МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

1 ТАРАУ САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ………………………………………….4

• Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік-экономикалық мәні…………………………………………………………………….………4
• ҚР-ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық санкциялары…………………………………………………………………………………….11

 

2 ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ ТҮСІМДЕРДІ БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН САЛУ ҚЫЗМЕТІ …………………………..…………………….15

2.1.    Салықтан жалтару себептері және әсері………………………………………15

2.2.    ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да       міндетті төлемдерді алуды ұйымдастыру және салықтан, жалтару тәжірибелерін талдау……………………………………………………………………………….………………….20

2.3.    Қазақстандағы салықтар, алымдар мен төлемдердің,

      алыну ерекшеліктері және салық ауыртпалығын аудару…………………23

 

3. ТАРАУ САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ……………………………………………………………………………….……………51

3.1. Салық санкцияларын пайдалану проблемалары мен шешу жолдары…………………………………………………………………………………………..51

3.2.    Салық саясатындағы салық санкцияларының рөлін арттыру…………………55

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………..…….59

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………….62

 

 

КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен салал іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі — ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.

Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қаббаттаса жүреді.

Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым-қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория ретінде қаралуы мүмкін. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, — деп жазылған.

Бірақ, нарық экономикасының кейбір объективті және субъективті жағдайларына байланысты салықтан жалтару және салық салық санкциялары мәселелері туындалады. Кәзіргі уақытта салықтан жалтару – еліміздің негативті факторы болып саналады. Осы мәселенің маңызы зор болғандықтан және зерттеуге тұратындығынан, таңдаған тақырыптың өзектілігі белгіленеді..

Диплом жұмысының мақсаты – қазіргі бәсеклестік экономикада салықтан жалтарыдың себептерін анықтай отырып, салық санкцияларын салу механизмін жетілдіру жолдарын қарастыру.

Диплом жұмысының міндеттеріне мыналар жатады:

• салықтың әлеуметтік-экономикалық мәнін ашу және қызметтерін көрсету;
• салық салуды ұйымдастыру прициптерін қарастыру;
• салық жүйесінің құрылмын қарастыру;
• салық салуды ұйымдастыру ерекшеліктерін көрсеті;
• ҚР-ға салық ұйымдарының салық салықтан жалтаруды анықтау және салық салу сакцияларын қолдану механизміне баға беру;
• Салық сакцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру.

Жұмыстың құрылымы – кіріспе, қорытынды және 3 тараудан тұрады:

І тарау – Салықтар және салық жүйесін ұйымдастырудың теориялық негізі.

ІІ тарау – Салықтан жалтару және салық органдарының салықтық түсімдерді бақылауы. ІІІ тарау – Салықтан жалтаруға байланысты салық сакцияларын салу механизмін механизмін жетілдіру.

 

 

1 ТАРАУ.  САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН                                                       ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

 

1.1. Салықтар ұғымы және олардың әлеуметтік-экономикалық мәні

 

Салық және салық салу түсініктерін айыра білген жөн. Салық бұл – экономикалық және қаржылық категория, ал салық салу бұл – экономикалық — хұқықтық механизмді пайдалана отырып жүзеге асырылатын алым алу үрдісі.

Салықтар – бұл мемлекеттің белгілі бір мөлшерде және белгілі бір уақытта салатын міндетті төлемдері.

Салықтардың экономикалық мәні мемлекеттің өз функциялары мен мақсаттарын жүзеге асыру үшін жарамды ұлттық табысының бір бөлігін құрайтындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.

Салықтар мемлекеттің қалыптасу кезінде пайда болып, оның өмір сүруінің негізі болып табылады. Адамзат дамуының тарихында салықтардың формалары (нысандары) мен тәсілдері өзгеріп, өңделіп, мемлекеттің талаптарына бейімделіп отырған. Салықтардың ең дамыған кезі ақша-тауар қатынастарының дамыған жүйесінде болған.

Салық ауыртпалығын бөлудің тарихи қалыптасқан 2 қағидаты бар:

• Түсірілген пайда қағидаты (алынған, игіліктердің).
• Қайырымдылық қағидаты (төлем төлеу қабілетіне).

Алғашқы қағидат бойынша әр субъектіге салық оның мемлекет қызметінен күтетін пайдасына пропорционал көлемде салынуға тиіс: үкіметтің ұсынатын тауарларынан игіліктер мен қызметтерді ең көп алатындар сол тауарлар мен қызметтерді қаржыландыру үшін қажетті салықтарды төлеуге міндетті. Мысалы, жолды жөндеу қорын қалыптастыратын көлік жолдарын пайдаланушылардың төлемдері және басқа да төлемдер.

Бұл қағидаттың қолданылуы қорғаныс, қоғамдық қауіпсіздік, білім жүйесі сияқты және тағы басқа игіліктерге қатысты тиімсіз болып табылады. Тұрмыстық жағдайы нашарлар мен жұмыссыздарға төленетін қайырымдылық жәрдемақыларын қаржыландыру кезінде бұл қағидатты қолдану мүмкін емес.

Екінші қағидатқа сәйкес субъектілерге салық салу оларға “қайырымдылық” тиімді болатындай етіп салынуы керек, яғни салық ауыртпалығы таза табыс пен жетілген жағдай деңгейіне тәуелділікте болуы керек. Бұл қағидат бойынша жоғары табыс табатын жеке тұлғалар, кәсіпкерлер мен кәсіпорындар табысты аз мөлшерде табатындарға қарағанда салықтарды жоғары көлемде төлеуге міндетті.

Бұл қағидаттың мәні – табыстың әрбір қосымша бөлігі қанағаттандырылудың өсімінің азаюына әкеледі, өйткені шаруашылық субъектілері ақша қаражаттарын бірдей көлемде жұмсамайды. Түскен табыстың бір бөлігі кез-келген уақытта күнделікті қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге, яғни неғұрлым пайдалы тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Қалған бөлігі басқа да тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Демек, жағдайы нашар адамнан алынатын ақша ауқатты адамнан алынатын ақшаға қарағанда үлкен қиындықпен (құрбандықпен) беріледі. Сондықтан да түскен табыстан салыққа кететін шығындарды баланстау үшін салықты түсетін табыс мөлшеріне сәйкес салу керек.

Төлем төлеу мүмкіншілігі мен алынған игіліктерге салық салу қағидаттары салық мөлшерін белгілеу мен оның табыс мөлшеріне байланысты өзгерісіне алып келеді.

Салықтарды рационалды түрде (дұрыс) ұйымдастырудың классикалық қағидатын А.Смитт ұсынған еді. Бұл қағидат бойынша:

а) Салық әрбір салық төлеушінің табысына сәйкес мөлшерде салынуы керек (әділеттік қағидаты).

б) Салық мөлшері мен төлем мерзімі алдын-ала анықталуы керек (анықталу қағидаты).

в) Салық салық төлеушіге ыңғайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алыну керек (ыңғайлылық қағидаты).

г) Салық алу шығындары минималды мөлшерде болуы керек (үнемдеу қағидаты).

Бұл қағидаттың қолданылуы салық салу үрдісіне белгілі бір тәртіп енгізіп, А.Смитт бұдан мынадай қорытындыға келді: “салық салық төлеушілер үшін құлдықтың белгісі емес, керісінше еркіндік белгісі болып табылады”. Салықтық одан әрі дамуында салық салу қағидаттары өзгеріп, толықтырылып, айқындалып отырған:

1. Салық салудың әділеттілік қағидаты 2 аспектте қарастырылады:

а) “көлденең теңдікке” қол жеткізу “көлденең теңдік” салық төлеушінің табысы қандай мөлшерде табылып, қандай мөлшерде жұмсалатындығына қарамастан салық салу барлығына бірдей мөлшерде болуын талап етеді.

б) Қоғамдық жағдай мен табыс деңгейі әртүрлі салық төлеушілер міндеттері бойынша заң алдында төлеушілер міндеттері бойынша заң алдында “вертикалды теңдікті” сақтау керек.

Демек, ауқатты адамдардың табыстарының бір бөлігінің салықты аз мөлшерде немесе мүлдем төлемеуге тиіс тұрмыс жағдайы нашарларға қайта бөлу үшін жеке тұлғаларға салық прогрессивтік шкала бойынша дифференциалданған мөлшерлемені қолдана отырып салынуы керек.

2. Қарапайымдылық қағидаты.

Бұл қағидат бойынша салықтың мәні мен қызметі, қолдану сферасы мен жүзеге асу механизмі, салық туралы заң салық төлеушіге түсінікті әрі қарапайым болуы керек. Салық салу нысанын анықтаған кезде техникалық жағынан қарапайым нысандарына көңіл бөлу керек, өйткені салық төлеушілердің көп бөлігі салық төлеуден бас тарту үшін өз табыстарын төмендетеді. Сызықтық пропорционалды салықтарды қолданудың прогрессивті салықтарға қарағанда артықшылығы  бар. Тұтынуға салынатын сызықтық салықты қосылған құнға салынатын салық, қызметкерлер мен жұмысшылардың табысымен біртұтас сызықтық салық, пайдаға салынатын біртұтас сызықтық салық түрінде салған жөн. Мұндай салықтың мөлшерлемесі салық төлеуші кәсіпорынның нысанына қарамастан бәріне бірдей болуы керек.

3. Салықтардың анықтылығы — алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың теңдігі, мемлекеттің бүкіл территориясында және барлық шаруашылық субъектілері үшін талқылау мен қолданудың бірегейлігі.
4. Кейбір ерекше жағдайлардан басқа кезде мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы жазалауға немесе көтермелеуге тиісті емес. Бұл мақсат үшін бюджеттің кіріс бөлігінде салықтарды қысқартудың орнына шығыстар бөлігінде арнайы баптар болуы шарт. Бұл ашық түрде жүзеге асуы қажет. Сондай-ақ белгілі бір өнімдер мен қызметтер, әлеуметтік топтарды салықтан кез-келген босатуды қолданбаған жөн.

Әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау, мәдениеттің дамуы үшін мемлекеттік қаржыландыру қажет, бірақ бұған қажетті қаржыны салықтық мөлшерлемені өзгерту, манипуляциялау арқылы алуға болмайды. Саяси билік жеке топтардан қысым көрмеуге тиіс.

Бұл қағидат нарықтық экономика көзқарасымен де маңызды болып табылады. Нақты бағаларсыз нарықтың болуы да мүмкін емес. Кез-келген салықтық жеңілдіктер баға жүйесіне әсер етіп, әрбір өнімнің нақты құнын көрсете алмайды.

Қазақстанның салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы заңында салық салудың міндетті болуы, салық жүйесінің біртұтастығы, салық заңының күші сияқты қағидаттары  да атап көрсетілген.

Мемлекетке түсетін салықтық түсімдердің өзіне тән ерекшелігі бұл – олардың әртүрлі қоғам қажеттіліктеріне ырықсыз жұмсалуы болып табылады. Салықтар осы ерекшелігімен мемлекет және басқа да билік органдары белгілейтін міндетті мақсатты салымдардан, әртүрлі төлем түрлерінен ерекшеленеді. Бұл төлемдерге әлеуметтік сақтандырудың мақсатты төлемдері, салымдар, арнайы қорларға қаржы-қаражат аудару, сондай-ақ, өнімнің өзіндік құнынан, қызметтерден, табыстардан, еңбекке ақы төлеу фонды, амортизациядан белгілі бір ұзақ мерзімде аударылатын бюджеттен тыс төлемдер жатады.

Салықтардың мәні олардың функцияларында көрінеді. Жалпы, қаржы категориясы тұрғысынан қарағанда, салықтар субкатегория болып табылады. Сондықтан да, салық функцияларын қаржыға қатысты қарастыратын болсақ, оларды қаржының бөлу функциясын құрайтын қосымша функциялар деп қарастыру қажет.

1. Тарихи алғашқы функция болып фискалды функция табылады. Бұл функция мемлекеттік бюджетке қаржы-қаражаттардың түсімін қамтамасыз етеді. Фискалды функция мемлекетке ақшалай табыстардың түсім көлемінің өсімін өндірістің ақша-тауар қатынастарының дамуына байланысты анықтайды.
2. Салықтардың қайта бөлу функциясының қызметі бұл — әртүрлі субъектілердің табысының бір бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөліп беру. Бұл функциядағы өлшемдер (масштабтар) салықтардың ЖҰӨ — дегі үлесіне байланысты анықталады. Үлес ҰТ-тың мемлекеттен деңгейін көрсетеді, ол 2004 ж. – 19,7%, 2005. ж. — 16,6%, 2006 ж. — 17,4% болды.
3. Үшінші функция – реттеуші функция – мемлекеттің экономикалық қызметінің кеңеюіне байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес мақсатты түрде әсер етеді. Бұл жерде салық түрін таңдау, олардың мөлшерлемесін өзгерту, алу тәсілдері, жеңілдіктер қолданылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық өндірістің құрылымы мен пропорциясына, шоғырлану мен тұтыну көлеміне әсер етеді. Сөйтіп, соңғы жылдар Қазақстанға салықтық төлемдердің қажетті мөлшерден төмен деңгейде болуы тән болып отыр. Ол салықтардың жеткіліксіз түрде жиналуымен – салық бас тартушылықпен түсіндіріледі.

Мемлекет салық саясатын – салық аясындағы жүргізілетін шаралар жиынтығын — қоғамның дамуының әрбір нақты кезеңінің алдына қойылған мақсаттары мен тапсырмаларына байланысты, қалыптасқан экономикалық саясатқа сәйкес жүзеге асырады.

Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі бағыты бұл — өзін ақтамаған жергілікті халықтың нақты табысының маңызды бөлігін тұтынушылардың орталықтандырылған қоғамдық қорлар арқылы құрастыру принципінің қалдығы. Бұл еңбектің күшеюін көздейтін мотивациялық-экономикалық механизм арқылы еңбекке жарамды халықтың табысын біршама ұлғайтуға алып келеді. Соның жүйесі арқылы қоғамның жұмысқа жарамсыз бөлігін әлеуметтік қорғаудың неғұрлым сенімді және нәтижелі түрі қамтамасыз етіледі.

Салықтар – мемлекет белгілейтін, белгілі бір мөлшерде және бір мерзімде алынатын міндетті төлемдер.

Салықтардың экономикалық мәні өз қызметін жүзеге асыру үшін мемлекетте жинақталатын ұлттық табыстың бір бөлігін білдіреді.

Салықтар қаржының маңызды категорияларының бірі болып табылады.

Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды, оның өмір сүруінің негізі болып табылады. Адамзат дамуының барлық тарихында салық нысандары мен әдістері мемлекет сұранысына және қажеттіктеріне қарай өзгеріп, жаңартылады. Салықтар өзінің ең үлкен дамуына тауар–ақша қатынастарының жүйесінде жетілді.

Салық салу қағидаларына мыналар жатады:

• әділдік қағидасы екі тұрғыда қарастырылады:
• горизонталды әділдік – салық төлеушілердің табысына салық бірдей шарттарда, бір түрде салынуы тиіс;
• вертикалды әділдікті сақтау салық табыстың бөлігін қайта бөлу үшін дифференциалды ставкаларды пайдаланып, прогрессивтік шкаламен салынуы тиіс;
• қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті әрі қарапайым болуы керек;
• жеңілдіктердің минималды мөлшері. Жеңілдіктер құндық пропорцияларды бұрмалап және біле тұра салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға қояды;
• салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономика мен инвестицияның өсуіне, жұмыс істеуінің жақсаруына кедергі келтірмеуі керек;
• салық ставкалараның осы елдің экономикалық ынтымақтастық жөніндегі елдер салықтарымен негізгі түрлері бойынша салыстырмалылығы;

Салық түрлерінің мемлекеттегі ерекшелігі болып әр түрлі қоғамдық қажеттіліктері үшін бейнесіз пайдалануы табылады.

Салықтардың мәні функциясында көрініс табады:

1) мемлекеттік бюджетке түсімді қамтамасыз  ететін тарихи бірінші қызметі салықтың фиксалдық  қызметі болып табылады;

2) салықтардың қайта бөлу қызметі мемлекет пайдасына әр түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілер табыстарының бөлігін қайта бөлу болып табылады. Бұл салада қызмет ету масштабы жалпы ұлттық өнімдегі салықтардың үлесімен анықталады: ол ұлттық табыстың мемлекеттендіру деңгейін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы – 79,7%; 1998  жылы – 16,6%; 1999 жылы – 17,4%; 2000 жылы – 20,2% — ды құрады;

3) салықтардың үшінші реттеуші қызметі – мемлекеттің экономикалық қызметін кеңейтумен байланысты пайда болады. Ол мақсатты түрде ұлттық шаруашылық  бағдарламаларына сәйкес дамуға әсер етеді. Мұнда салық нысандарын таңдау, ставканы өзгерту, жеңілдік алу әдістерін өзгерту пайдаланылады. Бұл реттегіштер қоғамның қайта өндірісінің құрылымы мен пропорциясына, жинақтау және тұтыну көлеміне әсер етеді.

Мемлекет салық саласындағы шаралар жүйесін – экономикалық саясатқа сәйкес әлеуметтік экономикалық және басқа да мақсаттарға, қоғамның әрбір нақты даму кезеңдеріндегі тапсырмаларға байланысты салық саясатын жүргізеді.

Мемлекетке алынатын барлық  салық түрлерінің жиынтығы, олардың құрылуының әдістері мен нысандары,  салық қызметі органдары мемлекеттің салық жүйесін құрайды.   

Салық жүйесі – көптеген салық түрлері, салық  төлеушілер, салық жинау әдістері, салық жеңілдіктерінің болуына байланысты күрделі модель болып келеді.

Салықтарды әр түрлі принциптер бойынша бөлуге болады:

— мемлекет пен төлеушінің қарым –қатынастары және салық  салу объектісіне байланысты; пайдалануы бойынша; салық жинаушы органы, экономикалық сипаты бойынша.

Бірінші сипаты бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді. 

Тікелей  салықтар табыс немесе мүлікке ғана (табысқа, пайдаға, мүлікке және жерге салынатын салық) салынады.

Тікелей салықтар өз кезегінде нақты және жеке болып бөлінеді.    

Нақты салық мүліктің пайдалану тиімділігіне емес, сыртқы сипатына байланысты салынады; нақты тікелей салықтарға жер, мүлік, ақша капиталына салынатын салықтар жатады.

Жеке салықтарда табыс қана емес, төлеушінің қаржылық жағдайы да ескеріледі, мысалы, отбасы жағдайы. Оған мыналар жатады: табысқа салынатын салық, сый мен мұраға салынатын салық,  жан басына және т.б. салықтар.

Жанама салықтар – тауар, қызметтер бағалары арқылы (қосылған құнға салынатын салық,  акциздер, кедендік баждар) алынады. Салық сомаларының иесі тауар және қызметтерді өткізгесін мемлекетке тапсырылады.

Пайдалану сипаты бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы салықтар мемлекетке түсіп, белгілі бір пайдалану барысында  тұлғасыздандырады. Арнайы салықтар белгілі бір мақсатқа ие болып келеді (мысалы: әлеуметтік салық, зейнетақы төлемдері үшін пайдаланылады).

Салықты жинайтын және оны билейтін органына байланысты орталық (жалпымемлекеттік)  және жергілікті салықтар болып бөлінеді.

Объектінің экономикалық сипаты бойынша салықтар табысқа және тұтынуға  салынатын  салықтар болып бөлінеді: біріншісі – салық төлеушінің  кез келген объектіден  алған табысына салық салу, екінші жағдайда – бұл тауарлар мен қызметтерді тұтынғанда төленетін шығындарға салынатын салық.

Салық салу объектісін есепке алу және бағалануы  бойынша  салық алудың төрт тәсілі бар: кадастрлық,  декларация бойынша,  төлем көзіне байланысты,  патент бойынша.              

Кадастрлық әдіске сәйкес салық салу және есепке алу қамтамасыз ету объектілерінің тізімі негізінде, оның табыс әкелу нормасын (әсер мүліктік) көрсете отырып, нақты табысын ескермей жүзеге асады.

Салық төлеуші декларацияда табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді, шегерімдерді ескере отырып, салық сомасын есептейді.

Төлем көзіне байланысты салықты табысты алған жердегі бухгалтерия есептеп, төлетеді.

Патент негізінде салық әр түрлі қызметтен табыс алуға байланысты бөлінеді. Бұл бойынша салық төлемін анықтау және ескеру өте қиын.

Салықтық есептің екі әдісі пайдаланылады: кассалық және есептеу әдісі.  Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шығындар  жұмыстарды жүргізу кезінен бастап қызметтерді, мүліктерді қабылдау және ол бойынша төлеу жүргізіледі. Төлеу уақытынан тәуелсіз есептелінетін есептеу әдісі бойынша табыстар мен шығыстар жұмыс жүргізу уақытынан есептеледі. Екінші әдіс – салық қызметтері үшін қолайлы және оны Қазақстанның барлық салық төлеушілері қолданады. Оның төлеушілер үшін кемшілігі – салық төлемдерін жеткізу уақытында болмаған жағдайдың өзінде төленіп, айналым қаржыларының оқшаулануына әкеліп соғады.

Қазақстандағы салықтар, төлемдер мен алымдардың тізімі:

1. Салықтар
   • корпоративтік табысқа салынатын салық;
   • жеке табыс салығы;
   • қосылған құнға салынатын салық;
   • акциздер;
   • жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салығы (қол қойылған бонус, коммерциялық табу бонусы, роялти, үстем пайда салығы);
   • әлеуметтік салық;
   • жер салығы;
   • көлік құралдарына салық;
   • мүлікке салынатын салық.

Жекелеген салық төлеушілер топтары үшін арнайы салық режимі қарастырылған. Оларға жататындар: шағын бизнес субъектілері, шаруа қожалықтары, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері. Бұл режимде салық төлеу мынадай негізде жүргізіледі: патент; бір жолғы талон; біртұтас жер салығы; оңайлатылған декларация. Бұл режим табысқа, мүлікке, әлеуметтік, жанама салықтардың комбинациясын сипаттайды.     

2. Алымдар
   • заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін;
   • жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін;
   • жылжымайтын мүлік және ол бойынша құқықтарын мемлекеттік тіркегені үшін;
   • радиоэлектронды құралдар мен жоғары жоғары жиілікті құралдарды мемлекеттік тіркегені үшін;
   • көлік құралдарын және тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін;
   • теңіз, өзен және аз өлшемді кемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алымдар;
   • азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеу үшін;
   • дәрі –дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркеу үшін алымдар;
   • Қазақстан Республикасы аумағынан автокөлік құралдарын өткізу үшін;
   • аукциондардан алынатын алым;
   • елтаңбалық алым;
   • белгілі бір қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын лизензиялық алым; 
   • радио – теледидар ұйымдарына берілетін радиожиілік спектрін пайдалану рұқсаты үшін.
3. Төлемдер
   • жер учаскелерін пайдалун үшін;
   • су ресурстарын (жер үсті көздерінен) пайдалану үшін;
   • қоршаған ортаны ластағаны үшін;
   • аңдар әлемін пайдланғаны үшін;
   • орманды пайдаланғаны үшін;
   • ерекше күзетілетін табиғи территорияларды пайдаланғаны үшін;
   • радиожиілік спекторды пайдаланғаны үшін;
   • кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін;
   • сыртқы (визуальды) жарнаманы пайдалану үшін.
4. Мемлекеттік баждар
5. Кедендік баждар
   • кедендік баждар;
   • кедендік алымдар.

Сонымен, Қазақстанның салық жүйесі және басқа міндетті төлемдер түрлері айтарлықтай дифференцияланған. Салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде және сәйкес ережелерде көрсетілген.

Мемлекеттік салық қызметі органдары Қазақстанда Қаржы министрлігімен және облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қала аудандарындағы, сонымен қатар қаржы полициясымен көрсетілген. Салық қызметі салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы республика заңдарының орындалуына бақылау жасайды. 

 

1.2. ҚР-ғы салық жүйесін ұйымдастыру ерекшеліктері мен салық               санкциялары

 

Мемлекетте жиналатын салық түрлерінің, нысандары мен тәсілдерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

Салық түрлерінің, оны төлеушілердің, жинау тәсілдерінің салық жеңілдіктерінің көптігіне байланысты салық жүйесін күрделі модель деп айтуға болады. Салықтарды әртүрлі қағидаттар бойынша сыныптауға болады:

• салық салынатын объект және мемлекет пен салық төлеушінің қарым-қатынасы бойынша;
• қолданылуы бойынша;
• салық жинаушы органға байланысты;
• экономикалық нышаны бойынша.

Бірінші нышаны бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.

Тікелей салықтарға тікелей табыс немесе мүлікке белгіленетін салықтар жатады (пайда салығы, мүлік салығы, жер салығы, т.б.).

Тікелей салықтардың өзі нақты және жеке болып бөлінеді. Нақты салық сыртқы нышандары бойынша салынады, яғни салық салу кезінде объектінің пайдалылығы емес, объектттің өзіне назар аударылады. Тікелей нақты салықтарға жататындар: жер салығы, мүлік салығы, ақшалай капиталға салынатын салық.

Жеке салықтарда табыс қана емес, сонымен бірге салық төлеушінің қаржы жағдайы, мысалы, отбасы жағдайы ескеріледі. Оларға жататындар: табыс салығы, мұра мен сыйға салынатын салық, жан басына салық, т.б.

Жанама салықтар тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады (қосылған құн салығы, акциздер).

 Иемденуші тауарлар мен қызметтер сатып өткізілгеннен кейін салық сомасын мемлекетке береді.

Қолданылу нышандары бойынша салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы салықтар мемлекетке жиналады да, қолданылған кезде ырықсызданады. Арнайы салықтардың өзіне тән міндеттері болады (мысалы, жолды жөндеу қорын қалыптастыруға арналған көлік салығы).

Салықтарды жинап, оларды иемденетін органдарға байланысты салықтар орталықтандырылған (жалпы мемлекеттік) және жергілікті болады.

Объекттің экономикалық нышандарына сәйкес салықтар табыс салығы және тұтынуға салынатын салық болып бөлінеді. Табыс салығы салық төлеушінің салық салынатын кез-келген объектісінен түсетін табысынан алынады. Тұтынуға салынатын салық бұл – тауарлар мен қызметтерді тұтыну кезінде болатын шығындарға салынатын салық.

 Салық салынатын объектті есепке алу мен бағалау тәсілдеріне байланысты салық салудың 4 түрі бар: кадастрлық, салық салушының мәлімхаты бойынша (декларация), табыс көзінен алынатын салық, патент бойынша салық салу.

Кадастрлық тәсілінде салық салу объектісінің нақтылы табысты есепке алмай, табыс нормасын көрсетіп жазу арқылы жүзеге асады. Декларацияда салық төлеуші табыс көлемін, керекті жеңілдіктерді көрсетіп жазып, салық сомасын төлейді.

Табыс көзінен алынатын салық салық төлеушінің қызмет орнындағы бухгалтерияда есептеліп, төленеді.

Патент бойынша салық салық төлеушінің дәл анықтау қиынға соғатын қызмет түрлерінен түсетін табыстарына салынады:

Салық есебінің 2 тәсілі бар:

1. Кассалық,

2.Есептеу тәсілі.

Кассалық тәсіл бойынша табыстар мен шегерулер төлем мерзіміне қарамастан, жұмыстың орындалу кезінен, қызметтердің көрсетілген, жүкті жөнелту кезінен бастап ескеріледі.

Есептеу тәсілі салық қызметі үшін нығұрлым қолайлы тәсіл болып табылады, және де осы тәсіл Қазақстанның барлық салық төлеушілерімен қабылданған еді. Оның салық төлеушілер үшін бір ғана кемшілігі бар – салықтың төлемдер жеткізіп берулер мерзімінде төленбеген уақытта да аударылуы керек.

Қазақстан Республикасының жүйесінің құрамына салық баж түрлері, салық қатынастарын реттейтін хұқтық нормалар және салық қызметінің органдары

Салық төлеушілердің кейбіреулері үшін арнайы салық түрлерін төлеу мен есептеу тәртібін қолдануды қарастыратын арнайы салық тәртібі бар. Оларға жататындар: кіші бизнес субъектілері, шаруа шаруашылықтары, ауыл шаруашылық өнімін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерліктің кейбір түрлері.

Салық жүйесіне, сондай-ақ, мемлекеттік салық қызметі кіреді. Қазақстанда ол табыс министрлігі; облыс, қала және региондардағы салық комитеттері және салық полициясы түрінде құрылған. Салық қызметі бағалар мен тарифтерге шығындарды ескере отырып, Республиканың салық және басқа да міндетті төлемдер туралы заңының жүзеге асырылуын бақылап қадағалайды.

5. Экономикалық қолайлылық — салықтар экономиканың дамуы мен күрделі қаржының өсіміне кедергі болмауы тиіс. Неғұрлым көп жұмыс жасайтындарға салықты соғұрлым көп салу дұрыс емес. Салықтардың өнім өндіруге, өндіріске және күрделі қаржыға әсерін үнемі ескеріп отыру шарт. Егер, осылардың ең болмаса біреуіне салықтың теріс әсері болса, мұндай салық салуды қолданбаған жөн.
6. Экономикалық қатынастар бойынша көршілес елдердің негізгі салық түрлері бойынша салық мөлшерлемесін салыстыру қежеттілігі. Бұл инвестициялық салымдарды тарту үшін қажет, ал төмен мөлшерлемелер табыстардың капиталды экспорттайтын мемлекеттердің бюджетіне ағылуына әкеліп, импортер мемлекеттің бюджнтіне кері әсерін тигізеді. Ал, жоғары мөлшерлемелер мемлекет экономикасына шетел инвестицияларының ағымына бөгет жасайды.

  Салық салуды ұйымдастыру салық механизмін, яғни салық түрлерінің нақты атаулары, сонымен қатар оларды пайдаланудың әдістері, тәртібі, іс -әрекет әдістерін құру  мен жұмыс істеуіне байланысты сипатталады.

Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субъект, объект, салық көзі, салық салу бірлігі, салық ставкасы, квота, салықтық жеңілдіктер, төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері, салық төлеуге бақылау, салық заңдылықтарын бұзғаны үшін санкциялар.

Салық субъектісі (салық төлеушісі) – бұл заң арқылы салық төлеу міндеті жүктелген жеке немесе заңды тұлға. Салық тасушылар – нақты салық ауыртпалығы түсетін соңғы салық төлеушілер, яғни жек тұлғалар.

Салық объектісі – салық салудың негізі болатын ақшалай операциялар, қызмет көрсету, қызмет түрі, мүлік, табыс, табиғи ресурстарды пайдалану, өнімге (оның құнына) қосылған құн, жұмыс және қызмет көрсету, шаруашылық айналым (тауарлы материалды құндылықтар) және т.б. табылады. Салық номенклатурасы (түрлері және тізімі) өзінің бастауын салық объектілерінен алады.

Салық көзі болып салық төленетін табыс; кейбір салықтар бойынша (мысалы, табысқа салынтан салық) объектілері мен көздері сәйкес келеді; кейбір жағдайларда салық көзі болып салық төлеу үшін төлеуші сататын мүлкінің бір бөлігі болуы мүмкін.

Салық өлшем бірлігі – санау үшін белгіленген салық объектісінің өлшем бірлігі (1  тенге, табыс және т.б.).

Салық ставкасы – бұл салық салу бірлігіне бекітілген салық көлемі, ол салық салудың нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына пайызбен бекітілсе, салық квотасы деп аталады. Салық ставкаларының құрылуы жағынан тұрақты және пайыздық болып бөлінеді.

Тұрақты ставкалар табыс көлеміне байланыссыз, салық салыну бірлігіне абсолютті сомада белгіленеді (нақты салықтар салынғанда: жерге, мүлікке және т.б. қолданылады).

Пайыздық ставкалар үш түрлі болады: пропорционалдық, прогрессивтік, регрессивтік.  

Пропорционалдық ставкалар  салық объектісі көлемінен тәуелсіз бір пайызбен тағайындалады; прогрессивтік – табыс немесе мүлік өсіміне сәйкес ставкада өсіп, шкала түрінде көрсетіледі.

Прогрессивті ставкаларда екі түрлі прогрессия қолданылады: жай және күрделі; жай прогрессияда мүлік құнының  немесе табыстың өсуіне байланысты салық ставкасы да өседі, күрделіде – бөліктерге  бөлініп, әрқайсысына көтерілетін салық ставкасы қойылады. Прогрессивтік ставканың кемшілігі оның экономикалық және еңбек қызметіне кері әсері болуында. Салық салу прогрессиясы жоғары болған сайын, салық салыну субъектілерінің қарамағындағы табыстардағы дифференциясы әлсіз, бірақ экономиканың тиімділігі соғұрлым төмен.

Регрессивтік ставкалар салық объектісінің ұлғаюына байланысты төмендейді.

Нарықтық экономика жағдайында ставкалар салық төлеушілердің төлем қабілеті мен жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді ескеріп  қолданылады.

Ставкалар заңды түрде белгіленіп, мемлекеттік бюджеттің әр жылына байланысты қабылданғанда түзетілуі мүмкін.

Салық оклады – субъектінің бір объектіден төленетін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері – заңды түрде төлеушілерді салық төлеуден толық не жартылай босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:

• салық салынбайтын минимум – толығымен салықтан босатылатын салық объектісінің ең аз мөлшері.
• есептелген табыс сомасынан жеңілдіктер.
• белгілі бір субъектілерге және кейбір салық төлеушілерге салық ставкасын азайту.

Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: төлеудің мерзімін шегеру және салық ставкаларын азайту.

Жеңілдік кезеңі – заң бойынша салық жеңілдігі қолданылатын мерзім.

Салық салу кезеңі – салық салу немесе жинау жүргізілетін уақыт.

Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері билік органдарымен және басқару органдарымен салық туралы заңдармен реттеледі.

Салық жинау және басқа да міндетті төлемдерді  жинаудың дұрыстығына бақылауды төлеушінің орналасқан немесе қызметінің орны орналасқан жағынан мемлекеттік салық қызметі жүзеге асырады. Салық органдарының мақсаттары, өкілеттігі, қызмет тәртібі, төлеушілер алдындағы құқықтарын бұзу жөніндегі жауапкершілігі мемлекет заңдарымен анықталады. Салық төлеушілерден (салық заңдарын бұзатын) жасырған сомаларды өндіру, табысты жасырғаны, бюджетке төлемдерді кешіктіргені үшін айыппұл, өсім салынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ТАРАУ. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ ЖӘНЕ САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНЫҢ САЛЫҚТЫҚ  ТҮСІМДЕРДІ БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ  САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН САЛУ ҚЫЗМЕТІ

 

2.1. Салықтан жалтару себептері және оның әсері

 

Салық төлеуден жалтару – төлеушінің әдейі салым объектілерін (пайда, табыс, тауар айналыс, мүліктерді) жасыру және азайтуы, бұл жерде төлеуші салық төлемдерін жартылай немесе толық төлемеуді мақсат етеді. Мұндай әрекеті заңсыз әрекеті салық төлеушінің мемлекеттік қазынаға ірі зиянын тигізеді.

          Салықтан ауытқу себептері әртүрлі болуы мүмкін:

• шаруашылық, кәсіпкерлік және басқа да қызметті атқаруға қиындық келтіретін көлемді салық ауыртпалығы; салықтардың ірі көлемі және жоғары мөлшерлемесі субъекттің “жасырын” экономикаға кетуіне әсер етуі мүмкін.
• салық заңдылығының күрделілігі, сонымен бірге түсініксіздігі, ондағы өзгертулердің, түзетулердің, толықтырулардың көп болуы.
• салық жұмысындағы жеткіліксіздіктер: төменгі квалификация және жұмысшылардың білімсіздігі, құқықтық сұрақтар, экономикалық білімнің аралас салаларын жеткілікті білмеу: тексеру кезінде жұмысшылардың ұят қылықтарға баруы.
• субъекттердің әдейі ойластырған “көлеңкелі” экономика үшін салық сомаларын төлемеуі.

“Көлеңкелі” экономиканың ірі масштабтары, басқа елдердің банктеріндегі шоттарына ақша аударымдары, кәсіпкерлік қызметтің нақты масштабын тиімді азайту, мүліктің құнының көлемі – мемлекеттік бақылаудан (шығуы) ірі салықтың түсімдерді шығарады.

Кейбір деректерде Қазақстанда “көлеңкелі” экономика 1/3 ден 40%-ін құрайды жалпы ішкі өнімнің. Дұрыс экономика кезіндегі қиын жағдай оның салықтық базасын мемлекеттік қаржы ресурстарын толықтыруға толықтыруға толық мүмкіндік бермейді.

“Екілік” есептің практикасы қалыптасты: кәсіпкерлердің өзіндік қолдануы үшін және кейбір ресми орындар үшін. Мұнда 2 –сінде қызметтің  минимальды жіберілетін көрсеткіштер көрінсе, 1 – сінде шын көрсеткіштер, бизнестің дамуы мен басқарылуы үшін, көрінеді.

Салықтар бойынша әкімшілік жағдайларға салықтық орындардың әртүрлі бекітілген тәртіптен ауытқулар немесе салықты есептеу және төлеу кезіндегі стандартты емес жағдайларға байланысты әртүрлі белгіленген әрекет варианттар белгіленген. Мысалы: бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібін бұзылғанда, есептік құжаттарды жоғалтқанда немесе жойғанда, өз тұтынуы шығындарына декларациядағы кірістерге сәйкес келмеуі, және басқа да жағдайларды салым объектісінің тәсілін анықтау.

Салықты күштеп салу шаралары бекітілген; салық төлеушінің мүлкіне тиым салу мүлікті (мүмкін болатын) игеру мүмкіндігімен бірге және салыққа, штраф, шаруашылық операцияларын тоқтату төлемдеріне тиісті шотқа сомасын аудару. Салықтық заңдылықтың әртүріне жауапкершілік анықталған: мысалы, салық орындарына салық төлемдерін төлемеу немесе белгіленген мезгілін бұзып төлеу заң бұзушыларға салық сомасының 5% өлшемінде салықтық санкция төлеуді жүктейді, салық есептемесін мезгілінен 6 айға дейін асыру бұл соманың 10% өлшемінде төледі.

Салық және басқа да міндетті төлемдерді бюджетке жартылай сомасымен немесе мүлде төлемеу төленбеген салық және басқа да міндетті төлемдердің сомаларынан 50% мөлшерде санкция төлеуді жүктейді. Бұл жерде төлемеу жолдарына салым объектісін көрсетпей не төмендету, салықты қате алу, өтірік немесе әдейі банкроттылық жариялау, мүлікті жасыру, дұрыс емес шот-фактураларды пайдалану жатады. Осы әрекеттерді 1 жыл ішінде кері қайталаса оларға төленбеген салықтар сомасының 100% өлшемінде                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   санкция салынады.

ҚҚС бойынша бюджетке ағымдағы төлемдердің сомасын азайтқаны үшін салықтың сомасының 50% өлшемінде санкция салынады;

салық төлеушілердің жасанды шот-фактуралары үшін 100% өлшемде санкция салынады;

ҚҚС бойынша сынаққа кіретін расталмаған деректер туралы арыз үшін расталмаған соманың 50% өлшемін де, осы әрекет 1 жыл ішінде қайталанса соманың 100% өлшемінде санкция салынады.

Корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер сомасын салық төлеушілердің азайтуы салық кезеңінде алынған салықтың 10 нан 25%- ін құраса, салық салынатын кірістің 2% өлшемінде салықтық санкция, ал 25% дан көп болса аталған соманың 5% өлшемінде салықтық санкция салады.

Салық төлеушіде салық есебінің болмауы немесе салық есебін белгіленген тәртіпке сай жүргізбей төленбеген салықтардың 50% өлшемінде санкция төлеуге әкеліп соғады, егер осы әрекеттердің барлығы 1 салықтық кезеңде жасалса ғана, ал егер олар салық төлеу кезеңін 1 ден көп кезеңіндерінде жасалып және салық салым объектісінің азаюына желіп соқса, онда төленбеген салықтар сомасының 100% өлшемінде салықтық санкция төленеді.

Банктердің банк операцияларын салық төлеушілердің банк құжаттарына тіркеу номерінсіз жүргізуі үшін жауапкершілігі анықталған; салық орындарына бюджет алдындағы берешектерін күштеп өтету жағдайындағы жұмыс жасаушы субъекттердің банктік шоттарында қалған ақшаларын туралы деректер бермеуі; салық органдарының құжатынсыз банктік шоттарды ашу, бұл органдарды салық төлеушілердің тіркеу есебіне тұрғандығын дәлелдейтін бұл – салық орындарының құжаты. Осындай жағдайларда банктерге салық төлеушілердің банктік шоттары бойынша жұмсаған шығындарының сомасының 5% өлшемінде санкциялар қойылады.

Мемлекетке елеулі зиян келтіріп салық заңдылықтарын қатал бұзу қылмыстық тәртіптің жауапкершілігіне тартылады: шаруашылық субъектілерінің жауапты тұлғалары Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бойынша жазаланады, белгіленген мерзімде белгілі қызмет орнын иелену құқығынан айырады немесе белгілі-бір қызметпен айналысуға шек қояды, қоғамдық не түзету жұмыстарына тартылады, сол сияқты 3 жылға дейін бас бостандығынан айырады.

Алайда бұл жазалардың барлығы салықтан ауытқу проблемасын жоймай отыр. Тек (тексеру) салық орындарының тексеру нәтижелерінде шығатын сомалар бюджет табысының үштен бірін құрайды. Салық төлеушілердің салықтық салым объектісін және табыстарды жасырудың жетілдірілген түрлерін, тәсілдерін қолдануда, салық орындарына қате деректер беру де жиілеуде.

Салық салудан ауытқудың әртүрлі әдістері бар. Ең кең таралғаны тікелей салықтарды төлеуден жалтару. Жанама салықтарда ол олардың алыну ерекшелігіне  байланысты қиындау. Бірақ банктерсіз ақша-тауар операцияларын жүргізу, яғни сату-сатып алу операцияларын есептен жасыру акциздерді төлемеу, қосылған салық төлемеуге жағдай туғызады.

Жұмыс жасаушы субъектке “әрекетсіз” статусын беру оған салықтан кетуге жағдай туғызады. Бухгалтерияға әрекеті шаруа субъектілерінің әрекетсіз заңды тұлға болып табылатын жеткізіп берушілерден салықтық шот-фактуралар түседі. Өтірік шот-фактуралардың арқасында кәсіпорындар ҚҚС-нан жалтарады себебі заңдылық бойынша оның ақиқаттылығына жауапкершілік жеткізіп берушіге жүктелген; егер кәсіпорын – сатып алушы осы схеманы пайдаланушы салық орындарының әрекетіне сотқа шағым түсірсе, бұл жағдайда шешім кәсіпорынның пайдасына шешіледі (“бағасыз” жеткізіп ештеңе алынбайды).

Әрекетсіз субъектілер басқа заңды тұлғалардың бөлушілері болуы мүмкін, оларға жарғылық капитал ретінде активтер енгізеді; осыдан кейін қожайындар банкроттық жариялайды, бюджет алдындағы берешегін өтемей тұрын жариялайды (жалған банкроттылық).

Жасырыну салық орындары мен әділет орындарында тіркеу мерзімдерінің сәйкессіздігін тудырады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер барлық құқықтарды иеленеді, бірақ қаржылық міндеттемелерге жарғылық қордың өлшемдері арқылы жауап береді; жарғылық капиталдың минимальды өлшеміне нақты ие бола отырып олар бюджет алдағы несиелік берешектерін тәуекел мен зардаптарға қарамастан елеулі өлшемдерге апара алады.

Табыстарға салық салу бойынша жалтарудың кең таралғанына өндіріс шығындары мен айналысты өсіру арқылы табыс өлшемін азайту жатады; өнімнің өзіндік құнына жоғары баға арқылы материалдық шығындар енеді, мысалы, оларды иеленуді бос арзан баға арқылы жүргізу, немесе есеп айырысу құжаттарын тікелей қолдан жасау. Сәйкесінше, амортизациялық шығындар сомасын арттыру мақсатында құрылғылардың және басқа да негізгі құралдардың құнын өсіру мүмкін.

Салық салынатын табыстың азайтылуы да шығындарды шегеру қатынастарымен жүргізіледі. Олар кәсіпкерлік байланыссыз шығындар мен төлеушінің меншігінде қалған табыстар есебінен жабылады. Оларға жататындар белгіленген мөлшерден тыс жолақылық шығындар, негізгі құралдарды алу; өкілдік шығындарды мөлшерден артық төлеу, мәдени-ағарту мерекелеріне қатысқаны үшін шығындар; өнімді жеткізуге келісім жасау, жұмыс, қызмет көрсетуді жеткізуге салыққа жеңілдіктері (жеткізілмеуге және келісімді орындамау үшін штраф салуды қосқанда) бар мекемелермен келісім шарт жасасу; өндіріске берілетін материалды құндылықтардың барлық құнын шығынға шығару; ереже бойынша жеке тұлғалардан алынатын тауар-ақша құндылықтары мен қызметтерді қолма-қол ақшамен төлеулерді қиын тексерілетін алғашқы құжаттар бойынша шығынға жалған шығындарға шығару, салықтық заңдылықты бұзғаны үшін салық орындарының салған штрафтарын өшіру.

Өзіндік құн ҚҚС салынған әртүрлі қызмет көрсетулерді, тауар-ақша құндылықтарының құнының бөлшектерінің шығындарына ҚҚС өшіру есебінде көтеріледі.

Табыстың салық салудан жалтаруының кең таралған тәсіліне кәсіпкерлік қызметтен түскен түсімді жасыру және кеміту жатады. Бұл заң бұзушылық қиын ашылады, себебі нақты түсімді анықтау үшін тауардың қозғалысымен жүруі мүмкін шаруашылық-қаржылық және бартерлік операциялардың фактілерінің талдауы қажет; барлық төлеушілер мен олардың операцияландыру компьютерлеусіз заң бұзушылықты ашу көп уақытты алады.

Салық салудан жалтару бухгалтерлік есептің қанағаттандырылмайтын түрде қойылуы немесе оның мүлде болмауымен байланысты болуы мүмкін. Мысалы: шаруашылық және фермерлі қожалықтарда. Мұндай жағдайларда шаруашылық қызметтің нәтижелерін орнына келтіру үшін жанама немесе сәйкес тәсілді қолданады: жұмсалған электр энергиясы, өлшеу құралдарының көрсеткені басқа да ресурстар, нақты шығындар, айналыс, активтердің құны, қызметтің сәйкес түрлерінің нақты шығындары.

Жеке табыс салығын толық төлемеу немесе мүлде төлемеу еңбекке ақы төлеудің есеп айырысу практикасымен байланысты, яғни кәсіпорын өнімі мен бартерден алған өнім бойынша есеп айырысу. Мұндай жағдайларда қиындықтар салық салу мақсатында азайтылған нақты төлемнің бағасынан туындайды.

Еңбекке ақы төлеудің шығындарын көбейту тәжірибесі тұлғаларға наряд жазу, келісім-шарт бойынша жұмыс “атқаруға” жұмысшыларды тарту, басқа жақтан құжатталатын қызмет көрсету жолдары арқылы жүргізу кең таралған.

Өзіндік құнды көбейту арқылы табысты жасыру оған меншік иелерінің, басқарушылардың және жұмысшылардың тұтыну шығындарын енгізу арқылы жүргізіледі. Бір уақытта бұл тәсіл әлеуметтік және табыс салығын төлеуде ысырапсыз пайдалануға мүмкіндік туғызады, себебі натуральды төлем орнын алады. Фирма есебін басқарушылардың пәтерлері жабдықталады, жиһаздар сатылып  алынады, газеттер мен журналдарға жазылу жүргізіледі. “Фирмалық киім” атауының астында қымбат жеке киім мен аяқ киімдерді жасыруға болады.

Жалтаруға тән басқа жағдайлар:

1. Салықтық заңдылықтарды қате түсінуге апаратын заңдар мен құқықтық акттердің анық болмауы, түсініксіздігі, заңдардың болмауы, олардың қабылдануы экономикалық және салықтық қарым-қатынастардың тәжірибесімен сипатталады, салық төлеушілер салық декларацияларын уақытымен көрсетеді, бірақ құқықтық нормативтік актегі пробелдерге байланысты табысты жасыруды жіберіп алады.
2. Актілік бухгалтерия жүргізу жағдайында салық төлеушілер салық орындарының талабын орындайды, салықтық декларацияларды, есеп айырысуларды, анықтамаларды береді. Алайда салық органдарының қарсы тексеріс жүргізбеуіне байланысты салық төлеушілер ресми құжаттарда алынған табыс пен пайдалану көлемінің төмендетілген мөлшерін көрсету мүмкіндігін алады.
3. Салық орындарында тіркелмеген кәсіпкерлік қызметті жүргізу жағдайында кәсіпкерлер келісім-шарттарда, шот-фактураларда, келісімдерде, банктік құжаттарда және т.б. құжаттарда ойдан шығарылмаған РНН қояды. Салық орындары алдында есеп бермейді және сәйкесінше көп өмір сүрмейді.
4. Бюджетке төлемдік берешектерінің көбеюіне байланысты “салық органдарымен байланысын жоғалтқан” категориясына өту. Салық төлеуші жұмыс жасайды. Салықтық есеп, береді, бірақ бюджетке төлемдерді және олардың жинақталуына қарай бар активтерін іске асырады және салық орындарымен байланысын үзеді. Тәуекелділіктің азаюы үшін ереже бойынша жалған мекен жайлар мен жалған тұлғалар қолданылады.
5. Жалған банкроттылық: бір жұмыс берушілер бірнеше фирма ашады, бірнеше уақыттан кейін біріншісінің активін екіншісіне аударады, сосын біріншісін банкрот деп жариялайды.
6. Жасалмаған операциялар мен жоғары бағаларға наклоднойлар бөлу. Бұл форма экономиканың кез-келген секторына тән және табыстардың азаюына жалған баға қолдану арқылы жетед. Оның үстіне олардың қаржылық-шаруашылық қызметтен табысты елеулі азайту мүмкіндігін беретін бухгалтерлік кітаптарда көрініс алуы үшін оларға наклоднойлар жазылады. Жалтарудың бұл түрі аса қауіпті және оны анықтау, егер қызмет көрсету шетелде, кейбір елдерде (офшорлы), шекара сыртын да жасалған болса, қиынға соғады.
7. Жалған тұлғаларды пайдалану. Бұл жағдайда экономикалық әрекет ресми 1 тұлғаға бекітілсе, іс жүзінде оны басқа адам жүзеге асырады.
8. Жеке тұлғаларға қызмет көрсету және тауарларды беру. Салықтан жалтарудың бұл формасы жеткілікті таралған және оны тоқтату қиын. Ол кіші коммерциялық мекемелер арасында жүреді. Жеке тұлғалармен тікелей контакт мекемелерге жасалған мәмілеге накладной жазбай-ақ қызмет көрсетіп, тауар беру мүмкіндігін туғызады, егер жеке тұлғалар сәйкес накладнойлар алуға жұмыстанбаса. Бұл форма халықаралық сипат алады, себебі көп тауарлар шетелден алынады. Бұл жағдайда салықтан жалтарудың екі түрі көрінеді: біріншісі – импорт кезеңінде, екіншісі – сату кезеңінде. Кедендік декларацияда көрсетілген фактілік құн олардың нақты құнынан көбіне өзгеше болады.

Мүлікке немесе табысқа салық салуда жеке тұлға санына салу прогрессиясын азайту үшін табысты бөлшектеу қолданылады.

Өндіріс шығындарын есептеу, фирмаларды, компанияларды, организацияларды тіркеу тәртібінің ерекшелігіне байланысты жалтарудың басқа әдістері де болуы мүмкін.

Осылайша тездетілген төзу тәсілінде шығындарды көбейту мүмкіндігі туады және сәйкесінше фирманың таза табысын азайтуға (бағаның өнімге тең болғандағы) мүмкіндік туады. Жарнамаға шығыстар, өкілдік шығындарын сипаттауды ды жатқызуға болады.

Салым объектісін жалған тіркеу әдісі жеңілдіктің көп мөлшері немесе салық салымының төмен нормасы жүретін территорияда қолданады.

Салықтық заңдылықты бұзу үшін себептің пайда болуына соттарда салықтық заң бұзушылықтар туралы шағымдарды қарастыру мезгілдерінің жағымсыз тәжірибесі әсер етеді.

Салық орындары жағынан келген шағымды ұзақ уақыт қарастыру әдепсіз жауап берушілердің бұл жағдайды жазадан қашу үшін әртүрлі әдіс-тәсілдер мен фальсификацияларға баруына мүмкіндік туғызады.

Әсіресе, еңбекке ақы төлеудің өсуіне кедергі қоюды алып тастаумен, баға либерализациясы мен өнімнің рентабельділігіне бақылауды тоқтатумен байланысты салықтық заңдылықтарды бұзу кең таралған.

Бұл салықтық төлемдерді тұтынушыларға – тұтындарға үздіксіз, бағаны шексіз өсіру арқылы салуға мүмкіндік береді.

Инфляция мен өндірістің құлдырауы жағдайындағы кең таралған қаражаттардың шексіз түрде еңбекке ақыға ауысуы тәжірибесін салықтық тәсілдер арқылы азайтуға болады. Бұл үшін табысқа салық салу оның экономикалық мағынасында – пайда мен еңбек қорларының сомасы қолданылады.

Салықтан жалтару мүмкіндігі халықаралық экономикалық қатынастарды да көріне бастады. Бұл үшін шетел капиталдарын көптеген салық жеңілдіктер арқылы енгізу саясаты жүргізілетін “салықтық баспана” деп аталатын елдер қолданылады.

Мұндай елде бизнесті тіркеу салық салудан алынатын пайда, пайыздық табыстар, дивидендтерді астынан алып кетуге жағдай жасайды.

Мұндай мақсаттарға салықтық тәртіп әлсіреген немесе заңдылықтар бойынша табыстарды жариялау міндетті емес арнайы, оффшорлық, тәуелсіз зоналарда тіркеумен қол жеткізуге болады. Осында жасанды еншілес компаниялар, филиалдар ұйымдастырыуы мүмкін. Олар арқылы төлемдер өтеді және салықты төмендету немесе оны мүлде жою үшін салықтық жұмыстар жүргізіледі.

Салықтық сомаларды төлемеу немесе төмендетіп төлеу “салықтық моральіың” құлдырауын, жазаламау эффектісін туғызады, мемлекеттік орындар мен үкіметтің беделін түсіреді. Сол себепті салықтан жалтару мен күреске салық орындары жоғары мән беруі керек.

 

2.2. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті төлемдерді алуды ұйымдастыру және салықтан жалтару тәжірибелерін талдау

 

Жалпы, жұмыстың тақырыбы бойынша алдымызға қойылған міндеттерді шешу үшін салық түсімдерінің көлемін белгілеп және салық салудағы туындайтын проблемаларды қарастыра отырып, мемлекеттік бюджеттің кассалық орындалу талдауын жүргіздік

Талдауды жүргізу үшін кейінгі үш жылдық мәліметтер алынған. Бұл мәліметтерді төменде көрсетілген кесте бойынша көруге болады.

 

1 Кесте -Салықтық түсімдердің кассалық орындалуы

 

                                                                                                                                                                   (млн.тг.)

Салықтар мен тағы басқа міндетті төлемдер	2004ж-факт	2005ж- факт	2006ж- факт
1.     Жалпы табыс салығы 2.     Әлеуметтік салық 3.     Мүлік салығы 4.     Жер салығы 5.     Жанама салықтар: —         ҚҚС —         Акциз 6. Басқада міндетті төлемдер	214017,0   99076,0   14763,0 5506,0 134416,0   115131,0                   19284,0 50344,0	237622,0   124284,0   20944,0 5454,0 181743,0   159913,0 21830,0 58547,0	284735,0   133852,0   35278,0 5387,0 201336,0   175893,0 25443,0 52782,0
Барлығы	518122,0	623140,0	713370,0
Ескерту  — /Статистикалық бюллетень № 12-48 желтоқсан 2006ж/

 

Осы кестенің құрылымына келсек салықтарды үш негізгі топқа бөлуге болады:

1. табысқа салынатын салықтар
2. мүлікке салынатын салықтар
3. тұтынуға салынатын салықтар

Соның ішінде ең маңызды зор – жанама салықтар болып саналады (салықтың тісімдердің 2004ж. – 25,6%, 2005 ж. – 29,2%, және 2006 ж. — 28,2 % құраған).

Бірақ жанама салықтардың құрамында кедендік баждар көрсетілмеген. Сызбаның мәліметі бойынша жанама салықтардың өсуі көрініп тұр.  Салық салу тәжірибесінде салықтан жалтару мәселелері жанама салықтарға көп әсер етпейді. Себебі бұл салықтар тауардың, қызметкердің және жұмыстардың құны мен көлеміне байланысты салынады. Салықтан жалтаруды тек мынадай жағдайда көруге болады:

• жалпы тауарлардың, қызметтердің және жұмыстардың өзіндік құнын төмендетіп, айналымға есепке алынбаған қолма-қол ақшалардың пайдалануына байланысты;
• акцизбен салынатын тауарлардың заңсыз өндірілуіне байланысты;
• экпорт пен импорт тауарларын контрабанда ретінде мемлекетке алып келу және шығаруына байланысты.

Жанама салықтардың үлесі жалпы салықтық, түсімдердің көлемінде азайғанына қарамастан олардың орындалуы қамтамасыз етіліп отыр. Мысалы 2004ж. жанама салықтардың үлесі 25.6 пайызды құраса, 2005 жылы 29.2 пайызды құраған, ал 2006 жылы олардың үлесі 28.2 пайызды құрады, осы жылы жанама салықтардың азайғаны көршілес мемлекеттермен, экономикалық қатынастарды ұйымдастыруда, кедендік реттелуде қатал тәртіпті қолдану байланысты болып тұр.

Ал акциздердің 2004-05 жылдар аралығындағы өсуі (2004ж-19284,0; 2005ж-21830,0; 2006ж — 25443,0) менің ойымша  мемлекет тарапынан арақ ішімдіктеріне бекітілген көтерме бағаның 105 тг төмен болмауына байланысты шаралар жәнеде көленкелі арақ шығру өндірісіне тиім салу әсер етті.  Акциздердің үлесі 2004 жылы –3,7 пайызды, 2005 жылы 3,6 пайызды, ал 2006 жылы- 3,6 пайызды құрады.

Көбінесе салықтан жалтару фактілері тура салықтарды ұйымдастыруда байқалады.

Қазақстан Республикасы бюджетінің салықтық түсімдер мәліметтеріне оралып келетін болсақ, тура салықтардың касалық орындалуы мынадай.

 

2 Кесте — Тура салықтардың қассалық орындалуы.      

 

(млн.тг)                                                                                           

Тура салықтар	2004ж- факт	2005ж-факт	2006ж-факт
Табыс салығы: —         заңды тұлғалардан —         жеке тұлғалардан Әлеуметтік салық меншік салығы: —         мүлік салығы: —         жер салығы	214017,0 163529,0 51016,0 99076,0 19407,0 14763,0 4644,0	237622,0 169048,0 68574,0 124284,0 33472,0 20944,0 5454,0	284735,0 207354,0 77381,0 133852,0 40665,0 35278,0 5387,0
Ескерту — (Статистикалық бюллетень-12/48 желтоқсан 2006 ж).

 

Кесте бойынша зерттейтін болсақ тура салықтардың түсімі жылдан жылға өсуі байқалады. Бірақ мынадай жағдай тура салықтарды ұйымдастыруында теріс аспектірелінің жоқтығын білдірмейді. Тура салықтардың ішінде ең маңызды болып табысқа салынатын салықтар табылады. Олардың үлесі 2002ж- 41,3 пайызды;  2002ж- 38,1 пайызды; ал 2003ж –39,9пайызды құраған. Негізінде көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар жиынтық жылдық табысының көлемін белгілеген кезде салықтан жалтарып кету үшін шығындарының көлемін көбейтеді. Және де жұмыскелерге еңбек ақыларын берген кезде нақты алынған ақша сомасын көрсетпей, еңбек ақының минималды көлемін белгілейді, осыған байланысты салықтық түсімдердің өсіп азаю байқалады.  Жалтарушылық әлеуметтік салықтарды ұйымдастыруда да байқалады. Мысалы, еңбек ақыны берген кезде  минималды сомасын көрсетсе (нақтысын көрсетпей), еңбек ақы қорының сомасы соғұрлым аз мөлшерде көрсетіледі. Сонда әлеуметтік салықтың сомасы да азаяды. Бірақ, біздің сызбамыз бойынша әлеуметтік салық түсімдерінің орындалуы және де өсуі нақты көрініп отыр 2004ж. – 99076,0 мың тг (жалпы салықтық түсімдердің ішіндегі үлесі-19,1 пайыз); 2005ж. – 124284,0 мын.тг.(19,9 пайыз); ал 2006 ж-133852,0 (18,8 пайызды құраған).

Мүлік салығын ұйымдастыруда жалтарушылық мынадай жағдайларда байқалады, мысалы: кәсіпорынның орналасқан кеңселерін, өз баланстарына есепке алмай, жеке тұлғадан жалғаға алынған деп көрсетеді . Себебі, жеке тұлғаларға мүлік салығының ставкалары төмендетілген. Не болмаса мемлекеттік кәсіпорындардан жалғаға алынады және де баланс есебіне алғанда төменгі мөлшердегі сомасы көрсетіледі. Біздің мысалда мүлік салығы бойынша түсімдердің көлемі 2004ж-14763,0 мын,тг., 2005ж-20944,0 мын,тг., 2006ж-35278,0 мын,тг., құраған. Бұл жерде де салықтың өсуі байқалады, өсудің себебі жеке тұлғалардан түскен салықтардың көбею болып табылады.

 

2.3. Қазақстандағы салықтар, алымдар мен төлемдердің алыну          ерекшеліктері және салықтың ауыртпалығын аударып салу             

 

Салық салуды ұйымдастыру құрамына салық қатынастарының нышандары, яғни салық түрлерінің нақты атаулары, оларды қолданудың тәртібі мен тәсілдері кіретін салық механизмінің құрылуы мен жүзеге асырылуына әкеледі. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнайы құрылғы қолданады.

Салық салу элементтеріне мыналар жатады: субъект, салық төлеушілер, салық көздері, салық салу бірлігі, салық мөлшерлемесі, квота, салық оклады, салық жеңілдіктері, төлем мерзімі мен тәртіп, салық төлеушілер мен салық органдарының хұқтары мен міндеттері, салық төленуін бақылау, салық заңдылықтарын бұзушылық үшін санкциялар.

Салық субъектісі (салық төлеуші) – салық төлеу міндеті заңмен белгіленген жеке немесе заңды тұлға. Салық ауыртпалығын көтеретін жеке тұлғалар, яғни мемлекет азаматтары.

Салық объектісі – салық салудың негізі болып табылатын табыс, мүлік, қызмет түрі, қызмет көрсету, қаржы операциялары, тауарлы – материалдық игіліктер, т.б. Сондай-ақ, мүлікті беруге салынатын салық, табиғат ресурстарын пайдалану өнімнің, тауарлар мен қызметтердің қосымша құны, шаруашылық айналымы, т.б.

Салықтардың номенклатурасы (түрлері мен тізімі) өз бастауын салық салынатын объекттерден алады. Салық көзі – табыс болып табылады. Кейбір салықтардың (мысалы, пайдаға салынатын салық) көзі мен объектісі бір болады. Кей жағдайларда салықты төлеу үшін салық төлеушінің сататын мүлігінің бөлігі сол салықтың көзі бола алады.

Қазақстанның салық заңдылығында салық салынатын объект және салық салумен байланысты объект түсініктері бөліп көрсетілген. Сондай-ақ, салық салынатын объект және салық салумен байланысты объекттің құндық, өзіндік және т.б. сипаттамасын білдіретін “салық базасы” түсінігі атап көрсетілген.

Салық салу бірлігі – есептеу үшін белгіленетін салық объектісін мөлшерлеу бірлігі (1 тг, 1 га, тауар өлшемінің бірлігі, т.б.).

Салық мөлшерлемесі – салық базасын өлшеу бірлігіне есептелетін салық мөлшері; ол салық салу нормасын сипаттайды; салық төлеушінің табысына қатысты процентпен өрнектелсе, салық квотасы деп аталады.

Құрылу тәсіліне байланысты салық мөлшерлемесі тұрақты және проценттік болып бөлінеді.

Тұрақты (қатты) мөлшерлемелер табыс көлеміне байланыссыз, салық салу бірлігіне абсолют сомада белгіленеді (нақты салық салу кезінде қолданылады, мысалы, жер салығы, мүлік салығы).

Проценттік мөлшерлеменің 3 түрі белгілі: пропорционалдық, прогрессивтік және регрессивтік.

Пропорционалдық мөлшерлемелер салық объектісінің мөлшеріне байланыссыз біртұтас процент түрінде белгіленеді. Прогрессивтік – табыс немесе мүлік өсіміне байланысты алым процентінің өсімін көрсететін шкала бойынша белгіленеді.

Прогрессияның 2 түрі бар: жай және күрделі. Жай прогрессия бойынша салық мөлшерлемесі табыс немесе мүлік құнының өсіміне қатысты өзгереді, ал күрделіде табыс бірнеше бөліктерге бөлінеді де, әр бөлікке көтерілмелі салық мөлшерлемесі белгіленеді, және де күрделі деңгейаралықты шкалада мөлшерлеме табыстың әр деңгейі үшін белгіленеді (мысалы, 1000 ақша бірлігіне дейінгі табыс үшін мөлшерлеме – 10%, 1001-ден 2000-ға дейін – 15%, т.с.с.); бұл жағдайда салық табысқа қарағанда көбірек өседі де, салық салудың біркелкі болмауына әкеледі. Күрделі жылжымалы шкалада табыстың өсуі кезінде салықтың неғұрлым баяу өсімі байқалады: табыстың әр бөлігінде мөлшерлеме процентпен және абсолют сомада өрнектеледі.

Прогрессивтік салықтың кемшілігі – оның экономика және еңбекке кері әсері болып табылады: салық салу прогрессиясы неғұрлым жоғары болса, салық салынатын субъектілердің иемденетін табыстарының дифференциясы соғұрлым төмен, бірақ экономикалық нәтижесі де соғұрлым төмен болады.

Регрессивтік мөлшерлемелер салық салу объектісі өскен сайын төмендейді, және объект төмендеген сайын өседі (мысалы, еңбекақы қоры кеміген сайын салық мөлшері соғұрлым өседі де, қор өскен сайын салық төмендейді, сөйтіп, еңбекақының қолайлы орташа деңгейі қамтамасыз етіледі. Регрессивтік мөлшерлеме АҚШ-та табысы жылына 149 250$-дан асатын отбасылар үшін қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Кесте

Табыс (долл.), жыл бойына	Шекті салық мөлшерлемесі, %
29750 71900 149250-ге дейін 149250-ден жоғары	15 28 33 28
Ескерту — (Финансы. Мельников В.Д. Ильясов К.К. Қаржы -Қаражат.2001ж- )

 

 

Мұның себебі, АҚШ-та табысы 149250$-дан асатындар ауқатты (бай) адамдар болып саналады да, олар медициналық, сақтандыру сияқты игіліктер мен қызметердің жағдайы жоқтарға ақысыз қызмет көрсетуін қамтамасық етеді.

Нарықтық экономика жағдайында мөлшерлеменің қай түрі болса да, салық төлеушілердің төлем төлеу қабілетін де, мемлекеттік талаптардың қамтамасыз етілуін де ескере отырып қолданылады. Мөлшерлеме белгілі бір заңдылықпен белгіленеді де, әрбір жыл сайын мемлекеттік бюджет расталған сайын корректировкаланып, қалыпқа келтіріледі.

Салықтық оклад – субъектінің бір объект бойынша төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері – салық төлеушінің белгілі бір заңдылыққа сәйкес салық төлеуден толық немесе ішінара босатылуы. Оларға жататындар:

Салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең кіші (аз) бөлігі.

Табыс сомасы бойынша есептелген жеңілдіктер (халықтың табыс салығы бойынша мүгедектерге жәрдемақы; қаржы-қаражаттық салымдарға; әлеуметтік объектілерді қамтамасыз етуге, табиғатты қорғау шараларына жұмсалатын шығындар).

Салыққа салынатын табыстың құрамына енбейтін сомалар (мысалы, босатылған кезде алынатын жәрдемақылар, халыққа салынатын салық сомасы бойынша төленетін компенсациялар, т.б.)

Төлем төлеушілердің кейбір категориялары мен кейбір салық салу субъектілеріне салық мөлшерлемесін төмендету.

Салық жеңілділігінің кезеңі – заңмен бекітілген салық бойынша жеңілдіктердің жүзеге асуға заңды күші бар мерзімі.

Салық салу кезеңі – аяқталған кезде база анықталып, салықтар мен басқа да міндетті төлемдер есептелетін уақыт мерзімі.

Салық органдары мен салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттемелері басқару және билік ету органдарының салық заңдылықтарымен реттеледі.

Салық және басқа да міндетті төлемдердің жүзеге асырылуын салық төлеушілердің қызмет орны бойынша немесе тұрғылықты жері бойынша мемлекеттік салық қызметі қадағалайды.

Салық органдарының және олардың қызметкерлерінің қызмет ету тәртібі; компетенция және тапсырмалары, салық төлеушілердің мүдделері мен хұқықтарының бұзылуы үшін жауапкершілік мемлекеттік заңдылықтармен бекітіледі.

Заңдылықты бұзған салық төлеушіге табыстарын төмендетіп, жасырғаны үшін сол табыстарынан қажетті соманы шегеріп, санкция қолданылады, бұзақылықтың түріне қарай үлестік немесе қысқа көлемде айып төленеді; бюджетке төленетін төлемдерді дер кезінде төлемесе, пени салынады.

1) Жанама салықтар.

Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүддесін білдіреді. Олардың дұрыс қолданылуы бағаның қалыптасу үрдісіне позитивті әсер етіп, тұтыну структурасына (құрылымына) да әсер ете алады. Салық төлеушілер салынатын салықтың өсімінен гөрі, олардың шығындарына салынатын салық өсімін қалайды. Акциздар, сатып-өткізуден түсетін салық, қосымша құн салығы сияқты тұтыну салықтардың қолданылуы жөн, өйткені:

• Олардан бас тарту қиынға соғады;
• Олардан туындайтын экономикалық тәртіп бұзушылық неғұрлым аз;
• Олар еңбек стимулдарын неғұрлым аз қысқартады;
• Дефициттен басқа жағдайларда олар тұтынушылардың таңдау хұқығына мүмкіндігін береді;
• Оларға анонимділік тән.

Жанама салықтарға сыртқы экономикалық қызметтерден түсетін түсімдер де жатады (кедендік баж, экспорт пен импорт салығы түріндегі кедендік табыстар, ішкі нарықта орын алатын тауарлардың бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы).    

2006 ж. жанама салықтан түсетін табыстар мемлекеттік бюджеттің жалпы табысының 36%-ін құраған. Сонымен қатар тұтыну салығының өз кемшіліктері де бар, мысалы, олардың инфляциялық және регрессивтік сипаттамаларын айтуға болады. Бірақ, бұл салықтардың жағымды жақтары оның кемшіліктерін жояды. Егер, нарықтағы бағалар өсетін болса, олармен бірге бюджеттік шығындар да өседі де, салықтан түсетін түсімдер де баға өсіміне сәйкес көбееді Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қажетті қаржы-қаражаттың табылуына мүмкіндік туады. Бюджеттік жүйеге автоматикалық антиинфляциялық механизмі енгізіледі.

Салық салу жүйесінде мынадай жалпы заңдылықтың бар екенін ескеру қажет: экономиканың кризистік жағдайында, өндіріс, сауда және экономиканың т.б. секторларында болатын тоқырау – стагнация кезінде тұтыну салығының объективті қайта бағытталу байқалады.

Бұл өндірістің құлдырауымен байланысты болатын өндіріс сферасындағы салық базасының қысқаруынан болады. Бұл жерде мемлекет шығындары қысқармайды, керісінше жұмысбастылықтың кемуінің нәтижесінде халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз ету қажеттілігінен экономиканы құрылымдық қайта құруға кететін шығындардың көбеюінен, т.б. шығындардың әсерінен көбееді.

Сондықтан да салық төлеуші неғұрлым көп тұтынатын болса, соғұрлым салық ауыртпалығын көтереді. Мұнда жанама салықтардың бөлу процесіндегі белгілі бір теңдестіруге бағытталған әлеуметтік бағыты көрінеді. Мұны әлемдік тәжірибелер дәлелдейді.

а) Қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС).

Жанама салықтардың ең маңыздысы болып табылатын 1992 ж. енгізілген қосымша құн салығы. Ол бюджетке түсетін салықтық түсімдердің 27%-ін құрайды (2006 ж.).

Салық төлеуші мемлекетке төлеген салығының шығындарын жабу үшін бағаны көтеріп, салық төлемін сатып алушыға аударады. Бұл жерде салық салу объектісі – материалдық шығынсыз өнім болып табылатын қосымша құн; қосымша өнімге комплекстік шығындар, мысалы, жарнамаға кеткен шығындар, т.б. шығындар жатады.

Қазақстан Республикасының “Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы заңына” сәйкес “ҚҚС өндіріс процесінде және тауарлар мен қызметтердің айналымында қосылатын құн бөлігінің және Қазақстан Республикасының территориясына импортталатын тауарлардан есептеліп алынатын төлемдердің бюджетке төлеуі.

Бюджетке төленетін ҚҚС салық салынатын бойынша сатып өткізілген тауарлардан, көрсетілген қызметтерден есептелетін қосымша құн салығының сомасы мен алынған тауарлар, көрсетілген қызметтер үшін төленуге қажетті қосымша құн салығының сомасының айырмасы ретінде анықталады”. Соңғысында салық бойынша есепке алу механизмі айқындалады.

Тауарларды сатып өткізу айналымы дегеніміз:

Тауарларды (қызметті) иемдену (сату, айырбастау) хұқығын басқа біреуге беру (жұмысшылардың еңбекақысына айырбастау; комиссияның келісімдері бойынша жүктеп жеткізу; қарыз төленбеген жағдайда кепілдікке берілген мүлікті тапсыру; ҚҚС-ті төлеуші болып табылатын құрылымдық бөлімшеге тауарды жүктеп жеткізу; кәсіпкерлік қызмет үшін сатып алынған тауарлардың басқа да мақсаттар үшін қолданылуы.

Қызметтер мен қызмет көрсетулерді сатып-өткізу айналымы дегеніміз – ақы төленетін кез-келген қызмет немесе кез-келген қызмет көрсету түрі, соның ішіне қайтарылмайтын қызмет те кіреді.

Салық салынатын айналымға ҚҚС бойынша салықтан босатылатын айналым мен Қазақстан террирориясынан тыс айналымнан басқа тауарлар, қызметтер мен қызмет көрсетулерді сатып-өткізу айналымдары жатады.

Салық салынатын айналымның көлемі бағалар мен тарифтерге отырып, сатып-өткізілетін тауарлар, қызметтер мен қызмет түрлерінің құны бойынша, ҚҚС қосылмай есептеледі.

Тауарлар, қызметтер мен қызмет көрсеулердің құны өзгергенде және тауарды толық немесе ішінара қайтарса, салық салынатын айналым көлемі өзгертіліп, корректировкаланады.

Қосылған құнға салынатын салық – көп жолғы өндріс пен тауарларды сатып-өткізудің әрбір кезеңінде салынатын салық, мемлекетке бұл салық өндіруші тауарды өндіріп, сатып-өткізгенде қосымша құннан ғана алынады.

 Сөйтіп, салық салу механизмі баға құрамында біртіндеп және үнемі шоғырланатын салықтың есебінен болатын баға өсімінің әсерін байқатпайды. Барлық кәсіпкерлер салық жүйесінің алдында тең болады, соңғы тұтынушыға тиетін баға ауыртпалығы кемиді.

Қосылған құнға салынатын салықты есепке алу механизмі

ҚҚС –тің 15% -дық мөлшердегі жүйелі түрде жұмыс істеуін үш кәсіпорынның сандық мысалы ретінде сызбадан көруге болады.

Сауда кәсіпорны үшін таурадың құны – 522 шартты бірлік; 20% — дық сауда үстемақысы мен еркін баға 626 шартты бірлікті (522х1,20) құрайды және сауда кәсіпорны осы үстемақыдан салық төлейді, ол 104 шартты бірлікке тең (626-522), яғни 14  шартты бірлік көлемінде, (104х15:100+15), сонымен сауда кәсіпорынның табысы мен шығын 90 шартты бірлікті құрайды (104-14).

3 кәсіпорындағы өнімнің біртіндеп жылжуындағы, 16% мөлшерлеме кезіндегі ҚҚС-тің мәнін сипаттайтын мысалды қарастырайық (шартты ақша бірлігімен):

 

4 Кесте

Өндіруші кәсіпорын	Сатып алу құны	Өзіндік құнға қатыс-ты	Қосымша құн	Сатып өткізу құны	ҚҚС (гр. 5х2 0%)	Сату құны (гр. 5х гр. 6.)	Бұрын төлен-ген ҚҚС есепке алына-ды	ҚҚС бюджетке енгізі-леді (гр.6х гр.8)
1	2	3	4	5	6	7	8	9
І ІІ ІІІ	— 120 130	— 100 300	100 200 150	100 300 450	20 60 90	120 360 540	— 20 60	20 40 30
Барлы-ғы			450					90
Ескерту- Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев А.Б., Кулжабаева М.Т. Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, 1999

 

Сауда кәсіпорны үшін тауар құны 540 шартты бірлік, қосымша құнмен, мысалы, 25%-пен бағасы 675 шартты бірлік (540 х 1,25) болады да, сауда кәсіпорны 135 шартты бірлік болатын (675-540) қосымша құннан 22,5 шартты бірлік (135-225) төлейді.

ҚҚС бойынша 2006 жылдың басында айналымының кейбір түрлерін салық төлеуден босату; нөлдік ставкалы салықты және төмендетілген ставканы қолдану тәрізді жеңілдіктер қолданылған.

Тауарларды, қызметтерді өткізу бойынша мынадай айналымдар салықтан босатылған: мемлекетті меншікті жекешелендіру, негізгі құралдарды мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындарға табыстау; Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі; мемлекеттік баждарды өндіріп алуға байланысты мемлекеттік органдардың қызметі, акциздік және пошталық маркалар; адвокаттық қызметт; әдеп -ғұрып,  жерлеу қызметі.

Айналым қатарының салықтан босатылуы оның сипатына қарай нақты операцияларына сәйкес талаптың сақталуын қамтамасыз етеді: бұл жер және тұрғын үй ғимаратын тағайындаумен байланысты айналымдар, қаржы қызметі, қаржы лизингі, коммерциялық емес ұйымның қызметі, мүгедектер ұйымының айналымы, импорттың кейбәр түрлері, геологиялық және геологиялық іздеу жұмыстары.

Салықтың мөлшері оның әрекеті кезінде жүйелі түрде 26% -дан 16% — ға, содан кейін 15% — ға төмендетіледі.

Нөлдік ставка бойынша салық мыналарға салынады:

• халықаралық тасымалдауға байланысты қызмет пен жұмысқа, тауар экспортына;
• тазартылған асыл металдарды Ұлттық банкке өткізу.

Қосылған құн салығы бойынша қолданылу кезінде үнемі өзгеріп отырған жеңілдіктер бекітілген 2006 ж. басында жеңілдіктер кейбір айналым түрлерін төлемнен босату, нөлдік және төмендетілген мөлшерлемені қолдану түрінде болған.

Үстіміздегі жылы Алматы қаласында жалпы сомасы 331 млрд. теңгеге салық жинау қамтамасыз етілді, өткен жылмен салыстырғанда өсімі 36 % болды. Болжам 7,8 пайызға артық орындалды. Бұған шағын кәсіпкерлікті жария ету, салық әкімгерлігін жақсарту жұмыстары ықпал етті, оның ішінде жаңа ақпараттық технологиялар мен бағдарламаларды дамыту есебінің жұмыстары.

 

1-Сурет Алматы қаласы бойынша 2001-2005 жылдардағы салық түсімдері*

 

 

2005 жылы жергілікті бюджетке 92 млрд теңге жиналды, бұл алғашқы бекітілген бюджеттен 12 млрд теңге көп. Осы қосымша қаражат қаланың өзекті қордаланған мәселелерін шешуге жол ашты.

2004 жылмен салыстырғанда бюджетке жетіспеушілік 20,7 % төмендеді және 6,5 млрд теңгені құрады.

Бюджет саясаты қаланың әлеуметтік-экономикалық даму басымдылықтарын жүзеге асыруға бағытталған, оның ішінде әсіресе денсаулық сақтау, білім беру, кедейшілік пен жұмыссыздықты төмендету, экономиканы нық ұстауға бағытталған.

 

 

*- Салық азайса да түсім көбейеді//Егемен Қазақстан 18 сәуір 2003 жыл.

Қаланың бюджеті жеке табыс көздерінің 101 % түсімін қамтамасыз етті. Жоспардағы 91,3 млрд теңгенің 92,2 млрд теңгесі келіп түсті. Барлық салық және салық емес және басқа міндетті төлемдерінің түсімі қамтамасыз етілді.

2005 жылы шығындар бойынша орындалу 96,2 млрд. теңгені немесе 99,6 млрд теңге нақтыланған бюджет бойынша орындалды. Бұған қоса басым жобалар мен республикалық бюджет бағдарламасының трансферттерімен 21,6 млрд теңге алынды.

Республикалық бюджетке 284,5 млрд теңге аударылды (салықтар мен төлемдер 86 % жиналды) , оның ішінде бюджеттік алымдар – 45,4 млрд теңге.

Салықтан босату кейбір тауарлар мен қызметтерді сатып-өткізу айналымдарына беріледі: мемлекеттік меншікті жекешелендіру, негізгі қаржы-қаражаттарды мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындар арасында қайтарымсыз негізде беру; капиталға салымдар; Қазақстан Республикасының ҰБ-нің қызметтеріне; мемлекеттік баж алатын мемлекеттік органдардың қызметіне, почта және акциз маркаларына, адвокаттардың қызметіне; жерлеу рәсімдерінің қызметтеріне.

Салықтан босатылған кейбір айналымдарға өз сипаттамаларына тән операциялардың сәйкес болуын сақтау талабы қойылады, бұлар – жер және тұрғын ғимараттармен байланысты айналымдар, қаржылық қызметтер, қаржы лизингі, коммерциялық емес ұйымдардың (медицина, білім, кітапхана, мәдениет мекемелері, ғылым, әлеуметтік, т.б.) қызмет көрсетулері, мүгедектер ұйымдарының айналымы, геологобарлаушылық және геологиялық іздеу жұмыстары, кәсіпорындардың немесе олардың бөлімшелерінің сатылуы, импорттық кейбір түрлері (ұлттық және шетелдік валютаның, дәрі-дәрмектердің, гуманитарлық көмектің, т.б.).

Нөлдік мөлшерлемемен салық салынатындар: тауарлар экспорты (белгісі бір жағдайларда), халықаралық тасымалдаумен байланысты қызметтер мен қызмет көрсетулер; аффикирленген бағалы металдарды (алтын мен платинаны) ҰБ-ке сатып-өткізу.

20%-тік және нөлдік мөлшерлемеден басқа ҚҚС-ның импортта мөлшерлемелер айырмасы бойынша төленуі де қолданылады (есеп-фактураға сәйкес мөлшерлемелер бірдей болмаған жағдайда және салық салынатын импорт 20% мөлшерлемемен болса).

б) Жанама салықтардың ішінде фискалдық маңызы бойынша ІІ салық-кедендік төлемдер болып табылады елге әкелінетін және елден шығарылатын және транзиттік тауарлар, қызметтер мен қызмет көрсетулерге салынатын баждар мен алымдар.

в) Акциздер.

Акцизді енгізудің басты мақсаты болып жалпы және арнайы сұраныстағы тауарларды қолданудан табыс алу. Табыс салығы және жанама салықтар өндіріске және экономикаға әр түрлі әсер етеді. Олар салық жүйесінің прогресивтілігін төмендетеді және табысы аз деңгейдегі халыққа салық ауыртпалығын жоғарлатады. Өз кезегінде бұндай салықтар табыс салығымен салыстырғанда әділетті болып келеді. Ойластырылған қолданыс салығын еңгізу төлем балансының жағдайын жақсартады, барлық қаржылық жүйенің иілімділігін жоғарлатады.

Бұл жағдайларда мемлекеттің өз табыстарын ұлғайтуы шектеулі сондықтан, мемлекет табыс көздерін іздей отырып халықтың табысына жасырынды түрде салық салуға жүгінеді, яғни қосымша құнға салынатын салық арнайы төлемді қосу арқылы яғни акцизді қолданады. Жанама салықтар мемлекет еңбеккерлерінің табысын алу формасы ретінде қолданылады. Себебі, мемлекет өзінің табысын тікелей салықтар арқылы табысын жоғарлата алмайды.

Тауардың баға сомасы оның құн сомасынан жоғары болады , яғни акциз мөлшерінің үлкенділігі. Бұл факт белгілі қоғамда нақты бір қосымша салықтардың тіршілік етуіне базасын құрылғандығын дәлелдейді, бірақта жанама салықтардың барлық тұтынушыларға бөлінетін болғандықтан нақты бір класстың бөлімдеріне бөлінеді. Сонымен қатар акциз “ байларға арналған” деген тұжырым дәлелсіз, себебі олар жоғары рентабельді тауарларға белгіленеді:

Бірінші тұжырым темекіні, спиртті, сусындарды және де құнданған ойындарды байлар ғана қолданбайды.

Екінші тұжырым акцизделген болып тауарлар ғана емес сонымен қатар қызметтерге де салынады және қазіргі кездегі таурларда акцизді категорияға жатады.

Жанама салықтардың фискалды функцйясы жақсы дәрежеде дамуда, себебі жанама салықтар бюджет табысының тиімді қайнар көзі болып табылады. Жанама салықтардың күрделі ең қиыны болып ынталандырушы функцйяның механизмі болып табылады.

Қазіргі кезде кәсіпорындарда салық ауыртпалығы өнімнің өзіндік құнына қосылатын салықтардан құралады. Өнімнің өзіндік құнына қосылатынсалықтар өндіріс процессінде реттеуші түрінде әсер етеді, бірақ та бұндай салықтар жоғарылауы табыс бөлімдерінің төмендеуіне әкеп соғады. Сұранысы иілімсіз баға бойынша тауарларға өнімнің өзіндік құнын төмендететін салықтар бөлігінің жоғарлауы табыс бөлігінің төмендеуіне және ұсыныстың бағаларының жоғарлауына әкеп соғады. Сонымен қатар егерде ұсыныс көлемі қысқарса табыс массасы төмендейді; егерде ұсыныс көлемі сол қалпы қалса онда табыс массасы өзгермей сол күйі қалады.

Біз жоғарыда акциздердің тауар құнына қалай қосылатындығын қарастырып өттік, енді жанама салықты салудың механизмі әлемдік тәжірибеде қалай іске асатынын қарастырайық. Көптеген мамандардың ойлары бойынша бюджетке түсетін салық көлемдері және тікелей және жанама салықтардың арасындағы қатынастар екі түрлі факторға байланысты бөлінеді: елдегі негізгі халық массасын құрайтын өмір деңгейінен және салықтардағы қалыптасқан стереотиптерінен елдің экономикасының төмен деңгейлі дамуы. Халықтың ЖІӨ көлеміне есептеледі. Жеке және заңды тұлғалардың табыстарынан тікелей салықты алуды шектейді.

Салық жүйесінің құрылымы әр түрлі салықтардың қатынасы табыстардың мөлшеріне әсер етеді, яғни пайдалар,жалақылар, пайыздар. Ауыры болып ақырғы тұтынушыға толығымен жатқызылатын алынған табысынан тәуелсіз есептелінетін салықтық төлемдер табылады.Салықты ақырғы тұтынушыға толығымен жатқызу туралы мәліметте қиялдану керек емес. Бұл берілу сәйкес өнімнің сұранысының иімділігіне байланысты болады.

Бағалардың тұрақталған деңгейінде және жанама салықтардың жоғары ставкаларының ары қарайғы жоғарлауы табыстың жоғарлауына әкеп соғады. Мысалы:  батыс елдерінде салықтық төлемдер түсімінің иілімділік принциптері жүзеге асырылуда. Басқаша айтқанда, эмпирикалық түрде анықталған кезеңге әртүрлі ставкаларды еңгізу жолымен бюджетке түсетін түсімдер арасындағы оптималды қатынастар белгіленеді.Бұған мысал болып акциздің әртүрлі ставкаларын еңгізу табылады.

Шетел мемлекеттердің мысалында біз акциздің қоиылымының минималды төмендеуін немесе жеңілдікті қойылым еңгізу салықтары бойынша түсімдерінің жоғарлауын және сонымен қатар өнімнің сапасы жоғарлайтынын көріп отырмыз. Мүмкін бізгеде осы тәжірибені өткізу қажет пе?

Сонымен біз жанама салықтардың және акциздердің экономикалық мәнін ашып қарастырдық.Ендігі уақытта акциздерді және олар басқа жанама салықтардан немен ерекшеленетінін қарастырып өтейік.

Акциз – тауарларға салынатын  салық. Тауар өндірушілер  акциздерді төлейді. Акциздер жеке және әмбебап болып бөлінеді. Жеке акциздер көп болуы мүмкін. Басқа елдерден импортталатын өнімдерге және ішкі өндіріс тауарлары мен өнімдерге акциздер берілген.

Сонымен, осылайша тізімдердің көп бөлігі өнімдер мен тауарларды қамтиды, оларға бірінші қажеттіліктің заттары кірмейді. Акцизделетін тауарлардың тізімі оларға қойылатын ставка сияқты өзгеріп отырады, яғни жеке тауарлардың тұтынуды реттеу қажетімен және мемлекеттің ағымды фискалдық мақсатымен анықталады. Акциздің ставкасы тауар құнына пайызбен, яғни адвалорлық немесе атаулы бірлік өлшеміне абсолютті сомада белгіленеді.

Қазақстанда акциздерді салу объектісі болып республика аумағында өткізілетін (айырбасқа, қайта өңдеуге) немесе берілетін акцизделетін тауарларға (қызметтер) байланысты операциялар; импорт кезінде импортталатын акцизделетін тауарлардың көлемі (акциздің тұрақты ставкасы бекітілген немесе акцизделетін тауарлардың кедендік құны (адвалорлық ставканы қолданған жағдайда) табылады.

Қазақстан Республикасында  өткізілетін алкоголь өнімдері және темекі бұйымдары акциз алымының толықтығын қамтамасыз ету және заңсыз өндірісі, шығарылуы, айналымын болдырмау үшін міндетті түрде маркалануы керек. Маркалау жауапкершілігі өнімдерді өндірушілер мен импортерлерге жүктеледі. Нақты жағдайда акциздер акциз  маркасының алымы бекітілген нысанда сату бойынша алынады, ал оның құны акциздер бойынша аванстық төлем болып табылады. Заңға сәйкес, экспорт (салық салудан босатуға негіздері болған жағдайда) импорт тауарлар бойынша салық жеңілдіктері қарастырылған. Жекелеген жағдайларда жеңілдік дәрі –дәрмек жасау үшін қолданылатын этил спиртіне (квота мөлшерінде); шетел дипломаттары және оларға теңестірілген өкілдердің тауарларына; осы өкілдердің жанұяларының тауарларына, жолаушылар мен жүктердің халықаралық көлік тасымалына т.б. қолданылады.

Кедендік баждар – бұл, кедендік тарифтерге негіздей отырып алынатын ставкалары бойынша, ұлттық шекарадан өткізілген тауарларға мемлекетпен салынатын салықтар. Дүние жұзілік тәжірибеде мынадай негізгі түрлері қалыптасқан:

                                                          ерекшелік (спецификалық)

— алу тәсіліне байланысты               адвалорлық

                                                           біріктірілген (комбинацияланған)

 

                                                      импорттық

— салық салу объектісіне             экспорттық

  байланысты                             транзиттік

 

                                               маусымдық (сезондық)

— мінездемесіне                          демпингке қарсы

  байланысты                             өтемділік (компенсациялық)

 

                                                      автономдық

— құрылуына байланысты           конвенциондық

                                                      преференциалдық

 

 

— ставкалардың типтеріне            тұрақты

  байланысты                                 ауыспалы

 

— есептеу тәсіліне                           номиналдық

  байланысты                                  тиімді.

 

 Осы жіктеме бойынша көрсетілген баждардың, анықтамасына келетін болсақ, отандық тәжірибеде мынадай түрлері қолданылады:

1-ден, адвалорлық, ерекшелік және біріктірілген – кедендік баждардың ставкалары болып табылады. Соның ішінде салық салынатын тауарлардың кедендік құнына пайыз түрінде адвалорлық ставкасы есептелінеді, ал салық салынатын тауардың бір өлшеміне – ерекшелік ставка есепке алынады. Біріктірілген ставка өз құрамында жоғары айтылған ставкалардың екеуінде қарастырады.

2-ден, импорттық (кіріс), маусымда (бұл баждардың іс-әрекеті 4 айдан аспайтындығында), демтенгке қарсы (мемлекетке экспортталған тауарлардың құны бәсекелік құннан төмен болған жағдайда қолданылатын баж) және өтемділік (бұл баж — өндіру және экспорт импортқа жіберілетін тауарларға субсидиялар қолданылса, не болмаса бұл тауарлар отандық өндірушілерге кер әсер ететін болса қолданылады) баждар тауарлаға салынады.

Осыдан басқа, тағы кедендік алымдар алынады:

• Тауар сақталуына алынатын алым;
• Тауарды кеденді сүйемелдеу үшін алынатын алым;
• Кедендік органдардан алынған лицензия және лицензияның әрекет қимылын жаңарту үшін алынатын алым;
• Кедендік аукциондарға қатысқан үшін алынатын алым;
• Кеден саласындағы алдын ала қабылданған шешімдер үшін алынатын алым;
• Және тағы басқа.

Жанама салықтардың ІІІ тобына акциздер кіреді. Бюджетке түсетін салықтардың ішіндегі үлесі – 6%.

Акциздер – сатып алушымен өтелетін тауар бағасына енетін салықтар. Акциздерді спецификалық қасиеттері бойынша монопольді жоғары бағаға және тұрақты сұранысқа ие тауарларды өндірушілер төлейді. Акциздер, сондай-ақ қызметтерге де салынады, бұл кезде салық сомасы тарифке енеді.

Акциздер әмбебап және жеке-дара болып бөлінеді. Әмбебап акциздер жалпы айналымға тауарлар мен қызметтерге қатысты процент түрінде салынады; оларға айналымнан түсетін салықтарды, сату салығын жатқызуға болады.

Жеке-дара акциздер кең таралған. Қазақстанда мұндай акциздер ішкі өндіріс тауарлары мен қызметтеріне және басқа елдерден импортталатын тауарларға белгіленген: спирт және алкогольдік ішімдіктер, шарап, сыра, темекі өнімдеріне, осетрлік балықтар мен олардың уылдырығына, хрусталь өнімдеріне, алтын, күміс пен платинадан жасалған әшекей бұйымдарға, жеңіл автомобильдерге, бензин және дизельге, қару-жараққа (билік органдарынан басқа тұлғаларға), мұнай, электроэнергияға, ойын бизнесіне, байланыс қызметтеріне, лотереяларға).

Сөйтіп, бұл тізімнің көп бөлігін күнделікті қажеттіліктегі жатпайтын тауарлар мен қызметтер қамтиды. Акцизделетін тауарлар тізімі өзгеріп отырады, сондай-ақ, оларға белгіленетін мөлшерлемелер де кейбір тауарлардың тұтынуымен реттеу қажеттілігіне және мемлекеттің фискалды мақсаттарына байланысты өзгеріп отырады.

Адвалорлық (адвалорный) мөлшерлемелер тауар құнына қатысты процентпен белгіленеді. Қатты мөлшерлеме натурал түрде өлшем бірлігіне қатысты абсолют сомада белгіленеді.

Қазақстандағы акциздердің салық салынатын объекті болып табылатындар — Қазақстан территориясындағы акциз салынатын тауарларды сатып-өткізу және өндіру, айырбастау, акциз салынатын қызмет көрсету операциялары.

Импортталатын акциз салынатын тауарлардың көлемі мен тауарлардың кедендік құны.

Қазақстан Республикасының — территориясында сатып өткізілетін алкогольдік ішімдіктер мен темекі бұйымдары Республика территориясында заңсыз жүк әкелу, өндіру және сатып өткізуді жою және акциздердің дұрыс жинауын қамтамасыз ету үшін міндетті түрде маркілеу керек. Бұл үшін өнімді импорттаушы мен өндірушілер жауапты болып табылады акциз алымдары бұлар жерде акциз алымының белгіленген үлгісі түріндей маркілерді сату жолымен жиналады. Ал олардың құны акциз бойынша төлемдердің аванстық төлемі болады да бюджетке төленетін акциз төлемдерін азайтылып есепке алынады.

Заңмен экспорт (салық салудан босатылу дәлелденген жағдайда) және кейбір импорттталатын тауарлар бойынша салық жеңілдіктері белгіленген. Мұндай тауарларға әдетте, (белгілі бір квота шегінде) дәрі-дәрмектер жасауға қолданылатын этил спирті, шетелдік дипломатиялық өкілдердің ресми қолданылатын тауарлары, осы өкілдер мен олардың отбасыларыңыз жеке пайдаланудағы тауарлар халықаралық жүк тасумен жолаушылардың көлік түрлерін эксплуатациялауға қажетті тауарлар; жеке тұлғалардың белгіленген норма шегінде таситын жүктері т.б.

2. Тура салықтар:

         а) Корпоративтік табыс салығы

Салықтың бұл  түрі Қазақстанның мемлекеттік бюджет түсімінің 27%-ін құрап маңызды орын алады.

Корпоративтік табыс салығын салу механизмі салық алу тәртібін, төлем тәртібін, салық алудың шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларын, заңды тұлғалармен төленетін салықтық төлем мерзімін анықтайды.

Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес бұл механизм бойынша корпоративтік табыс салығын табыс табатын Қазақстан Республикасының резиденттері және резиденттері емес болып табылатын заңды тұлғалар және кәсіпкерлік қызметпен айналысқан коммерциялық емес, және бюджеттік ұйымдар төлейді.

Жалпы жылдық табыс, жалпы жылдық табыс пен заңмен белгіленген есептердің айырмасы ретінде анықталатын табыс салығының салық салу объектісі болып табылады.

Жалпы жылдық табыс дегеніміз резидент заңды тұлғаның әр түрлі көздері бойынша тапқан жылдық табысы. Оған жататындар:

• өнімді сатып өткізуден, атқарылған жұмыстардан және көрсетілген қызметтерден түскен табыс.
• ғимарат пен басқа да активтерді сатып өткізудегі өсімінен түсетін табыс;
• міндеттерді істеп шығару кезіндегі табыстар;
• мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;
• қайтарымсыз алынған мүлік, атқарылған жұмыс;
• ұсынылған қызмет көрсетулер;
• курстың айырбасының оң қалдығы;
• санкциялар (айып, төлем, т.б.) бойынша алынған салалар;
• дивидендтер;
• банк марапаттаулары;
• ұтыстар;
• роялти;
• сақтық ұйымдардың сақтық резервтері мен банк провизиялары көлемдері мен банк провизиялары көлемдерінің төлемдігінен түсетін табыстары;
• басқада табыстар, түсімдер мен сомалар. Алынған жалпы жылдық табыстар корректировкаланып қалыпқа келтіріледі, яғни олардан келесі сомалар шегеріледі;
• төлем көздерінде бұрыннан салынған дивидендтерінің;
• меншіктік акциялардың құндарының олардың номиналды құнынан айырмасы;
• акцияларды сатып өткізу кезіндегі өсімдерден түсетін табыстар (АҚ “Қазақстандық қор биржасының “А” тізімі);
• мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша марапаттаулар;
• күтпеген жағдай кезінде болатын гуманитарлық көмек түрінде алынған мүлік құнының.
• үкімет шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардың мемлекетпен қайтарымсыз негізде алған негізгі қорларының құнының;
• зейнетақының активтерді орналастыру кезінде алынатын және жеке зейнетақы шоттарына бағытталатын инвестициялық табыстар;

Корректировкаланған жалпы жылдық табыстардан, салық салынатын табысты анықтау үшін шегерулер қолданады.

Салықтық шегерулер дегеніміз салық төлеушінің жалпы жылдық табыс алумен байланысты заңмен белгіленген шектеу шығындар. Оларға тауарлармен қызмет көрсетулерді сатып өткізу кезіндегі шығындар және мыналар жатады:

• тауарлы материалдық қор бойынша
• еңбек ақы бойынша
• фискацияланған активтер бойынша
• кредит, депозит облигация иелеріне сенімдікке берілген мүлік бойынша шығындар
• сенімсіз міндеттемелер мен сенімсіз талаптар бойынша;
• ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға кететін шығындар бойынша;
• теріс таңбалы курстық айырма бойынша;
• резервтік қорларға бөлінген қаржылар бойынша;
• сақтандыру төлемдері (салымдар) бойынша;
• әлеуметтік төлемдерге бөлінетін шығындар бойынша;
• табиғат ресурстарын іздеп табуға арналған дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулер шығындары бойынша;
• негізгі қорларды жөндеу шығында бойынша;
• айып төлем мен пени (бюджетке енгізілетіндерінен басқа);
• бюджетке төленген салықтар (қосымша құн салығы мен жалпы жылдық табыс);

Салық төлеуші ұйымның баланысындағы шегерулерден қалған салық салынатын табыс корректировкалануы қалыпқа келтірілуі керек, яғни мынадай сфералар бойынша жұмсалатын шығындар сомасына азайтылуы керек; аурухана мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу ұйымдары; мектептер балалар лагері тұрған үйлер мен жатақханалар.

Бұған коммерциялық емес ұйымдарға қайтарымсыз негізде берілген мүліктер мен жеке тұлғаларға берілетін жәрдем-ақылар жатпайды. Мүгедектердің еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын табыстары да қалпына келтіріледі (мүгедектердің еңбек ақысына жұмсалатын шығындардың қысқарылған көлеміне).

Кәсіптік қызметтің шығындарын (яғни, қалыпқа келтірілген жиынтықтан жоспарланған шегерулердің асып түсуі) 3 жылға дейінгі мерзімге кейінге көшіруге рұқсат берілген; жерді пайдалануымен байланысты шығында 7-жылға дейінгі мерзімге; шығындарды кейінгі көшіру дегеніміз келесі салықтың кезеңдердің салық салынатын табысын азайту; бұл жерде табыс шығындар сомасына азайтылады және соған сәйкес төленетін салықта азаяды. Мұндай шығындарға бағалы қағаздарды, ғимараттарды, құрылыстарды сатып-өткізу шығындары да жатады.

Табыс салығының мөлшерлемесі 30% деп белгіленген. Төлем көздерінің табыстарына дивидендтер, депозиттер мен бағалы қағаздар бойынша сыйақыларға; ұтымдарға резидент еместердің Қазақстандағы көздерден тапқан табыстарына салық 15% мөлшерлеме бойынша салынады.

Шетелдік заңды тұлғалардың Қазақстанда тапқан тұрақты мекемен байланыссыз табыстарына салық төлем көзіне жиынтық табыс бойынша, шегерулерсіз келесі мөлшермен салынады:

1. Дивидендтер, қатысым үшін үлестік табыстар мен сыйақылар – 15%
2. Сақтық және тәудің қайта сақтандыру келісім шарттары бойынша төленетін сақтандыру премиялары 10%.
3. Халықтық байланыстық телекоммуникациялық қызметтері мен тасымалдаудың көлік қызметтері 5%.
4. Басқа да табыстар 20%.

Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекеме арқылы қызмет ететін шетелдік заңды тұлғалар Қазақстан Республикасында тапқан табыстары үшін корпоративтік табыс салығын төлейді. Табыстар Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызмет ететін шетелдік заңды тұлғалардың табыс салығының мөлшерлемесі Қазақстанның заңды тұлғаларының мөлшерлемесіне ұқсас яғни 30%.

Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызмет ететін шетелдік заңды тұлғалар корпоративтік табыс салығына қоса таза табыс салығын 15% мөлшерлемемен төлейді. Бұл жерде таза табыс корпоративтік табыс салығы төлегеннен кейін қалған салық салынатын табыс.

Қазақстан Республикасында бір жағы болып табылатын Конвекцияларда (келісімдерде) қосарлы салық салуды болдыртпау және табыс және мүлік (капитал) салығын төлеуден бас тартуға жою туралы арнайы жағдайларда қарастырылған.

Салық төлеушілер әрбір салық кезеңінің (күнтізбелік жыл) басында әр айдың 20-н қалдырмай бюджетке аванстық төлемдер төлеп тұруға міндетті. Соңғы есеп айырысу корпоративтік табыс салығы туралы декларация көрсетілгеннен кейін 10 күн ішінде болады.

Кезеңдік аванс төлемдерінің сомасы декларация тапсырғанша алдыңғы салық кезеңінде төленген орта айлық аванстық төлем айырмасында анықталады.

Корпоративтік табыс салығының Қазақстандағы мемлекеттік бюжетке түсетін түсімі маңызды орын алады, яғни шамамен 28% -ды құрайды.

Корпоративті табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалардың салықты төлеу тәртібі, мерзімі, алыну шарты, санкция  мен жеңілдіктері арқылы анықталады.  

Салықты табыс алатын заңды тұлғалар, Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместері және кәсіпкерлік қызметтен табыс алатын бюждеттік және коммерциялық емес ұйымдар төлейді.

Салықты салудың объектісі салық салынатын табыс болып табылады, ол жылдық жиынтық табыс пен заңда бекітілген шегерім арасындағы айырма арқылы анықталады.

Жылдық жиынтық табысқа резидент заңды тұлғаның әр түрлі көздерден түскен табысы жатады. Оның құрамына: өнімді (жұмыс пен қызметтен) өткізуден түскен табыс; өзге де активтер мен  ғимаратты өткізу кезіндегі құнның өсімінен түскен табыс; міндеттемелерді есептеп шығарудан түскен табыс; мүліктерді жалға беруден түскен табыс; тегін алынған айырма; санкция бойынша алынған сумма; дивидендтер; банктің сыйақысы; ұтыс; роялти; сақтандыру ұйымдары, сақтандыру қорлары мен банктің провизия көлемінің төмендеуінен түскен табыс; өзге де табыстар.

Алынған жылдық жиынтық табысқа түзету жүргізіледі: төлем көзінен бұрын салық салынған дивидендтер, меншікті акцияның құнының номиналдық құннан асып түсуі; мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша сыйақы; төтенше жағдайлардың пайда болу салдарынан ізгілік көмек түрінде алынған мүліктің құны; Үкіметтің шешімі бойынша мемлекеттік кәсіпорындардан алынған негізгі құралдардың құны; зейнетақы активтерін орналастырудан алынған инвестициялық табыстар.

Салық шегеріміне Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген мөлшерде жылдық жиынтық табысты алуға кеткен шығындар жатады. Оған тауарлы – материалдық шығындар бойынша,  еңбек ақыны төлеу;   қызмет көрсету және өндіріске кеткен шығындар; басқа шегерімдер; тіркелген активтер бойынша, сыйақы бойынша; күмәнді міндеттер мен талаптар бойынша; теріс бағалық айырымдар бойынша; резервтік қорларға айырым жасау бойынша; сақтандыру төлемдері жарналары бойынша; әлеуметтік төлемақы шығындары; табиғи ресурстарды өндіруге дайындық жұмыстары мен геологиялық зерттеулерге кеткен шығындар бойынша; негізгі қорларды жөндеуге кеткен шығындар бойынша; үстеме мен айыппұл; бюджетке төленген салықтар жатады.

Шегерімнен кейін анықталған салық салынатын табысқа түзету жасалады. Салық төлеуші ұйымның балансында көрсетілген әлеуметтік саланың объектілері, яғни жатақхана,  тұрғын үй, емхана, балалар лагері, мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту ұйымдары, аурухана бойынша шығындар сомасы азайтылады. Коммерциялық емес ұйымдардың тегін берілген мүліктері, жеке тұлғалардың атаулы әлеуметтік көмек сомасы шегіріледі. Мүгедектердің еңбегін пайдаланатын өндірістік ұйымдардың салық салынатын табысына (мүгедектердің еңбекақысын төлеуге кеткен шығындар екі мәрте мөлшерінде) түзету жүргізіледі.

Кәсіпкерлік қызметтің залалы 3  жылға; жер қойнауын пайдаланумен байланысты залал 7 жылға мерзімге көшіріледі. Залал дегеніміз салық салынатын табыстың азаюын білдіреді, бұндай жағдайда табыс азаяды, сонымен қатар төленетін салық та азаяды. Бұған ғимаратты, құрылымды, бағалы қағаздарды өткізу бойынша залалдар жатады.

Табыс салығының ставкасы – 30%.

Бағалы қағаздар мен депозит бойынша сыйақы мен дивидендтерге, резидент емес заңды тұлғаның таза табысы мен ұтысына салынатын салық мөлшері — 15%.

Қазақстандағы көздерден алынған шетелдік заңды тұлғалардың табысына келесідей мөлшерде салық салынады:

• сыйақы және қатысу үлесі бойынша табыстарға, дивидендтерге — 15%;
• тәуекелдікті сақтандыру және қайта сақтандыру шарты бойынша төленетін салықтың сыйақысына — 10%;
• халықаралық тасымалдаушылардың транспорттық қызметі мен халықаралық байланыстардың телекоммуникациялық қызметтеріне — 5%;
• өзге де табыстарға – 20%.

Қазақстан Республикасында тұрақты емес арқылы қызмет жасайтын шетелдік заңды тұлғалар алынған табыстары бойынша корпоративтік табыс салығын төлеуші болып табылады. Тұрақты мекемелер арқылы қызмет жасайтын шетелдік заңды тұлғалардың табыс салығының ставкасы қазақстандық заңды тұлғалардың ставкалары сияқты, яғни — 30%. Тұрақты мекеме арқылы Қазақстан Республикасында қызметтен алынған шетелдік заңды тұлғалардың таза табысына корпоративтік табыс салығы 15% ставкамен салынады. Таза табыс дегеніміз салық салынатын табыс пен төленген корпоративтік табыс салығының айырмасы. Салықты төлеушілер әрбір айдың 20 – шы күнінен кешіктірмей ай сайын салықтық кезеңде аванс түрінде төлемді бюджетке төлеуге міндетті. Салық бойынша түпкілікті есеп айырысу, корпоративтік табыс салығының декларациясын тапсырғаннан кейін 10 күн ішінде жүргізіледі. Төлеуге тиісті аванстық төлем мөлшері алдыңғы салық кезеңінде төленген аванстық төлемдердің орташа айлық мөлшері негізінде анықталады.

б) Жеке табыс салығы

Берілген табыс бойынша түсімдер барлық салық төлемдірінің 11%-ін қамтиды.

Жеке табыс салығының төлеушілері жеке тұлғалар мен шетелдік жеке тұлғалар. Табыс көзінен алынатын және табыс көзінен алынбайтын табыстар салық салу объектісі болып табылады.

Салық мөлшермесі табыс көлеміне байланысты 5%-тен 30%-ке дейін сатылық прогрессиясы бойынша белгіленеді.

Төлем кезіндегі табыстан бір айлық есеп айырысу көрсеткіштері айырмалындағы шегерулер мен жинақтағыш зейнет ақы қорларына төленетін міндетті зейнетақы салымдары бар. Қызметкерлерден әрбір асыраудағы адамына әр ай сайын + айлық есеп айырысу көрсеткіші шегеріледі. Бірінші жағдайда бұл – жұмысшының табысы, бір реттік төлемдерден түсетін кірістер, зейнеткерлік төлемдер жинақтаушы несие қорларындағы, дивиденд түріндегі кірістер, ұтыс, стипендия, мадақтау түрлеріндегі түсімдер, жинақтаушы сақтандыру келісімдерінен түсетін кірістер. Салықты тіркеу мен ұстап қалуды табыс түскеннен кейін 1 күн өтпестен салықтық агенттері жүзеге асырады, ал төлеу 5 жұмыс күні ішінде, кіріс түскеннен кейінгі 5 күн ішінде есептелуші айда. Төлеу көзінен алынатын жұмысшының табысына сондай-ақ натуралды күйдегі табыс та көреді, (натуралды қалыптағы еңдекті төлеу, жұмысшының алған тауарлары, жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер, жұмысшы берушінің тауардың (жұмыс, қызмет) бағасын төлеу, үшінші жақтан алғаны жұмысшының), материалдық пайда түріндегі жұмысшының әртүрлі кірістері.

Төлеу көздерінен төленбейтін кірістерге мыналар жатады: меншіктік (мүліктік) табыс, жеке кәсіпкердің салық салым табысы, адвокаттардың табыстары, басқа да шығындар. Негізінен, мүліктік табысқа жататындар: кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті енгізудің құнының артуы; мүлікті жалға беруден түскен табыстар. Салықтың бұл түрін салық төлеуші өз бетімен, салық ставкаларын, декларация тапсырғаннан кейін соңғы есептеумен қамтамасыз етілген аванстық төлемдерді енгізу жолдарымен жүргізеді.

Жекеменшік табыс салығы бойынша жеңілдіктер бекітілген: Ұлы Отан соғысының ардагерлері, оларға теңестірілген тұлғалар, мүгедектерге салынбайтын кірістің бір бөлігі, әртүрлі негіздер бойынша.

Қазақстаннан тыс жерде төленген жекеменшік табыс салығының сомалары Қазақстанда салық төлеу кезінде есептеледі. Шетелдік жеке тұлға-резиденттің кірісіне жататындар, Қазақстан Республикасының территориясындағы көздер сияқты, одан шет жерлер де алынған табыстар. Салық салынушы табысты анықтау, есептеу тәртібі, жеке табыс салығын ұстап қалу мен төлеу қызмет жасаудың мінезіне байланысты (тұрақты орындардан, төлеу көздерінен және қызмет жасау түріне) жүргізіледі резиденттер емес үшін.

Резидент еместер тұрақты орынмен байланыспаған, салықты төлеуді төлем көздерінен 5%-тен 30%-ке дейінгі (табыс түрлеріне байланысты) ставкаларды шегеріп тастауды қолданбау арқылы жүзеге асырады. Қызмет ету аясы тұрақты орындарға әкеліп соғатын резидент емес төлем көзінен салық салынбайтын, шегеріп тастау сомасына азайтылған (шегеруге жатпайтын табыстарды қоспағанда) резидентерге арналған 5%-тен 30%-ке дейінгі ставкалар бойынша табыстарынан салық төлейді.

Жеке табыс салығын төлеушілер жеке тұлға мен шетелдік жеке тұлғалар болып табылады.

Салық төлем көзінен салық салынатын  табыстары және төлем көздерінен салық салынбайтвн табыстардан алынады.

Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың табысы, бір жолғы түскен табыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд, ұтыс, стипендия  түріндегі табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс жатады.

Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке кәсіпкерлікке салық салынатын таьыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар жатады.  Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті өткізудегі құнның өсімі кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған табысты атайды.

Салық мөлшері табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде, яғни 5% -дан 20% — ға дейін бекітілген.

Жеке табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына қатысқандарға және мүгедектердің табысына салық салудан босату қарастырылған.

Қазақстан тысқары  жерде төленген жеке табыс салығының сомасы Қазақстанда салық төленген кезде есепке алынады.

Резидент жеке тұлғалардың табысына Қазақстан Республикасындағы көздерден алынған  табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған табыстары кіреді.

Резидент еместердің жеке табыс салығының төлемдерін, ұстап қалуын, есептеу тәртібін, салық салынатын табысын анықтау қызметтің сипатына байланысты жүргізіледі.

Резидент емес, тұрақты мекемелермен байланысы жоқ жеке тұлғалар шегерімсіз, 5 %  — дан  20% -ға дейнігі ставкамен төлем көздерінен түскен табыстың түріне байланысты салық төлейді.

Төлем көздеріне жеке табыс салығын есептеуді және ұстап қалуды табысты төлеген күні салық агенті жүргізеді.

Төлем көздеріне салық салынбайтын табысқа салықты есептеуді және аударымды салық төлеуші, табысты алған мезетте 5-10 күн аралығында  дербес (салық төлеуші) жүргізеді.  Бұндай жағдайда салық төлеуші аумақтық салық органына 31- ші наурызға дейін декларацияны ұсынады.  

Жеке табыс салығын төлеушілер жеке тұлға мен шетелдік жеке тұлғалар болып табылады.

Салық төлем көзінен салық салынатын  табыстары және төлем көздерінен салық салынбайтвн табыстардан алынады.

Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың табысы, бір жолғы түскен табыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд, ұтыс, стипендия  түріндегі табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс жатады.

Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке кәсіпкерлікке салық салынатын таьыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар жатады.  Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті өткізудегі құнның өсімі кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған табысты атайды.

Салық мөлшері табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде, яғни 5% -дан 20% — ға дейін бекітілген.

Жеке табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына қатысқандарға және мүгедектердің табысына салық салудан босату қарастырылған.

Қазақстан тысқары  жерде төленген жеке табыс салығының сомасы Қазақстанда салық төленген кезде есепке алынады.

Резидент жеке тұлғалардың табысына Қазақстан Республикасындағы көздерден алынған  табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған табыстары кіреді.

Резидент еместердің жеке табыс салығының төлемдерін, ұстап қалуын, есептеу тәртібін, салық салынатын табысын анықтау қызметтің сипатына байланысты жүргізіледі.

Резидент емес, тұрақты мекемелермен байланысы жоқ жеке тұлғалар шегерімсіз, 5 %  — дан  20% -ға дейнігі ставкамен төлем көздерінен түскен табыстың түріне байланысты салық төлейді.

Төлем көздеріне жеке табыс салығын есептеуді және ұстап қалуды табысты төлеген күні салық агенті жүргізеді.

Төлем көздеріне салық салынбайтын табысқа салықты есептеуді және аударымды салық төлеуші, табысты алған мезетте 5-10 күн аралығында  дербес (салық төлеуші) жүргізеді.  Бұндай жағдайда салық төлеуші аумақтық салық органына 31- ші наурызға дейін декларацияны ұсынады.  

Жеке табыс салығын төлеушілер жеке тұлға мен шетелдік жеке тұлғалар болып табылады.

Салық төлем көзінен салық салынатын  табыстары және төлем көздерінен салық салынбайтвн табыстардан алынады.

Бірінші жағдайдағы табысқа: жұмысшылардың табысы, бір жолғы түскен табыс, жинақтаушы зейнетақы қорына зейнетақы төлемдері, сыйақы, дивиденд, ұтыс, стипендия  түріндегі табыс, жинақтаушы зейнетақы шарты бойынша табыс жатады.

Төлем көзінен салық салынбайтын табысқа: мүліктік табыс, жеке кәсіпкерлікке салық салынатын табыс, адвокаттың табысы, өзге де табыстар жатады.  Мүліктің табысқа кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын мүлікті өткізудегі құнның өсімі кіреді, яғни мүлікті жалға беру арқылы алынған табысты атайды.

Салық мөлшері табыс көлеміне байланысты сатылы прогрессия түрінде, яғни 5% -дан 20% — ға дейін бекітілген.

Жеке табыс салығы бойынша жеңілдіктер, яғни Ұлы Отан соғысына қатысқандарға және мүгедектердің табысына салық салудан босату қарастырылған.

Қазақстан тысқары  жерде төленген жеке табыс салығының сомасы Қазақстанда салық төленген кезде есепке алынады.

Резидент жеке тұлғалардың табысына Қазақстан Республикасындағы көздерден алынған  табысы, сонымен қатар Қазақстаннан тысқары жерде алған табыстары кіреді.

Резидент еместердің жеке табыс салығының төлемдерін, ұстап қалуын, есептеу тәртібін, салық салынатын табысын анықтау қызметтің сипатына байланысты жүргізіледі.

Резидент емес, тұрақты мекемелермен байланысы жоқ жеке тұлғалар шегерімсіз, 5 %  — дан  20% -ға дейнігі ставкамен төлем көздерінен түскен табыстың түріне байланысты салық төлейді.

Төлем көздеріне жеке табыс салығын есептеуді және ұстап қалуды табысты төлеген күні салық агенті жүргізеді.

Төлем көздеріне салық салынбайтын табысқа салықты есептеуді және аударымды салық төлеуші, табысты алған мезетте 5-10 күн аралығында  дербес (салық төлеуші) жүргізеді.  Бұндай жағдайда салық төлеуші аумақтық салық органына 31- ші наурызға дейін декларацияны ұсынады.  

3. Арнайы төлемдер  және  жер  қойнауын   пайдаланушыларға салынатын салықтар. Арнайы төлемдер жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салықтарды төлеушілер болып заңды және жеке тұлғалар, сонымен бірге Қазақстан Республикасының территориясында жер қойнауын пайдалану операцияларын жүргізуші шетел азаматтары, сонымен бірге мемлекет меншігіндегі техногендік минералдық қазбаларды өңдеу жұмыстарын жүргізушілер саналады.

Жер қойнауын пайдаланушылар үшін жасалған салықтық тәртіп, жер қойнауын пайдалану келісімшарты бойынша анықталады. Ол Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тәртіп бойынша жасалады.

Келісім-шарттың негізгі түлеріне сәйкес салық салудың 2 моделі жасалған:

1. Жер қойнауын пайдаланушының салықтың барлық түрлерін және басқа да төлемдерді төлеу.
2. Жер қойнауын пайдаланушының өнім бөлшегіндегі Қазақстан Республикасының үлесін төлеу (беруі), сонымен бірге таза мұнай мен басқа да пайдалы қазбаларға акциздерді есептемегенде және үстеме табысқа салық, жер салығы, мүлікке салықты есептемегендегі салық пен төлемдердің барлық түлерін төлеу.

Жер қойнауын пайдаланушыларға қатысты (салықтық тәртіп) жер қойнауын пайдалану келісімшартына негізделген, міндетті түрдегі салықтық тексеруден өткізілген салықтық тәртіп келісім-шарттың мерзімінің аяғына дейін өзгеріссіз жұмыс жасайды. Ал өзгерістер тараптардың келісімі бойынша енгізіледі және жер қойнауын пайдаланушы мен мемлекеттің бастапқы экономикалық көзқарастарына өзгеріс енгізбейді.

Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері мен салықтарына енетіндер:

• Бонустар: коммерциялық және жазбалық сипаттағы
• Роялтилер
• Үстеме табысқа салық
• Өнімді бөлгендегі Қазақстан Республикасының үлесі.

Жазбалық бонус деп келісім-шарттағы территорияда жер қойнауын пайдаланушының өз іс-әрекетін жүзеге асыру құқығы үшін төлейтін тұрақты 1 ретті төлемі. Сол сияқты ол пайдалануға берілетін кен көздерінің бағалылығына қарай келісім-шарт жасау кезінде жасалады. Жазбалық бонустардың өлшемін үкімет береді.

Коммерциялық сипаттағы бонустар келісім шарттағы территориядағы пайдалы қазбалардың әбір коммерциялық кен көздерінің табылғаны үшін төлентін және жер қойнауын пайдалану келісім-шартында белгіленетін төлем болып табылады. Салымның объектісі болып пайдалы қазбалардың шығарылатын бөлігінің бекітілген көлемі табылады. Коммерциялық сипаттағы бонус шығарылатын қордың құнының 0,1% мөлшерінде есептеледі. Бонустың төлем уақыты келісім-шартта көрсетіледі.

Роялти техногендік құрылымдарды өңдеу және пайдалы қазбаларды өндіру үрдісінде жер қойнауын пайдалану құқығын беретін төлем болып табылады. Оның салымының объектісіне пайдалы қазбалардың көлемі немесе нақты алынған пайдалы қазбалардан жасалған бірінші тауарлық өнім жатады. Роялти заттай немесе ақшалай түрде төленеді. Кең таралған пайдалы қазбалар және жер асты сулары үшін роялти ставкасы 1% — 10%-ке дейінгі өлшемді, көмірсутектер үшін кен игеру көлеміне байланысты ауыспалы шкала боойынша, бағалы тастар мен металдарды қосқандағы қатты пайдалы қазбалар үшін келісім-шарттың жұмыс істеу кезеңіндегі белгіленген проценттік ставка бойынша есептеледі. Роялти ай сайын келесі айдың 15- жұлдызынан кешіктірмей төленуі тиіс. Жер қойнауын пайдаланушының үстеме табысына салық дегеніміз салық көдексі бойынша бекітілген нормативтен асқан табысқа төленетін төлем. Бұл салықтың төлеушілері болып “Өнімді бөлшектеу” келісім шарты мен, жер асты сулары және кең таралған пайдалы қазбаларды өндірушілерді есептемегендегі, жер қойнауын пайдаланушылар есептеледі. Үстеме пайда салығының салым объектісіне әрі жеке келісім-шарт бойынша жер қойнауын пайдаланушының таза пайдасының сомасы жатады. Бұл келісім-шарт бойынша пайданың ішкі нормасы 20%-тен жоғары болып есептеледі. Осы кездегі салық мөлшерлемесі (баспалдақты) сатылы прогрессия бойынша 4%-тен 30%-ке дейін бекітілген (салық) (пайда нормасының 30%-тен жоғары кезінде). Салық келесі айдың 15- жұлдызына дейін төленуі тиіс.

Бонустар, роялти және үстеме табыс бойынша пайдаланушыларға территориялық салық мекемелеріне салықтық декларациялар беріледі.

Қазақстан Республикасының өнімді бөлшектеудегі үлесі тараптардың келісімі бойынша анықталады. Осыған байланысты жер қойнауын пайдаланушыға ақысы түрде келісім-шарттағы территорияда пайдалы қазбаларды өндіру құқығы беріледі. Өнімді бөлшектеудегі үлесі келесі айдың 15- жұлдызынан қалмай төленеді. Өнімді бөлшектеудегі үлес корпоративтің табыс салығын есептеу үшін жиынтық жылдық табысты анықтау кезінде белгілі болады, яғни сол кезде ұстап қалады.

4. Әлеуметтік салық. Әлеуметтік салықтың төлеушілеріне заңды тұлғала, сонымен бірге өз қызметін тұрақты орындарды атқаратын шетелдіктер, жеке кәсіпкерлер жатады.

Салым объектісіне еңбек ақы және басқа да төлеулер жұмысшыларға, шетел азаматтары және Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ тұлғаларға төленетін, ал жеке кәсіпкерлер мен кейбір жеке тәжірибелік тұлғалар (нотариустар, адвокаттар) үшін — өздеріне қосқандағы олардың пайдаланатын жұмысшыларының саны. Еңбекақыға қосылатын төлемде – міндетті зейнетақы жарналары жеке тұлғалардың, әртүрлі өтемдік төлемдер, жеткізу және үстінен төлеулер, уақытша еңбекке жарамсыздыққа байланысты әлеуметтік жәрдемақылар, баланың туылуы кезіндегі материалдық көмектер, жүктілік және босану кезіндегі әлеуметтік жәрдемақылар, жерлеу үшін материалдық көмектер, әлеуметтік көмек үшін төлемдер, басқа мемлекеттердің гранты есебінен төлемдер, әлеуметтік жұмыстар төлемдері мен бюджет пен грант есебінен мамандықтың оқулар мен әлеуметтік жұмыстарды төлеу, басқа да әртүрлі төлемдер.

Салық мөлшерлемесі 21 %.

Жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар салықты 3-айлық есеп айырысу көрсеткіштерінің өлшемі бойынша және әр жұмысшы үшін 2-айлық есеп айырысу көсеткіштері бойынша төлейді.

Салық бюджетке келесі айдың 15 жұлдызынан қалмай төленуі тиіс.

Кіші бизнестің субъектілері – заңды тұлғалар және жеке кәсіпкерлер арнаулы салықтық тәртіпті патент пен жеңілдетілген декларацияға сүйеніп қолдана отырып, берілген салық салуда қарастырылғандай әлеуметтік салықты сомалық басқада салықтармен төлеуді.

5. Меншікке салынатын салықтар. Нарықтық экономика жағдайында бұл салық тобы ерекше орынды жекешелендіру мен мемлекеттендірудің дамуына байланысты меншік қатынастардың арасындағы нақты өзгерістерге байланысты ерекше орын алады.

Меншіктік салыққа жататындар: жерге салық, заңды және жеке тұлғалардың мүлікіне салық, транпорттық заттарға салық.

Меншікке салық жергілікті бюджетке түседі.

Фискальдық мақсаттан басқа, бұл салықтардың мақсаты меншікті пайдаланудың нәтижелілігін ынталандыру болып табылады. Себебі, салық мөлшерлемесі мүліктің өлшеміне байланысты, оның пайдалылығын есептемей белгіленеді. Табыс әрқашан меншіктің өлшемін анықталмайды: меншікке меншіктің өлшемімен анықтамайды: меншікке салық болмаған жағдайда, ірі меншік иелері салық салу жағынан қарастырғанда жеңілдік жағдайға ұшырайды және меншікті барынша өндірістік тиімді пайдалануға тырыспайды. Меншікке салықтар қоғам алдында салықтық жауапкершілікті біркелкі бөлуге мүмкіндік береді. Осы себептен бұлар нақты салықтарға жатады.

6. Жер салығы. Жер салығы 1992 жылдан бастап енгізілді.

Оның мақсаты – жерді тиімді пайдалануды экономикалық тәсілдермен қамтамасыз ету және жерді қолдану, жердің өнімділігін арттыру және оны қорғау, территорияның әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджетке табыстар қалыптастыру.

Салықның объектісіне салық төлеушінің меншігіндегі жер бөлімшелері жатады. Ол бөлімшелер тұрақты және алғашқы тегін уақытша пайдалануға берілуі мүмкін және әртүрлі мақсатқа: ауылшаруашылық, елді мекендер, өндірістік, транспорт, байланыс, қорғаныс және басқа да мақсаттар үшін беріледі. Салық салуға ерекше қорғалатын табиғи территориялардың, ормандардың, су қорларының, қордағы жерлердің жерлері жатпайды. Автожолдардың жүйелерімен толтырылған, жалпы қолданыстағы елді мекендердің жер бөлімшелері салық салудың объектісіне жатпайды.

Салық төлеушілер болып заңды және жеке тұлғалар және меншігінде уақытша немесе тұрақты қолданыстағы жер бөлімшелері бар тұлғалар есептеледі.

Салық мөлшерлемесі жердің сапасына, орналасуына, сумен қамтамасыз етілуіне байланысты бөлінеді және же алаңының бірлігіне бекітілген – гектар, шаршы метр.

Базалық мөлшерлемелер республиканың заңдылықтарымен бекітіледі. Максималды мөлшерлемелер елді мекендердің жерлерінде жасалады: бұл мөлшерлемелер алаңның әр шаршы метріне жасалған және елді мекендердің түрлеріне байланысты ажыратылады: тазалық-қорғаныс зоналары, техникалық және басқа да зоналар, адам тұрмайтын құрылыстар орналасқан жерлер, оларды құру үшін қажетті бөлімшелер, жеке мөлшерлемелер адам тұратын қорларға арналған алаңдарға қолданылады.

Ауылшаруашылық, өндірістік және басқа да салалық негіздегі, қорғаныс қажеттілігіне жер мөлшерлемесі бонитет баллына байланысты алаңның әр гектарына есептеледі. Бонитет балы (жердің өнімділігін, құнарлылығын көрсететін көрсеткіш) 5 тен 100 баллдан жоғары болады. Төменгі мөлшерлемелер шөл, шөлейттік, таулы территориялардың суғарылмайтын жерлерге қойылады.

Базалық мөлшерлемеге жыл сайын ҚР Үкіметі бекітетін коэффициент қолданылады. Жергілікті басқарушы орындар базалық мөлшерлемелерді 20%-ке өзгертуге құқығы бар.

Жерге мөлшерлеме коммерциялық мақсаттағы елді мекендердің базалық көрсеткіштері, 2-ден 10 есеге дейін көбейтілген, арқылы қойылған.

Гуманитарлы және әлеуметтік сипаттағы қызметі бар салық төлеушілердің бірқатары базалық мөлшерлемелерге 0,1 коэффициентін қолданады.

Жер салығын төлемейтіндерге мемлекеттік орындардың бірқатары, салықтық тәртіптің 2 моделіндегі жер қойнауын пайдаланушылар, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, ортақ жер салығын төлеушілер жатады.

Ауылшаруашылығындағыларға және бөлімшелердің иелеріне салық төлеу қазанның 1 жұлдызынан қалмау керек, бұлардан басқалары жылына бірдей үлесте 4 рет төлеу керек.

7. Мүлікке салынатын салық. Мулікке салық тікелей нақты салық болып есептеледі, оның көлемі төлеушінің мүлкінің кірістілігіне емес, құнына байланысты. Салық мүлік иелерін нәтижелі қолдануға шақырады.

Салықты төлеушілерге заңды және жеке тұлғалар, (шетелдік жеке тұлғалар) кәсіпкерлік қызметке қолданатын мүлкі бар шетелдік жеке тұлғалар жатады. Салымның объектілеріне заңды және жеке тұлғалардың өндірістік және өндірістік емес қорлары, тұрғын үйлер, саяжай, гараждар, басқа да кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын заңды тұлғалардың орындары жатады. Салымның объектілері заңды және нақты тұлғалардың мүліктері бухгалтерлік есептің деректері бойынша орта жылдық құны бойынша орта жылдық құны бойынша бағаланса, ал жеке тұлғалардан — қозғалмайтын мүлікті бағалау бойынша лауазымды орынмен бағаланады. Заңды және кәсіпкерлердің мүлкіне салық жыл сайын объектілердің орта жылдық құнынан  1% мөлшерлеме бойынша төленеді. Коммерциялық емес оганизациялар, ғылым, мәдениет, әлеуметтік қорғау және әлеуметтік қамту, білім, табиғат қорғау қызметіндегі, мүгедектер қоғамы секілді мемлекеттік мекемелер объектілердің орта жылдық құнынан 0,1% мөлшерінде салық төлейді. Кәсіпкерлік қызметке қолданылмайтын жеке тұлғалардың мүлкіне салықты жыл сайын 0,1% мөлшерлемеден 1%-ке дейін мүліктің құнына байланысты мөлшерлемеде төлейді.

Салық төлеудің көздеріне олардың табысы жатады. Ол осы мүлікті пайдаланудан түсті ме, әлде басқа жолмен түсті ме оған байланыссыз.

8. Көлік құралдарына салынатын салық. Бұл салықтың төлеушілеріне заңды тұлғалар, сонымен бірге шетелдік тұлғалар, олардың өкілдіктері, филиалдары, тұрғылықты орындары, жеке тұлғалар, сонымен бірге шетелдік, жеке кәсіпкерлер. Салым объектілеріне мемлекеттік тіркеуден өткен меншіктік құқықтағы транспорттар жатады. Салық мөлшерлемелер транспорттың күштілігі мен жүккөтергіштігіне, двигательдің көлеміне байланысты айлық есеп айырысу көрсеткіштері бойынша қойылады және транспорттың түрлеріне байланысты бөлінген. Мөлшерлемелерге эксплуатация мезгіліне байланысты түзетілген төмендетілген коффициенттер қолданылады. Салық төлеушілерге жатпайтындар: ортақ жер салыган төлеушілер, кейбір мемлекеттік орындар, мүгедектер және ардагерлер қоғамдары, жұмысшыларының 50% — ін мүгедектер құрайтын кәсіпорындар мен мекемелер, Ұлы Отан соғысына қатысушылар, мүгедектер, жоғары наградалармен мадақталған тұлғалар және басқа да субъектілер.

Заңды тұлғалар салықты өз бетімен төлейді, ал жеке тұлғалар – территориялық салық орындарына. Салық төлеу осы жолдың 1 шілдесінен қалмай жүргізіледі. Салық төлеушілер – заңды тұлғалар берілген салыққа бойынша мәлімхат береді.

9. Арнайы салық режимдері. Арнайы салық тәртібі – салық төлеушілердің кейбір категорияларына белгіленген және кейбір салықтардың жеке түрлеріне төлем мен тіркеудің жеңілдетілген тәртіптерін қолдануды көздейтін бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртібі.

Арнайы салық тәртіптері төмендегідей қарастырылады:

1. кіші бизнестің субъекттеріне
2. ауыл шаруашылық қожалықтарына
3. заңды тұлғарларға – ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер
4. кәсіпкерлік қызметтің кейбір түрлеріне

Кіші бизнестің субъектілеріне арнайы салық тәртібі корпоративтік (жеке) табыс салығының, жеке табыс салығын шегеріп тастағандағы әлеуметтік салықтың қатынастарынан белгіленеді. Басқа салықтардың, міндетті төлемдердің және олардың есебін беру жалпы белгіленгін тәртіп бойынша жүргізіледі. Кіші бизнестің субъектілері үшін салық төлеудің жеңілдетілген тәртібі жеңілдетілген декларация, патент, бірлік талондардың негізінде жүзеге асырылады.

Айтылған тәсілдердің әрқайсысына қолданудың жағдайы белгіленеді: қызметтің эпизодтылығы, орны, кәсіпкерлік қызметтің мінезі, табыстың көлемі, орындалатын қызметтің мөлшері, жалдамалы жұмысшыларды қолдану.

Кіші бизнестің субъектілеріне арнайы салық тәртібі финанстық қызмет, акциздік емес өнім өндіру, жер қойнауын пайдалану, мұнай өнімдерін игеру, лицензиялық қызметтер, филиалдар, өкілдіктер, заңды тұлғалардың бағынышты мекемелері секілді кейбір қызмет аяларына қолданылмайды.

Эпизодтық (1 айдан аз) кәсіпкерлік қызметті жүргізгенде салықтық есеп айырысуларға бірлік талон қолданылады. Бірреттелік талон дегеніміз – бюджетпен есеп айырылысқаны куәландыратын және арнайы салық тәртібін қолдануға құқық беретін құжат.

Жеңілдетілген декларация арқылы салық алуды кіші бизнестің субъектісі өз бетімен жүзеге асырады, Салым объектісіне заңмен анықталған салық мөлшерлемесін қолдану арқылы; салық төлеу салықтық кезең аралығында тең үлестермен төленеді.

Салықтың патент (кіріске белгіленген мөлшерлеме мөлшері) бойынша алынды да тең үлестермен төлеу арқылы жүзеге асады.

Жеке кәсіпкерлер үшін арнайы салық тәртібі патент негізде жүзеге асырылады. Оның критерийлеріне:

• жалдамалы жұмысшыларды пайдаланбау
• қызметтің бір түрімен айналысу
• жылдық айналысты белгілі көлемде азайту

Шаруа қожалықтары үшін арнайы салық тәрртібі ортақ жер салығын, өндірістің қызметінен жеке табыс салығын қосқандағы, ауылшаруашылық өнімдерін өндеу мен игеру, ҚҚС, жер салығы мүлікке және транспортқа салықтарды төлеу негізінде орындалады.

Ортақ жер салығының салым объектісіне жер бөлімшесінің бағалау құны жатады, салық осы құнға 0,1% мөлшерлемесі түрінде алынады.

Ортақ жер салығының төлеушілері әлеуметтік салықтан, жинақ зейнеткерлік қорларына міндетті зейнеткер жарналарынан, қызметтің басқа түрлерінің көздерінен алынатын жеке табыс салығынан босатылмайды.Төлеушілер салықтық жартысын 20 қазаннан қалдырмай, 2 – жартысын келесі жылдың 20 наурызынан қалдырмай төлеулері тиіс.

Ауылшаруашылық өнімдерін өндерушілер – заңды тұлғалар үшін арнайы салық тәртібі қызмет аясы өндіріске жерді пайдалану, осы өнімді өндеу мен игеру, жануар, құс, ара шаруашылықтарының өнімдерін өндеу мен пайдалану, жерді өңдеу, егіс, егісті жинау үшін ауылшаруашылығын өндерушілерге қызмет көрсету қызметтерімен байланысқан субъектілерге таралады. Берілген салық тәртібі патент негізінде жүзеге асырылады. Патент құнына корпоративтік (салық), табыс салығы, әлеуметтік салық, жер салығы мүлікке және транспортқа салық енеді. Осының үстіне патент бойынша салық сомасы 80% — ке азаяды. Салық төлеу 20 мамыр мен 20 қараша мерзімінде және келесі жылдың 20 наурызына дейін жүргізіледі. Салық төлеушілер декларацияны басқа міндетті төлемдер бойынша жүзеге асырады.

Кәсіпкерлік қызметтің жеке түрлері үшін арнайы салық тәртібі боулинг, бильярд, лото, картинг және ойын бизнесімен айналысатын заңды және жеке кәсіпкерлерге салынады.

Бұл субъекттер бюджетпен белгіленген сомалық, төлеу көзінен жеке табыс салығы негізінде есеп айырысады. Белгеленген сомалық салық 30% корпоративтік табыс салығына және 70% ҚҚС – ке бөлінеді. Басқа салықтар мен міндетті төлемдер жалпы белгіленген тәртіп бойынша төленеді. Базалық жоғарғы және төменгі белгіленген сомалық салық мөлшерлемесін салым объектісі бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

10. Алымдар, баждар, төлемдер. Алымдар, баж, төлеулер болып мемлекеттік орындардың қызметі үшін заңды және жеке тұлғалардың міндетті төлемі.

Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттің кірісіне немесе сәйкес мекемелер мен бюджетке белгіленген үлес бойынша, не олардың қызметін дамыту, шығындарын біртіндеп немесе толық өтеу жұмыстарын атқарушы мекемелердің, орындардың қол астына толығымен түседі. Республикалық бюджеттің кірісіне түсетін бағалы қағаздарды тіркеу жинаулары бұған жатпайды.

Алымдарды төлеу барынша қызметтің кең аясынан жүргізіледі. Оларға көбіне жергілікті бюджетке түсетін қаржылық аспектілерімен бірге меншіктік құқықтарды жасау, техникалық процедуралар мен тіркеулер, объектің анықталған күйінің өзгерісі, қызметімен байланысты тіркеулер де жатады.

Бірінші жағдай бойынша ҚР-да алынатын мына төлемдерді бөлуге болады:

Аукциондық сатулардың жинаулары, мемлекеттік тіркеу жинаулары, ондай тіркеуге заңды тұлғаларды, жеке кәсіпкерлерді, қозғалмайтын мүлік құқығы мен онымен шарт жасасу, тасымал құралдарды, теңіз және әуе кемелерін, жоғары сапалы құрылғылар мен радиоэлектрондық нәрселерді, қызметтің басқа түрлерімен айналысу үшін лицензиялдық жинауларды тіркеулер жатады.

Жинау төлеу міндетті қызмет оларының әртүрлілігі олардың көбін таза қаржылық қатынастардан тыс шығарады, бұл осы жұмыстарға аралық сипат береді. Әсіресе нарықтық экономикалық қатынастар жағдайында бұл төлемдер фискалдық және тарифті — құндық сипатта араласа дамыды. Тіпті мемлекеттік орындар көбінесе ақылы қызмет көрсетуге көшуде және қарастырылушы операциялар қаржылықтан кәдімгі тауар – ақша операцияларына ауысуда.

Мұндай ақылы қызмет көрсетуге, мысалы, жол полициясының жинаулары, тексеруге және шек жапсыру мен өлшеу құралдарының жинаулары, және т.б.

Алымдардың сомалары Үкімет белгіленгін мөлшерлеме бойынша алынды. Кейбір төлемдер үшін алым ресурс көлеміне (су, ағаш) байланысты немесе қызмет аясының (аукционнан жинаулар) байланысты жүргізіледі.

Осыған байланысты салым объектісінің жинау және төлеу базалары әртүрлі, негізінен салым алу үшін салық төлемдер мен әлеуметтік алымдар үшін есеп айырысу көрсеткішінің айлық өлшемі алынады.

Қарастырылып отырған төлемдердің ішінен ресурстарға төлеулер ерекшеленеді:

Жер учаскелерін пайдалану үшін.

Орманды пайдалану үшін.

Беткі кен орындарының су ресурстарын пайдалану үшін.

Жануарлар дүниесін пайдалану үшін.

Радиобөліктік ресурсты пайдалану үшін.

Мысалы, жер бөлімшелерін пайдалану үшін төлеулер (жер салығынан басқа) оны уақытша қолдану (алғашқы тегін уақытша пайдаланудан басқа жер бөлімшелерін) кезінде алынады.

Міндетті төлемдердің ішінде ерекше орынды мемлекеттік баждар алады. Мемлекеттік баж төленетін қызмет көрсетулер барынша кең көлемді және заңды және жеке тұлғалардың көзқарасы үшін жасалатын жұмыстарды да қамтиды. Оларға заңдық мәні бар құжаттарды беруді де қамтиды. Заңдық мәні бар құжаттарға: сотқа берілетін арыздан, өтініштер; әртүрлі нотариалдық іс-әрекет жасағаны үшін; азаматтық күйдегі акттерді тіркеу, мемлекеттік кәсіпорынның меншік төренің өзгеруі үшін өтініштер, сыйға беру, мураға алу және басқа да жағдайларда құжаттарды дайындау жатады. Баждар арыз берместен бұрын немесе жұмыстың орындалу барысында, немесе құжат беру кезінде төленеді.

Мемлекеттік баждың ерекше түріне өкілдік жинауы жатады. Олар өкілдің қызмет атқарғаны үшін заңды тұлғалар мен азаматтардан, соның ішінде шетел азаматтарынан да дипломаттық өкілдік орындарын алады

Мемлекеттік баж арнайы нотариалдық маркалармен, несиелік орындарға қолма-қол ақшаны, төлеушінің есеп-шотынан ақша сомаларын аудару арқылы төленеді. Бажды қолма-қол ақшаның алу түбі квитанция беру (алған), төлендігі туралы, арқылы жүргізіледі.

Бұл төлемдер бойынша заңды және жеке тұлғалар үшін әртүрлі жеңілдіктер төлеушілердің категорияларына қарай және белгілі қызметті атқару кезіне қарай белгіленген. Олар бұл төлемдерді жартылай төлеу немесе, толық төлемеу түрінде көрінеді.

Кейбір жағдайларда салықтар қолайсыз, кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтеріне әсер ететін, жүк болып табылады осы жүктеменің әсерін жеңілдету үшін салық қозғалыстары пайда болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ТАРАУ. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУҒА БАЙЛАНЫСТЫ САЛЫҚ САНКЦИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1.Салық санкциясын салу проблемалары мен шешу жолдары.

 

Салықтардың қозғалысы – салықтың бар ауыртпалығын көтеретін салықтың соңғы ұстаушылары – тұрғындарға салық төлеушілердің салықтың ауысу процесі. Салықты аудару процесі салық төлеуші мен ұстаушының салық қатарының сәйкессіздігімен ғана емес, сонымен бірге салым объектісі мен көздерінің сәйкессіздігімен байланысты.

Салықтардың аударылуы өндіріс сферасында да, айналымда да жасырын формада өтеді. Өндіріс сферасында пайда мен кіріс негізінде төленетін салықтар жалдамалы жұмысшылардың еңбегінің интенсификациясын аудару арқылы жасалуы мүмкін. Яғни қажетті жұмыс уақытының азаюы мен қосымша уақытын көбеюінің арақатынасы. Бұл жолдамалы жұмысшыларға салықты аударудың барынша жасырын түрі. Айналым сферасында салықтар баға механизмдері бойынша аударылады.

Корпоративтік табыс салығы өнімді тұтынушыларға барынша жоғары бағада немесе берушілерге ресурстарға барынша төмендетілген баға есебінде аударылуы мүмкін. Акционерлік қоғам түріндегі шаруашылық субъктілеріне салық салғанда, аудару акционерлерге субъектілердің салықты төлеу үшін жұмсаған барлық сомаларының табатын дивидендтердің ең төменгі бөліктерін төлеу арқылы жүргізілуі мүмкін. Аударудың ең алыс нәтижелерін акционерлер бөлінбеген табысты азйту арқылы берілген уақытта салық төлеу кезіндегі болашақ дивидендтер толық алынбаған табыс түрінде көруі мүмкін. Бұл көлемде өндіріс салмайды, ал бұл өз кезегінде потенциалдық таза табысқа әсер етеді, және сәйкесінше акционерлердің дивидендтеріне әсер етеді.

Көздерден алынатын жеке табыс салығы аударылмайды, себебі салық төлеушілердің соңғы табысынан алынады. Алайда, егер профсоюздердің талабы бойынша жұмысшыларға еңбекке ақы көбейтілсе, жұмысшылар мен жұмыс берушілерден салық бөлшегін аудару мүмкіндігі туады. Соңғылары баға көтеру арқылы шығындардың көбеюін еңбекті төлеу мен қызмет көрсету мен тұтынушыларға аударады. Декларациялар бойынша төленетін жеке табыс салығының аударылуы көрсетілетін қызметтерге (дәрігерлердің, адвокаттардың, бос мамандықтардың басқада тұлғаларының) баға өсіруі арқылы жүргізілуі мүмкін. Меншікке салы, бөлшектеніп аударылады. Осылай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салықты төлеу(кезінде) жеткілікті сұраныс кезінде таза табысты салық сомасына арттыру арқылы жүргізіледі. Осылай оны өнім мен қызметі тұтынушыларға аударады. Жеке тұлғалар – мүліктің ұсақ меншік иелері – пәтерлердің иелері салықты пәтерді жалға беру арқылы аудара алады, ал негізінен олар мүлікке салықты соңғы төлеушілер болып табылады.

Осылай басқа да тікелей салықтар аударылады. Бағалы қағаздарды шығару үшін жинаулар осы қағаздарды сатып алушыларға аударылады. Жанама салықтар аударуға бейімді болып келеді.

Жеткізілген құнға салық тұтынушылырға аударылады, себебі ол өнім мен қызметтің көп бөлігін қамтиды, сосын тұтынушыда осы салықты салынбайтын тауар таңдауы болмайды. Ал шетелдік импорттың кедендік баждар және акциздерге салым кезінде мұндай таңдау болады, себебі тұтынушылар акциздар мен баждар салынбайтын алмастырушы тауарларға бағытталып кемуі мүмкін. Бұл жағдайда сатушы сұраныстың төмендеуіне байланысты өз тауарының бағасын түсіруге мәжбүр болады және салықтық ауыртпалық тұтынушы мен сатушы арасында бөлінеді.

Салық салу өндірушілер (сатушылар) мен тұтынушыларға теріс әсер етеді, осыдан келіп бағаның өсуі мен өндіріс көлемінің өсуі азаюы пайда болады. Көтерілген баға тұтынушының сұранысын азаюын туғызады, ал ол кезегінде тауар сату көлемінің азаюын туғызады. Ал өндірушілер мұндай  тауарларды өндіруді азайтады. Нарықтық сұраныс пен ұсыныс орнына келеді, бірақ тепе-теңдік нүктесінің жаңа, жоғары деңгейге ауысуы арқылы. Бұл 1-сызбада көрсетілген. Салық енгізу ұсыныс сызығын жоғары солға жылжытады, бұл жаңа тепе-теңдікке немесе В нүктесіне сәйкес келеді, өндіруді Q₁ азайтып және бағаны Р дан Р₁ –ге дейін өсіріп түр. Төленетін салықтың көлемі Р₁ВСРс үшбұрышында көрсетілген, оның жоғарғы бөлігі (РА сызығымен бөлінген) тауарды тұтынушының табысынан шегеруді, ал төмеңгі бөлігі — өндірушілер табысынан шегеруді көрсетеді.

 

1-Сызба   Өндіріс көлемі

P₁

P

P_c

 

                         Q₁                                     Q

 

 

 

 

 

Тұтынушы мен өндірушінің арасында салық ауыртпалығын болу сұраныс пен ұсыныстың икемділігіне (графикте – сұраныс пен ұсыныс қисығының бұрышына: икемділік көрінбейтін сызықпен, ал икемсіздік барынша кірістірілген сызықпен көрсетілген, мына ережелер бойынша:               

1. Тауарға сұраныс қанша икемсіз болса, тұтынушылар салықтың көп бөлігін төлейді. Олар мына жағдайларға сүйенеді, ұсыныс тұрақты және сұраныс икемді болса, өндірушілер салықтың көп бөлігін төлейді (1 –2 сызбаларды қараңыз)
2. Ұсыныс қанша икемді болса, салықтың көп бөлігін тауарды тұтынушылар төлейді (3 – 4 сызбаларды қараңыз)

 

 

 

 

 

2-Сызба           

 

 

 

P                        B

P₁

P

      P_c

 

 

 

                           Q₁          Q             Q

 

Сұраныс икемді, баға байқаусыз Ро ден Р₁— ге дейін көтерілуде. Салықтық ауыртпалықтың көп бөлігін өндіруші көтереді.

 

 3 — Сызба

 

     P                       B

     P₁

P

     P_c

 

 

                         Q₁          Q             Q

 

 

Сұраныс икемсіз, баға тез көтерімді, салық ауыртпалығының тұтынушыға түсуде (нан, электрэнергия).

4 – Сызба.  Ұсыныс икемді, баға өсуде, салықты көбіне тұтынушы төлейді.

 

    P                  B

P₁

P

    P_c

 

                         Q₁          Q             Q

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      P                     B

      P₁

P

P_c

                           Q₁          Q             Q

 

 

 

 

5 — Сызба. Ұсыныс икемсіз. Баға байқаусыз көтеріледі және салықтың көп бөлігі өндірушілерге түседі.

 

Келтірілген схемаларда АВС үшбұрыштың алаңы артық салық ауыртпалығының көлемін көрсетеді, яғни өндірістің және тауар тұтынудың құлдаруымен байланысты қоғамның жоғалтқаны. Артық салық ауыртпалығы жалпы ауыртпалыққа (Р₁ВАСРс фигурасының ауданы) тең, салықтық түсімдерді қоспағандағы (Р₁ВАСРс үшбұрышының ауданы).Сұраныс пен ұсыныстың икемділік факторынан басқа, тауарлар мен қызметтер бағасы арқылы салықтарды аударудың мүмкіндігі мен деңгейі экономикалық циклдың фазаларына байланысты. Өсу кезеңінде баға өсуіне жақсы жағдай туады және салық аударымы қарқынды түрде жүреді, және керісінше құлдырау кезінде өндірістің құлдырауы, жұмыссыздықтың өсуі, жергілікті тұрғындардың төлем қабілетінің төмендеуіне байланысты қиындайды.

Мемлекеттің осы күнгі даму кезінде салықтан жалтару проблемасы маңызы зор болып табылады. Жалтарушылықтын себебінен мемлекеттік бюджеттік табыстары кемітіліп азаяды, салық тәртібін бұзушыларда қосымша криминалдық табыс көздері пайда болады, кәсіпкерлік саласында құнның қозғалысында негізгі пропорциялардың бұрмалауы туындайды. Жалпы айтқанда мемлекеттің мүддесіне күрделі әсер етіледі.

Әр-түрлі себептерге байланысты жалтарушылық пайда болады, мысалы:

• салық салмағының ауыр болуына байланысты. Осыған орай экономикада көлеңкелі қозғалыстар туындалады;
• салық салудан заңдылық жүйесінің күрделі болуына;
• салық қызметін ұйымдастыруда кемшіліктерге байланысты, салық қызметкерлерінің квалификациясы мен білімділігі төмен болудан
• салық төлеуші субъектілердің салық төлеуден мақсатты ауытқуына байланысты

Салықтан жалтаруда казіргі тәжірибеде көптеген тәсілдер қолданылады. Мысалы: шаруашылық субъектілер “қызмет етпейтін” статусқа ие болған жағдайда салықты төлемеу факторлары туындалады, себебі қызмет ететін кәсіпорындарға жоғарыдағы субъектіледен жалған шот-фактура берілгендіктен кейінгі субъектілер ҚҚС жалтарап кетеді. Сондықтан, салықтан жалтрушылық бүгінгі жағдайда макродеңгейлік көрініс болып табылады. Бұл проблеманы жою үшін жалпы мемлекеттің тарапынан салық салу механизмін және салық жүйесін жетілдіру керек.

Дүние жүзілік тәртібіне негізге ала отырып, менің ойымша мынадай шараны қолданған жөн:

• салық салуда неғұрлым төмендетілген салықтық ставкаларды қолданылған жөн. Себебі, пайыздық ставкаларының жоғары болғаннан жалтарушылық мәселелері туындалады.
• Салықтан жалтарушылық ставкалардың қолданылуына және капиталға салынатын салықтарды әртүрлі ставкалар бойынша алынғандықтан; Бұл жерде де шекті ставкаларының төмендетілуі инвестициялық климаттың табыстың легализация процессі жүзеге асырылады;
• Салықтық реформалар қарапайым салық төлеушіге түсінікті болуы керек;
• Салықтық реформаларын алдын-ала ескерту сипатына ие болуы керек. Себебі, көптеген кәсіпкерлер өз капиталдарын жайғастырып және қаржылық-сауда келісімдерін жасап қойылғаннан кейін, салықтық кодекске еңгізілген бұрмалар мен таныса бастайды;
• Салықтық реформаларды жүзеге асыруда көптеген қойылған міндеттер экономиканың дамуына әсер етеді;
• Салықтық заңға бұрмалары еңгізуден бұрын осы бұрмалардың экономикаға көрсететіні есептеленіп шығарылуы жөн;
• Экономиканың нақты секторының субъектілеріне салық салуда дифференциалдық көзқарасты қолданған жөн.

Осы жоғарыда айтылған күрделі сұрақтарды неғұрлым шешетін болсақ, соғұрлым салықтық реформаларының табысты болуы ықтимал.

 

3.2 Салық саясатындағы салық санцияларының рөлін арттыру

 

Фискалдық саясат ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру жағдайында салық-бюджет құралдарын, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу үшін тиімді қолдануды көздейді.

Үкімет салықтық әкімшілік етуді жетілдіру жөніндегі жұмысты жалғастырады.

Салық саясаты елдің индустриялық-инновациялық дамуын ынталандыруға, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға, көлеңкелі экономика үлесін қысқартуға және экономикадағы салықтық жүктеменің ұтымды теңгерімін құруға бағытталатын болады. Салықтық жеңілдіктер бойынша терең талдау жүргізу, олардың экономиканың тиімділігіне әсер ету дәрежесін бағалау міндеті алда тұр.

Салықтық ауыртпалықтарды заңды тұлғалардың кірістерінен жеке тұлғалардың кірістеріне қайта бөлу міндеті кезең-кезеңмен шешілетін болады, сондай-ақ халықтың кірісі мен шығысын жалпы декларациялауды енгізу мәселесі зерделенеді.

Тұтастай алғанда, жүргізіліп отырған салмақты фискалдық саясат бюджет тұрақтылығын қамтамасыз етуге, мемлекеттің қаржылық міндеттемелерін тиімді орындауға және шығыстарды мемлекеттік саясаттың басым бағыттарына бағдарлауға бағытталған.

Мемлекеттік сатып алу саласында  мемлекет пен бизнестің мүдделерін ескеретін және мемлекеттік қаражатты жұмсаудың тиімділігі мен икемділігіне ықпал ететін жүйе қалыптастырылатын болады.

 

Салықтар ауыртпалығын аудару салық төлеушінің салық ауыртпалығын соңғы  салық тасушыға – салықтың негізгі ауыртпалығын өзіне алатын халыққа ауыстыру үдерісі болып табылады.

Салықтар ауыртпалығын аудару тек қана салық төлеуші мен тасушының ғана емес, сонымен қатар салық объектісі мен салық көзінің  сәйкес келуімен байланысты.

Аудару жасырын түрде өндіріс саласында және айналым саласында болады.

Өндіріс саласындағы пайда мен табыс есебінен төленетін салықтар жалданған жұмысшылардың  еңбегін интенсификациялау, яғни қажетті жұмыс уақытын салыстырмалы түрде қысқарту және қосымша уақытты көбейту жолымен аударылуы мүмкін. Бұл салықты жалданған жұмысшыларға  аударудың ең жасырын түрі болып табылады.

Айналым саласында салықтар баға механизмі арқылы аударылады.

Корпоративті табыс салығы кәсіпорын өнімін тұтынушыларға жоғары бағалар есебінен  немесе  ресурстарға бағаны  төмендету есебінен  ресурстармен  жабдықтаушыларға  аударылуы мүмкін. Акционерлік қоғам түрінде ұйымдастырылған  шаруашылық субъектілердің  табысына салық салу  кезінде жағдайы  акционерлік қоғамдар түрлеріндегі субъектілер төлеген  барлық салық сомасын  немесе оның бір үлесін жабатын бөлігінің есебіне акционерлерге төмен дивиденд төлену арқылы аударым болуы мүмкін.

Табыс көзінен алынатын жеке табыс салығы аударылмайды, себебі, салық төлеушілерінің  соңғы табысынан төленді. Алайда, егер кәсіподақ талабына байланысты  жұмысшылардың еңбек ақысын көбейтсе, онда салықтың бір бөлігін жұмысшылардан  жұмыс берушілерге  аудару мүмкіндігі туады. Соңғылары бағаларды көтеру жолымен ағындағы  шығындардың  өсуін, өнімді немесе  қызметті тұтынушыларға аударды.

Декларация бойынша төленетін  жеке табыс салығына тоқталатын болсақ, оның аударылуы көрсетілетін қызметке бағаның көтерілуі арқылы (дәрігерлер, адвокаттар, басқа да  еркін мамандығы бар жеке тұлғалар) мүмкін болады.

Жеке меншікке салық жарым-жартылай аударылады, осылайша, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке, заңды  тұлғаларының мүлік салығын төлеген кезде  жеткілікті сұраныс  болған жағдайда  салық сомасына таза табысты жоғарылатуға  болады және оны өнім және қызмет тұтынушыларына аударуға болады. Жеке тұлғалар —  мүліктің ұсақ меншік иелері – пәтер қожалары салықты тек пәтерді жалға беру кезінде ғана аудара алады, ал негізгі төлеушілер  мүлік салығының соңғылары бола алады.

Табыс есебіне  төленетін тікелей салықтардың  басқа да түрлері осылайша аударылады: жер, көлік құралдарына салық.

Жанама  салықтардың аударылуға үлкен қабілетті болады. Қосымша құн  салығы  тұтынушыға толығымен ауысады, себебі өнім және қызметтің кең  диапазонын қамтиды да, тұтынушыларға осы салық салынбайтын   тауар қалмайды. Акциздерді және басқа да импорттық кеден баждардан салу кезінде ондай тауарлар болады, өйткені  тұтынушылар  осындай салық салынбайтын тауарларға көшуі мүмкін. Осындай  жағдайда  сатушы  өзінің тауарына  сұраныстың төмендеуінен бағаны төмендетуге  мәжбүр болады және салық ауыртпалығы бөлінуі мүмкін,т яғни тұтынушыға бөлшектеп  ауысуы мүмкін.

Салық салу, толығымен, яғни  тікелей және жанама салуда  — тауар және қызметті өндірушілерге (сатушыларға) және тұтынушыларға  жағымсыз әсер етеді, себебі  өндіріс көлемінің  қысқаруына  және бағаның өсуіне алып келеді.

Сұраныс пен  ұсыныс, икемділік  факторының басқа тауар  бағасы арқылы аудару мүмкіндігі мен деңгейі экономикалық  циклдың   фазаларына байланысты болады: көтерілу кезінде  бағаның өсуіне өте қолайлы жағдай туады да? салықтың ауысуы интенсивті түрде жүреді және керісінше; құлдырау кезінде өндіріс төменденп көбейеді,  халықтың сұранысқа деген төлем қабілеті төмендейді де, ауыртпалықты  аудару қиынға соғады.

Салық төлеуден жалтару – салықты толық немесе бөлшектеп төлемеу мақсатымен салық төлеушінің  салық салу объектісін әдейі  азайту немесе жасыру (пайданы, табысты, тауар айналымын, мүлігін). Осындай заңсыз іс-әрекеттер мемлекеттің мүддесіне зиян келтіреді: мемлекетік бюджет елеулі қаржысын толық алмайды, салықтық заңды бұзғандардың қосымша криминалды  табыс көздері пайда болады, кәсіпкерлік қызмет, аймақ т.б. салаларда  құн қозғалысының негізгі  пропорциясы бұзылады.

Салықтан жалтарудың бірнеше себептері бар:

• шаруашылық кәсіпкерлік немесе басқа қызметін дұрыс жүргізуге мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы салықтардың үлкен көлемі мен жоғары мөлшерлеме салық салу субъектісінің «көлеңкелі» экономикаға кетуіне ықпал етеді;
• салық заңдылығының тура еместігі, оларды толықтырулар, өзгертулер, түзетулердің көптігі, олар инструкциялар мен ережелердің нормаларын әр түрлі түсінуге мүмкіндік береді;
• салық қызметін ұйымдастырудағы  жетіспеушіліктері;
• субъектілердің салық соммаларын көлеңкелі бизнесті инвестициялау және байыту үшін біле тұра әдейі, төлемеуі.

«Көлеңкелі экономиканың» үлкен масштабы, басқа мемлекеттің банкісіне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің негізгі масштабын төмендетуге күш салуы, мүлік құнын төмендетуге өте үлкен салықтық түсімдердін ірі сомаларын мемлекеттік бақылаудан шеткерілетеді.

Кейбір деректер бойынша,  Қазақстандағы заңсыз экономика жалпы ішкі өнімнің үштен бірінен 40 пайызына дейін құрайды. Заңды экономикадағы жағымсыз жағдай оның салықтық базасын мемлекеттік қаржы ресурстарын толықтыру үшін толық пайдалануға мүмкіндік бермейді.

«Қосарлама» есеп жүргізу тәжірибесі қалыптасты: ресми органдар үшін және кәсіпкерлердің өздерінің пайдалануына арналған. Біріншіде іс-әрекеттің ең төменгі нәтижелері көрсетіледі, екіншіде – бизнесті басқаруға және дамытуға қажетті шынайы нәтижелер.

Салық жөніндегі әкімшілік ережелер  бойынша салық аудару немесе төлем кезіндегі белгіленген тәртіп ауытқу немесе стандартты емес жағдайларда салық органдарының  шара қабылдау нұсқалары белгіленген; мысалы, бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібі бұзылған, есеп құжаттары жойылған немесе жоғалған, декларацияланған табыс жеке тұтынысқа жұмсалатын шығынға, мүлік көлеміне сәйкес келмеген жағдайларда салық салу объектісін анықтау.

Салықты мәжбүрлі түрде төлету шаралары бекітілген: салық төлеушінің мүлкін тұтқындау, оны одан ары төленуі тиіс салықтың, айыппұлдың есебінен сату, шаруашылық жүргізу әрекеттерін уақытша тоқтату. Салық туралы заңды бұзғаны үшін жауапкершілік анықталған: мысалы, салықтық есепті салық органдарына тапсырмау немесе белгіленген мерзім тәртібін бұзып тапсыру, салық салу объектісін көрсетпеу немесе төмендету, салықты дұрыс аудармау жолымен салықты және басқа да міндетті төлемдерді төлемеу немесе толық төлемеу, жалған банкроттыққа ұшырау, мүлікті, салық төлеушінің мекен-жайын жасыру, жалған шот-фактураларды пайдалану.

Салық заңын мемлекетке едәуір зиян келтіретін бұзуға қылмыстық жауапкершіліктің қатаң шаралары бекітілген: Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіне сәйкес жауапқа тартылады, мысалы, белгіленген мерзім ішінде  қандай да бір қызмет атқару құқығынан айыру, қоғамдық немесе түзету жұмыстарына жегу, сонымен қатар үш жылға дейін бас бостандығынан айыру.

Дегенмен, аталған шаралар салық төлеуден жалтару проблемасын толығымен жоя алмайды. Салық төлеушілер салық салу объектілері мен табысын жасырудың барған сайын құйтырқы әдістерін ойлап табуда, салық қызметіне әдейі өзгертілген мәліметтер беру жағдайлары көптеп кездесуде.

 Салық төлеуден жалтарудың әр түрлі тәсілдері бар. Тікелей салық төлеуден  жалтару кеңінен таралған. Жанама салық бойынша бұл оны алудың ерекшелігіне байланысты біршама қиыншылық  туғызады.

Салық сомаларын төлемеу немесе төмендетіп төлеу «салық моралінің» төмендеуіне әкеледі, жауапкершілік жүктемеу сезімі мемлекеттік органдардың, тіпті, мемлекеттің өзінің беделін түсіреді. Сондықтан салық органдарының қызметінде салық төлеуден жалтарушылықпен күреске бірінші кезекті мән берілуі тиіс. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 Қаржы – бюджет, салықтық несие-ақша және тағы басқа шаруашылық жүйелердің қайта құруына байланысты экономикалық және қоғамдық қатынастардың дамуы жүзеге асырылады. Сондықтан, бөлу қатынастарының жетілдіруі тек қана жаңа технологиялық және бәсекелестік нысандарды құрудан тұрмайды. Жалпы айтқанда, бұл алдымен сондай нысандарды құру, содан кейін қаржылық, бюджеттік, салықтық және т.б. жүйелердің жетілдіруі болып табылмайды. Бұл өте маңызды зор мәселе. Себебі, ақшаның нысанындағы құнын өндіру және бөлуі экономикалық өмірде бірлікті. Яғни, қоғамдық ұдайы өндірісте өндіріс және бөлу процесстері жүйелендірілмеген қаржыландыру және несиелеу механизмсіз өндірістік күштердің қозғалысын қамтамасыз етілмейді. Сондықтан, өндірістік қатынастардың ішінде нарық экономикасы кезінде салықтық қатынастардың маңызы зор. Салықтық қатынастар қайта бөлу мінездемелі қатынастар болып табылады.

Салықтық қатынастардың дамуынан қоғамдық прогресстің дамуы тікелей байланысты.

Салықтық қатынастардың жетілдіруі мемлекеттің қызметіндегі ең қүрделі мәселе. Себебі, салықтар – меншік қатынастары. Ал меншіктегі туындайтын мәселелер қазіргі уақытта заңдылық және орындаушы үкіметтің арасындағы қабылданған шешімдеріне қарсылас әсер етеді.

Салықты күштеп салу шаралары бекітілген; салық төлеушінің мүлкіне тиым салу мүлікті (мүмкін болатын) игеру мүмкіндігімен бірге және салыққа, штраф, шаруашылық операцияларын тоқтату төлемдеріне тиісті шотқа сомасын аудару. Салықтық заңдылықтың әртүріне жауапкершілік анықталған: мысалы, салық орындарына салық төлемдерін төлемеу немесе белгіленген мезгілін бұзып төлеу заң бұзушыларға салық сомасының 5% өлшемінде салықтық санкция төлеуді жүктейді, салық есептемесін мезгілінен 6 айға дейін асыру бұл соманың 10% өлшемінде төледі.

Салық және басқа да міндетті төлемдерді бюджетке жартылай сомасымен немесе мүлде төлемеу төленбеген салық және басқа да міндетті төлемдердің сомаларынан 50% мөлшерде санкция төлеуді жүктейді. Бұл жерде төлемеу жолдарына салым объектісін көрсетпей не төмендету, салықты қате алу, өтірік немесе әдейі банкроттылық жариялау, мүлікті жасыру, дұрыс емес шот-фактураларды пайдалану жатады. Осы әрекеттерді 1 жыл ішінде кері қайталаса оларға төленбеген салықтар сомасының 100% өлшемінде                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   санкция салынады.

ҚҚС бойынша бюджетке ағымдағы төлемдердің сомасын азайтқаны үшін салықтың сомасының 50% өлшемінде санкция салынады;

салық төлеушілердің жасанды шот-фактуралары үшін 100% өлшемде санкция салынады;

ҚҚС бойынша сынаққа кіретін расталмаған деректер туралы арыз үшін расталмаған соманың 50% өлшемін де, осы әрекет 1 жыл ішінде қайталанса соманың 100% өлшемінде санкция салынады.

Корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер сомасын салық төлеушілердің азайтуы салық кезеңінде алынған салықтың 10 нан 25%- ін құраса, салық салынатын кірістің 2% өлшемінде салықтық санкция, ал 25% дан көп болса аталған соманың 5% өлшемінде салықтық санкция салады.

Салық төлеушіде салық есебінің болмауы немесе салық есебін белгіленген тәртіпке сай жүргізбей төленбеген салықтардың 50% өлшемінде санкция төлеуге әкеліп соғады, егер осы әрекеттердің барлығы 1 салықтық кезеңде жасалса ғана, ал егер олар салық төлеу кезеңін 1 ден көп кезеңіндерінде жасалып және салық салым объектісінің азаюына желіп соқса, онда төленбеген салықтар сомасының 100% өлшемінде салықтық санкция төленеді.

Банктердің банк операцияларын салық төлеушілердің банк құжаттарына тіркеу номерінсіз жүргізуі үшін жауапкершілігі анықталған; салық орындарына бюджет алдындағы берешектерін күштеп өтету жағдайындағы жұмыс жасаушы субъекттердің банктік шоттарында қалған ақшаларын туралы деректер бермеуі; салық органдарының құжатынсыз банктік шоттарды ашу, бұл органдарды салық төлеушілердің тіркеу есебіне тұрғандығын дәлелдейтін бұл – салық орындарының құжаты. Осындай жағдайларда банктерге салық төлеушілердің банктік шоттары бойынша жұмсаған шығындарының сомасының 5% өлшемінде санкциялар қойылады.

Мемлекетке елеулі зиян келтіріп салық заңдылықтарын қатал бұзу қылмыстық тәртіптің жауапкершілігіне тартылады: шаруашылық субъектілерінің жауапты тұлғалары Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі бойынша жазаланады, белгіленген мерзімде белгілі қызмет орнын иелену құқығынан айырады немесе белгілі-бір қызметпен айналысуға шек қояды, қоғамдық не түзету жұмыстарына тартылады, сол сияқты 3 жылға дейін бас бостандығынан айырады.

Алайда бұл жазалардың барлығы салықтан ауытқу проблемасын жоймай отыр. Тек (тексеру) салық орындарының тексеру нәтижелерінде шығатын сомалар бюджет табысының үштен бірін құрайды. Салық төлеушілердің салықтық салым объектісін және табыстарды жасырудың жетілдірілген түрлерін, тәсілдерін қолдануда, салық орындарына қате деректер беру де жиілеуде.

Салық салудан ауытқудың әртүрлі әдістері бар. Ең кең таралғаны тікелей салықтарды төлеуден жалтару. Жанама салықтарда ол олардың алыну ерекшелігіне  байланысты қиындау. Бірақ банктерсіз ақша-тауар операцияларын жүргізу, яғни сату-сатып алу операцияларын есептен жасыру акциздерді төлемеу, қосылған салық төлемеуге жағдай туғызады.

Жұмыс жасаушы субъектке “әрекетсіз” статусын беру оған салықтан кетуге жағдай туғызады. Бухгалтерияға әрекеті шаруа субъектілерінің әрекетсіз заңды тұлға болып табылатын жеткізіп берушілерден салықтық шот-фактуралар түседі. Өтірік шот-фактуралардың арқасында кәсіпорындар ҚҚС-нан жалтарады себебі заңдылық бойынша оның ақиқаттылығына жауапкершілік жеткізіп берушіге жүктелген; егер кәсіпорын – сатып алушы осы схеманы пайдаланушы салық орындарының әрекетіне сотқа шағым түсірсе, бұл жағдайда шешім кәсіпорынның пайдасына шешіледі (“бағасыз” жеткізіп ештеңе алынбайды).

Әрекетсіз субъектілер басқа заңды тұлғалардың бөлушілері болуы мүмкін, оларға жарғылық капитал ретінде активтер енгізеді; осыдан кейін қожайындар банкроттық жариялайды, бюджет алдындағы берешегін өтемей тұрын жариялайды (жалған банкроттылық).

Жасырыну салық орындары мен әділет орындарында тіркеу мерзімдерінің сәйкессіздігін тудырады.

Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер барлық құқықтарды иеленеді, бірақ қаржылық міндеттемелерге жарғылық қордың өлшемдері арқылы жауап береді; жарғылық капиталдың минимальды өлшеміне нақты ие бола отырып олар бюджет алдағы несиелік берешектерін тәуекел мен зардаптарға қарамастан елеулі өлшемдерге апара алады.

Табыстарға салық салу бойынша жалтарудың кең таралғанына өндіріс шығындары мен айналысты өсіру арқылы табыс өлшемін азайту жатады; өнімнің өзіндік құнына жоғары баға арқылы материалдық шығындар енеді, мысалы, оларды иеленуді бос арзан баға арқылы жүргізу, немесе есеп айырысу құжаттарын тікелей қолдан жасау. Сәйкесінше, амортизациялық шығындар сомасын арттыру мақсатында құрылғылардың және басқа да негізгі құралдардың құнын өсіру мүмкін.

Қорыта келе, салық салу механизмін жетілдіру тұрақты экономикалық базистің дамуымен тікелей байланысты. Экономикалық базистің дамуы жүйеленген салықтық механизмсіз жетілдірілмейді, ал жүйелендірілген салық механизмі – бұл салық ауыртпалығын төмендету және салықтан жалтарушылықты қысқарту.  

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» заңы (салық кодексі). Алматы, 2002.
2. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Қазақстан Республикасы үкіметінің 1992 жылғы 4 шілдедегі №1543-12 заңы.
3. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы.
4. Ермекбаева Б.Ж. Жалпымемлекеттік салықтар. Алматы, Экономика, 1997.
5. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев А.Б., Кулжабаева М.Т. Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, 1999.
6. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогооблажение. Алматы, Рауан, 1995.
7. Смагулова Г.Э. Аграрлық салаға арналған салық режимі. Жинақ. Астана, 2001.
8. Заяц Н.Е. Теория налогово: Учебник.- Минск БГЭУ, 2002.
9. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Учебник – М.: Инфра – М,2000.
10. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогооблажения. Уч. пособие. Алматы, 2002.
11. Худяков А.М., Наурызбаев Н.Е. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. –Алматы: Баспа, 1998.
12. Карагусова Г.Д. Налоги: сущность и практика использования. – Алматы: Каржы –каражат, 1994.
13. Черник Д.Г. Налоги. 3 –е издание. – Москва: фис, 1997.
14. “Финансы” Мельников В.Д. , Ильясов К.К. Алматы. 1997 год.
15. В.Д. Мельников, В.Д. Ли “Общий курс финансов” Алматы: 2001 .
16. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. “Основы налогооблажения” Алматы 2002г.
17. “Налоги: понятие, элементы, установление, виды” А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев, Алматы 1998г.
18. “Налоги: сущность, практика, использования” Г. Карагусова, Алматы “Қаржы-қаражат” 1994 г.
19. “Налоги” 4-е издание Д.Г. Черника, Москва 1998 год.
20. “Налоги”Д.Г. Черник, Москва 1994 г.
21. “Основы налоговой системы” Д.Г. Черник, А.П. Починок, В.П. Морозов, Москва 1998 г.
22. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Казақстан Республикасының Салық Кодексі 12 маусым 2001 жыл.
23. Алиев Р., КамаевМ. Чтобы повысить эффективность//Қаржы-қаражат – 2000-2004
24. “Налоговые проблемы” А.А.Сурашов//Вестник КазГУ – 2002 год.
25. “Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер” А.Б. Байдуйсенов// Вестник КазГУ – 2001-2004
26. Салық азайса да түсім көбейеді//Егемен Қазақстан 18 сәуір 2003
27. Әкімова А.Қ. Арнайы салық режимі бойынша шағын бизнес субъектілері үшін. Жинақ. Астана, 2001.
28. Тургенев Н. Опыт теории налогов. – М., 1937.
29. Гривус А. Налоги как орудие экономической политики. Баку, 1925.
30. Соколов А. Теория налогов. – М., 1928.
31. Основы налогового права. Учебно – методическое пособие. Под.ред. С.Ч.Пепеляева. Москва: 1995.
32. Евстигнеев Е.В. Основы налогоблажения и налогового права. – М.: Инфра — М. 2000.
33. Сатыбалдин С.С., Фурсов В.Г. Налоговая система в условиях рыночной экономики Казахстана.
34. Лесбеков Г.А. Анализ особенностей функционирования основных налогов в РК. // Вестник КазГУ: 2000 №6, с.73.
35. Лесбеков Г.А. Динамика основных показателей системы налогооблажения РК. // Материалы международной конференции. Алматы, КазГУ, 2001 г.