маманның біліктілік атестатын бергені алынатын алым, кедендік рәсімдеу алынатын алымы, тауарларды сақтау үшін алынатын кедендік алымы, тауарларды кедендік алып жүру шығарып салу) үшін алынатын кедендік алымы, кеден брокері ретінде қызметті жүзеге асырғаны үшін алынады. Кеден баж салығы — Қазақстан Республикасының Кеден органдарымен жиналатын Қазақстан Республикасының территориясында тауарды әкелу немесе территориядан шығарылғандағы міндетті үлес. [19, 68]

Кедендік баж төлемдер ставкаларының мынандай түрлері Қазақстан Республикасында қолданылады.

• салық салынатын тауарлардың кедендік құнына пайызбен есептелетін-адвалорлық;
• салық салынатын тауарлардың бірлігі үшін белгіленген мөлшерде есептелетін-ерекшелікті;
• кедендік төлемдер ставкаларының аталған екі түрін де ұштастыратын-құрамдас болып бөлінеді.

Арнайы баж салығы — Қазақстан Республикасына әкелінетін тауарларды қорғау мақсатында салынады яғни отандық өндірушілерге шығын келтіретін немесе тікелей бәсекелесетін тауарларға салынатын салық заңсыз бәсекелестік кезінде шегеру шарасы ретінде қолданылады. Арнайы баж салығы әрбір жеке жағдайда бөлек есептеледі.

Антидемпигті баж салығын теңестіру қызмет ретінде және Қазақстан Республикасының кедендік территориясына шығару елдегі көрсетілген құнына өте төмен бағамен енгізілгенде немесе осындай тауарларды отандық өндірушілерге  материалдық зиян әкелетін болғанда қолданылады.

Антидемпигті баж салығының мөлшернемесі экспорт жасалыну кездерінде тауардың экспортер елдегі бәсекелестік көтерме бағасы мен Қазақстан Республикасының территориясына енгізу бағасы арасындағы айырмадан артпауы керек.  [7, 199]

Өтемақылық баж салығы-Қазақстан Республикасының кеден шекарасына, өндірісінде немесе әкелінуіне жәрдемақы қолданылған тауарларға қолданылады (егер ол отандық өндірушілерге зиян келтіретін болса).

Өтемақылық баж салығының мөлшері анықталған жәрдемақы мөлшерінен арта алмайды.

Баж салықтарының ерекше түрін қолданудың шарасы. Баж салықтарының ерекше түрін қолдану алдында Қазақстан Республикасының кеден тарифтік кеңесімен жүргізілетін тергеу болады. Тергеу барысында шешімдер сандық анықталатын мәліметтерге негізделеді. Әрбір жағдай үшін жеке мөлшермен қолданылады.

Қазақстан Республикасының кеден териториясына әкелінетін және шығарылатын тауар Қазақстан Республикасының резиденттердің кедендік құны Қазақстан Республикасының үкіметімен «Кеден тарифтері және баж туралы заңға сәйкес негізде анықталады». 

Қазақстан Республикасының кеден территориясында әкелінетін және шығарылатын тауарлардың Қазақстан Республикасының кедендік құны Қазақстан Республикасының Үкіметімен «Кеден тарифтері және баж туралы заңға сәйкес негізде анықталады».

Тауар Қазақстан Республикасының шекарасынан өткен кезде кедендік құнды декларант кеден органына мәлімдейді.

Кедендік құн тәртібі және жағдайлары, декларация формасы мемлекеттік кеден комитетімен заңға сәйкес анықталады. Кедендік құнның дұрыс анықталғандығын тауар кедендік дайындауын жасайтын Қазақстан Республикасының кедендік органымен бақыланады. Декларанттың кедендік кедендік құнды айтқанда және оны анықтауға қатысты мәліметтер шынайы сандық анықталатын және құжатта көрсетілетін болуы керек.

Кедендік баж салығы декларацияны беру күні есептеледі және ұлттық валютамен де, Қазақстан банктермен сатып алынатын шетел валютасында алынады.

Баж салығы Қазақстан Республикасының бюджетіне түседі. Кедендік алымдарға Қазақстан Республикасының кеден шекарасынан тауарлар мен жүк көлік құралдары өткен кездегі кедендік ресімдеу үшін кедендік алымдар алынады.

Кедендік ресімдеу үшін алынатын кедендік алымдар тауарлар мен жүк көлік құралдарын ресімдеген кезде әрбір тауарлардың партиясынан алынады.

Баж салығы — Қазақстан Республикасының Кеден органдарымен жиналатын Қазақстан Республикасының территориясында тауарды әкелу немесе территориядан шығарылғандағы міндетті үлес болып табылады.

Баж салығы Қазақстан Республикасының бюджетіне түседі.

Сонымен қатар елдің экономикасының қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі кедендік төлемдердегі кедендік-тарифтік реттеу жүйесін (баж, кеден құны, экспорт және импорт баждары) және басқа да экономикалық құралдарды қолдану маңызды рөл атқарады.

 

2.2 Жергілікті әкімшілік аумақтың бюджетіне түсетін алымдар мен төлемдер

Қазақстан Республикасының кеден шекарасынан тауарлар мен жүк көлік құралдары өткен кездегі кедендік ресімдеу үшін кедендік алымдар алынады.

Кедендік ресімдеу үшін алынатын кедендік алымдар тауарлар жүк көлік құралдарын өткен кездегі кедендік ресімдеу үшін кедендік алымдар алынады. [8, 305]

Сонымен қатар кедендік ресімдеу кезіндегі алынатын алым, кедендік режим өзгерген кезде алынады жаңадан кедендік режимді таңдағанға дейін.

Кедендік ресімдеу үшін алынатын кедендік алымдар тауарлардың кедендік құнының 0,2 пайызымен есептеледі.

Қазақстан Республикасының ұлттық валютасымен немесе шетел валютасымен алынады.

Кедендік ілесіп алып жүру үшін кедендік алым Кеден органдары тауарларды кедендік ілесіп алып жүру үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген мөлшерде кедендік алым алынады.

Бірнеше көлік құралын кедендік ілесіп алып жүру кезінде кедендік алымның сомасы ілесіп алып жүруге қатысушылардың санына барабар бөлінеді.

Тауарларды сақтау үшін кедендік алым;

Иелері кеден органдары болып табылатын кеден қоймалары мен уақытша сақтау қоймаларында тауарларды сақтау үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген мөлшерде кедендік алымдар алынады.

Кеден төлемдеріне Акциздер және қосымша құн салығы кеден төлемдерінің түрлері болып табылады.

Акциздер Қазақстан Республикасының аумағында импортталатын тауарларға сондай-ақ тізбесі Қазақстан Республикасының салық кодексінің 257 бабына сәйкес мына қызмет түрлеріне акциз салынады.

Мыналар;    

• спирттің барлық түрлері;
• алкаголь өнімі;
• темекі бұйымдары;
• құрамында темекі бар басқа бұйымдар;
• бекіре және қызыл балық уылдырығы;
• алынатын платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар;
• бензин (авиациялық бензинді қоспағанда дизель отыны);
• жеңіл автомобильдер (арнайы мүгедектерге арналған, қолмен басқарылатын автомобильдерден басқа;
• атыз және газ қарулары (мемлекеттік билік органдарының қажеттіліктері үшін алынғандардан басқа);
• газ кондесатын қоса алғанда, ішкі мұнай акцизделетін тауарлар болып табылады.

Салық салу объектілері болып мыналар табылады;

салық салынатын айналым;        

салық салынатын импорт қосылған құн салығын салу объектілері болып табылады.

Төлеушілер болып;

Мемлекеттік мекемелерді қоспағанда Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады.

Тауарлар импорты кезінде қосылған құн салығын төлеушілер;

Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес осы тауарларды Қазақстан Республикасының аумағында импортталатын тұлғалар болып табылады.

Қосымша құн салығының мөлшернемесі 15 пайыз болып табылады.

Нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымдар;

Түсті және қара металдар сынығының экспортын қоспағанда, экспортқа тауарлар өткізу бойынша айналымға нөлдік ставка бойынша салық салынады.

Қазақстан Республикасының кеден заңдарына сәйкес жүзеге асыру Қазақстан Республикасының кеден аумағынан тауарлар алып кету тауарлар экспорты болып табылады. [20, 133]

Тауарлар экспортын растау.

Мыналар;

• экспортталатын тауарларды беруге жасалған шарт (келісім шарт);
• тауарларды шығаруды экспорт режимінде жүзеге асыру кеден органдарының белгісі соғылған, сондай-ақ Қазақстан Республикасының кеден шекарасындағы бекетте орналасқан кеден органдарының белгісі соғылған кедендік жүк декларациясы тауарлар экспортын растайтын құжат болып табылады.

Тауарларды магистральдық құбырлар жүйесі бойынша немесе электр тарату желілері бойынша не толық емес мерзімдік декларациялау рәсімін қолдана отырып экспорт режимінде шығарған жағдайда кедендік ресімдеуді жүргізген кеден органдарының белгісі бар толық кедендік жүк декларациясы экспортты растауы болып қызмет етеді;

• тауардың ілеспе құжаттарының көшірмелері тауарлар экспортын растайтын құжаттар болып табылады.

Тауарларды магистралдық құрбылар жүйесі бойынша немесе электр тарату желілері бойынша экспорт режимінде шығарған жағдайда тауарлардың ілеспе құжаттары көшірмелерінің орнына тауарларды қабылдау-өту актісі табыс етіледі.

• зияткерлік меншік құқығын қорғау саласындағы басшылықты жүзеге асыру уәкілетті органның магнит жеткізгіште тауарлардың және оған авторлық құқықтардың болуы туарлы, сондай-ақ зияткерлік меншік объектісін экспорттаған жағдайда оның құны;

туралы растамасы тауарлар экспортын растайтын құжаттар болып табылады.

Экспорт режиміне сәйкес Қазақстан Республикасының кеден аумағынан әкетілген тауарлардың импорты елінде ресімделген кедендік жүк декларацияның көшірмесі Қазақстан Республикасымен шекаралас ТМД-ның қатысушы мемлекеттерге тауарлар экспортын растайтын құжаттар болып табылады.

Халықаралық шартқа сәйкес Қазақстан Республикасының уәкілетті мемлекеттік органы ТМД-ға қатысушы мемлекеттерге тауарлар экспортын растайтын өзге де тәртіп белгілеуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының кеден аумағынан тыс жерлерге бұдан бұрын кеден аумағынан тыс жерлерді ұқсату режимінде жетілген тауарларды немесе оларды ұқсату өнімдерін одан әрі экспорттау жүзеге асыру экспорты растау құжаттары негізінде жүргізіледі; [21, 173]

• ұқсату режимі экспорт режиміне өзгертілген кедендік жүк декларациясы;
• тауарларды кеден аумағынан тыс ұқсату режимімен ресімделген кедендік жүк декларациясы;
• тауарларды шет мемлекет аумағынан әкелу кезінде оларды кеден аумағында ұқсату (тауарларды кеден бақылаумен ұқсату) режимінен ресімделген, осындай ресімдеуді жүзеге асыратын кеден органы куәландырған кедендік жүк декларацияның көшірмесі;
• тауарларды немесе олардың ұқсатылған өнімдерін өңдеген мемлекеттің аумағынан әкету кезінде экспорт режимінде ресімделген және осындай ресімдеуді жүзеге асыратын кеден органы куәландырған кедендік жүк декларацияның көшірмесі.

Халықаралық тасымалдарға салық салу.

1. Халықаралық тасымалдар бойынша мынадай қызмет көрсетуді іске асыру жөніндегі айналымға;

• Қазақстан Республикасының аумағынан экспортталатын және Қазақстан Республикасының аумағына импортталатын тауарлары, соның ішінде жүктерді тасымалдау;
• Қазақстан Республикасының аумағы бойынша транзит жүктерін тасымалдау;
• Халықаралық қатынаста жолаушылармен жол жүктерін тасымалдауға нөлдік ставкамен салық салынады. [9, 245]

2. Егер тасымалдауда ресімдеу бірыңғай халықаралық тасымалдау құжаттары мен, ал экспортталатын тауарларды магистралдық құбыр желісінің жүйесі бойынша тасымалдау бойынша тасымалдау экспортталатын тауарларда сатып алушыға немесе аталған тауарларды экспорттың кедендік режимінде ресімделген кедендік жүк декларациясын табыс ете отырып, одан әрі жеткізуді асыру басқа тұлғаларға беруді растайтын құжаттармен жүзеге асыру жағдайда, халықаралық тасымалдау деп есептеледі.

Импортталатын тауарларды (поштаны, жол жүкті) тасымалдауды бірнеше көлік ұйымдары жүзеге асыру жағдайда, Қазақстан Республикасының аумағына әкелінген жолаушыларды, тауарлар (поштаны, жол жүкті) көлік ұйымының көлік көлігімен тасымалдауды жүзеге асыру тасымал халықаралық тасымалға жатады.

Тауардың кедендік құны-тауардың Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы өткізілетін кезде кеден төлемдер мен салықтарын есептеудің негізгі спецификалық мөлшерлерімен байланысты бірқатар алып қоюшылықтан тұратын тауарлар көлік құралдарының кедендік құны болып табылады.

Егер тауарлар Қазақстан Республикасының  «Кеден кодексіне» сай келсе, сыртқы түріндегі болымсыз өзгешіліктер оларды бірдей тауарлар ретінде қараудан бас тарту үшін негіз болып табылмайды.

Егер бұл тауарлар:

1)  Қазақстан Республикасының аумағына әкелу үшін сатылса;

2) бағаланатын тауарлармен бір уақытта әкелінсе немесе бағаланатын тауарлар әкелінгенге дейін күнтізбелік тоқсан күннен ерте әкелінбесе;

3) егер  тауарлардың  жобалануын,  оларға жасалатын тәжірбиелік-конструкторлық жұмыстарды, олардың көркемдік безендірілуін, дизайнын, нобайларын және сызбаларын.

Егер тауарлар Қазақстан Республикасының «Кеден кодексіне» сай келсе, сыртқы түріндегі болымсыз өзгешіліктер оларды бірдей тауарлар ретінде қараудан бас тарту үшін негіз болып табылмайды.

Біртектес тауарлармен мәміле бағасы бойынша әдіс.

Бұл әдіс тауарлардың сапасы, белгісі болуы, нарықтағы беделі, шығарған елі, өндіруші сияқты қасиеттерді ескертуді ұйғарады.

Мұнда біртекті тауар деп-сипаттамалары бірдей және ұқсас құрамдас бөліктерден тұратын, тап сондай қызмет атқарып, коммерциялық бір-бірін алмастыратын тауарларды айтамыз.

Құнды шегеру негізіндегі әдіс.

Тауар бағасынан комиссионды сыйлықтарға шығын, пайдаға қосулар және сатудың жалпы шығындары, енгізу баж салықтары сомасы, кәдімгі шығындар (тасымалдау, сақтандыру) шегріледі.

Егер бағаланатын бірдей немесе біртектес тауарлар ен алдымен бастапқы қалпы өзгертілмей сатылатын болса, мұндай жағдайда құнды шегеру негізінде бағалау әдісі бойынша тауардың кедендік құнын айқындау жүргізіледі.

Тауарлардың кедендік құнын айқындау үшін құнды шегеру әдісімен өзара тәуелді болып табылмайтын тұлғаларға бағаланатын тауарлар импотымен бір уақытта ең көп жиынтық мөлшерінде сатылатын тауар бірлігінің бағасы қолданылады.

Құнды қосу негізіндегі әдіс.

Кедендік құнды айқындау үшін оған материалдар мен шығын, жалпы шығын, жеке тауарларды жеткізгені үшін алынатын пайда қосылады.

Құнды қосу негізінде бағалау әдісін пайдаланған кезде тауардың кедендік құнын айқындау үшін негіз ретінде;

бағаланатын тауарды өндіруге байланысты дайындаушы жұмсаған материалдар мен шығындар құнын;    

Қазақстан Республикасына беру үшін экспорт елінде өндірілген, бағаланатын тауарлар мен бірдей кластағы немесе сондай түрдегі тауарларды сату кезінде бағаға қосылатын пайда мен жалпы шығыстар сомасы кіреді.

Резервті әдіс.

Егер тауардың кедендік құны жоғарыда аталған әдістер негізінде анықталуы мүмкін болмаса, әлемдік тәжірбие ескеріліп анықталады.

Бұл әдісті қолданғанда кеден органы декларантқа өзіндегі бағалық мағлұламатты береді.

Тауардың кедендік құнын айқындау және бақылау тәртібі.

1. Қазақстан Республикасының кедендік аумағы арқылы өткізілетін тауарлардың кедендік құнын декларант  Қазақстан Республикасының «Кеден кодексінің» мәлімдейді.

Тауарлардың кедендік құның айқындаудың дұрыстығын бақылауды, кеден органы жүзеге асыру Кедендік бақылауды, жүзеге асыру кезінде таңдалған әдісті қолданудың және мәлімделген кедендік құн құрлымының дұрыстығы айқындалады.

Кедендік құнның декларациясын тексеруді жүзеге асыру кеден органы өз бастамасы, декларанттың тапсырмасы немесе өтініші бойынша аталған декларацияға мәлімделген кедендік құн туралы қандай да бір дерек жазуға өзгерістер. Толықтырулар және түзетулер енгізуге құқылы емес. [10, 40]

Мәлімделген кедендік құнды растау үшін құжаттарды табыс ету:

Кедендік құн жөніндегі мәлімделген мәліметтерді растау үшін декларант мына құжаттарды;

• кедендік құн декларациясын;
• шартты (келісім-шартты) және мәліметтерді тауарлардың кедендік құнын айқындауға әсер етуі мүмкін оған қосымша келісімдерді;
• шот-фактураны (инвойс) немесе шот проформаны (сатып алу-сату мәмілесінен бөлекмәмілелер үшін);
• егер кедендік декларцияны беру күніндегі мәміле бойыншатөлем шарттарына сәйкес ол үшін төлем толық немесе ішінара жүзеге асырылса, тауарлардың құнын растайтын төлем құжаттарын;
• егер беру шарттары бойынша тасымалдау және сақтандыру жөніндегі шығыстарды сатып алушы жүзеге асырылатын болса, көлік және сақтандыру құжаттарын;
• тасымалдағаны үшін шотты немесе көлік шығыстары шот-фактураға енгізілмеген, бірақ сатып алушы шығын шеккен жағдайларда, көлік шығыстары туралы ресми расталған анықтаманы;
• егер декларант бере алса,жіберуші елдің кедендік декларациясының көшірмесін табыс етуге тиіс.

Егер мәлімделген кедендік құнды растау үшін көрсетілген құжаттар жеткіліксіз болған жағдайда, декларант бұл үшін қажетті мына қосымша құжаттарды:

тауарды өткізетін тұлғаның құрылтай құжаттарын;  

мәмілеге қатысы бар үшін тұлғалармен жасалған келісім –шарттарды;

сатушының пайдасына үшінші тұлғаларға жаслған төлем шотын;

бағаланатын тауарлармен мәмілеге қатысты бар комиссиялық, брокерлік қызмет көрсетулер үшін шотты;    

сатып алушының тауар құнын растайтын бухгалтерлік құжаттамасынан көшірмені;

лицензиялық немесе авторлық шарттарды;

қоймалық түбіртектерді;

беруге тапсырыстарды;

дайындаушы фирмалардың каталогтарын, айрықша тізбелерді, баға прейскуранттарын (прайс-парақтарын);

бағаланатын тауарға дайындаушы фирманың калькуляциясын;

кедендік құн декларациясында мәлімделген мәліметтерді растау үшін пайдаланылуы мүмкін өзге де құжаттарды табыс ете алады

Бұл ретте кедендік ресімдеу мақсаты ресімдеу мақсаты үшін аталған құжаттардың түп нұсқасымен бірге олардың декларант куәландырғанкөшірмесі табыс етілуге тиіс.

Тауардың кедендік құнын мәлімдеу шарты

Тауардың кедендік құнын декларант кедендік құн декларациясын толтыра отырып, тауарларды декларациялау кезінде кеден органына мәлімдейді.

Кедендік құн декларациясын толтырудың нысаны мен тәртібін кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті орган белгілейді.

Декларант мәлімдеген кедендік құн және оны айқындауға қатысты ол ұсынған мәліметтер дұрыс,  сан жағынан айқындалған және құжатпен расталған ақпаратқа негізделуге тиіс.

Кедендік құн декларациясы еркін айналыс үшін тауарларды шығару немесе тауарлар экспопртының кедендік режимінде Қазақстан Республиканың кедендік аумағы арқылы өткізілетін барлық тауарларға толтырылады.

Егер бір келісім-шарттың шеңберінде әлденше біреуді, сондай-ақ әртүрлі келісім-шарттар бойынша белгілі бір алушының мекен жайына белгілі бір тауарды бір жөнелтушінің қайталап беруін қоспағанда, әкелінетін тауарлар легінің кедендік құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген тоғыз жүз айлық көрсеткішкке барабар сомадан аспаса;

Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы жеке тұлғалар өткізетін тауарларға  Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген норма мен шарттар сақталса, кедендік құн декларциясы толтырылмайды.

Тауарлардың кедендік құнын түзету.

Мынадай жағдайларда болады:

кедендік құнды кедендік ресімдеу және кедендік бақылау барысында;

Декларант мәлімдеген тауарлардың кедендік құнын айқындау әдісі, тауарлардың кедендік құнының шамасы және (немесе) құрлымы оларды растау үшін ұсынылған құжаттарға сәйкескелмейтіндігі анықталса;

Тауардың жоғалу, келе шығу, зақымдану (бүліну) фактісі кедендік құн мәлімделген кезге дейін анықталған жағдайда декларант мәлімдеген құнның шот-фактурада көрсетілгеннен жоғалған, кем шыққан зақымдалған (бүлінген) тауар мөлшеріне сәйкес шамада айырмашылығы болса, бұл кедендік құнды түзетуге әкеп соқпайды.Тәуелсіз сараптама қортындысы (актісі) мен кедендік тексеріп қарау актісі жоғалу, келешығу, зақымдану (бүліну) фактісін растайтын құжаттар болып табылады.

Мөлшері шартта келісілген франшиза сомасының шегінен шықпайтын немесе баға туралы келісімде айтылған саны және сапасы бойынша ауытқуларды кеден органы бағаны төмендету немесе ұлғайту үшін негіз ретінде танымайды. Трансферттік баға белгілеуге мемлекеттік бақылауды жүзеге асыруға байланысты мәміле бағасы өзгерген жағдайда, кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті органдарының кедендік төлемдер мен салықтардың сомасын есептеу туралы шешімі тауар мәмілесінің бағасын түзетуді растайтын құжат болып табылады. Тауарларды экспорт режимінде кедендік ресімдеуден немесе тауарды еркін айналым үшін шығарғаннан кейін  төленуге тиіс кедендік төлемдер мен салықтарды есептей отырып түзету жасаған кезде (оның ішінде қаржылық тексеру басталғанға дейін декларанттың бастамасы бойынша) есептелген және нақты төленген кедендік төлемдер  мен салықтар арасындағы айырмашылыққа Қазақстан Республикасы ұлттық Банкі белгілеген қайта қаржыландырудың екі еселенген ресми ставкасы мөлшерінде мерзімі өткен әрбір күнге өсімпұл өседі. Өсімпұл кедендік декларция кедендік ресімдеуге тіркелген күннен бастап есептеледі.

Кедендік құнды түзету нысаны кедендік құны және (немесе) кедендік төлемдері және (немесе) салықтары түзетілетін тауарларға толтырылады. Кедендік құнды түзетуді толтырудың нысаны мен тәртібін кеден ісі мәселелері жөніндегі уәкілетті орган белгілейді.

Кедендік құнды түзетудің көрсетілген нысандары кедендік декларацияның ажырамас бөлігі болып табылады. [11, 355]

Кедендік ресімдеуге құжаттарды қабылдағаннан кейін кеден органы жүргізетін декларант мәлімдеген кедендік құнды түзетулердің барлығы тауарларды кедендік бағалау ретінде қаралады және оларға декларант белгіленген тәртіппен шағым жасауы мүмкін.

 

2.3 Алматы  облысы бойынша міндетті баждар, төлемдер мен алымдардың түсімдерін талдау (Алматы облысы салық комитетінің мәліметтері негізінде)

 

Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» заңына сәйкес республикалық бюджетке тусетін түсімдер мыналарды қамтиды:

1) республикалык бюджеттің кірістерін, олар мыналардан тұрады:

а) салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдердің түсімдерінен (корпорациялық табыс салығы; қосылған құнға салынатын салық; импортқа салынатын акциздер; жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары; әкелінетін тауарларға салынатын кеден бажы, әкетілетін тауарларға салынатын баж салығы және басқа салықтар, алымдар мен төлемдер);

б) салыққа жатпайтын түсімдерден (республикалық мемлекеттік көсіпорындар пайдасының үлесі; Ұлттық банк кірісінен алынатын түсім; Үкіметтің депозиттері бойынша алынған сыйақылар (мүдделер); республикалық бюджеттен каржылаңдырылатын мемлекеттік мекемелерге тиесілі мүліктерді сатудан түсетін түсімдер; республикалық меншік болып табылатын акциялар бумаларына түсетін дивидендтер; мемлекеттік лотереялардан алынатын кірістер (жергілікті өкілді оргаңдарының шешімдері бойынша өткізілетін лотереялардан алынатын кірістерді қоспағанда); жер қойнауы туралы ақпараты пайдалануға бергені үшін төлемдер; республикалық бюджеттен кредиттер берілуі үшін алынған сыйақылар (мүдделер); республикалық меншікті мүлікті жалға беруден алынатын түсімдер; тәркіленген мүлікті, белгіленген тәртіппен республикалық меншікке өтеусіз өткен мүлікті сатудан алынаты түсімдер, соның ішінде мемлекеттің пайдасына бас тартудан кеден режімінде ресімделген тауарлар мен көлік құралдары; Қазақстан Республикасы азаматтарының төлқұжаттары мен жеке куәлікатер бергені үшін төлем; мемлекетке өткен мүлікті, заңсыз алынған мулікті өз еркімен тапсырудан немесе оны өндіріп алудан немесе мемлекеттік функцияларды орындата уәкілетті тұлғаларға немесе оларға теңестірілген тұлғаларға заңсыз көрсетілегін қызметтердің құнын өндіріп алудан алынатын сомалардың түсімдері; өнімдерді лицензиясыз әкеткені үшін төленетін айыппұл сомаларының түсімдері; лицензиялық тәртіп белгіленген казино, тотализаторлар мен ойын бизнесі қызметтерінен алынған кірістерді қоспағанда, өзіне лицензиялық тәртіп белгіленген лицензиясыз қызметтен алынған кірістерден түсетін түсімдер; атқарулы санкция; басқа да салықка жатпайтын түсімдер);

б) капиталмен жүргізілетін операциялардан алынатын кірістерден: мемлекеттік резервтерден алынған тауарлар үшін берешекті өтеуден жөне мемлекеттік қордан астық сатудан алынатын түсімдерден;

2) мына төмендегілерден алынған ресми трансферттерді (гранттарды):

заңды жөне жеке тұлғалардан немесе шет мемлекеттерден;

бюджеттік алынымдардан;

3) республикалық бюджеттен бұрын берілген кредиттер бойынша негізгі борьштты өтеуден.

Республикамызда соңғы жылдары аймақтың экономикаға, аймақтарды дамытуға, дәлірек айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, сонымен қатар шағын және орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты іс-шаралар кешеніжүзеге асырылуда. Бұл жерде салық жүйесінің алатын орны зор.

Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы Министрлігіне жүктеледі.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен сәйкес құқықтың  нормаларға негізделген әр түрлі  деңгейдегі бюджеттерді қамтиды.

Бюджеттің әр түрлі деңгейлері жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық және жергілікті болуын көздейді.

Жергілікті бюджеттердің құрылуының қазіргі механизмі Қазақстан Республикасының Конституциясымен, арнайы бюджеттік және салықтық заңнамалардың нормативтік актілермен, бюджет аясындағы мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару арасындағы  өкілеттіліктер мен жауапкершіліктерді бөлуді анықтайтын басқа да заңдармен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының аймақтық бірегей бюджеті жергілікті бюджет бола отырып, елдің бюджет жүйесінің дербес буыны болып табылады. Бюджеттік қаржылардың орталақтандырылу деңгейін сипаттайтын әр түрлі деңгейлер бойынша бюджеттің табыс бөлігінің бөліну құрылымын айқындайтын 1-кесте деректеріне назар аударайық.

1 кесте. Қазақстан Республикасындағы бюджеттердің әр түрлі деңгейлері бойынша табыстардың бөліну құрылымы.

 

Бюджет түрлері	2001ж		2002ж		2003ж		2004ж		2005ж
	Млн.тг	%	Млн.тг	%	Млн.тг	%	Млн.тг	%	Млн.тг	%
Республикалық	250352	53,5	317748	54,1	393584	53,6	505709	62,6	722000	59,7
Жергілікті	217575	46,5	269290	45,9	340352	46,4	302331	37,4	486376	40,3
Мемлекеттік	467927	100	587039	100	733660	100	807852	100	1208376	100

1-ші кестені талдау нәтижесінде республикалық бюджетте қаражаттардың орталықтану деңгейі 2001 жылғы 53,5 пайыздан 2005 жылы 59,7 пайызға дейін  жоғарылағанын байқап отырмыз.

Кестеде келтірілген деректерді «жағымсыз»құбылыс ретінде сипаттап, оны орталықтану тенденциясының көрінуі деп бағалауға болады. Бұл табыстарды орталықтандыру саясатының жүргізіліп отырғандығын дәлел болса керек. Жалпы алғанда республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы табыстардың бөлінуі 2001жылы орташа есеппен алғанда 56,7/43,3 шамасында болып келеді.

 

2-кесте. Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуы

 

	Республикалық бюджет			Жергілікті бюджет
1	2	3	4	5	6	7
Түсімдер	722034	100,0	101,7	486289	100,0	104,4
Табыстар оның ішінде	649000	89,9	101,7	355676	73,1	104,2
Салық түсімдері	603396	93,0	104,0	343855	96,7	104,4
Салықтық емес түсімдер	39348	6,1	76,4	5575	1,6	86,8
Капиталмен жасалатын операциялардан түскен табыстар	6256	1,0	94,6	6246	1,8	111,5
Алынған ресми трансферттер	57630	8,0	100,0	122926	25,3	107,2
Кредитті қайтару	15404	2,1	106,7	7696	1,6	76,5
Шығыстар	768935	100,0	97,0	479119	100,0	99,5
Шығындар оның ішінде:	730459	95,0	97,1	471955	98,5	99,8
Жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызмет көрсету	42738	5,9	96,0	21220	4,5	146,1
қорғаныс	40415	5,5	91,3	7153	1,5	100,3
Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік	73779	10,1	99,9	17771	3,8	99,6
Білім беру	23203	3,2	98,9	130966	27,7	99,2
Денсаулық сақтау	19104	2,6	100,5	74087	15,7	98,9
Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек беру	202043	27,7	97,9	40145	8,5	97,3
Тұрғын үй-коммуналдық шарушылық Мәдениет, спорт, Туризм және ақпараттық кеңістік	10321     12879	1,4     1,8	99,5     99,5	33986     20910	1,2     4,4	94,7     96,8
Отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану	8486	1,2	99,2	783	0,2	100,0
Ауыз су, орман,балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау	41337	5,7	93,0	7022	1,5	98,5
Өнеркәсіптік және құрылыс	1364	0,2	92,0	2501	0,5	95,5
Көлік және байланыс	58812	8,1	96,5	25620	5,4	96,1
өзгелер	68010	9,3	97,1	30973	6,6	98,1
Борыш қызметі	34338	4,7	90,8	1170	0,2	91,4
Ресми трансферттер	93630	12,8	99,8	57650	12,2	100,0
несиелер	38476	5,0	93,8	7162	1,5	82,9
Бюджет тапшылығы	-46901			7179

 

2004 жылғы Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуын сипаттайтын 3-кесте деректеріне назар аударайық.

2005жылдың 1 қантарына Республикалық бюджетке түскен түсімдер көлемі 772млрд.теңгені құрады, бұл 2004 жылдың тиісті кезеңінің (565,3 млрд.теңге)деңгейінен 27,7% артық. 2004 жылдың тиісті кезеңімен (541,6 млрд теңге) салыстырғанда несиелерді есепке алғандағы шығыстар 42%-ға өсті және 2005 жылдың 1 қантарына 768,9млрд.теңгені құрады. Бюджеттің тапшылығы 46,9слрд.теңге деңгейінде анықталып отыр.

  Есепті кезеңде республикалық бюджеттің 89,9Ғ-ын табыстар, соның ішінде салықтар — 93%-ын құрады. Түсімдер көлеміндегі  ресми трасферттер үлесі-8%.

     Шығындардың негізгі бөлімі-35,2% әлеуметтік саламен жалпы мемлекеттік қызметтер-21,5% үлесінде.

2004 жылғы тиісі кезеңмен салыстырғанда бұл шығындар тиісінше 27,4% және 25,5% артты, өндірістік салаға шығындар 54,8%-ға өсті. Осы кезең ішінде жергілікті бюджетке түскен түсімдер 486,3 млрд.теңгені, несиені есепке алғандағы шығыстар 479,1млрд теңгені құрады, бұл 2004 жылдың осы кезеңіне қарағанда тиісінше -26% және 21,4% артық (түскені-386лрд.теңге, несиені есепке алғандағы  шығыстар 394,5 млрд.теңге). Бюджет тапшылығы 72 млрд.теңге деңгейінде анықталды.

     2005 жылдың 1 қантарына жергілікті бюджетке түскен түсімдердің құрылымындағы табыстар-73,1%.(соның ішінде 96,7%- салық түсімдері).

     Жергілікті бюджет шығындарының елеулі бөлігі әлеуметтік салаға (51,9%) жұмсалған, оның ішінде: білім беруге-27,7%, әлеуметтік қамтамасыз ету, әлеуметтік көмекке-8,5%, денсаулық сақтауға-15,7%

     2004 жылғы тиісті кезеңнің  деректерімен салыстырғанда жергілікті, бюджеттің шығындары тұтастай алғанда-22,4%, олардан өндірістік салаға-51,1%, борышты өтеуге-29,5%, әлеуметтік салаға-24,1-ға өсті.

3-кесте. 2003-2005 жылдардағы облыстардың жергілікті бюджетінің табыс бөлігіндегі салықтық түсімдердің үлес салмағы, %

 

Аймақтар	жылдар
	2003	2004	2005
Ақмола	56,5	45,8	45,2
Ақтөбе	85,2	93,9	92,1
Алматы	47,9	54,7	57,5
Атырау	89,2	85,8	87,7
Шығыс Қазақстан	81,3	76,0	64,1
Жамбыл	52,4	41,4	28,2
Батыс Қазақстан	93,7	84,5	89,3
Қызылорда	78,8	51,0	42,8
Қарағанды	96,1	96,3	88,3
Қостанай	79,0	67,0	54,4
Маңғыстау	97,4	97,8	93,2
Павлодар	88,7	93,5	93,1
Солтүстік Қазақстан	55,1	51,6	49,6
Оңтүстік Қазақстан	47,4	54,2	45,4
Астана қаласы	81,3	81,1	67,3
Алматы қаласы	94,7	96,4	88,7

қайнар көзі: Қ.Р-сы Қаржы Министірлігінің статистикалық бюллетені.

     3-кесте мәліметтер негізінде  экономикалық әлуеті жоғары  облыстардың бюджетінің табыс бөлігін  құрайтын  салықтар үлесінің де жоғары екндігін айқындап  отыр. Бұл тенденция Маңғыстау, Павлодар, Ақтөбе, Батыс Қазақстан сияқты экономикасы  қарқынды дамып отырған облыстар үшін тән.

     Нарықта өту жағдайында жергілікті бюджеттердің  түсімдерін негізгі толықтырушы болып келген заңды  тұлғалар табысына  салынатын салық 2002 жылдан  бастап  толықтай республиканың бюджетке  түсетін  болды.

     Қазіргі уақытта  жергілікті бюджеттерді  жеке табыс  салығы, әлеуметтік салық республика  аумағында өндірілген  ішімдік өнімдеріне салынатын акциздер,  жер салығы т.б. құрайды.

     Алматы облысы бойынша 2003-2005 жылдар аралығында  бюджетке төленетін салықтар  мен міндетті  төлемдерге экономикалық талдау.

     Алматы облыстың Салық Комитеті 1991 жылы құрылды.Салық  комитетінің құрылымын  мемлекттің Кіріс Министірлігі бекітеді.и Салық Комитетінің  штаттың  кестесінде оның құрылымы көрініс табады. Алматы облысы Салық комитетінің құрамына 11  басқарма кіреді және  басқарманың  құрылымдық 36 бөлімшесі бар.

     Салық Комитеті мемлекеттік кіріс түсімін  қамтамассызт ету  аумағында мемлекеттік басқару және бақылау  қызметін  атқаруға  өкілеттенген  мемлекеттік мекеме болып табылады. Ол өзінің іс-әрекетіде  Қ.Р-ң Конституциясына, Қ.Р-ң заңдарына, түрлі  нормативтік-құқықтық  актілерді  басшылыққа алады.

 

4 кесте. 2003 жылы Алматы облысының бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер.                                                                      (мың еңге)

Төлемнің аты	Болжам	Нақты түскені	%-ға орындалды.	Ауытқуы (+;-)
Заңды тұлғ-ң корп.таб.салық	355810,0	332455,8	93,4	-23354,2
ҚҚС барлығы	1535640,0	1610027,2	104,8	74387,2
Өнд.ішкі тауар ҚҚС	687741,0	748223,8	108,8	60482,8
Импорттық тауар-ң ҚҚС	847899,0	861803,4	108,8	60482,8
Кеден төлемдері	468362,0	529673,6	113,1	61311,6
РБ-ке түсетін салықтық емес түсімдер	39347,0	8879,6	22,6	-30467,4
РБ қорытындысы	2407689,0	2483180,7	103,6	85491,7
Төлем көзіне салық сал.табыс	184819,0	2334890,9	102,1	3919,0
Төлем көзіне салық салынбайтын табыстар	40703,0	337961,6	124,5	9958,6
Кәсіптік қызм-н айн-н азамат-н алынатын ЖТС	6279,0	123630,5	119,5	1220,1
Әлеуметтік салық	452667,0	451857,2	99,8	-809,8
Заңды тұлғ-ң  мүлік салығы	13206,0	9764,3	73,9	-3441,7
Жеке тұлғ.мүлік салығы	4563,0	6200,1	135,9	1637,1
Жер салығы	8173,0	9242,2	113,1	1069,2
Заңд.тұлғ.көлік салығы	6428,0	3823,6	59,5	-2604,4
Жеке тұлғ.көлік салығы	14076,0	17837,8	123,5	3311,8
Біртұтас жер салығы	3334,0	3224,9	96,7	-109,1
ЖБ-ке барлық акциздер	324121,0	323281,3	99,7	-839,7
Ішімдік өнімдеріне акциздер	61044,0	93029,9	152,4	31985,9
Темекі акциздері	259220,0	224431,0	86,6	-34789,0
ЖБ түсетін салықтық емес түсімдер	5259,0	12723,6	241,9	7464,6
ЖБ қорытындысы	1150915,0	1267854,9	110,2	116939,9
Салықтар мен табыстардың қорытындысы	3558604,0	3761035,6	105,7	202431,6
Қайнар көзі: Алматы облысы Салық комитетінің есебінен

 

Алматы облысы бойынша 2003 жылғы жылдам есебі бойынша 2002 жылмен салыстырғанда бюджетке түсетін салықтар, және басқа да міндетті төлемдер көлемі артты. Алматы облысының бюджетіне түсетін салық және басқа да міндетті төлемдердің түсу көлемін 5-ші кестеден көруге болады.

         Бюджетке түсетін салықтар және міндетті төлемдерді жинау жоспары 10,5%-ға орындалды, болжам бойынша бюджетке 3558604,0 мың теңге, ал түскен ақша қаражат көлемі 3761035.6 мың теңге.

         Өткен жылмен  салыстырғанда бюджетке 10659227,8 мың теңгеге көп түсті және өткен жылға қарағанда өсу темпі 140,5% құрады. (2002 жылы бюджетке 26321209,0 мың теңге).

         Республикалық бюджет кірісіне  2407689,0 мың теңге болжам жасалды, ал нақты түскен сома 2493180,7 мың теңге, яғни болжам 103,6%-ға артық орындалды.

         Ал жергілікті бюджет бойынша болжам  1150915,0 мың теңгені құрады, ал нақты түскені 1267854,9 мың теңге, яғни өсім көрсеткіші 110,2 % болды.

         Республикалық бюджетке түсетін ҚҚС-тағы болжанған түсімнен 104,8%-ға артық болды, ал кеден төлемдерінен 529673,6 мың теңге бюджетке түсті, яғни жоспар артық орындалды және 113,1%-ды құрады. Акциз салығы бойынша болжам 173,2%-ға орындалды, сонымен қатар импорт таурларына салынатын акциз салығының көлемі 173,2%-ға өсті.

         Ал бонустар бойынша болжам 5 есеге артық орындалды, яғни болжанған 1676,0 мың теңгенің орнына бюджетке 9785,3 мың теңге түсті.

Алматы  облысы бойынша мына салық түрлерінің үлесі артты, олар: кеден төлемдері -15,2%, әлеуметтік салық -14,4%, ішкі өндіріс тауарларының акцизі-10%.

         2003 жылы бюджетке түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер бойынша барлығынан өсім байқалады. Соның ішінде:

• салық салынатын табысы бар жеке табыс салығы 1931828,4 мың теңге түсті және 108,7% — ға артты;
• әлеуметтік салық 5340764,0 мың теңге бюджетке түсті және 108,0%-ға артты;
• жеке тұлғалардың мүлік салығы 89926,1 мың теңге болды және 106,2% орындалды.
• бір тұтас жер салығы 28621,4 мың теңге түсті және 137,4% орындалды.

[Қайнар көзі: Алматы облысы Салық комитетінің есебінен

5-кесте. 2004 жылы Алматы облысының бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер.

Төлемнің аты	Болжам	Нақты түскені	%-ға орындалды.	Ауытқуы (+;-)
Заңды тұлғ-ң корп.таб.салық	3305366,0	3470008,2	105,0	164642,2
ҚҚС барлығы	10078968,0	12747409,5	126,5	2668411,5
Өнд.ішкі тауар ҚҚС	3215568,0	4509583,0	140,2	1294015,0
Импорттық тауар-ң ҚҚС	6863400,0	8237826,5	120,0	1374426,5
Барлық акциздер (РБ)	147688,0	255722,0	173,2	108034,0
Импорт тау. акциздері	147688,0	255722,0	173,2	108034,0
Кеден төлемдері	4390434,0	5653849,5	128,8	1263415,5
РБ-ке түсетін салықтық емес түсімдер	349644,5	406643,6	116,3	56999,1
РБ қорытындысы	18375164,5	22654887,8	123,3	4279723,3
Төлем көзіне салық сал.табыс	1777651,0	1931828,4	108,7	154177,4
Төлем көзіне салық салынбайтын табыстар	294179,0	315365,8	107,2	21286,8
Кәсіптік қызм-н айн-н азамат-н алынатын ЖТС	106891,0	116106,6	108,6	9215,6
Әлеуметтік салық	4944269,0	5340764,0	108,0	396495,0
Заңды тұлғ-ң  мүлік салығы	847432,0	9325540,3	110,0	85108,3
Жеке тұлғ.мүлік салығы	89052,0	95006,0	106,7	5954,0
Жер салығы	244063,0	266755,2	109,3	22692,2
Заңд.тұлғ.көлік салығы	84671,0	89926,1	106,2	5255,1
Жеке тұлғ.көлік салығы	326869,0	333572,5	102,1	6703,5
Біртұтас жер салығы	20837,0	28621,4	137,4	7784,4
ЖБ-ке барлық акциздер	3530218,0	3703969,0	104,9	173751,0
Қоршаған ортаны ластау үшін төлем	410724,0	429469,5	104,6	18745,5
Ішімдік өнімдеріне акциздер	588364,0	686843,1	116,7	98479,1
Темекі акциздері	2891865,0	2956411,0	102,2	64546,0
ЖБ түсетін салықтық емес түсімдер	64743,0	89770,7	138,7	25027,7
ЖБ қорытындысы	13268214,0	14325549,0	108,0	1057335,0
Салықтар мен табыстардың қорытындысы	31643378,5	36980436,8	116,9	5337058,3
Қайнар көзі: Алматы облысы Салық комитетінің есебінен

 

Алматы облысының бюджетке төленетін салықтар және басқа міндетті төлемдерді жинау жоспары 116,9%-ға орындалды, бюджеттің кіріс бөлігіне 36980436,8 мың теңге түсті, ал болжам бойынша 31643378,5 мың теңге болуы керек, яғни өсім көрсеткіші 5337058,3 мың теңгені құрады. Алматы облысының бюджетіне түсетін салық және басқа да міндетті төлемдерінің түсу көлемін 6-шы кестеден көруге болады.

         Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда бюджетке 33219401,2 мың теңге көп түсті және өткен жылға қарағанда өсу темпі 128,7% құрады (өткен жылы 3761035,6 мың теңге түсті).

         Республикалық бюджетінің болжамы бойынша 18375164,5мың теңге, яғни болжам 12,3%-ға  орындалды.

         Жергілікті бюджетінің болжам бойынша 13268214,0 ал нақты түскені 14325549,0 мың теңге, яғни 108,0%-ға орындалды.

         2004жыл аралығында жергілікті бюджет бойынша болжам 5 есеге өсті және 1057335 мың теңгені құрады.

         Облыстық территорияда 2004 жылы салық әкімшілігін жақсарту, салықта пайда болған тапшылықты азайту және экономикалық –бақылау қызметін жоғарлату бойынша  жұмыс жүргізді.

         Өткен жылмен салыстырғанда салықтар мен төлемдердің мына түрлері бойынша ақша қаражаттары көп мөлшерде түсті. олар: ішкі өндіріс тауары бойынша ҚҚС 4509583,0 мың теңге; заңды тұлғалардың корпоративті табыс салығы 3470008,2 мың теңге; қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем 429469,5 мың теңге; жер салығы 266755,2 мың теңгені құрады.

Алматы облысы бойынша мына салық түрлерінің үлесі артты, олар: кеден төлемдері-14,4%, әлеуметтік салық-13,6%, ішкі өндіріс тауарларының ҚҚС-12,7%.

         Салық түсімдерінің құрылымын 5- диаграммадан көруге болады. Республикалық бюджетке түскен заңды тұлғалардың корпоративтік табыс салығының болжамы 105%-ға орындалды, болжам бойынша 3305366,0 мың теңге, ал нақты түскені 3470008,2 мың теңгені құрады, өсім 164642,2 мың теңге болды. ҚҚС-ғы болжам бойынша 10078968,0 мың теңге, ал нақты түскені 12747409,5 мың теңгені құрады, яғни болжам 126,5%-ға орындалды. Жергілікті бюджетке түсетін акциздер жоспар бойынша 3530218,0 мың теңге, ал нақты түскені 3703969,0 мың теңгені құрады, яғни жоспар 104,9 %-ға орындалды.

[Қайнар көзі: Алматы облысы Салық комитетінің мәліметтерінен].

6-кесте. 2005 жылы Алматы облысының бюджетіне түсетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер.

Төлемнің аты	Болжам	Нақты түскені	%-ға орындалды.	Ауытқуы (+;-)
Заңды тұлғ-ң корп.таб.салық	3533547,0	4002708,8	113,3	469161,8
ҚҚС барлығы	17146845,0	17751374,5	103,5	607529,5
Өнд.ішкі тауар ҚҚС	6752568,0	7063836,7	104,6	311268,7
Импорттық тауар-ң ҚҚС	10394277,0	10690537,8	102,9	296260,8
Барлық акциздер (РБ)	6830048,0	6482431,5	94,9	-347616,5
Импорт тау. акциздері	178814,0	299275,8	167,4	120461,8
РБ-ке түсетін салықтық емес түсімдер	178814,0	299275,8	167,4	120461,8
РБ қорытындысы	27805812,0	28706805,3	103,2	900993,3
Төлем көзіне салық сал.табыс	2507598,0	2588437,6	103,2	80839,6
Төлем көзіне салық салынбайтын табыстар	317915,0	336057,9	105,7	18142,9
Кәсіптік қызм-н айн-н азамат-н алынатын ЖТС	117975,0	124146,0	105,2	6171,0
Әлеуметтік салық	6356531,0	6419650,0	101,0	63119,0
Заңды тұлғ-ң  мүлік салығы	1261053,0	1343310,5	106,5	82257,5
Жеке тұлғ.мүлік салығы	97848,0	104984,0	107,3	7136,0
Жер салығы	266110,0	289920,2	108,9	23810,2
Заңд.тұлғ.көлік салығы	94155,0	103408,6	109,8	9253,6
Жеке тұлғ.көлік салығы	405848,0	444508,3	109,5	38660,3
Біртұтас жер салығы	34868,0	41150,5	118,0	6282,5
ЖБ-ке барлық акциздер	5053930,0	5170389,6	102,3	116459,6
Ішімдік өнімдеріне акциздер	803661,0	859881,1	107,0	56220,1
Темекі акциздері	4152500,0	4202717,2	101,2	50217,2
ЖБ түсетін салықтық емес түсімдер	226832,0	268404,8	118,3	41572,8
ЖБ қорытындысы	18855197,0	19506525,1	103,5	651328,1
Салықтар мен табыстардың қорытындысы	46661009,0	48213330,4	103,3	1552321,4
Қайнар көзі: Алматы облысы Салық комитетінің есебінен

 

Алматы облысы бойынша 2005 жылға жылдам есебі бойынша 2004 жылмен салыстырғанда бюджетке төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдер көлемі артты. Алматы облысының бюджетіне түсетін салық және басқа да міндетті  төлемдерінің түсу көлемін 7-кестеден көруге болады.

         Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтар және  міндетті төлемдерді жинақ жоспары 103,3%-ға орындалды, болжам бойынша бюджетке 46661009,0 мың теңге түсуі керек, ал нақты түскені 48213330,4 мың теңге болды. Өткен жылмен салыстырғанда бюджетке 11232893,6 мың теңгеге артық түсті және өткен жылға қарағанда өсу темпі 101,3%-ды құрады (өткен жылы 36980436,8 мың теңге түсті).

         Республикалық бюджетке болжам жасалды және ол 27805812,0 мың теңгені құрады, ал нақты түскені 28706805,0 мың теңге, яғни жоспар 103,2%-ға орындалды.

         Ал жергілікті бюджет бойынша  болжам 18855197,0 мың теңге, ал нақты түскені 19506526,1 мың теңге болды, яғни жоспар 103,5%-ға орындалды.

Алматы облысы бойынша мына салық түрлерінің үлесі артты, олар: ішкі өндіріс тауарларының ҚҚС-14,7%, кеден төлемдері-13,4%, әлеуметтік салық -13,3% құрады.

Салық түсімдерінің құрылымын 6-шы  диаграммадан көруге болады.

Өткен жылмен салыстырғанда салықтар мен төлемдердің мына түрлері бойынша ақша қаражаттар көп мөлшерде түсті. Олар: ҚҚС-ғының барлығы 17754374,5 мың теңге, салық салынатын табысы бар жеке табыс салығы 2588437,6 мың теңге, жер салығы 289920,2 мың теңгені құрады.

• Заңды тұлғалардан алынатын корпоративті табыс салығы болжам бойынша 3533547,0мың теңге түсуі керек,а л нақты түскені 4002708,0 мың теңге, яғни болжам 113,3%-ға орындалды;
• Ішкі өндіріс тауарларына салынатын ҚҚС-ң болжамы 171468845,0 мың теңге, ал нақты түскені 17754374,5 мың теңге, яғни болжам 103,5%-ға орындалды;
• біртұтас жер салығы 34868,0 мың теңге құрады, ал бюджетке түскені 41150,5 мың теңге, яғни болжам 118,0%-ға орындалды.

(Қайнар көзі: Алматы облысы  салық комитетінің мәліметтерінен)

 

 

 

 

3 НАРЫҚ ЗАМАНЫНДА ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕРГІЛІКТІ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ БАҒДАРЛЫ МАҚСАТЫ

 

3.1  Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы

Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар  мемлекет меншігі мен заңдарынан түсетін табыстан ерекшеленеді. Салықтарды жинау әрқашанда ақша шығару немесе Заң әділеттілігі сияқты мемлекеттің егемен құқы болып табылады.

Экономистердің анықтауы бойынша салық саясаты қаржы саясатының  бір бөлігі болып табылады. Салық саясатының мазмұны мен мәні қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылысы билік басында тұрған тұлғамен шарттастырылады. [22, 183]

Салық саясаты мемлекеттің мемлекеттік шығындарды, салық салу және мемлекет бюджетінің ахуалын өзгертуі бойынша толық жұмысбастылықты,төлем балансының тепе-теңдігін қамтамасыз етуге және экономикалық өсуге бағытталған іс-шарасы деп түсіндіріледі.

Жалпы экономикалық негізделген салық саясаты қаражаттарды орталықтандыруды, оптимизациялауды салық жүйесі арқылы жүзеге асыруды мақсат тұтады, яғни салық саясатының негізгі мақсаты осы іс-шаралар арқылы мемлекет бюджетін толықтыру және бұл қаржыларды ең басты — әлеуметтік салаға бөлу, бұл үздіксіз жүретін процестер.

Сондай – ақ дискрициондық емес салық саясаты ұғымы бар, ал аталған өлшемдердің, жиынтық табыстың циклдық ауытқулары кезінде өзгеруі, бұл саясат таза салықтық түсімдердің бюджетке түсуін, ЖҰӨ-ң өсуі немесе төмендеуі кезендерінде не өсіреді не азайтады, бұл өз кезегінде экономикаға тұрақтандыру әсерін тигізеді. Бұл жерде аталған таза салықтық түсімдер – бюджетке түсетін салықтық түсімдер мен Үкімет  төлеген трансферттер сомасының айырмасы. Осыған орай салық саясатын ұдайы өндіріс қажеттіліктерін  және қоғамдық байлықтың өсуін қамтамасыз етуге қабілетті мемлекет және басқару органдарының ғылыми негізделген және экономикалық мақсатты тактикалық және стратегиялық құқықтық әрекеті деп те қабылдауға болады.

Салық саясатын жүргізудің негізгі бастамасы – салық төлеушілерден салық төлемдерін алу немесе құқықтық Ережені қамтамасыз ету ғана емес, сондай – ақ салық салу әсерінен қалыптасатын шаруашылық  — экономикалық қатынастардың жан жақты бағалау. Мысалы, құлдыру кезеңінде жиынтық сұранысты көтеру  мақсатында, әдейілеп бюджет тапшылығы қолдан жасалады, яғни бұл мемлекеттік шығындарды өсіру немесе салықтарды төмендету арқылы жүзеге асырылады. Ол жаңа жұмыс орындарын ашуды, қаржыландыруды көздеуі мүмкін, ал өндірістің дамуы кезеңінде бюджеттік артықшылық тудырылуы мүмкін.

Салық саясаты ағымдық қана емес, болашақ кезеңге де бағытталады, яғни бұл ағымдық кезеңге  арналған тактика емес, салықтық стратегия. Егер де мемлекет қоғамдық корпоративті және жеке экономикалық мүдделерді ұштастыруды мақсат ететін болса, онда тактика мен стратегия бірігіп, бір болады. Ағымдық кезеңде салық салуды үйлестірулердің сәтсіз болуы – салық саясатын жүргізуді тежеп қана қоймайды,мемлекет экономикасын залалдандырады.

Ресей экономисі, салық төңірегіндегі еңбектердің авторы Черник Д.Г. – салық саясаты мемлекеттік реттеудің негізгі құралы және жеке кәсіпкерлікке қаржылық әсер етеді деп санайды.

Салық саясаты қаржы құралдарын жинаудың формалары мен әдістерінің жиынтығы ретінде күрделі құбылыс, ол өз кезегінде салық механизмдері, яғни тетіктері арқылы жүзеге асады,олар: салық салу элементтері: субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.

Мұнда осы тетіктер арқылы бір жағынан экономика субъектілерінен біршама көлемді қаржы ресурстарын алу көрсетіледі, ал келесі жағынан олардың іскерлік қабілеттілігінің деңгейін түсірмеу де жолға қойылады.

Бұл порадокстың шешімі сапалы компромис негізінде жүзеге асырылуы тиіс.

Жоғары дамыған салықтық қатынастар жағдайында салық саясаты ұлттық табысты өндіріс құрылымын территориялық аумақтық экономикалық дамыту, тұрғындардың табыс деңгейін өзгерту мақсатында қайта бөлу үшін қолданылады.

Жалпы салық саясатының жүргізілу  барысындағы негізгі мақсаты:

• Мемлекеттің жалпы шаруашылығын реттеу үшін жағдай туғызу
• Нарықтық қатынастар процесінде халық табысы деңгейіне қатысты теңсіздіктерді жою.

Осы мақсаттарды көздеген салық саясатында мемлекеттің салыстырмалы дербестігі пайда болады. 

 Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмімен манипуляция жасай отырып, мемлекет экономикалық дамуды ынталандыруға немесе оны  тежеуге мүмкіндігі болады.

Салық саясаты арқылы іске асатын салықтық реттеу мемлекеттің шаруашылық  өмірін қамтиды, өйткені салықтық шаралар базистік қатынастарға әсер етудің әмбебап құралдары болып табылады. Мұндай реттеудің мақсаты – компанияның ішкі және сыртқы қызметтеріне,  инвестициялық қызметтеріне жалпы салықтық климат тудырун және  капиталдың салалық және регионалдық қозғалыс бағытын ынталандыру.

Мемлекеттік салық саясатының жүзеге асырылуына қажет  салық механизмдеріне салық заңылықтары арқылы заңды форма береді және  оны реттейді, дәл осы салықтарды өндіріс қатынастарынан оқшау етіп көрсетеді.

Шынайы тәжірибенің призмасы арқылы қарастырылатын салық механизмі нақты уақыт пен кеңістікте әртүрлі. Бұл билік пен басқарудың әр деңгейіндегі әр мағыналы салықтық әрекеттер, сондай-ақ уақыт қатынасындағы маңызды айырмашылықтар.

Салық механизмі – іс жүзіндегі салықтық қызметтердің жинағы ретінде, салық аңдылықтары мен Ережелерін жүзеге асырудың шарттары мен Ережелерінің жиынтығы болып табылады. [23, 96]

Объективті негізге негізделмеген кез-келген салықтық шара ұдайы өндіріс процесін субъективистік араласу болып көрініс табады. Ол болса өз кезегінде деформацияға ұшыратады. Салық механизмі салық салудың негізгі салық заңдылықтарына сүйене отырып, салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік береді.

Салық механизмі, бұл ұғымды ұйымдастыру  экономикалық категория ретінде сәйкесінше қоғамда жасалған ұлттық байлықты жинақтау барысында қалыптасатын қайта бөлу қатынастарын басқарудың қажетті процесі ретінде түсіндіретін салық теориясының бір бөлігі болып табылады. Бұл процесте қалыптасатын қатынастардың барлық сферасын 3 ішкі жүйеге бөлуге болады:

• салықтық жоспарлау;
• салықтық реттеу;
• салықтық бақылау.

Салық механизмі шаруашылық механизмі сияқты екі бастаманы біріктіреді:

• Жоспарлау, яғни халық шаруашылығының барлық аймақтары мен салаларының дамуын теңестіруді объективті күшіндегі экономикалық заңдар арқылы, экономикалық процестерді қоғамдық өндірістің дамуының мақсатты бағытымен сәйкестендіру арқылы экономиканы ерікті реттеу;
• Стихиялық нарықтық бәсеке. Мұнда өндірушілер мен тұтынушылар тіке және кері байланыстар арқылы өзара әрекет етеді.

Өндірушілердің бір шеттілігінің, олардың қайшылықты мүдделерінің салдарынан қиын құбылыстар туады. Сөйтіп, нарық қатынастары бір жағынан қатаң бәсеке жағдайында кейбір жекелеген субъектілердің дамуына әкелсе, екінші жағынан сай келмеуі нәтижесінде жекелеген кәсіпорындардың арасында шаруашылық қатынастарының үзілуіне әкеледі. Осыдан барып өндірістегі үзілістердің және нарықтық дағдарыс тенденцияларының алдын алу үшін мемлекеттің нарықтық қатынастарды реттеу қажеттілігі туындайды. Мұндай реттегіш болып қазір көптеген елдерде мойындалған салық механизмі табылады. Салық механизмін қолданудың тиімділігі мемлекеттің салықтардың ішкі мәні мен қайшылықтарын қаншалықты деңгейде ескеретініне байланысты.

Салық механизмі мен салық саясаты салықтардың қоғамдағы рөлін анықтайды. Бұл рөл мемлекет қызметінің өзгеруіне байланысты әр уақытта өзгеріп отырады.  Функцияға қарағанда салықтардың рөлі анағұрлым көпқырлы және икемді. Ол белгілі деңгейде әлеуметтік топтар мен партиялардың мүдделерін көрсетеді. Салық механизмі мен салық  саясатының негізінде үстемдік концепциясы жатыр. Концепцияның дұрыстығы практикада тексеріледі. Егер салық теориясы танымдылыққа ие болмаса және теріс нәтижелер берсе, онда жаңа теориямен алмастырады.

Экономикамызда салық жүйесін бағалау критерилері өте маңызды рөль атқарады.

Салық саясаты – мемлекеттің жалпы саясаттық жағдайының құрамды бөлігі болып табылады. Салық саясаты үш негізгі критерийлер арқылы бағаланады. Олардың негізгілері – теңдік, тиімділік және қарапайымдылық болып табылады.

Осы аталған критерилерге мыналарды қосуға болады: түсімдерді жұмылдыру, халықаралық бәсекелестік және ұлттық басымдылықты  дамыту.

„Теңдік” немесе „Әділдік” критерйі әртүрлі салық төлеушілерге салық салудың салыстырмалы режимін сипаттайды.

Әділдіктің екі түрі болады:

Бірінші түрі – сатылас әділдік. Яғни, салық ауыртпалығының кірістер деңгейлері арасында прогресивті түрде орналастырылуы. Басқа сөзбен айтқанда салық салу ставкасы салық төлеушілердің табыс көздерінің өсуіне байланысты жоғарлауы керек.

Әділдіктің екінші түрі – деңгейлес әділдік. Яғни салық төлеушілер бірдей жағдайда салық салу ставкаларын бірдей мөлшерде төлеуі керек. Басқа сөзбен айтқанда табыстары бірдей деңгейдегі салық төлеушілер бірдей мөлшерде салықтарды төлеуі керек.

Салық саясатын талдауда қолданатын келесі критерий –салық жүйесінің  тиімділігі деп аталады. Салық жүйесінің тиімділік критерийі – экономикалық өндіріске салық жүйесі құрылымының әсер етуін сипаттайды. Егер де салық жүйесі нарықтардың баға белгілеу жүйесіне аз мөлшерде тартылса, онда жоғарғы тиімділік байқалады.

Қарапайымдылық – салық саясатын бағалауда ең қажетті критериі болып табылады. Салық жүесінің қарапайымдылығы сонымен қатар салықтарды жиауда басқару рөлін атқарады. Бұл жүйе деңгейлес әділдікпен байланыса жүзеге асады.

Сонымен, салық жүйесінің негізгі мақсаттарының бір – түсімдерді жұмылдыру болып табылады. Бұл салықтық түсімдер мемлекеттік бағдарламаларды және үкіметтің макроэкономикалық міндеттерін орындауға мүмкіндік береді.

Ерекше шаралар негізінде алдағы түсімдерді  болжамдау – оларды бағалаудың қажетті аспектісі болып табылады.

 

3.2. Шет мемлекеттердің салық салу жүйесі

 

Салық жүйесін көп жылдардан бері дамытып,  біздің елімізбен тығыз сауда және экономикалық байланыс жасап келе жатқан Ұлыбритания, Германия, Америка Құрама Штаттарының салық жүйесімен қысқаша да болса түсініктеме беру өте орынды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері 10-11 жыл ішінде көптеген елдермен тығыз қарым-қатынас жасап, ел экономикасын дамыту инвестиция тарту барысында үлкен жетістіктерге жеткені айқын. Экономиканы реформалаудағы маңызды саланың бірі – салық жүйесін реформалау, еліміздің салық жүйесін халықаралық деңгейге көтеру. Осы орайда дамыған Европа елдері мен Америка Құрама Штаттарының салық ісіндегі тәжірибесімен танысу болашақ салық мамандарына, қаржыгерлер мен кәсіпкерлерге өз көмегін тигізеді деп сенеміз.

Еуропаның салық жүйесі оның ерекшеліктері.

Германияның салық жүйесі

         Германия екі деңгейге бөлінген  мемлекеттік билігі бар  федеративтік мемлекет болып табылады. Осыған орай оның салық  салу жүйесі федерацияның, федерация мүшелері-жерлердің және осы жерлердің құрамдас бөлігі болып есептелетін қоғамдастықтардың мүдделерін (бюджеттерін)  көздей отырып құрылғанын байқаймыз. Сонымен, Германияның салық  жүйесі жалпы, федералдық салықтар мен  жерлердің және қоғамдастықтардың салықтарынан тұрады. Жалпы  салықтарға: еңбек ақыға салынатын табыс салығы; декларация бойынша төленетін  табыс салығы; корпорациялық салық; капиталдан алынатын табыстарға салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; импорт айналымынан алынатын салық жатады. [24, 322]

         Федералдық салықтарға: мұнай өнімдерінен, темекіден, спирт және арақ өнімдерінен алынатын акциздер; сақтандыру салығы; жерлердің салықтарына: автомобиль иелерінен  алынатын салық;  мүлік салығы; сырадан алынатын акциз; шіркеулік салық; мұраға және сыйға  тартуға салынатын салық;  қоғамдастықтардың салықтарына: жер салығы; кәсіпқойлық салық  жатады.

         Германияның салық  жүйесінің ұтымдылығының жарқын  көрінісі ретінде мына келесідей жәйтті  атап өтуге болады: салықтық кірістері айтарлықтай мол Бавария, Вюртемберг,  солтүстік Рейн-Вестфалия жерлері онша дами қоймаған Саксония, Шлезвиг-Гольштейн жерлеріне өз  қаржылық  ресурстарының бір бөлігін әрдайым беріп отырады. Сонымен, Германиядағы салықтар мына: жеке  тұлғаларға  салынатын салық; корпорацияларға салынатын салық; қосылған құнға  салынатын салық; мүлікке салынатын салық; жер салығы;  жер учаскесін сатып алу кезінде төленетін салық;  сақтандыру жарналары;  мұраға және сыйға тартуға салынатын салық;  автомобильдік салық; кофеге, минералдық майларға,  арақ,  шарап және темекі өнімдеріне салынатын акциздер; Германия  аумағында мұнай және газ өндіруді дамыту үшін  алынатын кедендік  баждар мен алымдар, әлеуметтік сақтандыру қорына  алынатын жарналар сияқты негізгі түрлерге бөлінеді.

         Салық салу  туралы заңдар шығару, салықтарды алу және  салықтық  түсімдерді пайдалану процестері Германияның Конституциясымен  реттелінеді. Федералдық билік органдарына кедендік баждар мен  қаржылық  монополияларға қатысты заңдарды шығаруға байланысты айрықша құқық берілген. Қалған салықтар мен алымдар бойынша  бәсекелесу заңдары  шығарылады. Осы заңдарды шығару барысында кәсіпқойлық және жер салықтарына мұқият назар аударылады. Салықтарды алу  жөніндегі әкімшілік  құзыреттер Бас кедендік  басқармаларға  және  қаржылық басқармаларға бөлініп берілген. Осы  Бас кедендік басқармалар өз  қызметтерінің федералдық және Еуропалық қоғамдастық ауқымында жүзеге асыратын федералдық қаржылық органдар болып табылады.

         Ал қаржылық басқармалар жергілікті деңгейдегі салықтар мен кейбір  федерациялық  салықтарды алуға ат салысады.

Ұлыбританияның салық жүйесі

         Өткен  жүзжылдықта қалыптасып, құрылған Ұлыбританияның салық  жүйесі 1973 және 1987 жылдары реформаларға  ұшыраған болатын. Осы  салықтық  реформаларды құрайтын негізгі шараларға: жеке табыс  салығының  төменгі ставкасын 27-ден 20 процентке дейін төмендету;  тұрғылықты  халыққа  салынатын  табыс салығын 20,24 және 40 процент ставкалар мөлшерінде  алу; ерлі-зайыптылардың табыстарына бөлек  салық  салуды енгізу және т.б. жатқызылған еді. Ұлыбританияның қазіргі  кездегі салық  жүйесіндегі  салықтар (өз деңгейлеріне орай) :

         Орталық салықтар:  тұрғылықты халықтан  алынатын табыс салығы; корпорацияға салынатын табыс салығы; мұнайдан  түсетін табысқа салынатын салық; мұраға салынатын  салық; қосылған құнға салынатын салық; елтаңбалық алым; баждар  және акциздер.

         Жергілікті салықтар жылжымайтын мүліктерге: зауыттар мен фабрикаларға, жер учаскелеріне, тұрғын  үйлерге, дүкендерге және мекемелерге салынатын салықтардан тұрады.

         Ұлыбританияның салықтық заңдарының  негізі ретінде: 1970 жылғы халықтан және  корпорациялардан алынатын  табыс салығына қатысты заң Актісін, 1979 жылғы қосылған құнға салынатын салыққа қатысты Актіні және 1996 жылғы  корпорациядан алынатын салыққа  қатысты Актіні атап  көрсетуге болады. Британия парламентінің заң шығарушылық билігі  және осыған орай салықтық құзыреті Англияға Уэльске, Шотландияға және  Солтүстік Ирландияға таралды. Ұлыбританияның Үкіметі мен Қазынашылығы салық жүйесін  басқаруды жүзеге асырады.

         Ал салық  қызметін ұйымдастыруды жүзеге асыру міндеті үкімет департаменттері: Ішкі кірістер жүзеге асыру міндеті үкімет департаменттері: Ішкі кірістер басқармасы мен Баждар және  акциздер басқармасына жүктелген. Бұл жерде айта кететін  бір қызықты жәйт, елтаңбалық алым ең (ескі) көне салықтар қатарына жатады, себебі ол салық салу жүйесіне  1694 жылы енгізілген болатын.  

Еуропаның салықтық құқығы

          Еуропаның салықтық құқығы негізінен алғанда Еуропалық  қоғамдастықтың, Еуропалық Одақтың және Еуропалық Кеңестің өз салық жүйелерінің құрылуы мен  жұмыс істеулеріне,  осыған орай және  тағы басқа да маңызды жәйттерге  байланысты  шығарылып, қабылданған ұлттық  салықтық заңдар мен өзара  интеграцияланған Еуропалық Одақ

мүшелері- мемлекеттердің  құрылтайлық шарттарында көзделген салық  ережелері мен  салықтық құқық  принциптерінің, сондай-ақ өзге де  халықаралық-құқықтық және ұлттық құқық  актілерінің  жиынтығынан  тұрады. Еуропаның салықтық құқығының  осындай мән-жайын  Еуропалық құқық айқындайтынын білу қажет.

         Еуропалық салықтық құқық Еуропадағы салықтар мен  салық салу және кеден мәселелеріне байланысты туындайтын  айрықша қатынастарды реттейтін интеграциялық және  мүше  мемлекеттердің салықтық құқықтарының  жиынтығы болып  табылады.

         Еуропалық салықтық құқықтың  құрамдас  бөлігі интеграциялық  салықтық құқықтың Еуропа қоғамдастығының  құқық  жүйесінде  алатын орны қоғамдастықтың  салық саясатымен  айқындалады, сондай-ақ оның дерек көздерінің қатарына  регламенттер, директивалар, шешімдер, құрылтайлық шарттар, Еуропалық қоғамдастық Соттың шешімдері және  халықаралық салықтық  шарттар  жатады. Еуропалық салық салу  жүйесінің негізгі принциптері ретінде демократиялық  принципін, құқықтық плюрализм принципін, адам құқығы мен  бостандығының басымдылығы принципі, ЕО құқықтарының  басымдылығы принципі, салық салу аясындағы қарым-қатынастардың икемділігі принципін атап өтуге болады.

АҚШ мен Канаданың салық жүйесі. Америка Құрама Штаттарының салық жүйесі және оның құқықтық негіздері

Ақш салық жүйесі үш деңгейлі (федералдық, штаттардың және  графиктардың, муниципалитеттердің, тауншиптердің) билік органдарына сәйкес жоғарғы, ортаншы және төменгі  сатылардан тұрады. Федералдық салық жүйесіндегі салықтар мен  басқа да міндетті төлемдерге  тұрғылықты халықтан (жеке тұлғалардан) алынатын федералдық табыс салығы; корпорациялардың  пайдасына салынатын салық; әлеуметтік  сақтандыруға  салынатын федералдық салықтар; федералдық акциздер; кедендік баждар; мұрадан және сыйға тартудан алынатын  салықтар жатады.

         Штаттардың салық жүйесіндегі салықтар мен өзге де  міндетті төлемдер ретінде саудаға салынатын жалпы салықты (немесе әмбебап акцизді); тұрғылықты халықтан алынатын  табыс салығын; корпорациялардың пайдаларына салынатын салықты;  мұраға және сыйға тартуға салынатын  салықтарды; мүлік  салығын атап өтеуге болады.

         Саудадан алынатын жалпы салықтың штаттардан түсетін  жиынтық мөлшері 30% тең келеді. Осы салықтың ставкаларын  әр шарттардың құзырлы органдары белгілейтін болғандықтан  олардың мөлшері әртүрлі болып келеді. Мәселен, Колорадо, Вайоминг, Канзас, Солтүстік Каролина штаттарында-3% көлемінде алынса, ал Аламба, Айова, Луизиана,  Мичиган, Джорджия, Оңтүстік Дакота штаттарында-8%, Нью-Йоркте -8,25% мөлшерінде алынады. Бұл жердегі  бір  қызықты жәйт,  осы салық Аляска, Дэлавер және Нью- Джерси штаттарындағы салық жүйесінде белгіленбеген.

         Штаттардағы жеке тұлғалардан алынатын салық  ставкасының мөлшері 2%-тен 12%-ке дейінгі аралықты қамтиды.Флорида,Невада, Оңтүстік Дакота, Техас, Вашингтон,Вайоминг штаттарында және Колумбия дистриктінде осы  салықтың түрі салық жүйелеріне енгізілмеген.

         Жергілікті жердегі саудаға салынатын салық, тұрғылықты халықтан алынатын жергілікті табыс салығы, корпорациялардың пайдаларына салынатын салық, мұралардан  алынатын салық, мүлік салығы, акциздер, экологиялық салықтар графтықтардың, муниципалиттердің, тауншиптердің, мектеп  дистриктерінің, арнайы  дистриктердің және т.б. салық  жүйелерінен орын алған. Осы жергілікті  салықтар 80 мың  әкімшілік бірліктердің қаржылық базасын  жеткілікті  деңгейде қалыптастырып   отырғанын байқаймыз.

         Жоғарыда аталған негізгі жергілікті салықтардан  басқа әрбір құзырлы жергілікті органның өз ұйғарымы бойынша мына  салықтар мен міндетті төлемдер: мейманханалық  қызмет көрсетулерге салынатын салық; коммуналдық қызмет  көрсетуге  салынатын салық; мейманхана, телефон, газ және электр жарығы  үшін төлемақы; іскерлік белсенділігіне салынатын  салық  және т.б. белгіленуі мүмкін.

         АҚШ салық жүйесінің қызмет  атқаруының құқықтық негізгі  ретінде 1954жылы қабылданған Қшкі табыстар кодексінің  орнын 1986жылы  заңи күшіне енгізілген АҚШ-ның  Салық кодексі басқан болатын.

         АҚШ салық  жүйесін басқару ісі Қаржы министірлігінің  құзыретіне жатады. Салықтардың төленуіне және салық  заңдарының  дұрыс атқарылуына  жүргізілетін бақылау АҚШ Қаржы  министірлігінің Ішкі табыстар қызметіне жүктелген. Ішкі  табыстар қызметінің  құзырындағы жеті аймақтық салық  басқармасы мен елу сегіз салық басқармалары өздеріне тиесілі қызметтерін  атқарады.     

Жапонияның салық жүйесі

Жапонияның салық жүйесінің негізін 25мемлекеттік салықтар мен 30 жергілікті салықтар  құрайды, сондай-ақ осы жүйе 3045қалалар мен  аудандарды және поселкелерді біріктіретін 47 префектура аумағын қамтиды.

         Жоғарғы кіріс көздері-заңды және жеке тұлғалардан тікелей алынатын мемелекеттік табыс салығы (барлық  салықтық түсімдердің  көлемін 50%-ке жоғарлататын салық  деуге болады), мүлікке салынатын тікелей салықтар (олардың тобына  елтаңбалық алымды, мұраға салынатын салықты,  лицензияны тіркеуге салынатын салықты, жерлерді өңдеуге және  жақсартуға салынатын  салықты жатқызуға болады), сондай-ақ  тұтынуға салынатын тікелей және жанама  салықтар болып табылады.

         Жеке тұлғалар төлейтін мемлекеттік табыс  салығының  ставкалары 10,20,30,40,және 50% мөлшерінде белгіленген. Префектуралық табыс салығы 5,10 және 15% ставкалар  көлемінде алынады. Тағы бір айта кететін жәйт, Жапонияның әрбір  тұрғыны әр жыл сайын өздері тапқан табыс көлеміне  қарамастан  мемлекет  қазынасына 3200иен сомасы мөлшерінде  салық төлеп отырады. Автомобиль иелеріне салынатын  салық,  бензинге салынатын акциздер, кедендік баждар, мейманханада тұрғаны  үшін, ресторанда тамақтанғаны үшін, ыстық су көздеріне түскені үшін алынатын акциздер тиісті бюджеттерді  айтарлықтай көлемдегі  қаражаттармен  толықтыруға септігін  тигізеді.   

Ресей Федерациясының салық жүйесі

Ресей Федерациясының салық жүйесінің құрамы және оның құрылымын құрайтын салықтар мен  басқа да салықтық нысандағы төлемдердің түрлері тікелей және  жанама салықтар, сондай-ақ заңды тұлғалардан,  жеке тұлғалардан, заңды және жеке  тұлғалардан алынатын салықтар болып бөлінеді. Жанама салықтарға  мұнай, газ, көмір, бензин және т.б. өңдеу және кен  байыту өнімдері түріндегі өндірістік тауарлар мен спирт, арақ  және басқа алкоголь өнімдері, темекі өнімдері, сыра сияқты кең сұранысқа ие тауарлардан қосылған құнға салынатын салық,  саудаға салынатын салық, акциздер, кедендік төлемдер-кедендік тарифтер жатады.

Банктердің, сақтандыру ұйымдарының, басқа да шаруашылық субъектілерінің пайдаларына салынатын салық, дивидендтік  сомалардан, яғни капиталдан алынатын салық, мүлікке салынатын салық, ресурстық және экологиялық салықтар, жануарлар әлемінің объектілерін пайдаланушыларға салынатын салық, заңды тұлғалардан алынатын тікелей салықтар болып табылады.

          Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы , жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық, мұралардан және сыйға тартудан алынатын салық, лицензиялық және тіркеу үшін алымдар жеке тұлғалар төлейтін тікелей салықтар болып саналады. Ал заңды және жеке тұлғалардан алынатын   салықтар ретінде курорттық салықты, жарнамаға салынатын салықты, аумақтарды дамытуға салынатын салықты, жер, су, экологиялық және орман салықтарын, шетел валютасын, бағалы қағаздарды, алтын кұймаларын сатып алуға салынатын салықты атап өтуге болады.

         Енді, осы Ресейдің салық жүйесіне берген қысқаша  сипаттаманы нақтыландыру мақсатында, оның негізін құрайтын  элементті салықтар жүйесін қарастырып өтеміз.

         Ресей салықтары жүйесі федералдық салықтар мен алымдар,  регионалдық (аймақтық) салықтар мен алымдар және жергілікті  салықтар мен алымдар сияқты үш деңгейден тұрады.

         Федералдық салықтар мен алымдарға: қосылған құнға  салынатын салық; акциздер; ұйымдардың пайдасына (табыстарына) салынатын салық; капиталдан түсетін табыстарға  салынатын салық; жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы; мемлекеттік баж; кедендік баждар мен кедендік алымдар; жер қойнауын пайдаланғаны үшін алынатын салық; мемлекеттік  әлеуметтік бюджетпен тыс  қорларға алынатын жарнамалар;  минералдық-шикізат базасын қалпына келтіру үшін  алынатын салық; көмірсутектерді өндіруден түскен қосымша  табысқа салынатын  салынатын салық; жануарлар әлемінің объектілерін және су биологиялық ресурстарын пайдалану құқығы үшін  алынатын  алым; орман салығы; экологиялық салық; федералдық лицензиялық алымдар жатады.

         Регионалдық салықтар мен алымдар ретінде  ұйымдардың мүлкіне салынатын салық;  жылжымайтын мүлікке салынатын салық; жол салығы; көлік салығы; саудадан алынатын салық; ойын бизнесіне салынатын салық; регионалдық лицензиялық алымдар белгіленген. Жер салығы, жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық, жарнамаға салынатын салық, мұраға немесе сыйға салынатын салық, жергілікті лицензиялық  алымдар жергілікті салықтар мен алымдарға жатқызылған.

         Ресей Федерациясының Конституциясы, Ресей  Федерациясының Салық кодексі, «Ресей Федерациясының салық органдары туралы» РФ Заңы, «Ресей ФЕдерациясының мемлекеттік салық қызметі туралы» РФ Президентінің Жарлығы, РФ салықтар мен алымдар жөніндегі Министірлігінің бұйрықтары мен  хаттары Ресей Федерациясы аумағындағы салық органдары жүзеге асыратын салықтық қызметтердің нормативтік құқықтық базасы болып табылады. Осыған орай, Ресей Федерациясының салық органдарының құрылымы мынадай  құрамда көрініс тапқан: РФ Салықтар мен алымдар жөніндегі министірлігі; Салықтар мен алымдар жөніндегі министірліктің Федерация субъектілері бойынша басқармалары; Салықтар мен алымдар жөніндегі министірліктің регионалдық  инспекциялары;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен қорыта айтқанда, салықтар – мемлекет қазынасын толтырудың, экономиканы дамытудың негізгі көзі болып табылады. Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алған күннен бастап қысқа мерзімде қоғамның қажеттіліктерін қамтамасыз ететін өзінің салық жүйесін құруды көздеді. Яғни 1991 жылы салық мәселелеріне байланысты заң актілерін қабылдау мемлекеттің басты мақсаты болды. Бұл актілердің құрамына 14 заң актілері, солардың ішіндей ең негізгісі „Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы” заңы кірді. Атап айтқанда, осы заң салық жүйесін құрудың жалпы принциптерін, салықтар мен төлемдер өндіріп алуды реттеу, сонымен қатар салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттерін және төлемдердің бюджетке толығымен, әрі уақытында есептелуін анықтайды.

Тарихымызда „Салық Кодексін” Қазақстан Республикасымен қатар ТМД елдері де қабылдады.

Елімізде „Салық Кодексі” қабылданбас бұрын, салық заңы 45 заңдардан және Қазақстан Республикасы Президентінің үш жарлығынан құралған.

Салық реформасын жүргізбес бұрын ең алдымен оның стратегиялық мақсаттарын, негізгі бағыттарын және өткізу мерзімін анықтау керек еді. Бұл салық реформасын жүргізуде кеткен негізгі кемшіліктердің бірі болды. Салық жүйесі әлемдік тәжірибеде жалпы қабылданған принциптердің есебі негізінде құрылуы керек болды. Оларға әділдік, қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық принциптері жатады.

Осы аталған мәселелер Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен 1995 жылдың 1-ші шілдесінде жүзеге асқан „Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер” туралы заңында көрініс тапты. Оның негізгі мақсаттарына мыналарды жатқызуға болады: салық ауыртпалығын бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер көлемін қысқарту арқылы төмендету, салық салудың халықаралық практикасының прогрессивтік тәжірибесіне жету, салық жүйесінде нақтылықты, қарапайымдылықты және әділікті қамтамасыз ету.

Салық жүйесін жетілдіру бағыттары келесі:

• салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
• салық жүйесін максималды ықшамдау, яғни заңдар мен нормалардан бір мәнді емес түсіндірмелерді алып тастау;
• салық ставкаларын төмендету арқылы, салық прессингін әлсірету;
• тікелей және жанама салықтарды оқтайлы түрде ұштастыру;
• тұрақты салық салынатын базасы бар, мүлік салықтарының рөлін күшейту;
• жеке тұлғаларға салық салуды, инфляциялық процесс есебімен салық салудың икемді шәкілін өндіруді жетілдіру және тағы басқалары.

Салық жүйесінде бюджетаралық қатынастар өте маңызды орын алады. Яғни, мемлекеттегі бюджетаралық қатынастар жүйесін жетілдіруде мына төмендегі ұсынымдарды ұсынуға болады:

• бюджет жүйесінің звенолары арасында кірістер мен шығыстарды оқтайлы түрде шектеу міндетін шешу, бұны заңмен бекіту.
• аймақтық бюджет кірістерінің деңгейін жоғарлату;
• жасанды түрде қалыптасатын аймақтық бюджеттердің демеу қаржысын жою.

Сонымен қатар, қазіргі кезде теориялық және практикалық мәселелер қарастырылуда. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады: экономиканы құрайтын аймақтардың жеткілікті дамуы, функционалдық қамсыздандыру, экономиканы жеткілікті түрде бағалау, экономиканың макроэкономикалық және микроэкономикалық деңгейлерін дамыту, Қазақстан экономикасының салық жүйесін қамтамасыз ету және тиімді салық салу негіздері ретінде экономикалық бәсекеге қабілеттілігін дамыту.

Сонымен, қорыта айтқанда ұсынып отырған осы бағыттарды қаржы және салық саясатын жетілдіруде мақсатты түрде жүзеге асыру үшін, қаржы ағынында мемлекеттің реттеуші және бақылаушы рөлін дамыту керек деп ойлаймын. Бұл өз кезегінде мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін нығайтуды қамтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Ермекбаева Б.Ж., Салықтар және салық салу. – Алматы: Қазақ Университеті. 2003. – Б. 44-46.
2. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ө.С., Колягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Оқулық. — Алматы. 2002. – 158 б.
3. Ілиясов Ң.Қ., Нұрлыбаев С. Қаржы. Алмати, 2005. – 98 б.
4. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә. Макроэкономика Оқулық. – Алматы: Экономика. 2003. – 283 б.
5. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, — Алматы 2004. – 129 б.
6. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложения. Алматы: Норма –2002. – 222 б.
7. Камаева В.Д. Экономическая теория под редакцией д-р экономических наук, Москва, ИМПЭ 1998. – 199 с.
8. Әубәкіров Я, Нәрібаев К. Экономикалық теория негіздері. – Алматы, 2002. — 305 б.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы. – А., 2005. – 7 б.
10. Нурумов А. Налоги и финансы рыночной экономики. – Астана: Елорда. 2004. – 40 с.
11. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Салық Кодексі. – Алматы, 2005. – 355 б.
12. Қазақстанның нарықтық экономикасының қаржы-несиелік проблемалары Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, — Алматы 2002. – 136 б
13. Нұрғалиев Н.Т. Салық жүйесін жандандыру жолдары//Қаржы қаражат №12 1999. – Б.26-27.
14. Комарова Т.Н. Налоговые проблемы //Қаржы қаражат №5 2001. –С. 18-21.
15. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Жаңа кезең – экономикалық теориясы
    — Алматы: Данекер. 2004. — 410 б.
16. Карагусова Г. Сущность налогообложения. – Алматы, 2000. – 89 с.
17. Туралыкова Е. Совершенствование налоговой системы РК // Бухгалтер и налоги №6 2004. – С. 5-13.
18. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002. – 27 с.
19. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. – Алматы: Рауан 1995. – 68 с.
20. Алейбеков М.О. О главном налоговом реформировании // Аль-Пари, 2000 г., №9. – С. 133-135.
21. Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері. – Алматы: Экономика, 2005. – 173 б.
22. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. — Алматы: Жеті жарғы – 183 б.
23. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қавзақстан Республикасының Салық Кодексі. – Алматы, – 96 б.
24. Ермекбаева Б.Ж. Шет мемлекеттер салығы. – Алматы, 2004. – 322 б.