Важные новости

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

АЛТЫНОРДА
Новости Казахстана

Дипломдық жұмыс: Сарысу өзені алабының негізгі гидрологиялық сипаттамаларын анықтау

Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі

 

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

География факультеті

 

Құрлық гидрологиясы  кафедрасы

 

 

 

Диплом жұмысы

 

 

 

Сарысу өзені алабының негізгі гидрологиялық сипаттамаларын анықтау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2009

                                             РЕФЕРАТ

 

Сарысу алабының негізгі өзендерінің жылдық ағындысы сипаттамаларын анықтау тақырыбында орындалған дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың көлемі 35    беттен,    7   графиктен,      8 кестеден,     қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Негізгі қолданылған сөздер: су өтімі, су ағындысы, ағынды модулі, қалыпты ағынды, вариация коэффициенті, асимметрия коэффициенті, орташа квадраттық ауытқу, ағындының жыл ішінде таралуы, максимал су өтімі, орташа су өтімі, минимал су өтімі, гидрограф, қамтамасыздық қисығы, айырымдық және жиынтық интеграл қисығы.

Зерттеу объектісі Сарысу өзені – рзд. №189 км, Жаман-Сарысу өз. –Жанарка а., Жаксы Сарысу – Сарысу а.бекеті болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

                                                                                                         б.

Кіріспе …………………………………………………………………………………….

4

1

Сарысу Өзені алабының физико-географиялық сипаттамасы………………………………………………..

5

1.1

Жер бедері ………………………………………………………………………….

5

1.2

Геологиялық құрылымы ……………………………………………………..

6

1.3

Климаты ………………………………………………………….

6

1.3.1

Радиациялық теңдестік ………………………………………………………..

6

1.3.2

Ауа температурасы ……………………………………………………………..

7

1.3.3

Жауын – шашын ………………………………………………………………….

7

1.3.4

Қар жамылғысы …………………………………………………………………..

8

1.3.5

Ауа ылғалдылығы ……………………………………………………………….

9

1.3.6

Жел режимі ………………………………………………………

9

1.4

Топырақ жамылғысы ……………………………………………

9

1.5

Өсімдік жамылғысы ……………………………………………..

10

2

Сарысу өзені алабының гидрографиялық сипаттамасы ……………………………………………………………….

 

12

2.1

Гидрографиясы ……………………………………………………………………

12

2.2

Сарысу өзені – рзд. №189 км бекетінің сипаттамасы

12

2.3

Су режимі ……………………………………………………………………………

13

2.4

Қоректену көздері ……………………………………………………………….

15

3

Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағындысын есептеу ……………………………………………….

 

16

3.1

Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда ағындыны есептеу ……………………………………………………………….

 

16

3.2

Бақылау қатары жетікілікті болған жағдайда орташа жылдық су өтімінің қамтамасыздық қисығын тұрғызу ………………………

 

20

3.3

Бақылау қатары аз (10-20 жыл) болған жағдайда қалыпты ағындыны есептеу ………………………………………………………………..

 

22

Қорытынды………………………………………………………………………………..

36

Қолданылған әдебиеттер тізімі ………………………………………..

37

Қосымша……………………………………………………………………………………

38

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

 Сарысу өзені Орталық Қазақстанның ірі өзендерінің біріне жатады, әрі Бетпақдаланы кесіп өтетін жалғыз өзен болып табылады. Өзен суы ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте және тұрмыста кеңінен қолданылады. Аймақта халық санының, егістік алқаптың өсуіне және соңғы кездегі климаттың біржақты өзгерісі орын алып отырған жағдайда Сарысу өзені алабы өзендерінің гидрологиялық сипаттамаларын қайта анықтау мәселесі туындап отыр. Дипломдық жұмыста Сарысу өзені алабының жалпы физико-географиялық сипаты, климаттық факторлар, алаптың гидрологиялық зерттелуі, су режимі және негізгі гидрологиялық сипаттамалары зерттелінді.

 Жұмыстың негізгі мақсаты – ағындының қолда бар мәліметтері бойынша Сарысу, Жаман Сарысу және Жақсы Сарысу өзендерінің есептік тұстамаларындағы жылдық ағындысының негізгі сипаттамаларын анықтау болып табылады.

Жұмыста бастапқы мәліметтер бағаланды және алаптың климаттық, физико-географиялық сипаттамалары есепке алынып, өзенннің қалыпты ағындысы және әртүрлі қамтамасыздықтағы ағынды мәндері анықталды. Қарастырып отырған өзендердің су режимінің өзгеру заңдылықтары зерттелінді.  Әртүрлі қамтамасыздықтағы су өтімдері анықталды. Алынған гидрологиялық мәліметтер алаптың су ресурстарын пайдалауда аймақта экологиялық жағдайды өршітпей мәселелерін шешуде қолданыс табуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Сарысу Өзені алабының физико-географиялық сипаттамасы

 

Сарысу өзені алабы Орталық Қазақстан облысы шегінде орналасқан. Алаптың территориясы ландшафты-географиялық құрылымның бірқалыпсыздығымен сипатталады.

Орталық Қазақстан солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 км, шығыстан батысқа қарай 1100 км-ге созылып жатыр. Территорияның ауданы 40,2 мың шаршы км. Солтүстікте Қостанай, Ақмола және Павлодар облыстарымен, оңтүстікте Алматы, Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстарымен, шығыста Семей облысымен, ал  батыста Ақтөбе облысымен шектеседі.

Солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп үш зона алмасады: қуаң (дала), жартылай құрғақ (жартылай шөл) және құрғақ (солтүстік шөл).

 

  • Жер бедері

 

Қарастырып отырған территорияның жер беті көбнесе төбелі: оның көп бөлігін Орталық Қазақстан ұсақ шоқысы алып жатыр.

Орталық Қазақстан ұсақ шоқысы геруиндік және альпілік орогенезінің каледондық қатпарының нәтижесінде пайда болған. Ұсақ шоқының қазіргі жер бедері генун тауларының ұсақ денудациясының арқасында пенеплена-жазық жағдайына (қалдық таулар және шоқылардан) жетуіне дейінгі әсерінен қалыптасқан. Күмбез және конустәріздес шыңды шоқылар жапсарлас жазықтан 30 бен 40 м, ал кейде 80 мен 100 м-ге көтеріледі.

Аймақтың батыс бөлігінде аласа таулы массив биіктігі 1135м абс. Ұлытау тауы болып табылады.

Аймақтың басқы бөлігінде биіктігі 1000 м-ден 1000 м-ге дейін жететін Ақтау тауы орналасқан. Олар Қарқаралы-Ақтауының аласа таулы массиві болып табылады. Ең жоғарғы тау тізбек массиві аймақтың шығысында орналасқан жіне негізгі Балқаш-Есіл-Нұра суайрығы болып табылады. Бұл тау тізбек ірі және көптеген тау қыраттарынан тұрады. Олардың ішіндегі ең биігі Қарқаралы және Қызыл-Рай таулары. Олар 1400 м абс. биіктіктен асып, аймақтың және Орталық Қазақстан ұсақ шоқысының ең биік нүктесі болып табылады.

Бетпақдала платасы территория шегіне тек солтүстік бөлігімен кіреді. Бұл жердің басым көпшілігін тегіс жазық жер алып жатыр. Оның бетінен аласа сазды доңғалдар мен кішкене құмды массивтер көтеріліп жатыр.

Тұран ойпатының басым бөлігі Бетпақдала сияқты тегіс және доңғалды саз немесе құм жазықтарымен баянды етілген. Ойпаттың абсолюттік биіктігі шығыстан батысқа қарай Орталық Қазақстан ұсақ шоқысының батыс бөлігі жанында 200 ден 250 м-ге дейін, ла Аралмаңы Қарақұмда 80 нен 100 м-ге дейін төмендейді.

 

 

  • Геологиялық құрылымы

 

Қарастырып отырған территория күрделі геологиялық құрылыммен ерекшеленеді. Мұнда барлық геологиялық жасындағы полезойға дейінгі төрттік шөгінділерге дейін жыныстар таралған. Барлық көптеген шөгінділерден басым рөл шөгінді және эффизивті  кешенге тән. Интрузивті және метаморфизикалық құрылымдар мардымсыз дамыған.

Сарысу өзені алабының жоғарғы және орта бөлігінде қатты жарықталған және оқпаланған әктастар кездеседі.Бұл өзен алабының басым бөлігін силур және девон шөгінділер алып жатыр. Интрузивті жыныстар Нұра, Тоқырау және басқа өзендердің жоғарғы жағында кездеседі.

Сарысу өзенінің алабында карбон жынысының шөгіндісі негізінде Қарағанды облысында таралған. Мұнда олардың ішінде аз тілімденген құм тас, саздақ және алевролиттер басым.

Зерттеліп отырған территорияның өзен аңғарынан көл қазаншұңқырлары күшті қалың аллювиалді және аллювиалді-аллювиалдіден кейін төрттік шөгінділерінен құралған. Сарысу, Нұра, Торғай және басқа өзендердің қазіргі аңғарларындағы құмтас, малта тас, қой тас шөгінділерінің қалыңдығы 15 тен 20 м-ге жетеді және одан да үлкен.

 

  • Климаты

 

Қарастырып отырған территория шұғыл континентальді және құрғақшылық климатымен сипатталады. Бұл террриторияның үлкен су кеңістігінен алыстығымен, сонымен қатар территория шегінде Орта Азия шөлінен жылы, құрғақ субтропикалық ауаның және меридиан бағытымен ауысатын суық, ылғалға кедей арктикалық ауаның еркін келуімен байланысты. Жылы жартыжылдық үшін ауаның жоғарғы температурасы, мардымсыз жауын-шашын және едәуір үлкен салыстырмалы ауаның құрғақтығы, ал суық жартыжылдық үшін тұарқты қар жамылғысымен сипатты созылмалы қатаң қыс, едәуір жылдамдықты жел және жиі борандар тән.

 

  • Радиациялықтеңдестік

 

Территория облысында радиациялық теңдестіктің кіріс бөлігін құраушылардың өзгерісі жергілікті жердің ендігіне байланысты өзгереді. Күн шуағының ұзақтығы территорияның оңтүстігінде солтүстігіне қарағанда едәуір үлкен, бұл түрлі бұлттылықтың дамуымен байланысты.

Радиациялық теңдестіктің жиынтық жылдық шамасы территорияның солтүстігінде 40 пен 42 Вт/см шаршыдан, оңтүстігінде 45 пен 48 Вт/см шаршыға дейін өзгереді.

 

 

  • Ауа температурасы

 

Қарастырып отырған территорияның орташа жылдық температурасы солтүстікте 20C тан 50C қа дейін, оңтүстікте 50C тан 70C қа дейін өзгереді. Қарағанды облысында жергілікті жердің жер бедерінің бірқалыпсыздығына байланысы ауа температурасының солтүстіктен оңтүстікке қарай өсу заңдылығы жиі бұзылады. Ұсақ шоқының биік жерлерінде орташ жылдық температура 00C тан 20C аралығында тербеледі.

Жыл ішіндегі ауа температурасының жүрісі қыс кезінде тұрақты қатты аязбен, көктемде жылудың қарқынды өсуімен және жаз кезіндегі ыстықтың ұзақтығымен сипатталады.

Ең суық айдың – қаңтардың — орташа температурасы территорияның солтүстігінде минус 160C мен 170C , ал оңтүстік бөлігінде минус 130C пен 150C. Жеке жылдары абсолюттік минимум территорияның оңтүстігінде минус 400C қа, ал солтүстікте минус 500C қа жетеді (кесте 1).

 

Кесте 1 — Көпжылдық орташа айлық және орташа жылдық ауа            температурасы (0C)

 

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

жыл

-15

-14

-8,9

2,4

13,0

18,5

20,6

18,3

11,8

3,2

6.9

-12.7

2.5

 

Көктемде ауаның орташа тәуліктік температурасы 50C пен 12-сәуірде 00C арқылы оң температураға қарай өтеді. Жылы кезеңнің ұзақтығы орташа шамамен 200 бен 210 күннің арасы.

Ең жылы ай — шілде. Шілденің орташа айлық температурасы территорияның солтүстігінде 200C тан, оңтүстігінде 250C қа дейін өзгереді. Шілдеде температураның абсолюттік максимумы территорияның солтүстігінде 400C тан 420C қа, ал оңтүстік бөлігінде 460C қа дейін жетеді.

 

  • Жауын – шашын

 

Қарастырып отырған территорияда атмосфералық жауын – шашынның таралуы тым бірқалыпсыз. Жылдық жауын – шашынның 25-30% ғана жылдың суық кезеңіне келеді. Жауын – шашынның максимумы, әдетте шілде айында байқалады, ал минимумы – ақпан-наурыз айларында, бірақ кейде қыстың бірінші айларындаболады.

Ұсақ шоқының аулы аймақтарында жылдық жауын – шашынның ең көп мөлшері түседі (Ұлытау тауы аймағында 300-500 мм және территорияның шығыс бөлігіндегі тау тізбегінде 400 мм-ге жетеді). Территорияның оңтүстік аймағында жылдық жауын – шашынның ең аз мөлшері байқалады (150 мм). Территорияның көп бөлігінде орташа жылдық жауын – шашынның жиынтығы 200 ден 250 мм аралығындаөзгереді, сонымен қатар ұсқ шоқының солтүстік аймағында ол жылына 50 ден 70 мм оңтүстікке қарағанда көп жауады. Жауын – шашын әдетте аз – маз және әлсіз, көлемі бойынша жаңбыр немесе қар қоры түрінде жауады. Жыл бойында 0,1 мм-ден артық жаңбырлы күннің саны орташа шамамен территорияның оңтүстігінде 60 тан 70 ке дейін орталық аймақтарда 80 нен 100 күнге дейін, ал солтүстік аймақтарда 100 ден 120 күнге дейін жетеді.

Жоғарғы ауа температуасы жағдайында жаздық жауын-шашынның көп бөлігі топырақтың тек бетін суландырады және дереу буландыруға жұмсалады. Тұрақты қар жамылғысы территорияның көп бөлігінде қараша айының екінші үшінші онкүндіктерінде қалыптасады. Қар жамылғысының жату ұзақтығы 130 бен 150 күнді құрайды.

Жылдық жауын-шашын 250 мен 300 мм-ді құрайды (Кесте 2).

 

Кесте 2 — Айлық және жылдық жауын-шашын мөлшері (миллиметрмен)

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Суық кезең

жыл кезең

15

14

15

16

23

33

41

30

21

21

19

185

77

262

 

  • Қаржамылғысы

 

Қарастырып отырған территорияның көп бөлігінде тұрақты қар жамылғысы, әдетте қараша айының екінші-үшінші онкүндіктерінде байқалады, ал оңтүстікте- желоқсанның басынды.

Қар жамылғысының жату ұзақтығы территорияның әр аймақтарында әр түрлі. Ұсақ шоқының биік жерлерінде және солтүстігінде тұрақты қар жамылғысы орташа шамамен 130 бен 150 күн, ал оңтүстікте 100 бен 120 күн сақталады.

Қар жамылғысының тығыздығы қыстың басында, әдетте 0,15 пен 0,20 дан аспайды, бірақ қыс кезінде біртіндеп ұлғаяды және көктемнің басындағы қар ерудің басталуы алдында орташа шамамен 0,25 пен 0,35 ті құрайды (3-кесте). Көктемде қар жамылғысының еруі, әдетте оңтүстікте наурыз айының бірінші жартысында, ал солтүстікте және орталық аймақтарда наурыздың аяғында басалады.

 

Кесте 3 — Қардың қалыңдығы

Станция

Қардың қалыңдығы

 

орташа

максимал

минимал

Жанаарқа

26

60

11

Қызылжар

30

49

8

Жезқазған

25

71

5

 

 

 

  • Ауа ылғалдылығы

 

Орташа жылдық ауаның абсолюттік ылғалдылығы оңтүстікте 5,0 мен 5,5 мб-дан солтүстікте 5,8 мен 6,0 мб-ға дейін өзгереді. Ауаның абсолюттік ылғалдылығының жылдық амплитудасы 9,0 бен 10 мб.

Орташа жылдық ауа ылғалдылығының тапшылығы солтүстік аймақтарында 5,0 дан 5,5 мб-ға дейін, ал оңтүстікте 7,5 тен 9,5 мб-ға дейін өзгереді. Территорияның солтүстігінде оның орташа айлық шамасы наурызда 0,8 бен 0,9 мб дан шілдеде 13,0 пен 13,5 мб-ға дейін өзгереді, ал оңтүстік аймақта сәйкес 1,0 мен 1,7 мб дан 20 пен 25 мб-ға дейін. Қыркүйекте ауаның ылғалдылығының қанығу тапшылығы территорияның солтүстік аймақтарында 7,0 мен 9,0 мб, ал оңтүстікте 12 ден 10 мб-ды құрайды, қазанда ол 3,0 тен 5,0 мб-ға дейін өзгереді.

 

  • Жел режимі

 

Жер бедерінің салыстырмалы жазықтылығы, территорияның  оның шетіне енетін түрліше қалыптасқан ауа массаларынан қорғалмағандығы желдің қарқындылығының өсуіне жағдай жасайды.

Кезең бойынша желдің жыдамдығы аз өзгереді, бірақ оның максимумы, әдетте қыс айларына келеді. Осыған байланысты қыс кезеңінде бұрқасын мен борандар жиі болады. Дауылдың жылдамдығына жететін қатты желдер кейде көктемде байқалады. Жаз айларында желдер жиі құрғақ-жел сипатына ие.

Орташа жылдық желдің жылдамдығы солтүстік аймақтарында 4,5 тен 5,0 м/с-қа дейін, оңтүстікте 3,5 тен 4,5 м/с-қа дейін жетеді. Жел жоқ күндер сирек болады, әсіресе солтүстік аудандарда.

Қыс кезеңінде желдің жылдамдығына ұсақ шоқының үстірттері мен таулары әсер етеді. Батыс және оңтүстік аймақтардағы жазық территорияларда қыс кезіндегі орташа желдің жылдамдығы 4,5 тен 5,0 м/с, ал солтүстік аймақтарда 5,0 пен 5,5 м/с.

Жылдың жылы кезеңдерінде территорияның солтүстік және орталық ймақтарында солтүстік-шығыс желдері, зерттеп отырған территорияның оңтүстігінде оңтүстік-батыс желдері басым. Балқаш көлінің жағалаулық белдеуінің жел режимінің ерекшклігі жазда бриздердің бар болуы болып табылады. Бұл көлдің су бетімен және оны қоршап жатқан шөлдердің әрекеттесуімен байланысты.

 

  • Топырақ жамылғысы

 

Берілген территорияға қара-талшынды және ашық-талшынды топырақ тән, ал олар барлық территорияның 40%-н алып жатыр. Солтүстік және солтүстік-шығыс аймақтарда негізінен қара-талшынды, ал ұсақ шоқы орналасқан орталық бөлігінде ашық-талшынды топырақ таралған.

Көктемде өзеннің су тасуының құрылуына күз кезінде топырақтың ылғалдану дәрежесі үлкен рөл ойнайды. Бір метрлік топырақ қабатындағы ылғалдың қоры кеш күз кезеңінде территорияның солтүстік аймақтарында орташа алғанда 120 дан 200 мм-ді, ал оңтүстігінде 50 ден 150 мм-ді құрайды. Жаңбырлы жылдары бір метрлік саз және ауыр құмтасты қабатындағы күздік ылғалдың қоры топырақта солтүстік облыстарда 200 ден 250 мм-ге жетеді, ал дәл осы қабаттағы жеңіл құмтасты топырақты оңтүстікте –100 ден 150 мм аралығында.

Топырақтың ең көп ылғалдануы көктем айларында байқалады, әдетте қар ерудің соңындағы бірінші онкүндікте.

Территория ылғалданғанда ең үлкен ала-құлалылық көктемдм ерекшкленеді, әсіресе ұсақ шоқы аймақтарында. Құз, қыраттың сулану тереңдігі шамамен 20 см-ді құрайды, ал олардың етегінде, сай және жыра түбінде, ойпат және суайрық телімдеріндегі ылғалдың толық ылғал сиымдылығы 1 м-ден артық тереңдікке дейін жиі жетеді.

Орталық Қазақстанның топырағының ерекшклігі ұсақ топырақтың қалыңдығының аз күші, олардың онша терең емес тығыз жынысты немесе борпылдақ төсеніші болып табылады.

Қарастырып отырған территорияның топырағы механикалық құрамы бойынша үш топқа бөлуге болады:

  1) тығыз жыныстағы ұсақ тасты топырақ, аз күшті құмдар және жоғары инфильтрацияны сипаттайтын жеңіл саздақты құмтастар. Олардың барлығы ұсақ шоқы және территорияның оңтүстік пен орталық аймақтағы құм массивтерінде таралған;

 2) территорияның оңтүстік және орталық айиақтарында саздақты топырақ;

3) ең үлкен су ұстап тұру қабілеттілігімен ерекшклкнетін сазды және ауыр саздақты топырақ солтүстік аймақтарда. Кейде олар территорияның ңтүстігінде өзен аңғарларында, көл қазаншұңқырлрында және басқа ойпаттың жамылғыларында кездеседі.

 

  • Өсімдік жамылғысы

 

Орталық Қазақстан территориясында сирек селеулі, бетегелі-жусанды және бұталы өсімдіктер басым таралған. Көктемде оларға эфемерлілер қосылады.

Облыстың барлық солтүстік –шығыс бөлігін алып жатқан құрғақ шөл зоналарында (таулы аймақтан басқа) қара-талшынды топырақта бетегелер, сонымен қатар жусан кең таралған. Эфемерлі өсімдіктер сирек кездеседі. Өзен аңғарлары бойымен дала өсімдіктері таралған.

Жерасты сулары шығатын жерлерде, жыл сайын су басатын өзен жайылмаларының учаскелерінде, сирек батпақтанған жерлерде оларға тән батпақты өсімдіктер кездеседі.

Жартылй шөлдердің өсімдік жамылғысында көпжылдық шөлге төзімді өсімдік түрлері басым (бетегелер, эфемерлер, сонымен қатар жусан көкпек және майда бұталар).

Құздың басында, жыныс шығатын жерлерде және сортаң жерлерде өсімдік жамылғысы аз. өзен жайылмалалары, уақытша өзен аңғарлары және таудың етекткрі өсімдктерге бай, ал кей жерлерде далалық шөптер кездеседі. Микротөмен жер бедерінде мия, көкпек бұталары таралған.

Шөл белдеулерінде сор жамылғысын қалыптастырмай жусанды-сор және жартылай бұталы өсімдіктер басым келеді.

Облыстың батыс бөлігіндегі грунт сулары жер бетіне жақын орналасқан құмды шөлде өсімдіктер өзгешелеу. Мұнда жусаннан басқа дақылды өсімдіктер кең таралған. Тақырда кейде біржылдық сортаңдар өседі /1/.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Сарысу Өзені алабының гидрографиялық сипаттамасы

 

2.1 Гидрографиясы

 

Гидрографияның сипатты ерекшелігі сирек өзен торы және тек көктемдегі қар еру кезінде ағындысы бар уақытша ағын суларының көп болуы болып табылады. Көптеген кішкене көл шұңқырлары тек көктемдегі су тасудан кейін аз уақытқа суға толады.

Сарысу өзені 800-900 м биіктіктен Жақсы-Сарысу және Жаман-Сарысу өзендерінің қосылуынан пайда болады. Телекөл ойпатына құяды. Өздерінің аттарына байланысты Жаман-Сарысу өзенінің суы тұздылау болып келген, ал Жақсы-сарысу өзенінің суы тұщылау болып келеді. Жалпы алғанда Сарысу өзенінің тұздылығы ағыспен төмен қарай өсіп отырады. Ортаңғы ағысында тұздылау болып келсе,  төменгі ағысында тұзды болып саналады. Жоғарыда айтылған екі саласы қосылғаннан жерден бастап саналған Сарысу өзенінің ұзындығы 761 км. Бірақ бұл өзендердің ұзындығы суы аз және суы мол жылдары әртүрлі болып келуі мүмкін. Алаптың ауданы 81600 км2. Орташа теңгермелі еңістігі — 0,62 ‰. Су жинау алабының орташа биіктігі – 490 м. Егер өзеннің бастауы ретінде оның оң салассы Жақсы-сарысудан алатын болсақ, онда өзеннің ұзындығы 950 км-ден асып түседі.  Өзен жоғары бөлігінде Сыртсу саласын қабылдағанға дейін ендік бағытпен, ал Қаракеңгір өзені құйғанға дейін оңт-батыс бағытпен және төменгі саласыз бөлігінде меридиан бағытымен ағады.

Екі өзеннің қосылуынан басталғаннан кейін Сарысу өзені сол жағалық Талдыманақ (сағасынан бастап санағанда 708 км, бұл өзеннің ұзындығы     158 км) және  Атасу (705-км, ұзындығы 177 км)   салаларын қабылдайды.

Ең маңызды саласы – Кеңгір өзені. Бұл өзен құйғаннан кейінгі төменгі ағысы саласыз. Тек Сарысу өзенінен Боқтықарын өзені тармақталып бөлінеді.  Сарысу төменгі бөлігінде өсімдігі өте сирек төбелі құмдарға шығады. Төменгі сағасы аллювиалды жыныстардан құралған. Осы жерде суы қамыс өскен тоғайларда жоғалады.

 

2.2 Сарысу өзені – рзд. №189 км бекетінің сипаттамасы

 

Бекет разъезден солтүстікке қарай 2,0 км қашықтықта орналасқан.

Өзеннің аңғары анық байқалмаған, жайпақ, далалық өсімдіктер өскен сазды-құмды беткейлері біртіндер қоршаған ортаның жазық рельефімен біртіндеп қабысып кетеді. Жайылмасы екіжақты, оң жағалық жайылмасының ені 250 м, ал сол жағалық жайылмасының ені 320 м-ге жетеді. Далалық өсімдіктер өскен, сазды-құмды, құмды-сазды грунттардан түзілген, суы мол жылдары ған мұнда су шығады, график нөлінен 490 см биіктікте су басады.

Өзен арнасы аздап иректелген, бекет тұсында түзусзықты болып келген. Грунты құмды-сазды, аздап деформацияға ұшырайды. Жағаларының биіктігі 2,0 – 2,5 м, тікжарлы, сазды-құмды болып келген.

Қыс кезеңінде арнада тұрақты мұз жамылғысы орнайды және мұзкептелі, мұбуу құбылыстары орнап тұрады, өте суық қыстары қайраңдары түбіне дейін қатып қалады.

Қадалы (сваялы) типті су бекеті өзеннің сол жағасында орналасқан.

1959 жылы бекетке Балтық жүйесіндегі биіктік белгісі тағайындалды, 1966 жылы IV класты нивелирлеу арқылы бекет басында орнатылған реперге биіктік белгісі қайта берілді.

Бұрынғы 356,81 м БС белгідегі нөл графигі орнына 355,97 м БС белгісі тағайындалды.

№2 гидротұстама су бекетінен 12 м төменде орналасқан және қайықты өткелмен жабдықталған. Суы аса мол жылдары су өтімі теміржол көпірінен өлшенеді.

Су бекетінен 50 м төмен және жоғары қадалы еңістік өлшеу бекеті орналасқан.

Су температурасы су бекеті тұстмасында жағалауда өлшенеді.

 

2.3 Су режимі

 

Алаптың су режимінің негізгі ерекшелігі күрт анықталған көктемгі су тасу болып табылады. Сарысу өзені алабының өзендері Б.Д. Зайков классификациясы бойынша қазақстандық типке жатады. Барлық су ағындысы көктемгі су тасу кезінде өтеді. М.И. Львович классификациясы бойынша бұл өзендердің қоректену көзі  тек қана (исключительно) қар суынан алады. Өзен ағындысы көктемгі жауған қар-жаңбыр суларынан да құралады, олардың алатын үлесі әдетте 15-20 %. Жер асты суымен қоректені өте төмен болғандықтан алап өзендері жазда құрғап қалады. Көктемгі су тасудан кейін жазғы су сабасына түсу, осы кезде көптеген ағын сулар кеуіп қалады. Қыста бұл көпшілік кеуіп қалатын өзендер иірімдерінде қатып қалады.

Сарысу өзенінде судың көтерілуі 2-2,5 м-ден аспайды, бірақ мұздық жағдайдың рөлі жоғары. Минимал ағынды модульі ағыспен төмен қарай кемиді және төменгі бөлігінде өзен құрғап қалады.

Алаптың оңтүстік-шығысынан Сарысу жүйесіне кішігірім өзендер жақындайды, олардың ішіндегі ең ірісі – Көктас өзені. Мұнда судың деңгейі 3-4 ге дейін көтеріледі.

1967 жылығы Сарысу өзенінің №189 рзд. тұстамасындағы су деңгейінің өзгеру графигі 1 суретте көрсетілген.

 

 

 

1 сурет. Сарысу өзенінің №189 рзд. тұстамасындағы су деңгейінің өзгеру графигі (1967 ж.)

 

2.4 Қоректену көздері

 

Облыс өзендерінің негізгі қоректену көзі қар жамылғысы болып табылады. Қар жамылғысы су қоры қарқынды қар ерудің басында көктемгі және жылдық ағындының қалыптасуына басты рөл атқарады. Сұйық жауын – шашын жер беті ағындысының қалыптасуына тек су тасу кезінде ғана елеулі әсер етеді. Жазғы жауын – шашынның рөлі өзен ағындысының қалыптасуына, олардың су алабының биіктігіне байланысты өседі. Көктемгі және жылдық ағындының қалыптасуына топырақтың күзгі кезеңде ылғалдануының үлкен маңызы бар.

Қарағанды облысының көптеген өзендері негізгі қоректі аласа таулы дөңдерден және ұсақ шоқының көтеріңкі аудандарынан алады. Ұсақ шоқының көтеріңкі жақтарында қар жамылғысының қуаттылығы және қардағы су қоры көбірек жергілікті жердің биіктеуімен өседі. Ұсақ шоқының көтеріңкі жерлерінде жиі нөсерлер қаталанады. Жергілікті жердің еңістігінің мәні ағындыға әсер етеді, соның арқасында су алабының төмен жерлерінде ақпайтын сулардың аккумуляциясы төмендейді. Сондықтан Ұсақ шоқының көтеріңкі бөлігі ағындының қалыртасуына ыңғайлы жағдай туғызады. Зерттеп отырған територияда ағынды қалыптастырушы факторлардың ең қолайсыз жағдайлары жазық жерлер – оңтүстік және батыс аймақтарда. Тұрақсыз қыс, жылымықтардың жиі болуы кейде қардың толық еруіне әкеліп соқтырады, құм – топрақтың инфильтрациялық мүмкіндігінің жоғарылығы, жергілікті жердің кішкене еңістігі және тұйық ойпттардың көптігі жергілікті ағындының қалыптасуына мүмкіндік туғызбайды, ал гидрографиялық тор мұнд транзиттк өзендер телімімен көрсетілген. Бұл телімдер үшін жоғарғы инфильтрация, арнада аллювиальді шөгіндінің қалыптасу мүмкіндігі, трлық және жартылай толмаған арналық ыдыстардың көптігі, қайырдың кебуінен кейінгі, олардың жерасты суларымен қоректенуінің әлсіздігі тән. Осыған қарап облыс өзендерінде қалыптсу, транзит және жоғалту ағындылары зоналарын бөліп алуға болады. Қалыптасу зонасы – бұл Ұсақ шоқының көтеріңкі бөліктерінде орнласқан өзеннің жоғарғы телімі, ал жоғалту зонасы  өзеннің жазыққа шығу жерінде басталады.

Облыс шегінде солтүстікке қарай ағатын өзендерде тек қалыптасу және транзит ағындысы орналасады (Нұра, Құланөтпес, Кон, Терісаққан, Торғай және Ұлыжыланшық ).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3  Сарысу алабы Өзендерінің жылдық ағындысын есептеу

 

3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда ағындыны есептеу

 

Қалыпты ағынды деп – көпжылдық кезең үшін есептелген ағындының орташа мәнін айтады. Қалыпты ағындының мәні кезең ұзарған жағдайда  өзгермей қалуы тиіс, яғни мүмкін болатын қателіктің шегінде жатады. Ол ағындының орташа жылдық мәндерін орташалау арқылы есептелінетіні немесе көктемгі су тасу, судың сабасына түсу кезеңі, қысқы уақыттағы судың сабасына түсу кезіндегі орташа су өтімі ретінде және ең  жоғарғы немесе ең төменгі су өтімі арқылы да есептелінеді.

Қалыпты ағынды төмендегідей белгіленуі мүмкін: орташа жылдық су өтімі Q0, м3/с; орташа жылдық ағынды көлемі W0, км3; орташа жылдық ағынды модулі М0, л×с/км2; орташа жылдық ағынды қабаты һ0, мм. Гидрологиялық есептелеулерде көбінесе орташа жылдық су өтімі қолданылады. Ол гидрологиялық бақылау кезінде алынатын басты сипаттамалардың бірі болып табылады. өлшенген су өтімдері және есептік тұстаманың арасындағы тәуелдік қисығынан алынады. Су өтімінің көмегімен басқа да сипаттамалар анықталады.

Құрылыстық жобалау жұмыстары кезінде гидрологиялық есептеу үшін, әдетте, орташа айлық орташа тәулікті су өтімдері пайдалынады.

Ағынды модулі, ағынды қабаты гидрологиялық карта тұрғызу кезінде пайдалынады, ал ағынды қабаты су тендестік есептеулерінде қолданылады.

     Қалыпты ағындыны анықтаудың сенімділігі бақылау кезеңінің репрезентативтілігіне және гидрометриялық ақпараттың сенімділігіне тәуелді.

Өзеннің нақты тұстамада жұргізілген гидрологиялық бақылаудың статистикалық қатары деректері бірнеше жылдардан тұруы мүмкін және қазіргі климаттық кезеңді толық қамтымайды. Сондықтан да қолда бар бақылау қатары қарастырылып отырған аумақта ағындының  уақыт бойынша өзгеруінің сол жерге тән заңдылықтарын қаншалықты бейнелейтінін бағалау қажет, яғни еептеулер үшін алынған қатар қаншалықты репрезентативті екендігін бағалау керек.

Гидрологиялық деректер қатарының репрезентативтілігі қатардың орта мәнінің орташа квадраттық қателігін аңықтайды. Ол орташа квадраттық қателік шамасының қалыпты шамадан қаншалықты ауытқуын көрсетеді. Демек, қатардың репрезентативтілігі қатардың ұзақтығына, қатардың вариация коэффициентіне СV тәуелді, яғни бақылау қатарында қанша анағурлым суы мол, суы аз жылдары және сулылықтың толық циклін қамтуына тәуелді. Сулылық артқан кезең циклдің суы мол фазасы, ал тұрақты түрде төмендеп кетсе, онда кезең циклдің суы аз фазасы деп аталады.

Интегралдық сипаттамаларды есептеу арқылы орташа жылдық модульдік коэффициентердің бақылау қатары үшін түрлі интегралдық қисық графигі тұрғызылады.

Қалыпты ағындыны есептеу үшін есептік (репрезентативтік) кезеңді таңдау төмендегідей жүргізіледі:

  • кезең ішінде суы мол және суы аз фазаларының жұп сандары болуы қажет;
  • мүмкіндігінше қатарда соңғы бақылау жылдары болуы тиіс.

     Қалыпты ағындыны төмендегі формула арқылы аңықтауға болады:

 

       Q0 = Корт × Qорт = Qорт  × [ 1+                       (1)

мұндағы, Qорт   — бақылау қатарының барлық кезеңі үшін орташа су өтімі;

          n – қалыпты ағындыны есептеуде қабылданған жылдар саны.

      Қалыпты ағындының қателігі келесі формуламен есептеледі:

 

                   δм% = 100 CV/                                                            (2)

Ол 5% қамтамасыздықтан аспауы керек. Бақылау қатары көп және өзгергіштік коэффициенті аз болғанда вариация коэффициенті келесі формуламен анықталады:

 

СV = n                                                        (3)                                    

Бақылау қатары 30 жылдан кем болғанда:

 

                           СV = n -1                                                     (4)

Іле өзеннің СЭС-тен 164 км (171 км) жоғары гидробекеті бойынша жинақталған  орташа жылдық, максимал және минимал су өтімдерінің мәліметтері (мәліметтер ОГХ, Гидрологический ежогодник кітаптарынан алынды) 2-кестеде келтірілген. 2 суретте орташа жылдық су өтімінің бақыланған жылдар қатары бойынша өзгеру графигі көрсетілген. Графиктен көретініміз, 1971-1986 жылдар аралығында ағынды шамасының төмендеген тенденциясы байқалады. Ал 1987 жылы орташа жылдық су өтімінің максимал шамасы байқалғандығына куә боламыз. Одан әрі су өтімінің әртүрлі бағытта өзгерісі байқалғанымен, жалпы алғанда су өтімінің 1987-2001 жылдар аралығында өсу тенденциясы орын алғандығы көрінеді.

4-кестеде қарастырып отырған бекет бойынша қалыпты ағынды мәні, вариация коэффициенті, асимметрия коэффициенті есептелді және олардың қателіктері анықталды.

 

 

 

Кесте 4 — Сарысу өзені – рзд.189 және бекеті бойынша бақыланған орташа жылдық су өтімдері

№

 

Сарысу өз. – рзд. № 189

 

Жаман-Сарысу өз. –Жанарка а.

Жаксы Сарысу өз. – Сарысу а.

1

1958

 

1,54

1,56

2

1969

 

0,64

1,09

3

1960

 

0,41

1,04

4

1961

 

0,34

0,89

5

1962

 

0,22

0,59

6

1963

0,17

0,041

0,42

7

1964

 

0,18

1,08

8

1965

0,35

0,044

0,34

9

1966

2,86

0,15

0,59

10

1967

0,045

0,035

0,039

11

1968

0,062

0,05

0,11

12

1969

1,78

0,086

0,38

13

1970

4,58

0,92

0,47

14

1971

0,69

0,07

0,72

15

1972

5,90

1,35

1,05

16

1973

2,22

0,30

0,66

17

1974

0,62

0,066

0,25

18

1975

0,09

0,036

0,049

19

1976

0,27

0,049

0,58

20

1977

2,49

0,19

0,70

21

1978

0,14

0,039

0,13

22

1979

0,47

0,041

0,43

23

1980

0,30

0,027

0,15

24

1981

0,47

0,027

0.20

25

1982

0,96

0,038

0.33

26

1983

2,67

0,14

0.34

27

1984

1,00

0,042

0.23

28

1985

0,93

0,036

0.42

29

1986

0,72

0,027

0.38

30

1987

1,03

0,041

0,32

31

1988

3,60

1,13

0,46

32

1989

0,62

0,046

0,24

33

1990

1,09

0,23

0,37

34

1991

2,68

0,75

0,83

35

1992

0,19

0,045

0,24

36

1993

 

 

 

37

1994

 

0,053

 

38

1995

 

 

 

39

1996

 

0,017

 

40

1997

 

 

 

41

1998

 

 

 

42

1999

 

 

 

43

2000

0,31

 

 

44

2001

1,38

 

 

45

2002

11,1

 

 

46

2003

1,08

 

 

47

2004

6,30

 

 

48

2005

0,24

 

 

 

Сурет 2. Сарысу өз. – рзд.189 бекетіндегі орташа жылдық ағындының 1965-1993 жж. кезеңіндегі өзгеру графигі.

 

 

 

Сурет 3. Жаман Сарысу өз. – Жанарка а. бекетіндегі орташа жылдық ағындының 1965-1993 жж. кезеңі үшін өзгеру графигі.

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4. Жаман Сарысу өз. – Жанарка а. және Сарысу өз. – рзд.189 бекеті орташа жылдық ағындыларының біріктірілген графигі.

 

Шартты белгілер: —- Сарысу өз. – рзд.189 бекеті

                                                                ____ Жаман Сарысу өз. – Жанарка а. бекеті

 

 

Сурет 5. Жаман Сарысу өз. – Жанарка а. және Сарысу өз. – рзд.189 бекеті жылдық ағындыларының өзара тәуелділігі графигі.

 

 

 

 

3.2 Бақылау қатары жетікілікті болған жағдайда орташа жылдық су өтімінің қамтамасыздық қисығын тұрғызу

 

Қамтамасыздық қисығын тұрғызу репрезентативті қатар болған жағдайда қалыпты ағындыны есептеудің негізгі тәсілі болып табылады. Ал эмпирикалық қамтамасыздық қисығы қарастырып отырған сипаттамалардың ( Q0, Cv, Cs ) пайда болған салыстырмалы жиілігінің ауытқуын көрсетеді, яғни қайталанғыштықты көрсетеді. Мысалы, берілген мәннен жоғары су өтімінің қайталануы. Эмпирикалық қамтамасыздық қисығы аналитикалық қамтамасыз қисығымен алмастырылады. Ықтималдық теориясы және математикалық статистикадан белгілі үш параметірмен сипаталады: қатардың орташа арифметикалық  мәні   QO, вариация (құбылмалық) коэффициенті   Cv, және асимметрия коэффициенті  Сs.

Бұл параметрлер үш әдістің біреуімен табылуы мүмкін: моменттер әдісі, шындыққа максимал жақын әдіс немесе графо-аналитикалық әдіс.

Моменттер әдісі бойынша:

                     Čv =   ;   Ki = Qi / Qор

                     ČS = n Čv 3 (n-1) (n-2) ;                                         (5) 

Čv және ČS — вариация және ассиметрия коэффициенттерінің ығыспаған мәндері; Ki – модульдік коэффициент; n – қатар саны.

     Шындыққа жанасатын әдіс бойынша :

                         λ 2=( )/(n-1);

                   λ 3=()/(n-1);                                                           (6)

Табылған статистикалық мәндер  бойынша арнайы номограмманы қолдана отырып, Čv   және ČS  коэффициенттерін ығыспаған мәндерін алуға болады.

Графо-аналитикалық әдіс бойынша:

               S = (Q5% + Q 95% — 2 Q50%)/ (Q5% — Q95%);                                     (7)

              σ =  (Q5% + Q 95%)/(Ф5% —  Ф95%)                                                 (8)

                          Qорт = О 50%— Ф50%  δ

 

Үш параметрлік гамма үлестірім және биномдық үлестірім үшін Cv  және СS  есептік мәндері моменттер әдісі бойынша төмендегідей анықталады:

 

              Cv= (а1+а2/n)+(a3+a4/n) Čv+(a5+a6/n)Cv2 ;

         Cз = (в1+в2/n)+(в3+в4/n ) Čз+(в5+в6/n )Čз2;                                     (9)

 

Qi  және в  параметрлері арнайы кестеден алынады.

Автокорреляция коэффициенті төмендегі формуламен есептеледі:

  r (1)=[ (Oi -Oi) (Oi+1 –O2)]/;                   (10)

                   O1 = () / (n-1);

                  O2 = () / (n-1);                                                                  (11)

Вариация коэффициентінің кездейсоқ орташа квадраттық қателігі         Сs = 2Cv болғанда  мынаған тен:     

                σсv  =                                            (12)

 

Бақылау қатарын кему ретімен қойып, эмпирикалық қамтамасыздықты аңықтау үшін төмендегі тендеу қолданылады:

 

                 Pi = (m/n+1)×100%                                                             (13)

 

 

3.3 Бақылау қатары аз (10-20 жыл) болған жағдайда қалыпты ағындыны есептеу

 

Қысқа қатарлық бекеттер үшін қалыпты ағындыны анықтау ұқсас (аналог) өзендер арасындағы байланыс негізінде жүргізіледі. Ол өзендер шамамен бірдей физико-географикалық жағдайда орналасуы керек. Сонымен қатар топырақ және өсімдік жамылғысы, ормандылығы, көлділігі, батпақтылығы және есептік өзен мен ұқсас өзен алабының көлемінің айырмашылығы 10-20% -дан аспауы тиіс, алаптардың ауданы мен еңістігі 1,5-3 еседен, ал орташа биіктігі – 300-500 м аспауы қажет. Бұл шарттарға өзендердін қоректендіру көздерінің ұқсастығы, олардың режимдерін және алаптың мұздану дәрежесін қосуға болады. 

Параллель бақылаған деректер арқылы аңықтауға болады.

Аналитикалық тәсілде корреляция коэффициенті және сәйкес регрессия теңдеулері есептелінеді. Есептік байланыс қанағаттанарлық болу керек, яғни |τ | > 0.70 (кесте 2, r = 0.37).

Қарастырып отырған қатарлар арасындағы байланыс тығыздығы (сапасы) өлшемі корреляция коэффициенті болып табылады; және мынаған тең :

                    r = ±                                                 (14)

мұндағы, x0  және   y0- әрбір қатардың орта арифметикалық мәні; xi және yi —  қатарлардың сәйкес мәндері. Бұл коэффициенттің ықтимал қателігі:

 

 еr = + 0.674                                                                                                (15)

мұндағы, n — байланыста қолданылған жылдар саны.

 

Кесте  5 — Сарысу өз. — 189 рзд. бекеті бойынша орташа жылдық ағынды қатарының вариация коэффициентін есептеу

 

Годы

Q, м

Qi -Qo

(Qi — Qo)2

К

К-1

S(1-Х)2

(К-1)2

(К-1)3

1

1963

0,17

-1,53

2,3409

0,10

-0,90

-0,90

0,8100

-0,7290

2

1965

0,35

-1,35

1,8225

0,21

-0,79

-1,69

0,6306

-0,5008

3

1966

2,86

1,16

1,3456

1,68

0,68

-1,01

0,4656

0,3177

4

1697

0,05

-1,66

2,739025

0,03

-0,97

-1,99

0,9478

-0,9227

5

1968

0,06

-1,64

2,683044

0,04

-0,96

-2,95

0,9284

-0,8945

6

1969

1,78

0,08

0,0064

1,05

0,05

-2,90

0,0022

0,0001

7

1970

4,58

2,88

8,2944

2,69

1,69

-1,21

2,8700

4,8622

8

1971

0,69

-1,01

1,0201

0,41

-0,59

-1,80

0,3530

-0,2097

9

1972

5,90

4,20

17,64

3,47

2,47

0,67

6,1038

15,0800

10

1973

2,22

0,52

0,2704

1,31

0,31

0,97

0,0936

0,0286

11

1974

0,62

-1,08

1,1664

0,36

-0,64

0,34

0,4036

-0,2564

12

1975

0,09

-1,61

2,5921

0,05

-0,95

-0,61

0,8969

-0,8494

13

1976

0,27

-1,43

2,0449

0,16

-0,84

-1,45

0,7076

-0,5952

14

1977

2,49

0,79

0,6241

1,46

0,46

-0,98

0,2160

0,1004

15

1978

0,14

-1,56

2,4336

0,08

-0,92

-1,90

0,8421

-0,7727

16

1979

0,47

-1,23

1,5129

0,28

-0,72

-2,63

0,5235

-0,3788

17

1980

0,30

-1,40

1,96

0,18

-0,82

-3,45

0,6782

-0,5585

18

1981

0,47

-1,23

1,5129

0,28

-0,72

-4,17

0,5235

-0,3788

19

1982

0,96

-0,74

0,5476

0,56

-0,44

-4,61

0,1895

-0,0825

20

1983

2,67

0,97

0,9409

1,57

0,57

-4,04

0,3256

0,1858

21

1984

1,00

-0,70

0,49

0,59

-0,41

-4,45

0,1696

-0,0698

22

1985

0,93

-0,77

0,5929

0,55

-0,45

-4,90

0,2052

-0,0929

23

1986

0,72

-0,98

0,9604

0,42

-0,58

-5,48

0,3323

-0,1916

24

1987

1,03

-0,67

0,4489

0,61

-0,39

-5,87

0,1553

-0,0612

25

1988

3,60

1,90

3,61

2,12

1,12

-4,75

1,2491

1,3961

26

1989

0,62

-1,08

1,1664

0,36

-0,64

-5,39

0,4036

-0,2564

27

1990

1,09

-0,61

0,3721

0,64

-0,36

-5,75

0,1288

-0,0462

28

1991

2,68

0,98

0,9604

1,58

0,58

-5,17

0,3323

0,1916

29

1992

0,19

-1,51

2,2801

0,11

-0,89

-6,06

0,7890

-0,7008

30

2000

0,31

-1,39

1,9321

0,18

-0,82

-6,88

0,6685

-0,5466

31

2001

1,38

-0,32

0,1024

0,81

-0,19

-7,07

0,0354

-0,0067

32

2002

11,1

9,40

88,36

6,53

5,53

-1,54

30,574

169,0584

33

2003

1,08

-0,62

0,3844

0,64

-0,36

-1,90

0,1330

-0,0485

34

2004

6,3

4,60

21,16

3,71

2,71

0,80

7,3218

19,8119

35

2005

0,24

-1,46

2,1316

0,14

-0,86

-0,05

0,7376

-0,6334

 

S

59,40

 

178,44947

 

 

 

61,747

201,2496

 

Орт.

1,70

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қателігі sQ0=22,8%

 

 

CV=1,35

 

Сs= 2,40

 

 

 

 

 

 

 

Қателігі eСv=20,1%

 

 

 

 

 

 

 

 

 
                     

 

Кесте 6 — Сарысу өз. — 189 рзд. бекеті бойынша орташа жылдық ағынды қамтамасыздық қисығының параметрлерін есептеу

 

№ пп

Жылдар

Q, м3/с кему ретімен

  

1

1963

11,1

2,7778

2

1965

6,30

5,5556

3

1966

5,9

8,3333

4

1967

4,58

11,1111

5

1968

3,6

13,8889

6

1969

2,86

16,6667

7

1970

2,68

19,4444

8

1971

2,67

22,2222

9

1972

2,49

25,0000

10

1973

2,22

27,7778

11

1974

1,78

30,5556

12

1975

1,38

33,3333

13

1976

1,09

36,1111

14

1977

1,08

38,8889

15

1978

1,03

41,6667

16

1979

1,00

44,4444

17

1980

0,96

47,2222

18

1981

0,93

50,0000

19

1982

0,72

52,7778

20

1983

0,69

55,5556

21

1984

0,62

58,3333

22

1985

0,62

61,1111

23

1986

0,47

63,8889

24

1987

0,47

66,6667

25

1988

0,35

69,4444

26

1989

0,31

72,2222

27

1990

0,3

75,0000

28

1991

0,27

77,7778

29

1992

0,24

80,5556

30

2000

0,19

83,3333

31

2001

0,17

86,1111

32

2002

0,14

88,8889

33

2003

0,09

91,6667

34

2004

0,06

94,4444

35

2005

0,05

97,2222

 

 

 

6 сурет. Сарысу өз.- раз.189 км бекетінің жылдық су өтімдерінің қамтамасыздық қисығы (Сs=3.0Cv).

 

 

 

Кесте  7 — Жаман — Сарысу өз. – Жанарка а. бекеті бойынша орташа жылдық ағынды қатарының вариация коэффициентін есептеу

 

Q, м

Qi -Qo

(Qi — Qo)2

К

К-1

(К-1)

(К-1)2

(К-1)3

1958

1,54

1,28

1,6384

5,92

4,92

4,92

24,2064

119,17

1959

0,64

0,38

0,1444

2,46

1,46

6,38

40,76331

59,57715

1960

0,41

0,15

0,0225

1,58

0,58

6,96

48,46302

27,95943

1961

0,34

0,08

0,0064

1,31

0,31

7,27

52,84172

16,25899

1962

0,22

-0,04

0,0016

0,85

-0,15

7,12

50,6287

-7,78903

1963

0,041

-0,219

0,047961

0,16

-0,84

5,92

35,0464

-29,5199

1964

0,18

-0,08

0,0064

0,69

-0,31

5,61

31,498

-9,69169

1965

0,044

-0,216

0,046656

0,17

-0,83

4,78

22,86311

-18,994

1966

0,15

-0,11

0,0121

0,58

-0,42

4,36

18,99619

-8,03685

1967

0,035

-0,225

0,050625

0,13

-0,87

3,49

12,20159

-10,5591

1968

0,05

-0,21

0,0441

0,19

-0,81

2,69

7,211291

-5,8245

1969

0,086

-0,174

0,030276

0,33

-0,67

2,02

4,064876

-2,72034

1970

0,92

0,66

0,4356

3,54

2,54

4,55

20,74452

52,65917

1971

0,07

-0,19

0,0361

0,27

-0,73

3,82

14,6218

-10,6852

1972

1,35

1,09

1,1881

5,19

4,19

8,02

64,25872

269,3923

1973

0,3

0,04

0,0016

1,15

0,15

8,17

66,7489

10,26906

1974

0,066

-0,194

0,037636

0,25

-0,75

7,42

55,11349

-41,1231

1975

0,036

-0,224

0,050176

0,14

-0,86

6,56

43,06388

-37,1012

1976

0,049

-0,211

0,044521

0,19

-0,81

5,75

33,07135

-26,8387

1977

0,19

-0,07

0,0049

0,73

-0,27

5,48

30,04726

-8,08965

1978

0,039

-0,221

0,048841

0,15

-0,85

4,63

21,45115

-18,2335

1979

0,041

-0,219

0,047961

0,16

-0,84

3,79

14,35827

-12,0941

1980

0,027

-0,233

0,054289

0,10

-0,90

2,89

8,369894

-7,50071

1981

0,027

-0,233

0,054289

0,10

-0,90

2,00

3,987702

-3,57359

1982

0,038

-0,222

0,049284

0,15

-0,85

1,14

1,306625

-1,11566

1983

0,14

-0,12

0,0144

0,54

-0,46

0,68

0,464495

-0,21438

1984

0,042

-0,218

0,047524

0,16

-0,84

-0,16

0,024625

-0,02065

1985

0,036

-0,224

0,050176

0,14

-0,86

-1,02

1,037264

-0,89364

1986

0,027

-0,233

0,054289

0,10

-0,90

-1,91

3,665752

-3,28508

1987

0,041

-0,219

0,047961

0,16

-0,84

-2,76

7,600625

-6,40206

1988

1,13

0,87

0,7569

4,35

3,35

0,59

0,347193

1,161761

1989

0,046

-0,214

0,045796

0,18

-0,82

-0,23

0,054684

-0,04501

1990

0,23

-0,03

0,0009

0,88

-0,12

-0,35

0,121962

-0,01407

1991

0,75

0,49

0,2401

2,88

1,88

1,54

2,357406

4,442803

1992

0,045

-0,215

0,046225

0,17

-0,83

0,71

0,501918

-0,41505

1994

0,053

-0,207

0,042849

0,20

-0,80

-0,09

0,00769

-0,00612

1996

0,017

-0,243

0,059049

0,07

-0,93

-1,02

1,045113

-0,97678

 

9,446

 

5,510884

 

 

 

743,1569

289,1272

 

0,26

 

Сv=4,61

 

Cs=2,95

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 8 — Жаман — Сарысу өз. – Жанарка а. бекеті бойынша орташа жылдық ағынды қамтамасыздық қисығының параметрлерін есептеу

№ п/п

Жылдар

Q, м3/с кему ретімен

  

1

1958

1,54

2,6316

2

1972

1,35

5,2632

3

1988

1,13

7,8947

4

1970

0,92

10,5263

5

1991

0,75

13,1579

6

1959

0,64

15,7895

7

1960

0,41

18,4211

8

1961

0,34

21,0526

9

1973

0,30

23,6842

10

1990

0,23

26,3158

11

1962

0,22

28,9474

12

1977

0,19

31,5789

13

1964

0,18

34,2105

14

1966

0,15

36,8421

15

1983

0,14

39,4737

16

1969

0,086

42,1053

17

1971

0,070

44,7368

18

1974

0,066

47,3684

19

1994

0,053

50,0000

20

1968

0,050

52,6316

21

1976

0,049

55,2632

22

1989

0,046

57,8947

23

1992

0,045

60,5263

24

1965

0,044

63,1579

25

1984

0,042

65,7895

26

1963

0,041

68,4211

27

1979

0,041

71,0526

28

1987

0,041

73,6842

29

1978

0,039

76,3158

30

1982

0,038

78,9474

31

1975

0,036

81,5789

32

1985

0,036

84,2105

33

1967

0,035

86,8421

34

1980

0,027

89,4737

35

1981

0,027

92,1053

36

1986

0,027

94,7368

37

1996

0,017

97,3684

 

 

 

7-сурет. Жаман-Сарысу өз. –  Жанаарка а. жылдық су өтімдерінің қамтамасыздық қисығы (Сs=3.5Cv)

 

 

 

Екі айнымалының корреляциялық тәуелділігі регрессия теңдеумен есептелінеді:

                             y-y0 = r (x- x0):

                             x – x0 = r (y- y0):                                                         (15)

мұндағы x және y – x немесе  y-ке мән беру арқылы табылатын мән:

 

                  δQ = +                                                          (16)

графиктік тәсілде зертеліп отырған өзен мен ұқсас өзеннің орташа жылдық су өтімдерінің арасындағы байланыс графигін тұрғызады. Егер байланыс қанағаттарлық болса, онда ұқсас өзеннің нормасы бойынша  бақылау қатары  аз ( жеткіліксіз) өзен үшін қалыпты ағынды алынады. Бұл жағдайда қажетті шарт: түзу сызықты байланыс болуы керек және   мәні 0,70-тен артық болуы тиіс. Егер байланыс қисық сызықты болса, онда графиктен әр жыл үшін су өтімінің жеткіліксіз мәндері алынады да қалыпты ағынды есептелінеді:

                           QO= ,                                                                   (17)

мұндағы n- ұқсас өзенде қалыпты ағындыны есептеу үшін қабылдаған репрезентативті кезеңнің жылдар саны.

 Қалыпқа келтірілген қатар ұзындығы  30%-дан n – ге қарағанда аспауы керек. Орташа жылдық су өтімі байланысы арқылы мына тендеу қолданылады:

                                  Qo,з=aQo,a+в,    

 

мұнда а және в параметрлері аналитикалық тәсілмен анықталады.

Қалыпты ағындының жиынтық қателігі төмендегідей аңықталады.

                              δ % = 100  ,                                                 (18)

мұнда  δ1 – ұқсас өзен қателігі , n – жыл ұзақтығымен:

                              δ1 =                                                                    (19)

мұнда δ 2— бірдей кезең бақылауындағы (n2) ағынды байланысының қателігі:

                          δ2 =                                                             (20)

Зерттелетін өзеннің ағынды қатарының вариация коэффициенті:

                         Сv.з =  / Qорт.з                                     (21)

Байланыс графигі арқылы алынған қалыпты ағындыны аналитикалық тәсілімен алынған мәнімен салыстыруға болады.

Кесте  9 — Жақсы-Сарысу – Сарысу а. бекеті бойынша орташа жылдық ағынды қатарының вариация коэффициентін есептеу

Жылдар

Q, м

Qi -Qo

(Qi — Qo)2

К

К-1

S(К-1)

(К-1)2

(К-1)3

1

2

 

3

4

5

6

7

8

1932

0,3

-0,23

0,0529

0,5660

-0,4340

-1,4340

2,056248

-0,89233

1933

0,34

-0,19

0,0361

0,6415

-0,3585

-1,7925

3,212887

-1,15179

1934

0,22

-0,31

0,0961

0,4151

-0,5849

-2,3774

5,651833

-3,30579

1935

0,51

-0,02

0,0004

0,9623

-0,0377

-2,4151

5,832681

-0,2201

1936

0,13

-0,40

0,1600

0,2453

-0,7547

-3,1698

10,0477

-7,58317

1937

0,17

-0,36

0,1296

0,3208

-0,6792

-3,8491

14,81524

-10,0632

1938

0,21

-0,32

0,1024

0,3962

-0,6038

-4,4528

19,8277

-11,9714

1939

0,033

-0,50

0,2470

0,0623

-0,9377

-5,3906

29,0582

-27,2489

1940

0,43

-0,10

0,0100

0,8113

-0,1887

-5,5792

31,12798

-5,8732

1941

0,9

0,37

0,1369

1,6981

0,6981

-4,8811

23,82545

16,63286

1942

0,47

-0,06

0,0036

0,8868

-0,1132

-4,9943

24,94343

-2,82378

1943

0,88

0,35

0,1225

1,6604

0,6604

-4,3340

18,78323

12,40402

1944

0,23

-0,30

0,0900

0,4340

-0,5660

-4,9000

24,01

-13,5906

1945

1,17

0,64

0,4096

2,2075

1,2075

-3,6925

13,63421

16,46395

1946

0,35

-0,18

0,0324

0,6604

-0,3396

-4,0321

16,25763

-5,52146

1947

0,35

-0,18

0,0324

0,6604

-0,3396

-4,3717

19,11174

-6,49078

1948

2,32

1,79

3,2041

4,3774

3,3774

-0,9943

0,988711

3,339232

1949

2,25

1,72

2,9584

4,2453

3,2453

2,2509

5,066746

16,44303

1950

0,22

-0,31

0,0961

0,4151

-0,5849

1,6660

2,775682

-1,62351

1951

0,16

-0,37

0,1369

0,3019

-0,6981

0,9679

0,936878

-0,65405

1952

0,59

0,06

0,0036

1,1132

0,1132

1,0811

1,168847

0,132322

1953

0,54

0,01

0,0001

1,0189

0,0189

1,1000

1,21

0,02283

1954

1,85

1,32

1,7424

3,4906

2,4906

3,5906

12,89216

32,10879

1955

0,38

-0,15

0,0225

0,7170

-0,2830

3,3075

10,93987

-3,09619

1956

0,22

-0,31

0,0961

0,4151

-0,5849

2,7226

7,412777

-4,33578

1957

0,21

-0,32

0,1024

0,3962

-0,6038

2,1189

4,489601

-2,7107

1958

1,56

1,03

1,0609

2,9434

1,9434

4,0623

16,50199

32,06991

1959

1,09

0,56

0,3136

2,0566

1,0566

5,1189

26,20281

27,68599

1960

1,04

0,51

0,2601

1,9623

0,9623

6,0811

36,98017

35,58469

1961

0,89

0,36

0,1296

1,6792

0,6792

6,7604

45,7027

31,04334

1962

0,59

0,06

0,0036

1,1132

0,1132

6,8736

47,24617

5,348623

1963

0,42

-0,11

0,0121

0,7925

-0,2075

6,6660

44,43606

-9,22258

1964

1,08

0,55

0,3025

2,0377

1,0377

7,7038

59,34813

61,58768

1965

0,34

-0,19

0,0361

0,6415

-0,3585

7,3453

53,95318

-19,3417

1966

0,59

0,06

0,0036

1,1132

0,1132

7,4585

55,62908

6,297632

1967

0,039

-0,49

0,2411

0,0736

-0,9264

6,5321

42,66801

-39,5283

1968

0,11

-0,42

0,1764

0,2075

-0,7925

5,7396

32,94327

-26,106

1969

0,38

-0,15

0,0225

0,7170

-0,2830

5,4566

29,77452

-8,42675

1970

0,47

-0,06

0,0036

0,8868

-0,1132

5,3434

28,55188

-3,23229

1971

0,72

0,19

0,0361

1,3585

0,3585

5,7019

32,51151

11,65507

1972

1,05

0,52

0,2704

1,9811

0,9811

6,6830

44,66274

43,82005

1973

0,66

0,13

0,0169

1,2453

0,2453

6,9283

48,00137

11,77392

1974

0,25

-0,28

0,0784

0,4717

-0,5283

6,4000

40,96

-21,6392

1975

0,049

-0,48

0,2314

0,0925

-0,9075

5,4925

30,16704

-27,378

9-кестенің жалғасы

Жылдар

Q, м

Qi -Qo

(Qi — Qo)2

К

К-1

S(К-1)

(К-1)2

(К-1)3

1

2

 

3

4

5

6

7

8

1976

0,58

0,05

0,0025

1,0943

0,0943

5,5868

31,21225

2,944552

1977

0,7

0,17

0,0289

1,3208

0,3208

5,9075

34,89911

11,19406

1978

0,13

-0,40

0,1600

0,2453

-0,7547

5,1528

26,55166

-20,039

1979

0,43

-0,10

0,0100

0,8113

-0,1887

4,9642

24,64279

-4,64958

1980

0,15

-0,38

0,1444

0,2830

-0,7170

4,2472

18,03845

-12,9332

1981

0.20

-0,53

0,2809

0,3773

-0,6227

3,6245

13,13678

-8,18027

1982

0.33

-0,20

0,0400

0,6226

-0,3774

3,2471

10,54346

-3,9791

1983

0.34

-0,19

0,0361

0,6415

-0,3585

2,8886

8,343836

-2,99127

1984

0.23

-0,30

0,0900

0,4340

-0,5660

2,3226

5,394331

-3,05319

1985

0.42

-0,11

0,0121

0,7924

-0,2076

2,1150

4,473097

-0,92862

1986

0.38

-0,15

0,0225

0,7170

-0,2830

1,8320

3,356113

-0,94978

1987

0,32

-0,21

0,0441

0,6038

-0,3962

1,4357

2,061359

-0,81676

1988

0,46

-0,07

0,0049

0,8679

-0,1321

1,3037

1,69955

-0,22447

1989

0,24

-0,29

0,0841

0,4528

-0,5472

0,7565

0,572289

-0,31314

1990

0,37

-0,16

0,0256

0,6981

-0,3019

0,4546

0,206671

-0,06239

1991

0,83

0,30

0,0900

1,5660

0,5660

1,0206

1,041724

0,589655

1992

0,24

-0,29

0,0841

0,4528

-0,5472

0,4735

0,224183

-0,12267

1993

1,66

1,13

1,2769

3,1321

2,1321

2,6056

6,788915

14,47448

1994

0,31

-0,22

0,0484

0,5849

-0,4151

2,1905

4,798117

-1,99167

1995

0,91

0,38

0,1444

1,7170

0,7170

2,9074

8,453216

6,060796

1996

0,27

-0,26

0,0676

0,5094

-0,4906

2,4169

5,841287

-2,86554

1997

0,83

0,30

0,0900

1,5660

0,5660

2,9829

8,897771

5,036474

 

35,191

 

16,0109

 

 

 

1247,495

76,58167

 

0,53

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сv=4,35

 

 

Cs=0,043

 

 

 

қателігі 38%

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 10 — Жақсы — Сарысу өз. – Сарысу а. бекеті бойынша орташа жылдық ағынды қамтамасыздық қисығының параметрлерін есептеу

 

№ пп

Жылдар

Q, м3/с

Жылдар

Q, м3/с кему ретімен

 

1

2

3

4

5

6

1

1932

0,3

1985

0,42

1,4925

2

1933

0,34

1986

0,38

2,9851

3

1934

0,22

1983

0,34

4,4776

4

1935

0,51

1982

0,33

5,9701

5

1936

0,13

1984

0,23

7,4627

6

1937

0,17

1981

0,2

8,9552

7

1938

0,21

1948

2,32

10,4478

8

1939

0,033

1949

2,25

11,9403

9

1940

0,43

1954

1,85

13,4328

10

1941

0,9

1993

1,66

14,9254

11

1942

0,47

1958

1,56

16,4179

12

1943

0,88

1945

1,17

17,9104

13

1944

0,23

1959

1,09

19,4030

14

1945

1,17

1964

1,08

20,8955

15

1946

0,35

1972

1,05

22,3881

16

1947

0,35

1960

1,04

23,8806

17

1948

2,32

1995

0,91

25,3731

18

1949

2,25

1941

0,9

26,8657

19

1950

0,22

1961

0,89

28,3582

20

1951

0,16

1943

0,88

29,8507

21

1952

0,59

1991

0,83

31,3433

22

1953

0,54

1997

0,83

32,8358

23

1954

1,85

1971

0,72

34,3284

24

1955

0,38

1977

0,7

35,8209

25

1956

0,22

1973

0,66

37,3134

26

1957

0,21

1952

0,59

38,8060

27

1958

1,56

1962

0,59

40,2985

28

1959

1,09

1966

0,59

41,7910

29

1960

1,04

1976

0,58

43,2836

30

1961

0,89

1953

0,54

44,7761

31

1962

0,59

1935

0,51

46,2687

32

1963

0,42

1942

0,47

47,7612

33

1964

1,08

1970

0,47

49,2537

34

1965

0,34

1988

0,46

50,7463

35

1966

0,59

1940

0,43

52,2388

36

1967

0,039

1979

0,43

53,7313

37

1968

0,11

1963

0,42

55,2239

38

1969

0,38

1955

0,38

56,7164

39

1970

0,47

1969

0,38

58,2090

40

1971

0,72

1990

0,37

59,7015

10 кестенің жалғасы

 

№ пп

Жылдар

Q, м3/с

Жылдар

Q, м3/с кему ретімен

 

1

2

3

4

5

6

41

1972

1,05

1946

0,35

61,1940

42

1973

0,66

1947

0,35

62,6866

43

1974

0,25

1933

0,34

64,1791

44

1975

0,049

1965

0,34

65,6716

45

1976

0,58

1987

0,32

67,1642

46

1977

0,7

1994

0,31

68,6567

47

1978

0,13

1932

0,3

70,1493

48

1979

0,43

1996

0,27

71,6418

49

1980

0,15

1974

0,25

73,1343

50

1981

0,2

1989

0,24

74,6269

51

1982

0,33

1992

0,24

76,1194

52

1983

0,34

1944

0,23

77,6119

53

1984

0,23

1934

0,22

79,1045

54

1985

0,42

1950

0,22

80,5970

55

1986

0,38

1956

0,22

82,0896

56

1987

0,32

1938

0,21

83,5821

57

1988

0,46

1957

0,21

85,0746

58

1989

0,24

1937

0,17

86,5672

59

1990

0,37

1951

0,16

88,0597

60

1991

0,83

1980

0,15

89,5522

61

1992

0,24

1936

0,13

91,0448

62

1993

1,66

1978

0,13

92,5373

63

1994

0,31

1968

0,11

94,0299

64

1995

0,91

1975

0,049

95,5224

65

1996

0,27

1967

0,039

97,0149

66

1997

0,83

1939

0,033

98,5075

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 8. Жақсы-Сарысу өз. –  Сарысу а. жылдық су өтімдерінің қамтамасыздық қисығы (Сs=Cv).

 

 

 

 

Алаптың негізгі өзендерінің су орташажылдық су өтімдеріне статистикалық есептеулер мен өңдулер жүргізу нәтижесінде Сарысу өзені алабының негізгі өзендерінің келесі негізгі гидрологиялық сипаттамалары анықталды (11 кесте).

 

Кесте 11 — Сарысу өзені алабының негізгі өзендерінің негізгі гидрологиялық сипаттамалары

Өзен-тұстама

Q0

Cv

Cs

Сарысу өз. — рзд. 189

1,70

1,35

2,40

Жаман — Сарысу өз. – Жанарка а.

0,26

4,61

2,95

Жақсы-Сарысу – Сарысу а.

053

4,35

2,43

 

Сонымен қатар қарастырып отырған үш өзен бойынша су өтімдерінің қамтамасыздық қисықтары тұрғызылып, әртүрлі қамтамасыздықтағы орташа жылдық су өтімдерінің шамалары анықталды(12-кесте).

 

Кесте 12 — Әртүрлі қамтамасыздықтағы орташа жылдық су өтімдерінің шамалары

Өзен-тұстама

Cу өтімінің қамтамасыздығы,  Р%

5

25

50

75

90

 

Су өтімі, м3/с

Сарысу өз. — рзд. 189

5,75

2,87

1,70

0,32

0,28

Жаман — Сарысу өз. – Жанарка а.

 

1,60

 

0,28

 

0,26

 

0,085

 

0,056

Жақсы-Сарысу – Сарысу а.

 

3,27

 

1,12

 

0,53

 

0,32

 

0,15

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қ о р ы т ы н д ы

 

Дипломдық жұмыста Сарысу өзені алабының негізгі өзендерінің  жылдың жылдық ағындысы анықталды. Ол үшін Қазгидромет мәліметтері бойынша алынған орташа жылдық су өтімдері  қолданылды. Өлшенбей қалған су өтімдері ұқсас-өзен әдісі бойынша қалыпқа келтірілді. Жұмыста қарастырып отырған үш бекет бойынша Сарысу – рзд.189 км, Жаман Сарысу – Жанаарқа және Жақсы Сарысу – Сарысу ауылы өзендерінің қалыпты ағындылары анықталды. Жылдық ағындының қарастырып отырған кезеңде өзгеру тенденциясы зерттелінді (тренд сызығы арқылы). Орташа жылдық қалыпты ағынды репрезентативті кезең анықталғаннан кейін табылды. Сондай-ақ жылдық ағынды қатарының вариация коэффициенті, асимметрия коффициенті, корреляция коэффициенті және олардың қателіктері есептелінді.      Алынған жаңа мәліметтер Сарысу өзені суын халық шаруашылығында дұрыс пайдалануды жоспарлауда, сондай-ақ ағынды шамасына болжам жасауда қолданылуы мүмкін.

Алаптың негізгі өзендерінің су орташажылдық су өтімдеріне статистикалық есептеулер мен өңдулер жүргізу нәтижесінде Сарысу өзені алабының негізгі өзендерінің келесі негізгі гидрологиялық сипаттамалары анықталды.

Сонымен қатар қарастырып отырған үш өзен бойынша су өтімдерінің қамтамасыздық қисықтары тұрғызылып, әртүрлі қамтамасыздықтағы орташа жылдық су өтімдерінің шамалары анықталды.

Алынған мәліметтер аймақта су шаруашылығн дұрыс жүргізуде қоданылуы мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған Әдебиеттер тізімі

 

  1. Ресурсы поверхностных вод СССР. Гидрологическая изученность, т.13, Центральный и Южный Казахстан, вып. 2, Бассейн оз.Балхаш, Алматы, 1996. С.283-336.
  2. Гальперин Р.И., Молдахметов М.М. Материалы по гидрографии Казахстана. Часть 4. Бассейн реки Сарысу (Гидрография. Водные ресурсы), Алматы «Қазақ университеті» 2003 – 85 с.
  3. Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание отдельных рек, водохранилищ и озер. Т.13 — Вып.1 — Алма-Ата. – 1971.
  4. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т.13 — Вып.1. – Карагандинская обалсть7 – Л., Гидрометеоздат, 1966. – 482 с.
  5. Гальперин Р.И. Материалы по гидрографии Казахстана. Часть 1,2,3 Алматы, 1997 – 90 с.
  6. Гальперин Р.И., Молдахметов М.М., Сарсенбаев М.Х. «Гидрология» пәнінен практикум. Алматы, КазМҰУ университеті баспасы, 2003.
  7. Гидрологические ежогодники, вып. 2, Бассейн Центральный Казахстан и оз.Балхаш, 1932-2006гг.
  8. Молдахметов М.М. Роль природных и антропогенных факторов в форимровании стока Центрального Казахстана (на примере рек Торгай и Сарысу)// автореферат на соиск.степ.канд.географ.наук. Алматы, 1999. – 24 с.
  9. Беркалиев З.Т. Гидрологический режим рек Центрального6 Северного и Западного Казахстана. Алма-Ата. – 1959. – 278 с.
  10. Гальперин Р.И. Высокие уровни воды на реках равнинного Казахстана. – Алматы, КазГУ, 1994. – 171 с.
  11. Филонец П.П., Омаров Т.Р. Озера Центрального и Южного Казахстана. Алма-ата: Наука, 1973. – 198 с.
  12. Научнол-прикладной справочник по климату СССР. Сер.3 Многолетние данные. Ч. 1-6, Вып.18. Кн. 1-2. – Л.:Гидрометеоиздат, 1989.