Дипломдық жұмыс. . Салықтық бақылау және оның жетілдіру жолдары

Тақырыбы:

“Салықтық бақылау және оның жетілдіру          жолдары”

 

 

 

Жоспар:

 

Кіріспе                                                                                                   3                                                   

І  Салықтық бақылаудың теориялық негіздері                                   

 

• Салықтық бақылаудың экономикалық мәні мен маңызы         5
• Салықтық бақылау – қаржылық бақылаудың саласы 12
• Салықтық бақылауды жүргізу мен ұйымдастыру қағидалары 16

 

ІІ Салықтық бақылаудың қазіргі кездегі жағдайын талдау 

 

2.1    Салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары                         18

2.2    Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды іске           

         асыру қызметін талдау                                                            25

• Салықтық бақылау нәтижелерін іске асыру                           33
• Салықтық бақылаудың кейбір дамыған

        шетелдердің іс-тәжірибесі                                                              36

 

III Салықтық бақылаудың жетілдіру жолдары

 

• Салықтық бақылаудың  жетілдірілуіндегі

         автоматтандырылудың рөлі                                                     44

• Салық төлеушілерді таңдаудағы статистикалық

         әдістерді қолдану                                                                    56

 

 

 

Қорытынды                                                                                      59

Қолданылған әдебиеттер тізімі                                                          63                                                                

 

Кіріспе

 

Диплом жұмысының өзектілігі. Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттың өмірінде кездесіп отыратын құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады, яғни салықтар кез-келген заңды немесе жеке тұлғаның өмір сүруіне керек, оның физиологиялық, әлеуметтік немесе қауіпсіздік қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында тұтынатын қызметтері, жұмыстары мен тауарларының іске асуы кезінде пайда болатын міндетті төлемдер болып келеді. Салық бүкіл қоғам үшін жасалған игілік, ал салықтық саясат экономикалық қатынастарды реттейтін маңызды құрал болып табылады. Аумақтық  бюджетті қалыптастырудағы негізгі қайнар көзі-салықтардың арқасында әлеуметтік-қоғамдық бағдарламалар қаржыландырылады. Бұған мысалға қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік, оқу-ағарту ісі, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, құрылыс, көлік және байланыс және тағы да басқа азаматтардың мәдени-тұрмыстық жағдайын жақсартуға бағытталған шаралар жатады.  Ал бұл шараларды қаржыландыру міндеті мемлекеттік бюджет, ал бюджетті үкімет әр-түрлі құралдармен басқаратын, реттейтін бірден-бір құрал болып табылады. Үкіметтің бюджет кірістерін басқару құралдарына, яғни оның заңға сәйкес дұрыс реттелуі, бөлінуі, жүйелі түрде қадағалануы тікелей салық органдары қызметтеріне тәуелді түрде жүзеге асырылады. Мемлекеттің бюджет кірісіне түсетін салықтық түсімдер мен басқа да міндетті төлемдері салық бақылау қызметі негізінде жүргізіледі. Салықтық бақылаудың негізгі қызметі мен жүргізілу нысандары арқылы оның мақсаттары жүзеге асады. Ал басты мақсаты мен міндеті – салық және бюджетке төленетін басқа  да міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақытылы төленуін бақылау. Мемлекеттің алдына қоятын мақсаттарының бірі кіріс көздерін қалыптастыру болып табылады. Қазақстан Республикасында салық жүйесі 1991 жылдан бері қызмет атқарады. Салықтық жүйе мемлекетке елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының маңызды мәселелерін іске асыруды бақылау үшін қажет.

Салықтардың пайда болуы мен мемлекеттің пайда болуы бір кезеңге жатады. Қандай да бір мемлекет үшін салықты бекітіп, оны жинау — ең маңызды қажеттіліктерінің бірі. Себебі салықтардан түсетін қаржылық ресурстарсыз мемлекеттің өмір сүруі, дамуы екіталай нәрсе.

Салықтық бақылауды жүргізудің экономикалық мәнділігі жоғары. Оның себебі мемлекет шеңберінде, толығымен салықтық түсімдердің орындалуы әр жылда артып отырады. Салық органдарының бұл қызметі салық төлеушілердің салық төлеу процессіндегі принциптерін орындауға алып келеді. Яғни психологиялық тұрғыда салық төлеуші заңды және жеке тұлғалардың  алдындағы міндеті анықталады.   

Мемлекеттің салық органы басты функционалдық-қызметтерін атқарады. Тақырыптың өзекті мәселесі – салықтық бақылау және оның жетілдіру жолдары болғандықтан бұл қызмет арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруын қамтамасыз етіледі.

   Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасындағы салық бақылау органдарының  қызмет ету аясын талдау және оның  дамуы, одан әрі жетілдіру жолдарын анықтау.

   Аталған мақсатқа сәйкес төмендегі міндеттер анықталған:

• Салықтық бақылаудың экономикалық мәні мен маңыздылығын атау;
• Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды жүзеге асыруы (Алматы қаласының Медеу ауданы Салық комитетінің мәліметтері бойынша);
• Салықтық бақылау қызметіне сипаттама беру және кейбір шетел тәжірибелері бойынша салыстырма жүргізу;
• Қазақстан Республикасының салық органдарына салықтық бақылау қызметінің жетілдіру жолдарын ұсыну.

Диплом жұмысының құрылымы үш бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлімде салықтық бақылаудың теориялық негіздері, экономикалық мәні мен маңызы, қаржылық бақылаудың саласы ретіндегі орны, жүргізу мен ұйымдастыру қағидалары көрсетілген.

Екінші бөлімде салықтық бақылаудың қазіргі кездегі жағдайына талдау жүргізіледі, салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары, Алматы қаласының Медеу ауданының мәліметтеріне сүйене отырып, бақылауды іске асыру қызметін талдау және нәтижелерін іске асыру, кейбір дамыған шетелдердің іс-тәжірибесі жөнінде.

Үшінші бөлімде салықтық бақылаудың қызмет ету перспективасын дамыту, жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар келтірілген.

Жұмысты орындау барысында сүйенген ақпарат көздері  Қазақстан Республикасының Салық Кодексі, оқу құралдары, газет-журналдар мен интернет сайттары  қолданылған әдебиеттер тізімінде көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І  Салықтық бақылаудың теориялық негіздері

 

• Салықтық бақылаудың экономикалық мәні

мен маңызы

 

Мемлекет бюджеті әр-түрлі көздерден қалыптасады:

біріншісі, ішкі және сыртқы көздер – қаражат иесінің қарыз алушыға қаржыны ерікті түрде беруі; екіншісі, салықтар – бұнда қаражат керісінше мәжбүрлеп алынады.

Салықтар әскери табыстар мен баждармен қатар пайда болған мемлекеттің қорлану көзінің бірі болып келеді, яғни заңды түрде белгіленген қойылым арқылы халық пен шаруашылық субъектілердің табысынан алынатын міндетті алымдар.

 Салықтардың ұғымы бір, егер ғалымдардың анықтамаларында  айырмашылық болса, алшақтық алысқа кеткен емес. Американдықтардың айтуынша салықтар – қоғамның өркениетке жету құралы деген. Ал Бенджамин Франклин өмірде 2 күмәнсіз нәрсе бар: өлім мен салық деген. Бұл жөнінде Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны” ретінде қарастырса, экономикалық теория негізін қалаушылырдың бірі А.Смит “салық төлеушілер үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған.

 Салыққа деген көзқарас экономикалық және әлеуметтік жағынан да қарастырылған, сондықтан анықтамалар көп болғанмен олардың әрқайсысының кемінде бірнеше кемшіліктерін табуға болады. Мысалға С.Д. Цыпкиннің мәлімдеуінше, салықтар, бұл алдын-ала белгіленген қойылым бойынша және белгілі уақытта материалды алғышарттар арқылы бюджетке төленетін мемлекетпен белгіленген жеке-қайтарымсыз ақшалай төлемдер. Салықтардың ең тараған анықтамасы болғанымен бұнда салықтардың эквивалентсіздігі туралы айтылмаған. Ал Л.К. Воронованың ұсынған анықтамасы бойынша, салықтар дегеніміз, жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында белгілі уақытта және мөлшерде өкілеттілігі бар мемлекеттік органдардың актісіне сәйкес заңды және жеке тұлғалардың бюджетке аударатын төлемдері болып келеді. Бұл анықтама авторы салықтарды құқықтық жағынан қарастырған және олардың міндеттілігі, қайтарымсыздығы, эквивалентсіздігі туралы ешқандай мәлімет берілмеген. Сонымен қатар көптеген авторлар салықтарға салым ретінде анықтама беріп, оның негізгі анықтамасынан қатты алшақтайды. А С.Г. Пепеляев өзі заңгер болғандықтан салықтарды меншікті қолданғаны үшін алынатын төлемдердің жалғыз заңды нысаны ретінде ұсынады, бірақ бұл анықтаманың да қарама-қайшылықтары көп.

Салықтардың сипаттайтын белгілері өте көп, олардың барлығын атамай, бірақ ескере отырып қысқа да нұсқа анықтамасын берген дұрыс болар: демек біздің пікірімізше, салықтар — дегеніміз, заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде мемлекеттік бюджетке аударылатын, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын  біржақты міндетті төлемдері.

Бұл Салық Кодексінде белгіленген салықтардың анық және қысқа анықтамасы, ал егер толық формасына келетін болсақ, салықтар — дегеніміз, мемлекеттік бюджетке (республикалық және жергілікті) мемлекетік органдар өкілеттілігі арқылы заңды және жеке тұлғалардан (шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтан) тұрақты түрде алынатын және мемлекет табысына, яғни меншігіне аударылатын, мемлекеттік жоғары билік органдарының (парламент) заңдарымен белгіленген және мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етілген  міндетті, қайтарымсыз төлемдер болып келеді.

Салықтардың классикалық анықтамасына тоқтала кетсек, салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен арасындағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын категория.

Салықтардың құқықтық сипаттамаларына жатады:

• тек мемлекет салықтарды белгілей алады;
• салықтар тек мемлекет тарапынан, біржақты міндеттейді;
• салықтар нормативті актлермен белгіленеді, яғни құқықтық нысанда жүргізіледі;
• салықтар мәжбүрлі сипатқа ие;
• салықтарда теңқұқылы қаражат алымы орын алады;
• салықтарды төлеу мемлекеттік жауапкершілік дәрежесімен қамтамасыз етілген;
• салықтарды төлеу кезінде бақылау міндетті түрде жүргізілу қажет;

Салықтардың экономикалық сипаттамасына жатады:

• салықтар қаржы нысанындағы төлемдер болып келеді;
• салық қатынастарының тұрақты сипаты;
• баламасыздығы;
• салық салу объектісінің орын алуы;
• салық субъектісінің анық болуы;

 Салықтардың экономикалық мәні келесіде:

• салықтар жеке тұлғалардың табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;

жеке тұлғалар табыстарының белгілі бір мөлшері мемлекет үлесіне жинақталып, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді;

Салық салу механизмінде салықтардың ерекше белгілері бойынша жіктелуі орын алады, ол салықтардың қызметін тиімді ұйымдастыру мақсатында топтастырылады:

1) Салық салу объектісіне байланысты:

1.1) Тікелей салықтар —  табысқа  немесе мүлікке салынады:

Корпоративті табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық, мүлік салығы және т.б.

1.2) Жанама салықтар – субъектісі тұтынушы болып келеді, бірақ салық сомасы тауардың құнында болғандықтан салықты бюджетке сатушы аударады, оларға жатады:

  қосылған құн салығы, акциздер;

2) Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай:

2.1) жалпы салықтар – бюджетке түскен соң жалпы мақсаттарда қолданылады. Оларға Корпоративті табыс салығы, қосылған құн салығы және т.б. жатады.

2.2) Арнайы салықтар – бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген нақты шараларға бағытталады.

3) Экономикалық белгісіне байланысты:

3.1) Табысқа салынатын салықтар – салық төлеушінің кез-келген салық салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады, оларға табыс салығы мен пайдаға салынатын салық жатады.

3.2)  Тұтынуға салынатын салықтар – салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын төлеген кезде төлейді, мысалға қосылған құн салығы және акциздер.

4) Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай:

4.1) нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады, мысалға жер, мүлік салығы.

4.2) дербес салықтар – салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады, оларға корпоративті табыс салығы, жеке табыс салығын жатқызуға болады.

Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді.

Осы жіктемеде негізгі топтасқан тура және жанама салықтардың экономикалық мазмұнын төмендегідей атап өтуге болады:

• тура салықтардың жоғары ұйымдасқан жүйеге тән, шаруашылық жүргізуші субъектілердің, халықтың экономикалық мүддесіне әсер ететін салықтық реттеу мүмкіндігі жоғары.
• жанама салықтар халық шаруашылығы жайсыз, депрессивті жағдайдағы, тар салық базасы, әлсіз салық аппараты бар жүйеге тән.

Бұл тараптан тура салықтардың табыстылығы жанама салықтарға қарағанда тұрақты және одан жалтару мүмкіндігі мүлдем жоқтығы айқын.

Салықтардың қызметтеріне келсек, олар жеткілікті дәрежеде көп болады және ғалымдар олардың ішінен кейбіреулерін іріктеп негізгісіне жатқызып жатады. Сонымен қатар бұл іріктеу мемлекеттің салық жүйесіне, ұстанатын салық саясатына тікелей байланысты болып келеді, сондықтан әр елдің салық қызметтері, қағидалары, түрлері әр-түрлі болып келеді.

Салықтар бюджетке түсетін төлемдер болғандықтан оның негізгі қызметі мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімінің құрылуын қамтамасыз ететін фискалдық қызмет болып келеді. Бұл қызмет арқылы салықтардың қоғамдық міндеті артады, яғни бюджет кірісі топтастырыла отырып әлеуметтік, әскери, діни және т.б. шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Фискалдық қызмет қаражаттарды бюджетке орталықтандырумен сипатталады, ал орталықтанған қаражат әрі қарай бөлінеді. Бұдан оның бөлгіштік қызметі туындайды, бірақ Қазақстан Республикасының Салық Кодексі бойынша бұның барлығы фискалдық қызмет деп есептелінеді. Фискалдық қызметтің өзі бірнеше қызметтер жиынтығынан тұрады: бюджеттік, жұмылдырушы, аккумуляциялаушы, жинақтаушы.

Мемлекет шаруашылықты ұйымдастыруды қолға алғаннан бері салықтық механизмі арқылы жүзеге асырылатын реттеуші қызметі пайда болды. Бұл қызмет арқылы кез-келген шаруашылық өмірдегі қаржы ресурстарының қимылына бақылау жасалынады, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады, салық механизмінің тиімді қызмет етуі бағаланып отырады. Бұл қызметтің негізгі тетіктеріне салық ставкалары мен салық жеңілдіктері жатады.

Осы реттеуші қызметі негізінде ынталандырушы қызметі бар, ол салық жеңілдіктері, преференциялары арқылы жүзеге асырылады. Бұған байланысты салық жеңілдіктерінің қандай мақсаттарды ынталандыруға бағытталатындығы анықталады:

• шағын және орта бизнесті қаржыландыру;
• үй құрылысына және өндіріске кеткен шығындарды қаржыландыру;
• зейнеткерлер мен мүгедектердің жұмыспен қамтылғандығын қаржыландыру;
• мәдени және қоршаған ортаны қорғау шараларымен байланысты қызметті қаржыландыру;

Сонымен қатар реттеуші қызметінің құрамына кіретін тежеуші және өндірістік бағытқа арналған қызметі бар .

Соңғы қызметі — салықтық бақылау. Салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында бақылау нысандарына сәйкес салық төлеушінің тәртіпті сақтауын, салық төлеуінің заңға сәйкестілігін, мерзімі мен көлемінің дұрыстығын, жалтарудың бар, не жоқ болуын тексеру, салықтық түсімдердің сандық көрсеткіштерін белгілеп, олардың мемлекеттің қаржылық ресурстарға деген қажеттілігіне сәйкес келуін анықтауында болып келеді. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруын қамтамасыз етіледі. Салықтық бақылауды жүргізбес бұрын оның мәнін, ережелерін ашайық, яғни салық бақылауы – дегеніміз салық қызметі органдарының салық заңдарының орындалуын жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақытылы аударылуын бақылауы. Ал негізгі міндеті салықтық түсімдердің сандық көрсеткіштерін белгілеп, олардың мемлекеттің қаржылық ресурстарға деген қажеттілігіне сәйкес келуін анықтауда болып келеді. Бұл салықтың экономикалық мәнін ашады. Ал бақылау қызметінің маңызы – салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қанағаттандырылады.  

Салықтық бақылау салық жүйесінің ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына, саяси-әлеуметтік шараларды толық орындалуын қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызатын мемлекеттің қаржы көздерінің негізгі қызметі болып келеді, яғни салықтық бақылау барлық қаржыға тән экономикалық қатынастардың негізгі стимуляторы болып табылады.

Салықтық бақылау маңыздылығы тек мемлекеттік бюджеттің толық орындалуы емес сомен бірге заңның сақталуы және шаруашылық субьектілер, жеке тұлғалар, жалпы қоғамның тұрақтылығын қамтиды. Салықтық бақылау қызметі салық комитеті мүддесінде жүргізілетіндіктен ол қаржылық бақылаудың инспекциялық әдістеріне кіреді, яғни мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас бөлігі болып табылады. Ал салықтық бақылаудың мән жайын ашса, мемлекеттік бюджетпен тікелей байланысы бар. Сондықтан салық қызмет органдарының негізгі қызметтерінің бірі болады. Салықтық бақылау салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау функциясының жүзеге асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару теориясы тұрғысынан тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас элементі болып табылатының ұмытпау қажет. Салықтық бақылау салық механизмінің құрастырушысы және ішкі жүйесі ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның негізгі заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын ұдайы өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады.

Жалпы салықтық бақылау басқа функцияларға да негіз, яғни салықтық реттеу салықтық бақылау арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың ұйымдастырылуы және оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық тағайындалуын да, реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз етеді. Бұл орайда салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы және оның басты заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде мазмұндалуы сияқты ерекшеліктері анықталады.

Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдарының заңнама шеңберінде, мемлекеттік фискалдық және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің сақталуын тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының кешенді қызметі.

Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет ететін, келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын экономикалық қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде көрсетуге болады:

1. Салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі бір ақпараттың алынуы;
2. Салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық тексерулерді жүргізу;
3. Алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді мәлімдеу;
4. Ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
5. Төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
6. Берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау және қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу;
7. Тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда, оларды бағалау;
8. Ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау;
9. Ауытқуды жою және келешекте болдырмау мақсатында заңнамаға сәйкес экономикалық жазалау шараларын қолдану;
10. Бүтіндей салық механизмінің тиімділігін бағалау;
11. Салық механизмінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына өзгерістер енгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.

Бұл процестерді келтірілген ретке сәйкес 1-сызбада белгіленгендей көрсетуге болады.

 

 

1-сызба

«Салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмі»

 

          Экономикалық процестерді салықтық бақылау:

 

Салықтық бақыладың                                         Салықтық бақылаудың    

субъектілері:                                                      объектілері:

                                               1

Салық қызмет                                               Салық төлеушілер, олардың 

 органдары                                                    салықтық міндеттемелері

   3-7, 9-11                       2, 4(ә), 6, 9                             

 

 

        1    

Жергілікті, орталық және басқа

       мемлекеттік органдар

 

 

                          Салық заңнамасымен қарастырылған шектемелер

 

Мемлекет өзінің тіршілік  етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен өзінің қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі бір талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған. Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра және қолдай отыра қамтамасыз етеді.     

Салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы – бұл, мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді бақылауды білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық бақылауды білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Салықтық бақылау – қаржылық бақылаудың саласы

 

Қаржылық бақылау мен салықтық бақылау арасындағы байланыс тікелей бір бағыттылығы, яғни қаржыға тән қозғалысы мен қаржыға байланысты заңнамалардың болуы. Салықтық бақылау – қаржылық бақылаудың саласы болғандықтан қаржының және қаржылық бақылаудың мәніне тоқталайық. Қаржы – дегеніміз қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процессінде табылған ерекше экономикалық қатынастардың жиынтығы, соның нәтижесінде қоғамдық өндіріс субьектілерінің қарамағында ақшалай қорлар құрылады және қажетіне қарай пайдаланылады. Бұл жерде қаржаның табиғаты – құнның ақшалай формадағы қозғалысының, ал қаржының қажеті қоғамның даму қажетінен туындайды.

Экономикалық процессте әр құндық категория орындайтын қызметіне қарай айқындалады. Қаржының өзіндік экономикалық категория ретіндегі функцияларын зерттеуде экономисттердің және олардың ой пікірлері екіге бөлінеді. Экономисттердің бірінші тобы бөлгіштік концепциясын жақтайды. Бұл концепция бойынша қаржы екі қызмет функциясын атқарады:

 

1)Бөлгіштік қызметі. Механизмі екіге бөлінеді:

• Алғашқы бөлу. Бұл процессте қоғамдық өндіріс субьектілерінің алғашқы табыстары табылады. Мысал ретінде мемлекет табысы салық арқылы жинақталады, шаруашылық тұлғалардың табысы таза табыс ретінде жұмылдырылады, ал халықтың алғашқы табысы – еңбекақы болып табылады.
• Қайта бөлу процессінде мемлекет өз қарамағында жиналған табысты әрі қарай экономика салаларының, аумақтарының, ұлттық кәсіби әлеуметтік топтарының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қаржы қаражатпен қамтиды.

Ғалымдардың екінші тобы қайта өндіру концепциясын дәлелдейді:

 

• Қайта өндіру қызметі. Механизмі үшке бөлінеді:

2.1) Алғашқы ресурстарды қайта жинақтау, яғни әр шаруашылық тұлға қызметін ұйымдастыру барысында алдымен қаржы ресурстарын жұмылдырады (меншікті капитал және тартылған капитал).

2.2) Ақша ресурстарының жұмсалуы.

2.3) Бақылау қызметі.

Осы жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келе мынадай анықтама беруге болады:

 

Қаржы – бұл мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субьектілерде ақшалай жинақтар мен табыстарды қалыптастыруға, оларды қоғамның әлеуметтік және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісіне пайдалануға байланысты жалпы қоғамдық өнім құны мен ұлттық байлықтың бөлігін бөлу және қайта бөлу үдерісінде туындайтын ақша қатынастары. Қаржының қызмет етуінің шарты болып ақшаның болуы, ал қаржының пайда болуының себебі болып мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субьектілердің қызметін қамтамасыз ететін ресурстарға деген қажеттілік танылады.

Қаржылар барлық салалар мен бөлімдерді, шаруашылықтың барлық деңгейлерін қамтиды және қоғам тарапынан өндіріске бақылау жасайтын әмбебап құрал болып табылады. Қоғамды бақылау функциясы арқылы ақша қаражаттары қандай пропорцияларымен бөлінетіндігін анықтайтын ақпарат және т.б. мәлімет алады.

Қаржының бақылау функциясын жүзеге асыратын құрал болып қаржылық ақпарат табылады. Ол бухгалтерлік, статистикалық және жедел есептіліктердегі қаржы көрсеткіштерде көрінеді. Қаржы көрсеткіштері шаруашылық жүргізуші субьектілердің әр түрлі бағыттарын көруге және шаруашылық қызметінің қорытындыларын бағалауға мүмкіндік береді. Соның негізінде қолайсыз үдерістер мен қызметтерді жоюға бағытталған шаралар жүргізіледі.

Қаржыға тән бақылау функциясы ұлттық шаруашылықтағы қаржылық тәртіптің жағдайына сәйкес толық немесе жартылай түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Қаржылық тәртіп – бұл кәсіпорынға, ұйымдарға, мекемелерге және лауазымды қызметкерлерге қаржылық шаруашылық жүргізудің ортақ белгіленген тәртібі, қаржы міндеттемелерін орындау үшін бекітілген нормалар мен ерекшкліктерді сақтауы.

Қаржылық бақылау – қаржы жүйесінің барлық звеноларының ресурстарды құру, бөлу, пайдалану негізін тексеруге бағытталған ерекше қызметі. Бұл функция материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну процессінде қоғам ең алдымен мемлекет тарапынан ықпал жасауға мүмкіндік береді, бірақ бұл мүмкіндік тек қоғамдық қатынастарда ғана адамзаттың қатысуымен мынадай белгілі бір шарттарға негізделеді:

• Бақылаудың айрықша органдарын құрғанда.
• Оларды білікті мамандармен толықтырғанда.
• Бұл органдардың хұқықтарын арнайы заңдармен бекіткенде шындыққа айналады.

Бақылау функциясы қаржының ішкі қасиеті, қоғамдық өнімнің құнын бөлген кезде табылған ақшалай жинақтар мен қорлардың мақсатты жұмсалуы мен пайдаланылуын тексеруге бағытталған арнайы қызмет түрі болып табылады.

Қаржылық бақылау мынадай тексерулерді қамтиды: экономикалық заңдардың талаптарын сақтау; жалпы қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлудің оңтайлы пропорциясы; бюджетті құру және орындау (бюджеттік бақылау); шаруашылық жүргізуші субьектілердің, бюджеттік мекемелердің, қоғамдық ұйымдар мен қорлардың, басқа да заңды тұлғалардың қаржылық жағдайы мен еңбек, материалдық, қаржы ресурстарын тиімді пайдалану; салықтық бақылау.

Қаржылық бақылаудың міндеттері:

• ұлттық шаруашылықтың қорлары мен ақшалай табыстарының мөлшері мен қаржы ресурстарын қажетсінуі арасын баланстауға ықпал ету;
• мемлекеттік бюджет алдындағы қаржы міндеттемесінің толық әрі уақытылы орындалуын қамтамасыз ету (салықтық бақылау қызметіне тән);
• қаржы ресурстарының өсуі, оның ішінде өзіндік құнды төмендету және өнімнің рентабельділігін арттыру бойынша өндірісішілік резервтерді анықтау;
• кәсіпорындар мен ұйымдарда және бюджеттік мекемелерде ақша ресурстары мен материалдық құндылықтарды рационалды жұмсалуына, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен есеп-қисаптың дұрыс жүргізілуіне ықпал ету;
• қолданыстағы заңнамалардың, нормативтік актілердің, оның ішінде әртүрлі ұйымдық-хұқықтық нысандағы кәсіпорындарға салық салу саласы бойынша сақталуын қамтамасыз ету;                

Қаржылық бақылаудың функциялары:

• қаражаттардың жұмсалуын тексеру (алынған соманың шығындарға сәйкестігін және мемлекеттік қаражаттардың пайдалану тиімділігін);
• қаржы жүйесінің звенолары бойынша мемлекеттік ресурстардың толық әрі уақытылы жұмылдырылуын тексеру;
• есеп пен есеп-қисап тәртібінің сақталуын тексеру.

Қаржылық бақылауды жүзеге асыру үшін жоғарғы білікті мамандар қамтылған ерекше бақылау органдары құрылады:

1. Қазақстан Республикасы Парламенті.
2. Мемлекеттік қаржылық бақылаудың арнайы ведомствосы. Қаржы министрлігіне бағынатын қаржылық бақылау комитеті.
3. Салалық министрліктердегі қаржылық бақылау органдары. Мемлекеттік комиссиялар, мемлекеттік комитеттер, министрліктер мен ведомстволар қаржылық бақылауды арнайы ревизиялық аппаратпен өткізеді.
4. Қаржы министрлігі басқаратын қаржы органдары бюджет қорындағы қаржының қолданылуы мен жұмылдырылу үдерісін бақылайды.
5. Салық қызметі – бұл қаржылық бақылауды жедел жүзеге асыратын органдар. Салық органдарын Қаржы министрлігінің Салық комитеті басқарады. Салық комитеттері тек өзінен жоғары тұрған органға ғана бағынады.

Салық қызметкерінің  жұмысы болып мыналар табылады:

а) салықтар туралы заңнаманың орындалуын бақылау, өз уақытында бюджетке салықтық төлемдердің төленуін және толықтылығын қамтамасыз ету;

ә) ведомстволық бағыныштылығына және ұйымдық-хұқықтық нысанынан тәуелсіз барлық шаруышылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жағдайын тексеру;

б) салық салынатын табыстың дұрыс анықталуын бақылау;

в) барлық субъектілерді, сондай-ақ нақты салық салу объектілерін тіркеу;

г) мемлекет меншігіне өткен иесіз, тәркіленген мүліктерді есепке алу, бағалау, өткізу.

Салық қызметінің хұқықтарына мыналар жатады: меншіктің әртүрлі нысанындағы ұйымдардан заң бойынша коммерциялық құпияны білдіретін ақпарлардан басқа құжаттар мен мәліметтер алу; азаматтардың кәсіпкерлігі туралы заңнаманың сақталуын бақылау; табыс табу үшін пайдаланылатын ғимаратты зерттеу; құжат ұсынбаған жағдайда азаматтар мен кәсіпорындардың барлық операцияларын тоқтату; табыс жасырғанын куәландыратын құжаттарды алу; санкция мен айыппұл қолдану; мәмілелерді жарамсыз деп тану үшін кәсіпорынды жою туралы сот пен арбитражға талап беру. Салық қызметі, сондай-ақ өз өкілеттігі шеңберінен шықпауы керек. Азаматтар мен кәсіпорындар сотқа салық қызметінің қызметкерлері үстінен шағымдануына болады.

Сонымен негізгі айтарымыз салықтық бақылау – қаржылық бақылаудың саласы ретінде қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық экономикалық субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталуына арнайы құрылған бақылау органдарының қатаң мазмұндалған қызметі болып, салық органдары мен салық төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін анықтайтын мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

  1.3 Салықтық бақылауды жүргізу мен ұйымдастыру       қағидалары

 

Салықтық бақылауды жүргізу мен ұйымдастырудағы қағидалар салық саясатының сәтті жүргізілуінде маңызды болып табылады. Сондықтан, еліміздің салық органдары негізделуге тиіс маңызды қағидаларды қарастыру дұрыс деп білеміз. Салық салудың классикалық қағидалары болып анықтылық, қарапайымдылық, үнемділік, әділеттілік болып табылады. Біз бұлардың жалпыға белгілігіне байланысты оларға толық тоқталмаймыз.

Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері белгіленген салық салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.

Салық салудың міндеттілігі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Салық салудың әділдігі.  Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Салық жүйесінің біртұтастығы.  Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.

Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін келесідей қағидаларды қолдануға болады:

Жоспарлылық қағидасы. Салықтық бақылаудың жүргізілуін сапалы және уақытылы, бақылау мақсатын ең оңтайлы, өнімді және нәтижелі ұйымдастыру үшін бақылауға жоспарлау жүргізіледі. Бақылау өз мақсатына жету үшін қажетті бақылау объектісінің көлемі мен ресурстарын анықтау салық қызметкерінің дұрыс жоспарлауы болып табылады. Жоспарлаудың міндетті болатын бақылау объектісінің болжамды зерттелуі, оның нәтижелері бойынша бақылау іс-шараларының жүргізілуі және бақылау жоспары мен бағдарламасында бекітілуі болып табылады.

Тәуелсіздік қағидасы. Салық қызмет органдары мен қызметкерлерінің негізгі жағдайы оларға бекітілген мәселелер бойынша болатын бақылау объектісі мен басқа да экономикалық әсерлерден тәуелсіздігі болып табылады. Салық қызметкерлерінің мақсаты, іс-әрекеті мен қорытынды ой-пікірлері өз тәуелсіздіктеріне толық сенімді болуы тиіс. Тәуелсіздік қағидасы сомен бірге кейбір жағдайларға тосқауыл қояды, ол өз кезегінде бақылау органдарына қатысты болмауы тиіс (туысқандық пен басқа да жеке қатынастар; бақылауды жоспарлау, жүргізу мен есептік дайындық үдерісіне кері ықпал ететін қаржылық және мүліктік қызығушылықтың болуы; тексеру уақытындағы бақылау объектісіне жұмыс жасау мен т.б.).

Тиімділік қағидасы. Бұл қағида, салық органдарының ресурстарын тиімді пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты қарастырады, яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен материялдық база және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.  

Нәтижелік қағидасы. Салықтық бақылау, оны жүргізудің жүзеге асқандығының қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс. Себебі алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған жағдайда ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы қамтамасыз етіледі.

Кәсіпқойлық қағидасы. Салық қызмет органдары мамандарының кәсіпқойлығы, қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы субъектінің өз ісін қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және тәжірибе жүзінде көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой мамандар салықтық бақылаудың іске асырылуы мен ұйымдастырылуына тек жағымды ықпалын тигізеді.

Жауапқа тартушылық қағидасы. Салықтық міндеттемелердің салық төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.   

           

II  Салықтық бақылаудың қазіргі кездегі жағдайын талдау

 

• Салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары

 

Салықтар және басқа міндетті төлемдер түріндегі бюджетке шоғырланатын қаражаттардың көлемі көбінесе заңды және жеке тұлғалармен салық заңнамасының және басқа нормативтік актілерді дұрыс орындалуына тәуелді.

Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты экономиканың түрлі салаларында өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыратын жаңа кәсіпорындар саны көбеюде. Олардың көбісі бухгалтерлік және салық заңнамасы саласында қажетті деңгейдегі кәсіпқой мамандарға ие емес. Мұндай кәсіпорындарда, әдеттегідей, есеп жүргізуде қателіктер жіберіледі, ал кей жағдайларда есеп-қисап көрсеткіштерін саналы бұрмалау да кездеседі. Мұның барлығы салық салынатын базаның төмендеуіне және салықтық түсімдердің бюджетке жеткіліксіз түсуіне әкеледі. Осы жағдайларда салықтық бақылаудың нақты нысандары мен түрлерінің жүйелі және біртұтас сипатқа ие болуы ерекше маңызға ие болады.

Нысан түсінігінің қандай да бір құбылыс мазмұнының сыртқы көрінісі ретінде жалпы теориялық сипатталуы, салықтық бақылау нысандары табиғатының келешектегі талдануына негіз ретінде талдануы тиіс. Осы тұрғыдан, салықтық бақылау нысандарын, оның нақты міндетін орындау бойынша уәкілетті органдардың іс-әрекеттерінің бірегей жиынтығын сипаттайтын, салықтық бақылауды ұйымдастырудың, іске асырудың және оның іс-шараларының нәтижелерін бекіту әдістерінің сыртқы көрінісі деп анықтауға болады.

Еліміздің қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес салық бақылауы келесідей нысандарда жузеге асырылады:

• салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу;
• бюджетке түсімдерді есепке алу;
• қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
• салық тексерулері;
• камералдық бақылау;
• салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
• фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдау ережелері;
• акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;
• мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;
• уәкілетті органдарға бақылау жасау.

Осы аталға салықтық бақылау нысандарының нәтижесі бойынша Қазақстан Республикасының заңнамаларын бұзу фактілері анықталған жағдайда салық органдары салық төлеушіге жазбаша хабарлама жібереді. Бұл салық қызметі органдарының салық төлеушіге салық міндеттемелерін орындау туралы жіберген хабарламасы болып табылады.

Салық тексеру нәтижесі бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың хабарламасын салық органдары салықтық тексеру акт қорытындысы бойынша шешім қабылдаған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жібереді. Ал камералдық бақылау нәтижесі бойынша жіберілген қателіктерді жою хабарламасы анықталған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жіберілуі тиіс.

Салық төлеушілерді тіркеу есебі. Салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу – бұл салық төлеуші туралы мәліметтерді салық төлеушілердің мемлекеттік тізіліміне енгізу. Тіркеу есебі – салық төлеушіні салық органында есепке қою, соның нәтижесінде салық төлеушінің тіркеу деректері, оның ішінде салық төлеушінің тұрған жері, оған салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің тиесілігі; салық төлеушінің тіркеу деректерінің ағымдағы өзгерістерін тіркеу; есептен шығару белгіленеді. Салық төлеушінің тіркеу деректері салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу (тіркеу есебіне алу) кезінде оның салық органына берген мәліметтері.

Қазақстан Республикасында салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу ретінде мыналар тіркелуге тиіс: орналасқан жері бойынша – тұрақты мекеме құру арқылы қызметін жүзеге асыратын шетел заңды тұлғалары, олардың құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде резидент еместер; қызметін жүзеге асыратын жері боыйынша – тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалар; қызметін жүзеге асыратын жері бойынша қызметін бірлескен кәсіпкерлік нысанында жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер; тұрғылықты жері бойынша салық төлеушіліер болып табылатын резидент жеке тұлғалар; болатын жері бойынша – белгіленген резидент емес жеке тұлғалар; салық салу объектілері орналасқан және (немесе) тіркелген жер бойынша салық салу объектілерін иеленетін резидент еместер; резидент банк орналасқан жері бойынша көзделген негіздер бойынша мемлекеттік тіркеуге жатпайтын, резидент банктерде ағымдық шоттарын ашатын резидент еместер салық төлеушілер.

Салық төлеушілерді тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жузеге асырылады. Бұл ретте салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу оны тіркеу есебіне алғаш рет қою болып табылады. Салық төлеуші:

• заңды тұлға, оның құрылымдық бөлімшелері, сондай-ақ қызметін жүзеге асыратын шетелдік заңды тұлға үшін: заңды тұлғаның, оның құрылымдық бөлімшесінің орналасқан орны бойынша; салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің орналасқан және тіркеу орны бойынша;
• жеке тұлға, соның ішінде жеке кәсіпкер үшін: резидентке – тұрғылықты жері бойынша; резидент емеске келген орны бойынша; салық салу объектілерінің, салық салуға байланысты объектілердің орналасқан және тіркеу орны бойынша; кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық органдарында тіркеу есебіне тұруға міндетті.

Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке алу. Салық органдары жеке тұлғаларды салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша тіркеу есебін Салық кодексіне сәйкес салық салу объектілерін есепке алуды және тіркеуді жүзеге асыратын уәкілетті органдар беретін мәліметтер негізінде жүргізеді. Бұл үшін мыналар: жылжымайтын мүлік (жер) үшін – олардың нақты орналасқан жері; көлік құралдары үшін – көлік құралдарының мемлекеттік тіркелген жері, ал ондай жоқ болған жағдайда – мүлік иесінің орналасқан (тұрғылықты) жері салық салу объектісінің орналасқан жері болып танылады.

Салық төлеушілерді тіркеу есебін жүзеге асыру кезінде салық қызметі органдары мынадай: заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды жүзеге асыратын; статистика жүргізетін; салық салумен байланысты объектілерді және салық салу объектілерін есепке алуды және тіркеуді жүзеге асыратын; лицензиялар, куәліктер немесе рұқсат беру мен тіркеу сипатындағы өзге де құжаттарды беретін; жеке тұлғаларды тұрғылықты жері жері бойынша тіркеуді жүргізетін; азаматтық хал актілерін тіркеуді жүзеге асыратын; нотариаттық іс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын; қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкілетті органдармен; Қазақстан Республикасының  Үкіметі белгілейтін басқа да уәкілетті органдармен өзара іс-әрекет жасайды.

Бюджетке түскен түсімдерді есепке алу.  Бюджетке түскен түсімдерді есепке алуды салық органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдардың есептелген және түскен сомалары бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын салық төлеушінің жеке шотында көрсету жолымен жүзеге асырады. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндітті төлемдердің түсуін есептеу бірыңғай бюджет сыныптамасына сәйкес жүргізіледі, ал жеке шоттарды жүргізу тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.

Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу.  Бұл нысан, қосылған құн салығы бойынша төлеушілерді есепке қою талаптары белгіленген тәртіппен айқындау және қосылған құн салығы бойынша төлеушіні есепке қою тәртібін белгілеу арқылы жүзеге асады.

Салық тексерулері.  Салық тексеруі – бұл салық қызметі органдары жүзеге асыратын, салық заңдарының орындалуын тексеру. Сонымен қатар, бұл нысан салық төлеушілермен олардың салықтық міндеттемелерінің орындалуына мемлекеттік бақылаудың басты тәсілі. Салық қызметі органдарының лауазымды адамдары, салық кодексіне сәйкес тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де адамдар мен салық төлеуші салық тексерулеріне қатысушылар болып табылады.

Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және консультация алу үшін салық қызметі органы  салықтық тексеруге оның нәтижесіне мүдделі емес маманды тартуы мүмкін.

Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық тексеру актісіне қоса беріледі. Салық тексерулерін салық қызметі органдары ғана жүзеге асырады. Ол мынадай түрлерге бөлінеді:

• құжаттық тексеру;
• рейдтік тексеру;
• хронометраждық зерттеу.

Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:

• кешенді тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын тексеру;
• тақырыптық тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің жеке түрі бойынша салық міндеттемелерінің, банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың белгіленген міндеттемелерді орындауын, сондай-ақ трансферттік бағалар қолданғанда мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша орындалуын тексеру;
• қарсы тексеру – егер салықтық тексеруді жүргізу кезінде салық органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушілердің жүргізген операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат алу қажеттігі туындаған жағдайда үшінші бір тұлғаларға қатысты жүргізілетін тексеру.

Рейдтік тексеруді салық қызметі органдары жекелген салық төлеушілерге  қатысты олардың Қазақстан Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын, атап айтқанда:

• салық төлеушілердің салық органдарында тіркеу есебіне қойылуы;
• фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
• лицензияның, бір жолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының болуы;
• акцизделетін өнімді өндіру, сақтау және сату ережесін сақтау талаптарын орындауы мәселелері бойынша жүргізеді.

Хронометраждық зерттеуді салық органдары салық төлеушінің нақты кірісін және кіріс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен жүргізеді. Хронометраждық зерттеу бекітілген тәртіппен жіргізіледі.

Салық тексеруін жүргізу, заң актілерінде белгіленген жағдайларды қоспағанда, салық төлеушінің қызметін тоқтатпауға тиіс, сондай-ақ салық органы заңды тұлғаның өзіне салық тексеруінің жүргізілуіне қарамастан заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелерін тексеруге хұқылы.

Камералдық бақылау. Камералдық бақылау – салық төлеушілер берген салық есептілігін және басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негізінде тікелей салық органы, оның орналасқан жері бойынша жүзеге асырылатын бақылау.

Салық орган салық есептілігін қателіктер тапқан, салық есептілігінде келтірілген мәліметтердің арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын бизнес субъектілері үшін көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде салық төлеушіге жіберілген қателіктерді өз бетінше жою үшін, сондай-ақ салық салудың жалпыға бірдей белгіленген тәртібіне көшуі үшін хабарлама жіберіледі.

Мониторинг.  Салық төлеушілер мониторингі салық төлеушілнрдің нақты салық салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) өзіндік құнын қалыптастырудың негізділігіне талдау жүргізу, қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметін байқау жүйесін қолдану жолымен жүзеге асырылады.

Электронды мониторинг – белгіленген электрондық цифрлық қолтаңбамен расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретін мониторинг түрі. Салық төлеушілердің мониторингі республикалық аймақтық деңгейде жүзеге асырылады.

Фискалдық жады бар бақылау касса машиналарын қолдану.  Қазақстан Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру кезінде немесе қолма-қол ақша, банктік төлем карточкалары, чектер арқылы қызмет көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу міндетті түрде фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану және тұтынушылардың қолына бақылау чегін беру арқылы жургізіледі.

Фискалдық жады бар бақылау-касса  машиналары тауарлар сату мен қызмет көрсету кезінде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды тіркеу үшін пайдаланылатын, ақпараттың маусым сайын түзетілмей тіркелуін және энергияға тәуелсіз ұзақ уақыт сақталуын қамтамасыз ететін, фискалдық жады блогы бар электронды құрылғылар және банктік компьютерлік жүйелер.

Акцизделетін тауарларға бақылау жасау.  Сыраны қоспағанда, белгіленген тәртіппен және жағдайларда акциз алымы таңбаларымен және есептік-бақылау таңбаларымен таңбалануға тиіс. Акциз алымы таңбаларымен және есептік-бақылау таңбаларымен таңбалауға акцизделетін тауарларды дайындаушылар мен импортерлер жауапты болып табылады.

Салық органы белгіленген тәртіппен акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалаудың ережесін акцизделетін тауарларды дайындаушының сақтауына бақылау жасайды, сондай-ақ белгіленген тәртіппен акцизделетін тауарларды өндіруді жүзеге асыратын салық төлеушінің аумағында акциздік постылар белгіленеді.

Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және өткізу тәртібін сақтауға бақылау жасау.  Салық органдары мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және өткізу тәртбін сақтауға, сондай-ақ оны сатудан бюджетке ақша түсімдерінің толық және уақытылы түсуін бақылауды жүзеге асырады.

Уәкілетті органдарға бақылау жасау.  Салық қызметінің органдары бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеудің дұрыстығы, оларды алудың толымдылығы мен уақтылы аударылуы жөніндегі мәселер бойынша уәкілетті органдарға бақылау жасауды жүзеге асырады.

Бақылаудың ұтымды болуының шарты – оның ғылыми негізделген жіктелуін қорыту, сондай-ақ бақылаудың ғылыми негіздерін және жіктелу критерттлерін сипаттау кезінде, оның жіктелуі жөнінде пікірлердің көптігі. Тәжірибелік және ғылыми міндеттерге байланысты бақылау түрлері жіктелуінің негізіне түрлі критериилер жатқызылуы мүмкін: бақылау субъектісінің табиғаты, олардың міндеттері, бақылау қызметінің мазмұны, бақылау өкілеттіліктерінің сипаты, бақытау субъектісі мен объектісінің өзара қатынастарының сипаты, бақылау жүргізілетін басқару кезеңдері, бақылаудың  құқықтық салдары. Ал мемлекеттік қаржылық бақылаудың жіктелуін объектілердің, біртұтас жүйеде жіктелінетін объектілердің, біртұтас жүйеде жіктелінетін объектілер арасындағы байланысты сипаттайтын құбылыстардың, категориялардың, кластар (разрядтар, топтар және басқа бөлімшелер) бойынша, олардың жалпы белгілеріне байланысты бөлінуі ретінде анықтауға болады.

Белгілі бір шарттылық дәрежесімен, салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін келесідей жіктелуін ұсынуға болады:

1. Бақылау қызметін жүзеге асыратын субъектілерге байланысты:

• салық органдарымен жузеге асырылатын салықтық бақылау;
• белгіленген жаағдйлардағы кеден органдарымен жүзеге асырылатын салықтық бақылау.
  2. Бақыланатын тұлғалардың сипаттамасына байланысты:
• шаруашылық субъектілердің салықтық бақылануы;
• жеке кәсіпкерлердің салықтық бақылануы;
• жеке кәсіпкерлер болып табылмайтын жеке тұлғалардың салықтық бақылануы.
  3. Тексерілетін тұлғаның бақылануы қызметінің көлеміне байланысты:
• кешенді салықтық бақылау;
• тақырыптық салықтық бақылау;
• мақсатты салықтық бақылау;
  4. Құжаттарды тексеруде қолданылатын әдістер мен тәсілдерге байланысты:

4.1. Бақылау пәнінің қамтылу дәрежесіне байланысты:

—   бүтіндей құжаттық салықтық бақылау;

—   таңдалмалы құжаттық салықтық бақылау.

4.2. Ақпараттар мен мәліметтердің құралу көздеріне байланысты:

—   құжаттық салықтық бақылау;

—   нақты салықтық бақылау;

—   қарсы салықтық бақылау.

5. Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу кезеңдеріне байланысты:

—   алдын-ала жасалатын салықтық бақылау;

—   ағымдағы салықтық бақылау;

—   кейіннен жасалатын салықтық бақылау.

6. Салықтық бақылаудың іс-шараларының жүзеге асырылу орнына байланысты:

—   камералдық салықтық бақылау;

—   сыртқа шығу арқылы жасалатын салықтық бақылау.

7. Бақылау жұмыстарының жоспарына байланысты:

—   жоспарлық салықтық бақылау;  

—   жоспардан тыс салықтық бақылау.

Сонымен, келтірілген түрлі критерийлерге байланысты салықтық бақылаудың жіктелуі, мұндай құбылыстың күрделгі мен көпқырлылығын көрсетеді.  

 

 

 

 

 

 

 

 

• Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды іске асыру қызметін талдау

 

Еліміздегі салық органдарының маңызды мәлелелерінің бірі болып салықтық бақылауды іске асыру қызметінің талдау. Осы мәселе үшін салық органдарының бақылау жұмысын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді қарастырайық. 

Салықтық бақылаудың жағдайы мен жетілдірілу деңгейіне салықтардың тек қана өзіндік бақылау функциясының іске асырылуы тәуелді емес, сондай-ақ салықтардың ең басты тағайындалуымен байланысты фискалдық функциясының қажетті іске асырылуы тәуелді. Сондықтан еліміздің мемлекеттік бюджетіндегі салықтық түсімдердің жағдайын талдап көрейік (кесте-1).

 

1-кесте Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіндегі 2003-2005 жылдардағы салықтық түсімдер.

Атауы	2003ж		2004ж		2005ж
	млн.тг.	Үлес салмағы,%	млн.тг.	Үлес салмағы,%	млн.тг.	Үлес салмағы,%
Түсімдер	1022256	100	1305124	100	2098511	100
Салықтық түсімдер	947251	92	1186137	90	1998337	95
Корпоративтік табыс салығы	272632	28	382814	32	715194	34
Жеке табыс салығы	93281	9	98535	8	147246	7
Әлеуметтік салық	157676	16	167995	14	357597	17
Қосылған құн салығы	231338	24	242955	20	399667	19
Акциз	26986	2	29913	2	63106	3
Басқа салықтық түсімдер	165338	13	263925	14	315527	15

 

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістері 2003 жылдан 2005 жылға дейін тұрақты түрде 1022256 млн. теңгеден 2098511 млн. теңгеге дейін өсті. Оң өзгеріс 1076255 млн. теңгеден астам соманы құрады. Барлық салықтық түсімдер 947251 млн. теңгеден 1998337 млн. теңгеге дейін, яғни 1051086 млн теңгеге. Салықтық түсімдердің кірістер құрамындағы үлесі қарастырылған мерзімде 92%-дан 95%-ға өсті.

Қарастырылған мерзім аралығындағы бюджет кірістерін диаграммалық түрде қарастырайық (диаграмма-1.1): 

 

 

 

 

 

 

 

1.1-диаграмма

 «2003-2005жж. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіндегі салықтық түсімдердің динамикасы»

 

Сомен бірге қарастырылған салықтық түсімдердің үлестерін диаграмма-1.2-ден көруге болады:

1.2-диаграмма

«2003-2005жж. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіндегі салықтық түсімдердің үлесі»

 

 

 

 

Жалпы қарастырылған уақыт мерзімінде мемлекеттік бюджет кірістерінің өсуіне келесідей негізгі факторлар әсер етті:

• Салық заңнамасының жетілдірілуі;
• Салықтық әкімшілік жүргізу деңгейінің жақсаруы;
• Салық органдарының бақылау-экономикалық қызметінің жақсаруы;
• Трансфертті баға құруға бақылаудың күшеюі;
• ҚҚС-на әкімшілік жүргізудің жақсаруы;
• Экономиканың өсуі мен кәсіпорындардың қаржылық жағдайының жақсаруы, сондай-ақ еліміздің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің жақсаруы.

Елімізде салықтардың түрлері бойынша ең жоғарғы орынды корпоративтік табыс салығы алып отыр, оның үлесі 2005 жылы 34% шамасында болды. Қосылған құн салығы бұл кезеңде 19% шамасында, ал әлеуметтік салық 17% шамасындағы үлеске ие болды. Ал енді, қарастырылған аудандық салық органындағы салықтардың түсу жағдайына тоқталайық (Кесте-2).

 

2-кесте «2003-2005жж. Алматы қаласы Медеу ауданы бойынша салық комитетінің құзіретіндегі салықтық түсімдер»

	2003ж		2004ж		2005ж
	мың.тг.	Үлесі,%	мың.тг.	Үлесі,%	мың.тг.	Үлесі,%
Барлығы салықтық түсімдер, оның ішінде	51294132	100	62553820	100	72737000	100
Жеке табыс салығы	8263485	16,11	11509903	18,41	12547133	17,25
Корпоративтік табыс салығы	11464238	22,35	13136302	20,93	19648991	27,08
Қосылған құн салығы	11905368	23,21	12510764	20,49	12074342	16,63
Акциз	353930	0,69	287748	0,46	654633	0,91
Әлеуметтік салық	13013321	25,37	17515069	27,79	19638990	26,58
Басқа салықтық түсімдер	6293790	12,27	7506458	11,92	6728173	9,25

 

Аталмыш салық органында салықтық түсімдер 2003 жылдан 2005 жылға дейін тұрақты түрде 51,3 млрд. теңгеден 72,7 млрд. теңгеден астам сомаға дейін, яғни 21,4 млрд. теңгеге өсті немесе өсу деңгейі 129%-ға тең болды. 2005 жылдың салықтық түсімдері 72,7 млрд теңгені құрады және салықтардың түрлері бойынша ең жоғарғы орынды корпоративтік табыс салығы алып отыр, оның үлесі 27,08% шамасында болды. Ұқсас жағдайды салық комитетіне 2005 жылдға түскен салықтарының құрылымынан көруге болады (диаграмма-2). Салық органының салықтық түсімдер бойынша мемлекеттік деңгейдегі үлесі 2005 жылы 3,63%-ға тең болды.

2-диаграмма

«Аудандық салық комитетіне 2005ж.

түскен салықтардың құрылымы»

 

3-кесте 2004-2005жж. Алматы қаласы Медеу ауданы бойынша салық комитетінің құзіретіндегі салықтық түсімдер бойынша болжамды көрсеткіштердің орындалуы, мың теңге

	2004ж			2005ж
	Болжам	Нақты	Ауытқу(+)	Болжам	Нақты	Ауытқу(+)
Салық комитетінің барлық салықтық түсімдері	58707451	62553820	3846369	68264476	72737000	4472524
Жеке табыс салығы	10757490	11509903	752413	11775622	12547133	771511
Корпоративтік табыс салығы	12033078	13136302	1103224	18431408	19638990	1207582
Қосылған құн салығы	11857792	12510764	652972	11331903	12074342	742439
Акциздер	255236	287748	32512	614380	654633	40253
Әлеуметтік салық	16501442	17515069	1013627	18440796	19648991	1208196

 

Салық комитетінің құзіретіндегі салықтық түсімдер бойынша болжамды көрсеткіштердің орындалуы қарастырылған уақыт аралығында барлық нақты көрсеткіштердің болжамдылардан оң ауытқумен сипатталады (Кесте-3). 2004 жылы барлық салықтық түсімдер бойынша 752,4 млн. теңгені, 2005 жылы 4472,5 млн. теңгені құрады.

Салықтық бақылауды іске асыруда үлкен мәнге сондай-ақ салық төлеушілер санының өзгеру жағдайы ие, себебі бұл көрсеткіш салық қызметі органдарына түсетін ауыртпалықты сипаттайды. Сондықтан еліміздегі және аудандық салық комитеті үлгісіндегі салық төлеушілер санын қарастырайық.

Жағдайы бойынша 01.01.2005 жыл уақыт мерзіміне Қазақстан Республикасындағы салық төлеушілер саны барлығы 752974 болды, оның ішінде 338838 заңды тұлғалар және 414136 жеке тұлғалар.

 

4-кесте «Салық комитетіндегі тіркеуде тұрған салық төлеушілер санының динамикасы»

Атауы	2003ж	2004ж	2005ж
Заңды тұлғалар	19285	21387	22765
Жеке тұлғалар	2913	3368	4125
Барлығы	22198	24755	26890

 

Алматы қаласы Медеу ауданы бойынша салық комитетіндегі барлық салық төлеушілер санының динамикасы өсу тенденциясына ие болып отыр (Кесте-4). 2005 жылда тіркеуде 26890 салық төлеуші тұрды, оның ішінде 22765 заңды тұлғалар және 4125 жеке тұлғалар. 2003-2005 жж. аралығында салық төлеушілер саны 25,41%-ға өсті.

 

3-диаграмма

«Салық комитетіндегі тіркеуде тұрған салық төлуешілер

санының динамикасы»

 

Қарастырылған салық органының салық төлеушілер бойынша мемлекеттік деңгейдегі үлесі 2005 жылы 6% шамасына тең. 4-кестеде көрсетілгендей, салық органында тіркеуде тұрған салық төлеушілердің құрылымы заңды тұлғалардың басымдығын айқындайды.

Ал енді, еліміздегі салықтық бақылаудың негізгі нәтижелерін талдап көрейік.

Егер  2003ж. 16559 заңды тұлғаларға тексерулер жүргізілген болса, 2005ж. тексерулер саны 18996 болды. Бұл мерзім аралығын салыстыратын болсақ, тексерулер саны 2437-ге жоғарлаған.

2005ж. салық органдарының бақылау-экономикалық жұмысы салықтар мен төлемдердің қосымша есептеулерінің төмендеуі мен олар бойынша өндіріп алған сомалардың өзгермегендігімен сипатталады.

Салық органдарымен 2005ж. 31,4 млрд. теңге қосымша есептелінген, бұл көрсеткіш 2003ж. салыстырғанда 10 млрд. теңгеге төмен немесе 24%-ға. Есептелінген сомалар тек қана заңды тұлғалар бойынша төмендеді (Кесте-5), жеке тұлғалар бойынша есептелінген сомалар 13%-ға жоғарлады (Кесте- 6).

 

5-кесте «2003-2005жж. Қазақстан Республикасындағы заңды тұлғалар бойынша қосымша есептеулер», мың теңге

Региондар	Барлығы қосымша есептелген			Өсу, % мөлшерінде
	2003ж.	2004ж.	2005ж.	2005ж. 2004 жылға	2005ж. 2003 жылға
Атырау обл.	359478,7	731577	1536667,8	210	427,5
Маңғыстау обл.	1178620,7	1287673	2851722	221,5	242
Павлодар обл.	1034105,5	714781,5	2029895,2	284	196,3
ШҚО	1819209,4	1426372,5	3084818,8	216,3	169,6
Алматы обл.	547685,8	420172,1	681940,3	162,3	124,5
ОҚО	1232421,2	1434415,1	1123693,4	78,3	91,2
Қостанай обл.	1267255,7	888308,6	1132072,8	127,4	89,3
Ақтөбе обл.	1056896,8	450442,3	832727,9	184,8	78,7
Ақмола обл.	616416	658343,1	456041	69,3	74
Қарағанды обл.	3581838,4	1849693,9	2567064,3	138,8	71,7
СҚО	1301408,7	387812	759209,7	195,8	58,3
Қызылорда обл.	1094449,3	62398,5	538033,4	862,3	49,2
Жамбыл обл.	1985891,3	210563,9	808155,5	393,8	40,7
Астана обл.	3096653,8	478890,2	1239574,5	258,8	40
Алматы обл.	11861480,9	5771763,4	4689475,6	81,2	39,5
БҚО	1880882,5	969818,4	373480	38,5	19,9
Барлығы ҚР бойынша	33914694,7	17743025,5	24705847,2	139,2	72,8

 

 

 

 6-кесте «2003-2005жж. Қазақстан Республикасындағы жеке тұлғалар бойынша қосымша есептеулер», мың теңге  

Региондар	Барлығы қосымша есептелген			Өсу, % мөлшерінде
	2003ж.	2004ж.	2005ж.	2005ж. 2004 жылдан	2005ж. 2003 жылдан
Атырау обл.	28474,5	29317,7	131875,5	449,8	463,1
Маңғыстау обл.	36221,3	112528	39251	34,9	108,4
Павлодар обл.	106107,1	73153,2	103701,8	141,8	97,7
ШҚО	104969,3	112214,1	159297,1	142	151,8
Алматы обл.	40930,6	25937,9	169608,9	653,9	414,4
ОҚО	66569,6	47848,2	73086	152,7	109,8
Қостанай обл.	138977,7	102665,6	110317,1	107,5	79,4
Ақтөбе обл.	26851,1	33220,4	37813,6	113,8	140,8
Ақмола обл.	56332,1	57919	75171,6	129,8	133,4
Қарағанды обл.	261651,1	183193,1	142549,2	77,8	54,5
СҚО	88233	175055,5	168876	96,5	191,4
Қызылорда обл.	55375,7	35629,9	105617,5	296,4	190,7
Жамбыл обл.	35716,2	25537,7	27156	106,3	76
Астана обл.	90996,8	73976,8	46651,5	63,1	51,3
Алматы обл.	491332,8	411529,6	388838,9	94,5	79,1
БҚО	36389,2	78623,8	111209,9	141,4	305,6
Барлығы ҚР бойынша	1665128,1	1587350,5	1891021,6	119,8	113,6

 

Бір жұмысшымен жасалған есептелінген сомалардың үлес салмағы 2005 жылдың жұмыс нәтижелері бойынша 2003 жылмен салыстырғанда 36,7%-ға төмендеді немесе 1614,2 мың теңгеге тең.

2005 жылдың нәтижесі бойынша республикада жалпы саны 12635 қызметкер санында орташа алғанда аудандық салық комитетінің әр қызметкеріне 20 заңды тұлға келеді. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша қосымша есептеулер әр қызметкерге 2779,8 мың теңге болады, ал 2003 жылы бұл көрсеткіш қызметкер саны 10604 бола тұрып, орташа алғанда 4392 мың теңге болған.

2005 жылы қосымша есептелген сомалардың күрт төмендеуі 2003 жылмен салыстырғанда БҚО (80%), Алматы, Астана және Жамбыл облысы (60%) бойынша салық комитеттерінде байқалады.

2005 жылы ең ірі қосымша есептелген сомалар Алматы қаласы бойынша салық комитетінің қызметкерлерімен жасалған — 5447004 мың теңге, Маңғыстау облысы бойынша — 2985680 мың теңге, Қарағанды облысы бойынша — 279613 мың теңге, Павлодар облысы бойынша — 231849 мың теңгеге тең.

Салық органының бір қызметкерінің жүктемесін талдау бойынша қосымша есептелген сомалардың ең нашар көрсеткіштері Ақмола облысы — 817,7 мың теңге, Алматы облысы — 977 мың теңге, ОҚО — 1198,6 мың теңге, Жамбыл облысы — 1462,9 мың теңге сәйкес көлемінде байқалады.

2003 жылы тексеру актілері бойынша 16354,1 мың теңге алынған, ал 2005 16205 мың теңге. Қосымша есептеулер бойынша төленуге тиіс сомалар тексеру актілері бойынша 149 млн. теңгеге немесе 1%-ға төмендеді. Бірақ өндіріп алу көрсеткіші (өндіріп алынған сомалардың қосымша есептеулерге қатынасы) 30%-ға жоғарлады.

Сонымен, салық органдарының оперативті ресурстарының тиімдірек қолданылуына қол жеткізу үшін енгізіліп жатқан ақпараттық технологияларды ескере отырып, тексерулерге қатысты салық төлеушілерді таңдаудың әдістемесін жетілдіру қажет. Осыған байланысты, соңғы төрт жыл ішінде Қазақстан Республикасында бүтіндей салықтық бақылауды жетілдіру бойынша маңызды шаралар қабылданғандығын айтып кету керек, бірақ шешім қабылдау кезінде салықтық бақылауды жүзеге асыру үшін салық төлеушілерді таңдауды жетілдірудегі халықаралық тәжірибені және оның ерекшелктерін ескеру қажет екендігі анықталып отыр.

Салықтық бақылауды іске асыру қызметін талданып отырған Алматы қаласы Медеу ауданы бойынша салық комитетінің үлгісінде бөлек қарастыруды дұрыс деп есептейміз, себебі бұл салық органы іске асыратын салықтық бақылауының нақты мәселелерін тереңірек талдауға мумкіндік береді. Сондықтан келесі сұрақ осы мәселе төңірегінде болады.           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

 

 2.3 Салықтық бақылау нәтижелерін іске асыру 

 

7-кесте «2003-2006ж. бірінші тоқсан аралығындағы Алматы қаласы Медеу ауданы бойынша салық комитетінің бақылау қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер»

Атауы	2003ж	2004ж	2005ж	2006ж. I тоқсан	өзгеріс 2003 және 2005жж.
Тіркелген салық төлеушілер саны, оның ішінде	22198	24755	26890	27671	5473
-жеке тұлғалар	2913	3368	4125	4546	1633
-заңды тұлғалар	19285	21387	22765	23125	3840
Салық комитетінің қызметкерлер саны	142	154	170	173	28
Бір жұмысшыға шаққандағы орташа жүктеме	156	160	158	159	176
Тексерулер саны, оның ішінде	1725	2011	1985	271	260
-кешендік	331	348	262	35	-69
-тақырыптық	428	615	336	34	-92
-қарсы	416	332	635	179	219
Барлығы құжаттық	1175	1295	1233	248	58
-хронометраждық	75	64	93	23	18
-рейдтік	475	512	659	155	184
Қосымша есептеулер, мың теңге, оның ішінде	1647488,6	788005,1	1443445,9	190568	-204042,7 (-12,4%)
-заңды тұлғалар	1198998,3	733664,2	1407626,6	114231,8	208628,3  (+17,4%)
-жеке тұлғалар	71506,3	50989,1	39691,3	28613,1	-31914 (-44,57%)
-алымдар және басқа міндетті төлемдер	3769684	3351,8	1128	47723,1	-3768556 (-99,97%)
Өндіріп алған сомалар, мың теңге	617236	510457,4	691771,4	126663,7	74535,4 (+12,07%)
Өндіріп алу көрсеткіші	0,37	0,64	0,48	0,66	0,11 (+30%)
Бір жұмысшымен жасалынған қосымша есептелінген сомалар, мың теңге	11602	5116,9	8490,8	1101,5	3111,2 (-26,8%)

\Мәліметтер Салық комитетінің бақылау-экономикалық жұмысының нәтижелері туралы  №2-Н есебі, сондай-ақ өтілген өндірістік практиканың материалдары және автордың өзіндік есептеулері негізінде құрастырылған.  

 

7-кестеге сәйкес 2003ж. және 2006ж. бірінші тоқсан аралығында Алматы қаласы Медеу ауданы бойынша салық комитетінде тіркелген салық төлеушілер саны 22198-ден 27671-ге дейін, яғни 5473-ге өсті, оның ішінде заңды тұлғалар 19285-тен 23125-ке дейін, яғни 3840-қа өсті, ал жеке тұлғалар саны 2913-тен 4546-ғе дейін, яғни 1633-ке өсті. 01.01.06ж. жағдайы бойынша салық комитетінің штаттық кестесіне сәйкес комитетте 170 қызметкер жұмыс атқарады. Сонда, сәйкес мерзімге орташа жүктеме – бір қызметкерге 158 салық төлеуші. Ал штаттық кестедегі салық қызметкерлерінің саны қарастырылған мерзім аяғына 173, яғни 28 қызметкерге артты.

2003-2005жж. уақыт мерзімінде жүргізілген тексерулер саны 1725-тен 1985-ке дейін, яғни 260-қа өсті. Олардың ішінде: кешендік тексерулер 331-ден 262-ге дейін төмендеді, яғни 69 тексеруге; тақырыптық тексерулер 428-тен 336-ға дейін төмендеді, төмендеу 92 тексерулерді құрады. Жалпы тексерулер санының жоғарлауы негізінен қарсы тексерулерді жүргізуден, яғни олар бойынша тексерулер саны 416-дан 635-ке, яғни 219-ға немесе 1,5-есеге жуық өскендіктен орын алды. Нәтижесінде құжаттық тексерулер саны 58-ге өсті. 2005 жылы хронометраждық тексерулер саны 93 және рейдтік тексерулер саны 659 болғандықтан, жалпы тексерулер санының өзгерісі оң мәнге, яғни 260-қа тең болды.

Салық органының бақылау қызметінің нәтижесін сондай-ақ тексерулер нәтижесінде қосымша есептелген сомалардың өзгеру жағдайы сипаттайды. Сөйтіп, 2003-2005жж. аралығында салық комитетімен салықтық бақылауды іске асыру нәтижесінде жасалған қосымша есептеулерінің өзгеру динамикасы келесідей(диаграмма-4).

 

4-диаграмма

«2003-2005жж. Салық комитетіндегі қосымша

есептеулер динамикасы»

Барлығы қосымша есептеулер қарастырылған мерзімде 1,6 млрд теңгеден 1,4 млрд. теңгеге дейін төмендеді. Олардан заңды тұлғалар бойынша қосымша есептелген сомалар керісінше 208 млн. теңгеге өсті немесе 17,4%-ға. Жеке тұлғалар бойынша қосымша есептеулер 71 млн. теңгеден 40 млн. теңгеге дейін немесе 44,57%-ға  төмендеген және алымдар мен басқа міндетті төлемдер бойынша көрсеткіш 3769,6 млн. теңгеден 1,1 млн. теңгеге (өзгеріс – 3768,5 млн теңгені немесе 99,9% құрады) дейін күрт азайды. Нәтижесінде жалпы қосымша есептеулер 204 млн. теңгеге азайды.

Республика деңгейінде байқалған 2004 жылдағы қосымша есептеулердің төмендеуі аталмыш салық комитетінде де байкалады, сәйкес мерзімде салық комитетінде қосымша есептеулер 1,6 млрд. теңгеден 0,78 млрд. теңгеге күрт төмендеді. Кейін келесі 2005 жылы жағдайдың түзелгені байқалады. Ал бір жұмысшымен жасалған қосымша есептелінген сомалар 2003ж. 11602 мың теңгеден 2005ж. 8490,8 мың теңгеге төмендеді, яғни 3111,2 мың теңге (-26,8%) болды. 

Өндіріп алынған сомалар 617236 мың теңгеден 691771,4 мың теңгеге дейін, яғни 74535,4 мың теңгеге немесе 12,07%-ға өсті. Өндіріп алу көрсеткіші 0,37-ден 0,48-ге дейін өсті және 2006ж. бірінші тоқсанында бұл көрсеткіш 0,66 құрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4    Салықтық бақылаудың кейбір дамыған шетелдердің

                   іс-тәжірибесі

 

Салықтық бақылау процедурасын дайындау мен салық заңдарын дайындау жөніндегі ұсыныстарды жасауда Қаржы министрлігінің жүргізіп жатқан жұмысында,  дамыған нарықтық экономикасы бар шет елдердің тәжірибесін зерттеудің маңызы зор. Қазіргі Қазақстан экономикасының даму кезеңін ескере отырып, бұл тәжірибені қолдану, дайындалып жатқан нормативті және методикалық құжаттарды қазіргі халықаралық стандарттар мен талаптарға сай үйлестіруге мүмкіндік береді.

Мысалы, Франциядағы салықтық бақылау – мемлекеттің конститутциялық қызметтерінің бірі. Ол салық төлеушілердің міндеттері мен құқықтарының арасындағы тепе-теңдікті ұстауды қамтамасыз етеді. Француз салық жүйесінің негізгі сипаттарының бірін атап өту керек: мұнда салық төлеуші салық төлемін анықтау үшін мәліметтерді өзі алып келеді, оған қоса салық сомаларының 90 пайызы өз еркімен төленеді. Негізгі принцип – кез-келген салық төлеуші әділ, осы тұжырымға сәйкес, салық заңдылығы да дамытылып тұрады,  бұл тәжірибені Қазақстанда да қолдануға болады.

Салықтан жалтарумен күресудің барлық қажетті шаралары Францияның Салық Кодексінде қарастырылған. Мұндай толыққанды құжат бірнеше елдерде ғана бар. Францияда ол бюджет туралы Заң бекітілген кезде, жыл сайын толықтырылып тұрады. Кодекстің екі томдық түсіндірмесі бар (жыл сайынғы түсініктемелер).  Франция МСБ сараптамасына қарағанда, жыл сайынға салықтан жалтарудың салдарынан қазынаға жылдық жиынның 15-тен 25 пайызына дейін түспей қалады. Мысалы, 2001 жылы бюджетке 250 миллиард доллар салықтық түсім жиналады деп жоспарланған,  бірақ, іс жүзінде 50 миллиардқа кем түскен. Салықтық бақылау бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесінде жиналмай қалған соманың бір бөлігі бюджетке түседі.

Францияда оффшорлы зонаға кез-келген ақша аударымдарының «табыс көзіне» салық салынуы тиіс,  өйткені, істің маңызы – ақша-қаражатын жуып-шаюда. Зоналармен қаржы-экономикалық қарым-қатынас жалпы салық салу тәртібінен шығарылмағандықтан, соның негізінде, мұндай ереже Францияның Салық кодексіне ертеден бастап енгізілген. Бұл ережені Ұлыбританиядан өзге ЕО-қа мүше елдердің барлығы жақсы қабылдады. Біздің ойымызша, Қазақстанның стратегиялық шикізаты-мұнай оффшорлы зоналар арқылы кететін болғандықтан, бұл тәжірибе бүгінгі күні еліміз үшін пайдалы болар еді.

Францияда жеке тұлғаларға салынатын салық, тек Францияда алынған табысқа ғана салынады. Салық отбасының  жинақталған табысына қарай есептеледі: салық салынатын бірлік отбасы болып табылады. Салық салу мақсатында отбасының барлық мүшесінің, күйеуінің, әйелінің, жұмыс істейтін балаларының табысы, еңбекақы,  дивиденттер, коммерциялық қызметтің табысы, мүлікті жалға беруден түскен табыс сомаланады. Егер қандай да бір табыс түріне салық салынса, мұны есепке алатын арнайы жүйе бар. Салық төлеушілер жыл сайын (1 наурызға дейін) отбасының барлық мүшесінің мекен-жайына түскен түсімдерді көрсетіп, декларация тапсыруы тиіс. Отбасы мүшелерінің саны-иждивенттердің саны көп болған сайын, салық көлемі де аз болады.

Табыс көлеміне қарамастан, декларацияны барлық жеке тұлғалар тапсыруы тиіс. әскерилер мен зейнеткерлер, аз ғана сома төлейді, ал табысы ең төменгі деңгейдегі (салықты жинақтап алғанда жыл сайынғы табысы 50 мың франктен асатын отбасылар төлейді) 15 миллионнан астам адам мүлде салық төлемейді. Мұндай жандар қалалық жерлерде біраз жеңілдіктерге ие (тегін көлік, тұрғын үймен көмек).

Францияда салық тексеруін әрбір департаменттің жанына құрылған салық орталықтары жүргізеді. Олар салық төлеушілерге хабарлама жібереді, өз еркімен тапсырылған декларацияларды тексереді. Салық қызметкерлері екі түрлі тексеру жүргізеді.

Өз жұмыс орындарында олар декларациямен жұмыс істейді (камералды бақылау). Францияда жыл сайын шамамен 50 мың декларация тексеріледі: оның 45-мыңы заңды тұлғалардыкі болса, 5-мыңы жеке тұлғалардыкі. Мәлімет қорындағы ақпарат тапсырылған декларациямен салыстырылады, бұл кезеңде айырмашылық жиі кездеседі және инспектор салық төлеушіге қажетті түсінік беруі үшін сұрау салады. Егер бұл түсінік салық инспекциясын қанағаттандырмаса, олар салықтың қалған сомасын төлеуді талап ете алады, немесе бұдан да нақтырақ бақылау болу үшін өзге бақылаушы бөлімшелерге жібереді.  Орыннан барып бақылау жасау, әдетте үлкен табыс сомасын жасырып қалған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Тексеру әдетте өткен үш жылға жүргізіледі. Заңда тексерудің жиілігі туралы арнайы ереже жоқ.  Өте сирек болмаса, бір кезеңде қайталап тексеру жүргізілмейді. Тексеру жүргізілетін кәсіпорынды, негізінде тәуекелді сараптау негізінде, көптеген критерийлерге сәйкес таңдайды. Біріншіден, үнемі тәіртіп бұзатын кәсіпорын таңдалады, екіншіден, мәлімдеушінің ақпараты қолданылады.

Арнайы орынға барып тексеру белгілі бір  қиын ережелерге бағынады. Салық төлеушіге ол туралы 8 күн бұрын хабарлануы тиіс. Ескертілусіз, бірден болатын тексеру, кәсіпорынның салықтан жалтарғаны туралы бұлтартпас мәлімет болғанда ғана жүргізілуі мүмкін.

Тексеру рәсімдерінің ұзақтығы – тексерілуші кәсіпорынның көлеміне байланысты, кіші-гірім кәсіпорындар үшін үш айдан көп емес, ал ірі кәсіпорындар үшін мерзім көрсетілмейді. Мұнда жеке тұлғаларға байланысты шектеу бар: оларды тексеру 12 айдан аспауы тиіс. Тексеру кезінде  тексергіш  кәсіпорынның басшылығымен кездесіп, бухгалтерлік құжаттарды көруге рұқсат алуы тиіс. Тексеру аяқталғаннан кейін салық төлеуші, өз тарапынан жою талап етілетін, тексеру кезінде анықталған кемшілікті жою жөнінде қажетті кеңестер алады; ал 30 күн ішінде ол өзінің ескертпелерін айтуы тиіс. Осы есркетпелерді ескере отырып, тексеру нәтижесі бойынша соңғы шешімдер қабылданады. Шешіммен келіспеген жағдайда салық төлеуші алдымен, тексеруші бөлімшенің жетекшісімен, ал содан кейін мүлде келіспесе – сотқа шағымдана алады.  Салық органы мен салық төлеушінің арасындағы қарым-қатынас – пікір алмасу формасында құрылады: әр тарап өзінің дұрыстығын дәлелдеуі тиіс. Қазақстандық салық әкімшілігі үшін, мына факт қызық болуы мүмкін, Францияның салық әкімшілігі салық, соңғы сәтте бұл жазбаларды өзін қорғауға қолдану үшін, салық төлеушінің сұрағына жазбаша түрде жауап беруге тиіс.

Тексеру барысында он жағдайдың тоғызында декларацияның дұрыс еместігі анықталады, нәтижесінде салық органдары түрлі шаралар қолданады. Декларация тапсырудың мерзімін өткізгені үшін мерзімі өткен сомадан жылына 9 пайыз ұсталады. Табысты әдейі жасырып қалу анықталған кезде, дұрыс емес бухгалтерлік мәлімет үшін 40-тан 80 пайыз салық сомасына дейін айыппұл төленуі мүмкін.  Салық төлеушілердің өз міндетін ұдайы төлемеуі кезінде салықтар еш дау-дамайсыз, салық төлеушінің есебінен өндіріп алынады.

Санкциялар салық төлеушінің әрекеті әдейі ме, әлде әдейі емес пе, салық төлеуші салық органдарына көмектесе ме, жоқ па соған байланысты. Қарапайым қате болса, жұмсақ жазалар қолданылады. Салықтан жалтарудың әлсіз амалдарын ашқан кезде, салық төлеуші тарапынан тексеруге қарсылық болған кезде және өзге де маңызды хұқық бұзушылықтар болған кезде, салық әкімшілігі өте көп мөлшерде айыппұл салады және қылмыстық қудалау туралы ұсыныстар болуы мүмкін.

Егер Германияның тәжірибесін қарастыратын болсақ, бұл елде арнайы салық органының жоқ екенін білуге болады. Салық инспекциялары қаржы жүйесіне енеді, мұнда бұл құрылым мүлде өзгеше. Ол мемлекеттің федеративтік құрылысын көрсетеді: мұнда Федералды қаржы министрлігі және Жердің қаржы министрлігі. Әрбір жерде, сонымен қатар Жоғарғы қаржы дирекциясы бар (Бас қаржы басқармасы), ол Федералды және Жер қаржы министрліктеріне бірдей бағынады. Жоғарғы қаржы дирекциясына салық инспекциясы мен кедендік орындар бағынады. Федералды қаржы министрлігінде жоғарыда аталғандармен қатар, өзге де басқармалар бар: баж және акциздер, мүлік және келісімшарт салығы, Федерация мен Жерлердің арасындағы қаржылық өзара байланыс. Олар  жер салығымен де айналысады, бірақ Жерлерге бұйрық бере алмайды. Жер Қаржы министрлігінде жеке салықтар бойынша бөлімшелері бар, салық бөлімі жұмыс істейді.

Мәні бойынша, аралық орган болып табылатын Жоғарғы қаржы дирекциясында, дирекцияның федералды бөліміне қарайтын, тұтыну тауарларына салынатын салық пен баж және жер бөліміне қарайтын, мүлікке салынатын салық бөлімі бар. Федералды және жер мемлекеттік шенеуніктерімен бірге  Германияда салық жөніндегі кеңесшілер бар. Олар Қаржы министрлігінің қызметкерлері емес, бірақ министрлік олардың қызметіне лицензия береді. Олар ақылы түрде кеңес береді.  Бұл өте керек мамандық, өйткені, Германияның салық заңы өте күрделі.

Құзырына елдің салық саясатын іс жүзінде жүзеге асыру мәселелері жататын, Германияның Қаржы министрлігінің арнайы органы салық полициясы – штойфа («steufa») болып  табылады.  Штойфаның жедел-іздестіру  мен тергеу жүргізу аппараты салықтан жалтару мен табысын жасырып қалумен байланысты хұқық бұзушылықтарды  тексерумен айналысады және прокурорлық бақылау арқылы экономикалық саладағы түрлі қылмыс түрлерін, ашып жолын кесіп және ескерту үшін шұғыл шараларды жүзеге асырады. 

Атап кету керек Германияның Қылмыстық кодексінде салық салу саласындағы хұқықбұзушылықтар үшін жауапкершілікті қарастыратын тек үш тарау ғана бар. «Штойфа» қызметкерлерінің хұқы мен міндеттерін, және  салықтық хұқық бұзушылықтар мен қылмыстарды жасағаны үшін бірнеше жауапкершіліктің түрін Германияның Салық кодексі бекітеді.

Германияның Бундестагының (Парламент) келісімі арқылы,  Қаржы министрлігі бекіткен қаржылық тексеру жүргізу туралы Ережеге сәйкес, салық салуда салмақтың маңызы бар, істің мән-жайын білу мақсатында салықтық тексеру жүргізіледі, бірақ бұл қосымша салықтарды іздеу үшін емес. Тексеруді бекіту мен жүргізу барысында, жобалаған нәтижеге және кәсіпорынның ісіне аз араласу, тексеруге жұмсалған құралдардың көлемінің сәйкестілігі ескеріледі. Салық органы тексеруді бекіту, оның мерзімі мен көлемі туралы шешімді өздерінің қалауы бойынша қабылдайды.

Бақылаулық тексерулер жүргізу жөніндегі салық органдарының жұмысы салық органының жетекшісі бекіткен жыл сайынғы және тоқсан сайынғы, басқылаулық тексерулердің жоспары негізінде ұйымдастырылады. Ал одан жоғары салық органдары бұл жоспарларды жасауға іс жүзінде араласпайды.

Бірақ, оларға әдетте,  көп салалы өндірістік құрылымы бар, біршама ірі салық төлеушілерді тексеруге қолданылатын. Жеке салық төлеушілерге өз алдына жеке тексеру жүргізу хұқы берілген.

Германияда сондай-ақ, бақылаулық тексерулерді жүзеге асыратын салық қызметкерлерінің жұмысын баллдық жүйемен бағалайды. Баллды нормативті көрсеткіш ең бастысы салықтық тексеру бөлімдерінің жетекшілерінің қызметтік және арнайы бақылау жасау құралы болып табылады.  Баллдық бағалаудың мәні мынада: Тексерілген кәсіпорнның категориясына сәйкес (ол салалық бөлінуге және ірі, орта, кіші және ұсақ деген жіктеуден туындайды), салық инспекторына 1-ден 8-ге дейін баллдың белгілі  саны есептеледі. Сөйте тұра есептік жыл ішінде әрбір инпектор ең аз дегенде 34 балл жинауы тиіс, бұл басшыға қызметтік сәйкестілік туралы қорытынды жасауға негіз бола алады. Біздің ойымызша Германиялық қызмет орындарының мұндай тәжірибесі Қазақстанда қолданылуы мүмкін еді, өйткені көптеген салық испекторларының жұмысы көңіл толарлықтай емес.

Ереже бойынша, ірі кәсіпорындар алдағы тексеру жөніндегі хабарламаны ол басталмастан 4 апта, орта кәсіпорындар – 3 апта, кіші және ұсақ кәсіпорындар 1 апта бұрын алады. Салықтөлеушінің ықтияры мен тексерудің басталатын күні, маңызды себептер болып жатса, басқа уақытқа ауыстырылуы мүмкін. Басқылаулық тексерулердің орташа ұзақтығы мынандай:

• ірі кәсіпорындарда – 25-30 күн
• орташа кәсіпорындарда – 15 күн
• кіші және ұсақ кәсіпорындарда – 6- 8 күн.

Италияда жыл сайын тапсырылған табыс туралы декларацияның 3-тен 5 пайызына дейін тексереді. Салық органдары мен кәсіпкерлердің арасындағы өзара байланыс, тура салықтар бойынша табыс туралы жылдық декларацияны толтыру сәтінен басталады.  Мұндай декларациялардың салықтық жүйеде бекітілген бірнеше ғана түрі бар. Олардың біреуі табыс туралы декларацияның қарапайым түрі. Өзге де табыс көздеріне иелік ететін (мұнда жалданып жұмыс істеп жүрген немесе зейнеткерліктегі жан) және жеңілдіктерді қолдануды қалаған, салық төлеуші осы үлгіні толтырып, өзінің жұмысберушісіне немесе салық салу мәселесінде бірігіп жұмыс істеу жөніндегі автоматты орталықтарға  тапсырады. Салық сомасына дебет пен кредит еңбекақы мен зейнетақыны беруде компенсацияланатын болады.

Келесі үлгісі  табыс туралы декларацияны толтырудың кең таралған түрі, ол  өндірістіктік қызметтің нәтижесінде немесе табыс әкелетін құралдардан алынған табысты түгелдей қамтиды. Оның субъектілері жеке тұлғалар, кәсіпорындар және еркін кәсіпорын тұлғалары болып табылады. Бұл үлгіде мәліметтер нақты және сараптамалық сипатта болуы керек: кәсіпорындардың табысы туралы, үй шаруасымен айналысатындар мен жер иеленушілердің табысы, жеке өз ісі бар және жалдамалы жұмыс істейтін  адамдардың табысы, капиталдан түскен табыс туралы. Мұнда сонымен қатар табыс әкелу үшін кеткен барлық шығындар да көрсетіледі.

Салық органдары жүргізетін бақылау жеребе тастау бойынша таңдау, өзге де себептер бойынша болып бөлінеді (жоғары салықтық маңызы бар саладан, тауарлар мен қызметтің ерекше түріне, салық төлеудің қиын бақыланатын тәртібінен).  Салық органдары тарапынан бақылау жүргізу туралы дәстүрлі хабарлама, салық басқармалары жүргізген табыстарды ашу жөніндегі даудың қорытынды кезеңі болып табылады.

Италияның салық органдары қолданатын бақылаудың негізгі түрлері мыналар:

1. Сараптамалы бақылау – салық басқармалары декларацияда көрсетілген мәліметтерге бухгалтерлік жазбалардың негізінде өзгертулер енгізеді. Оның бөлінбес ережесі дұрыс және нақты бухгалтерлік есеп жүргізу болып табылады. Ереже бойынша, бақылаудың бұл түрі кәсіпорынның бухгалтерлік жазбалары мен барлық құжаттарын тексеруден өткізуді талап етеді.
2. егер декларацияда табыс көздері толық көрсетілмесе, бірқатар, бухгалтерлік жазбалар болмаса, бухгалтерлік есеп тәртібінде маңызды қателер болса Индуктивті бақылау жүргізіледі.
3. Жекелеген бақылау тікелей салықтөлеушілердің реестрі бойынша жүргізіледі. «Жобаланған табыс коэфицентінің» негізінде табысқа жүргізілген бақылау тәжірибесі жекелеген бақылаудың тәжірибесі бола алады.
4. Қысқартылған бақылаудың мәні мынада, салық төлеушінің табысы туралы декларациясында көрсетілген мөлшерден де жоғары деңгейде салық төлей алатыны анықталғанда, салық бюросының көрсетілген жинақталған табысқа қажетті өзгертулер енгізу өкілеттілігі бар.

Заң, салық басқармаларының табыс туралы декларацияға бақылау жүргізетінін салықтөлеушіге хабарлаудың мерзімін бекітеді. Хабарлама декларация толтырылғаннан соң, 5 жылдан кейін 31-ші желтоқсанға дейін жіберіледі. Мысалы: табыс туралы декларация 1989 жылы тапсырылған, салық төлеуші бақылау болатыны туралы 1994 жылдың 31 желтоқсанына дейін құлақтандырылады. Егер декларация бекітілген мерзімде тапсырылмаса, онда бақылау туралы хабарлама оны тіркеген соң  6 жылдан кейін 31 желтоқсанға дейін жіберіледі. Хабарламаны арнайы муниципалды хабарламашы тапсырады, салықтөлеуші болған жағдайдың өзінде хабарлама тапсырылған болып есептеледі де, тіркеуден өткен соң, муниципалды мұрағатқа сақтауға беріледі.

Салық басқармалары  салықтарды төлеу жөніндегі міндеттердің орындалуын, күн бойынша жасалған тізімдегі арнайы реестерде тіркеу арқылы қамтамасыз етеді. Реестр, салықтық міндеттерінің мазмұнына қатысты барлық заңға бағынатын салықтөлеушілерге таралатын, тапсырма бере алады. Егер салық төлеу, реестрде көрсетілген мерзімде жүзеге аспай қалған жағдайда, уақыты өтіп кеткен төлем туралы хабарламаны көрсету арқылы, салық жинау жөніндегі агенттік оны күшпен жинап алу жөнінде шаралар қолдана алады. Егер төлемді кешіктіргені туралы  хабарламадан кейін де салық төлеуші өзіне салық реестрі бекіткен соманы төлемейтін болса, салық агенттері оның мүлкін қолдануына тиым сала алады. Егер салық төлеуші көрсетілген төлемдерді өтеу үшін ешқандай шара қолданбаса, қолдануға тиым салынған мүлік аукционда сатылады. 

Салықтық сипаттағы хұқықбұзушылық (қылмыстық әрекет)  мына жағдайларда өте ауыр болып есептеледі: 50 млн.лирден жоғары табыс жағдайында декларация толтырылмаса; бухгалтерлік жазбалар  жүргізілмесе;  фиктивті есеп-фактураларды қолдану мен жазу;  табыс көлемін азайтып көрсеткен жағдайда. Мұндай жағдайларда салықтөлеушінің бухгалтерлік есебі тексеріліп, барлық тексеру актілері, алдын ала тергеу кезеңінде, істі сотқа беру туралы шешім қабылдауы үшін, сот орындарына жіберіледі.

Заңды және жеке тұлғалардың салық төлеуін бақылайтын органдар жүйесінде, Италияның қаржы гвардиясы немесе салық полициясы маңызды рөл атқарады. Ол 200 жылдан аса уақыт бойы өмір сүріп келеді, оған 1881 жылы елдің барлық салық салу жүйесін  бақылау тапсырылған болатын. Қаржы гвардиясының қазіргі құрылымы мен қызметі 1959 жылғы заңмен бекітілген болатын. Ол Қаржы министрлігінің құрамына кіреді және жеке академиясы, унтер-офицерлер училищесі, курсанттар легионы бар. Италияның қаржы министрлігі тек қана табыспен айналысады, оның құрамына  салықтық және кедендік органдар енеді. Түрлі бақылаушы органдардың арасындағы өзара байланыс іскерлік байланыс пен ақпарат алмасу негізінде жүзеге асады.

Ақпараттық жүйедегі әріптестер мыналар: өндірісшілердің,  аграрлық және қолөнер саласының жұмысшыларының  сауда палатасы, салық полициясы, салық мұрағаты және салықтөлеушілердің карточкасы, тура салықтарды жинау жөніндегі департамент, қосылған құн салығын есептейтін департамент, азаматтық транспорттық құралдардың автокөлік реестрінің органы.

 Франция, Германия және Италия елдерінің салықтық әкімшілігін сараптай келе, салықтық бақылау жүргізу үшін салықтөлеушіні таңдау салықтық басқару жүйесін рационалды ұйымдастыру үшін өте қажет екеніне көз жеткіздік.  Осындай амалды қолдану ғана салық органдары мамандарына біршама ауыртпалық түсіру жағдайында бюджетке аударылғанға дейінгі нәтижемен алып қарағанда да, салық төлеушілерге профилактикалық әсер ету жағынан қарасақ та, тексерулердің көп нәтиже беруін қамтамасыз етеді.

Осылайша, қарастырылған дамыған елдерде салық қызметінің тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік жасайтын факторлар ретінде, төмендегілерді атап айтуға болады:

• салық салудың барлық процедуралары, сонымен қатар салықтық заңдық қатынастарда тараптардың шынайы тепе — теңдігі нақты жазылған анық, бөлек-бөлек детальдармен жазылған салық заңы;
• салалық салық қызметін ұйымдастыруда қызметтік әдісті игеру. Қызметтік принцип бақылау мен қарама-қарсылық жүйесін жасап, қызметкерлердің біліктілігін арттыруға және кешенді әдіс пен мамандандырудың есебінен еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұл принцип салық процедураларын жүзеге асыру барысында, салық органдарының қызметіне шағымдануда, салық төлеушілердің ескертпелерін қарастыруда біртұтастықты қамтамасыз етеді;
• Салықтық бақылау тұжырымының болуы бақылаудың маңызды бағыттарында мамандардың күш-жігерін концентрациялау, кең көлемді ақпараттық базаның негізінде тексеру үшін мақсатты түрде кәсіпорындарды таңдау;
• Нақты критерийлердің негізінде салық қызметі жұмысшылары мен бөлімшелердің жұмысын бағалау, салықтық бақылаудың тиімділігін көтеру үшін ынталандыратын құралдар ойлап табу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III Салықтық бақылауды жетілдіру жолдары

 

3.1  Салықтық  бақылаудың  жетілдірілуіндегі

      автоматтандырылудың рөлі

 

Салық жүйесінің тиімді қызмет ету өзектілігінің заңдылықты түрде жоғарлауы, салық төлеушілердің санының өсуі, салық органдарының ресурстарының шектеулігі және салық тәртібінің қатаң орындалуына талаптардың ұлғаюы жағдайларында салықтық бақылаудың жетілдірілу қажеттігі ерекше маңызға ие.

Салық органдарының бақылау жұмыстарының негізгі мақсаты болып қызмет етуші заңнама негізінде салықтық түсімдердің алынуының ең жоғарғы көлемін қамтамасыз ету табылады. Бұл жұмыстардың ұтымды және тиімді ұйымдастырылуы қазіргі кездегі ақпараттық технологиялар мен жүйелердің міндетті түрде қолданылуын талап етеді.

Бақылау жұмысының барысында мемлекеттік салық органдары, төлеушілермен жасалатын салық заңнамасының көзделге нжәне көзделмеген бұзушылықтардың көп санын анықтайды. Бұл, тәжірибеде жиі кездесетін бұзушылықтар және олардың анықталуы мен тоқтатылуы салықтық түсімдердің тез арада ұлғайтылуына мүмкіндік береді. Біздің қоғамда салықтардан жалтарудың қаупі әлі баршылыққа анық емес. Бұл құбылыстың қоғамдық қаупі бюджетке ақшалай қаражаттардың қажетті мөлшерде түспей қалумен және бюджет жетіспеушілігінің өсуімен ғана байланысты емес, сонымен қатар салық салудан жалтару нарықтық бәсекелестіктің негіздерін бұзады, салық бойынша қарызы бар төлеушіні адал төлеушіге қарағанда ыңғайлы жағдайларға қояды. Бұдан бөлек, бір тұлғамен салықтың төленбеуі басқа салық төлеушілер есебінен жүзеге асырылады: мемлекет мөлшерлемелерді жоғарлатуға немесе салық салудың жаңа түрлерін енгізуге мәжбүр болады. Бұл орайда салықтық бақылаудың автоматтандырылуының негізгі мақсаты – мемлекеттік басқару органдары және басқа ұйымдардың ақпараттық кеңістігіне интеграцияланған, барлық құрылымдық бөлімдерді бірегей есептегіш тор негізінде біріктіретін, функционалды толық ақпараттық технологиялардың болуы.

Салық төлеушілердің санының өсуі, салық салу жүйесінің күрделенуі кешенді автоматтандырылған ақпараттық жүйенің қолданылуын талап етеді, ол келесідей себептерге байланысты қажет:

• салық инспекторының еңбегі оперативтілігінің және өнімділігінің жоғарлауы үшін;
• салық төлеушілер есебі мәліметтерінің нақтылығын қамтамасыз ету;
• әрбір салық төлеуші және әрбір салық түрінің, оның кез-келген топтастырылуы бойынша салықтардың түсуі туралы мәліметтерді оперативті түрде алу;
• салықтық түсімдер динамикасының терең талдануы жәнеол динамиканың болжану мүмкіндігі;
• салық инспекторларын кез-келген күнтізбелік күнге салық заңнамасы жөнінде толық және уақытылы ақпараттандырылуын қамтамасыз ету;
• қағаздық құжат айналымы көлемінің қысқартылуы;
• салық салуды басқару бойынша қабылданатын шешімдердің оперативтілігі мен сапасының жоғарлауы.

Автоматтандырылған ақпараттық жүйе салық комитеті мен қаржы полициясының және басқа мемлекеттік органдардың төлеушілер және ең бастысы, салық бойынша қарызы бар төлеушілер жөнінде мәліметтерді өзара байланыстыруы тиіс. Автоматтандырылған жүйенің қолданылуы тиімді ақпараттық технологиялардың жасалынуы мен енгізілуін, коммуникациялық торлардың құрылуын, жаңа ақпараттық ортада жұмыс істеуге кадрлардың дайындалуын қарастырады. Ақпараттандырылу нәтижесінде салық инспекторлары еңбегінің сипаты өзгереді. Еңбек интеллектуалданады, ескі қайталанатын операциялардан босатылады, мазмұнды және қызығырақ бола бастайды, салық инспекторы алдындағы міндеттердің орындалуына жаңа мүмкіндіктер туады.

Жалпы, салықтық бақылаудың автоматтандырылуының мәні салық салу процесінің тиімді және қажетті деңгейде басқарылуына ықпал етуінде. Себебі кез-келген ақпараттың жиналуы, өңделуі және берілуі, қамтылатын құбылыстардың басқарылу процесін, яғни нақты шешім қабылдауды көздейді.

Автоматтандырылу тарихи тұрғыда өндірісте басталды және кейін кеңсеге таратылды, алдымен оның басты мақсаты болып хатшы жұмысын жаңарту табылды. Коммуникация құралдарының дамуы себебінен кеңсе технологияларының автоматтандырылуы, ондағы өзінің еңбегінің өнімділігін жоғарлату мүмкіндігін көрген мамандар мен басқарушыларды қызықтырды.

Кеңселік автоматтандырылуға келесідей міндеттер жатады: іс-қағаздарды жүргізу, басқару, бақылау, есеп-қисаптарды құрастыру, ізденіс жұмыстары, ақпараттың енгізілуі және жаңартылуы, құрылымдық бөлімшелер, бөлімдер, салық комитеттері және орталық орган арасындағы ақпарат алмасуы. Келтірілген нміндеттерді орындауда қарапайым рәсімдер:

• енетін және шығатын ақпараттың өңделуі;
• ақпараттың келешек талдануы;
• енген ақпараттың сақталуы (ақпаратқа қол жетудің тездігі және қажет мәліметтің ізденісі).

Бұл келесідей жағдайлардың болуын талап етеді: орындаушылар арасындағы жұмыс координациялануы тиіс; құжат айналымы барынша оңтайлануы тиіс; барлық жүйе шеңберінде бөлімшелердің өзара әрекеттесу мүмкіндігі болуы тиіс.

Кеңсенің автоматтандырылуыперсоналдың қызмет ететін дәстүрлі коммуникация жүйесін (оның кеңесу, телефон соғулары мен бұйрық беру) ауыстыруға тағайындалмаған, ал тек қана оны толытыруға. Бұл жүйенің екеуі де біріге отырып, басқару еңбегінің ұтымды автоматтандырылуын және басқарушыларды ақпаратпен ең жақсы жабдықталуын қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, салықтық бақылаудың  автоматтандырылуы салық органдарына  салықтық бақылаудың  нақты түрерін жүзеге асыруға және салық тексерулерін жүргізуге қажетті мсалық төлеушілерді таңдауды іске асыруға мүмкіндік туғызады.

Сонымен, автоматтандырылған ақпараттық жүйенің қолданылу қажеттігі салықтық бақылаудың жетілдірілуінде айқын болып табылады. Мұндай көзқарас салықтық бақылаудың, оның ішінде әдістемелік аспектісінің жетілдірілуін қарастырады. Бұнымен қатар тек қана салық саясатының сәтті жүргізілуіне ықпал жасалмайды, сондай-ақ мемлекеттің басқа экономикалық, әлеуметтік және құрылымдық саясаттарға да ықпалы іске асады.

Салық қызметінің ақпарттық жүйелерінің енгізілуі, салық төлеушілер мен салық органдары қатынастарының жаңа деңгейге сапалы өтуі және объективті, өзгермейтін процесс болып табылады. Еліміздегі салықтық бақылаудың автоматтандырылуын көзейтін бастапқы қадамдарды және қазіргі кездегі қолданылатын негізгі ақпараттық жүйелерді қарастырып көрейік.

Қазақстан Республикасының Президентінің “Қазақстан Республикасының ұлттық ақпараттық инфрақұрылымының қалыптасуының және дамуының мемлекеттік бағдарламасы туралы” №573 16.03.2001ж. Жарлығын орындау мақсатында 2001-2005жж. арналған Үкіметіміз бұл бағдарламаны іске асыру шараларының жоспарын бекітті.

Қазіргі кезде  Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық комитеті (бұдан кейін ҚР ҚМ СК) келесідей ақпараттық жүйелердің бағдарламалық өнімдерін жасаған:

• ИС НДС – қосылған құн салығы бойынша салық есеп беруінің енгізілуі мен өткізілуінің жүйесі;
• ИСИД – төлем көзінен ұсталынатын жеке тұлғалардың табыстары есебінің жүйесі;
• ЭФНО – электронды түрде салық есеп беруінің қалыптасу және өткізу жүйесі;
• ЭКНА – электронды бақылау және салықтық аудит;
• ИНИС – салық төлеушілердің тіркеу және төлемдерінің есебі жүйесі;
• РНиОН – салық төлеушілердің және салық салу объектілерінің мемлекеттік тізімі жүйесі;
• СГДС – хабарларды кепілді жеткізудің жүйесі.

Салық кодексінің жобасын жасау кезінде ақпараттық технологиялар тұрғысынан салық әкімшілігін жүргізудің жұмыстық рәсімдерін нақты функцияларға бөлу және сипаттау міндеті қойылған еді. Яғни салық жүйесі қызметін салық төлеуші салық органына келіп, есепке тұру кезінен басталатын, салық есебін өткізу және өңдеумен аяқталатын, нәтижесінде камералдық тексеру жүргізуді қамтитын функцияларға бөлген.

Ақпарат өте көп және оның көлемі әрқашан ұлғайып тұрады. Сондықтан ақпараттық жүйенің енгізілуі кезінде ақпараттық ағымдарды оңайлату және оңтайландыру, мәліметтердің қайталануын жою, яғни өндірістік емес жұмыстардан ең жоғарғы және оңтайлы босатылған жүйені құру, аяқталмаған аралық тармақатрды (звеноларды) жою міндеті қойылған.

Мұндағы, ең оңай болып ведомстволық жүйені келесідей қағида бойынша құру табылады: Ақпаратты жабдықтаушы – Ақпаратты қолданушы. Жабдықтаушы – бұл салық төлеуші, министрлік немесе РНиОН щеңберіндегі ведомство, нақты анықталған форматтардағы ақпаратты беретін салық тексеру актісін толтырған салық инспекторы. Немесе барлық жүйелер айталық екі шартты тәуелсіз жүйелерден тұрады:

• Салық төлеуші үшін, РНиОН жабдықтаушысы үшін, жүйе клиентін тексеру актісін енгізу бойынша салық инспекторы үшін;
• Жұмысшы ведомстволық салық жүйесін.

Бұл жүйелер тек қана арифметикалық және логикалық көмектердің кейбір инструменттерін қолданатын электронды декларацияларды толтыруға және жіберуге мүмкіндік бермейді, сондай-ақ салық төлеушілермен қашықтық қатынастарға түсуге кезеңдеп өтуге жағдайлар жасайды. Клиенке де, салық органдарына да ыңғайлы. Электронды құжаттарды қабылдау арқылы мәліметтерді қабылдау және өңдеудің уақыты мен қаражаттарының үнемделуі, тексеру жүргізудің үнемділігі мен анықтығы, мәліметтерді өңдеудің тездігі, есептілік және аналитика. Мұнда, бұл процестің барлық қатысушыларының мүдделері ескерілген.

Өндірістік емес төлемдер бойынша жұмыстың ұйымдастырылуын жетілдіру мақсатында уәкілетті мемлекеттік орган салық төлеушілер және салық салу объектілерінің, оның ішінде өндірістік емес төлемдер бойынша тізімін жүргізудің жаңа автоматтандырылған бағдарламасын жасау және өткізу туралы шешім қабылдаған еді.

Тіркеудің немесе жеке топтардың (СТН, СИК, паспорттық жүйенің тіркеу нөмірі және т.б.) есебін жүргізетін барлық жүйелер олардың негізінде ҚР-ның барлық субъектілерінің есебін жүргізуге мүмкіндік бермейтін кемшілікке ие.

Салық төлеушілердің тізімінің соңғы идеясы – түрлі ведомстволардан – заң, статистика, салық қызметі, ІІМ, СІМ және басқа да органдардан заңды және жеке тұлғалар туралы мәліметтерді біріктіретін біртұтас мәліметтер базасын құру.

Өндірістік емес төлемдер жергілікті бюджетке қаражаттардың түсуінің негізгі көзі болып табылады. Олардың рөлі және үлесі барлық салықтық түсімдердің жалпы көлемінде жоғарылай бастайды, әсіресе шағын бизнес саласында.                          

Өндірістік емес төлемдер бойынша түсімдердің көлемінің өсуіне қол жеткізу үшін салық есебінің уақытылы жүргізілуіне бақылаудың күшеюі, түсімдердің бақылануының қосымша шараларының жасалуын талап етеді.

Өндірістік емес төлемдердің түсуіне электронды бақылау жүйесін және өндірістік емес төлемдердің салық әкімшілігін жүргізуді қамтамасыз етуге бақылау жүйесін құру үшін, сондай-ақ қолда бар барлық мәліметтердің негізінде жан-жақты талдауды және бақылауды қамтамасыз ету үшін қазіргі кезде РНиОН және ИНИС жүйелерін байланыстыру мүмкіндігі қарастырылады.

Салық төлеушілер санының бүтіндей барлық аймақтарда өсуі, салық салу жүйесіндегі маңызды өзгерістер РНиОН бағдарламасын құруды келесідей мақсаттарға жету үшін талап етті:

• Бюджетке төлемдердің түсуін жеделдету және ұлғайту;
• Салық әкімшілігінің сапасын жақсарту;
• Салық әкімшілігін жүргізу кезіндегі материалды-еңбектік шығыстарды қысқарту;
• Басқаруды және бақылауды жақсарту;
• Салықтардың түсу динамикасын терең талдау;
• Қағаздық құжат айналымының көлемін қысқарту;

Салық төлеушілердің және салық салу объектілерінің мемлекеттік тізімі бастапқы кезеңде ҚМ СК-нің Әділет министрлігімен, ІІМ-мен, Табиғат ресурстары және қоршаған ортаны қорғау министрлігімен және басқа 10 орталық атқарушы органдармен ақпарат алмасуды қарастырады. (2-сызба).