МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
- ТАРАУ. Ш. ҚҰДАЙБЕРДИЕВ ЛИРИКАСЫ ТІЛІНІҢ ЛЕКСИКА-ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Ш.Құдайбердиев лирикасындағы омоним сөздердің қолданысы
1.2. Ш.Құдайбердиев лирикасындағы антоним сөздердің қолданысы
1.3 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы синоним сөздердің қолданысы
1.4 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы фразеологизмдердің қолданысы
1.5 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы перифраздардың қолданысы
1.6 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы сөз жасау тәсілдері
- ТАРАУ. Ш.ҚҰДАЙБЕРДИЕВ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ҚҰРАЛДАРДЫҢ СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы эпитет пен теңеудің қолданысы
2.2 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы метафора және
кейіптеудің қолданысы
2.3 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы метонимия мен шендестірудің
қолданысы
2.4. Ш.Құдайбердиев лирикасындағы қайталау тәсілінің
стильдік ерекшелігі
Қорытынды
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Ш.Құдайбердиев сияқты ХХ ғасыр басындағы әдебиетіміздің белгілі өкілдерінің бірінің шығармашылығы әдебиеттану ғылымында бірнеше ғылыми зерттеулерге өзек болды. Ал оның шығармаларын тілдік және стильдік жағынан қарастыру мәселесі кенже қалып отыр. Ақын шығармаларын тілдік тұрғыдан зерттеген көлемді зерттеу, мақалалар жоқ деп айта алмаймыз. Бұл ретте зерттеуші А..Қонарбаева өз диссертациясында [1] Шәкәрім шығармашылық өнерінің тілдік қолданыс ерекшелігін қарастырған. Бірақ Шәкәрімнің шығармашылық ауқымы әлі толық зерттеліп болған жоқ. Жұмыстың жазылуына сонымен бірге ақын шығармаларының тікелей әсері болды. Яғни, әдеби тіліміздің белгілі кезеңіндегі көркем әдеби стильдің ерекшеліктерін көрсете алатын, қазақ тілінің бейнелілігін танытуға тиісті Ш.Құдайбердиев шығармалары сияқты әдеби үлгілерді зерттеу нысанасынан тыс қалдырсақ, онда өткен ғасыр басындағы әдеби тіліміздің ерекшеліктері түгел болмас еді.
Шәкәрім шығармашылығын зерттеуді бұлайша саралап қарастыру ғалым Р.Сыздықованың айтуынша, «ойшыл, аудармашы әрі заманында мерзімді баспасөз беттерінде өзінің азаматтық үнін қосқан көп қырлы таланттың ұлттық әдеби тілдің нормалану процесіне тигізген ықпалы мен үлесін айқындаудан туып отыр … Қоғам өміріндегі күрт өзгерістер соны ұғымдарды туғызды, ал ол өз кезегінде ана тілінің сөздік қорынан көрініс тапты. «Шәкәрім мұрасының» стильдік-жанрлық өрісінің кең екендігі, оның тілдік-көркемдік тәсілдерді саналы түрде қолданып, өзіндік ізденістерге барғандығы, қаламына тән ерекшеліктердің молдығы мен әр алуандығы – осылардың баршасы бұл тақырыпты өз алдына бөлек арнайы зерттеуді қажет етеді» [2,187] – деген филология ғылымының докторы Р.Сыздық.
Осы тұрғыдан келгенде, Ш.Құдайбердиев лирикасының тілін лингво-стилистикалық тұрғыдан зерттеп, өлең құрылысындағы лексика-фразеологиялық ерекшеліктері мен сөздердің көркемдегіш құралдар түрлерінде қолданылу сипатын айқындап беру – тіл білімінде ғылыми ізденісті қажет ететін өзекті мәселе.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты – Ш.Құдайбердиев лирикасы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін, кейбір аффикстердің қызметін, бейнелегіш амал-тәсілдерін анықтау және талдау жасау. Аталған мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді атқару көзделді:
- Ш.Құдайбердиевтің поэтикалық тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктеріне тілдік-стильдік тұрғыдан талдау жасау.
- Кейбір аффикстердің қызметтерін ғана емес, олардың актив-пассивтігі, стильдік немесе басқа да мотивтерге орай пайдаланғандығын қарастыру.
- Ш.Құдайбердиев өлеңдерінің поэтикалық тіліндегі, атап айтқанда, эпитет, теңеу, метафора, метонимия т.б. көркемдегіш құралдардың семантикалық және стилистикалық табиғатын ашу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ш.Құдайбердиевтің ақындық шеберлігін зерттеу барысында оның поэтикалық тілі бейнелегіш-көркемдегіш сөздерге бай екендігі және оның ұтымды қолдануда өзіне ғана тән ерекшеліктері бар екендігі ашылды. Ақын лирикалық шығармаларында тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдердің жаңа құрылымдарын жасап, варианттылық әдісіне көп жүгінген, сөзге образдылық сипат беруге барынша көңіл бөлген. Ақын стильдік құралдарды – троп түрлерін, омонимдерді, антонимдерді, синонимдерді, тұрақты сөз тіркестерді тағы басқаларды шебер қолданған. Сол арқылы Ш.Құдайбердиевтің қазақ поэзиясына, әсіресе, сөздік құрамының баюына көп үлес қосқандығы белгілі болды. Бұл диплом жұмысында алғаш рет Шәкәрім шығармашылығындағы кейбір сөзжасамдық тұлғалардың қолданылу ерекшелігі айқындалады. Ақынның поэтикалық тілі қазақ поэзиясын жаңа белеске-көркемдік дәрежеге жеткізгені анықталады.
Зерттеудің нысаны. Ш. Құдайбердиев шығармашылығындағы қазақ әдеби тілінің лексикасын және сөз жасау тәсілдерін саралап, мағыналық реңктерін талдау, жүйелеу, көріктеуіш тәсілдерін зерттеу мәселелері жатады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Ш.Құдайбердиевтің жаңадан сөз тіркесімдерін жасау арқылы бұрын кездеспейтін мағыналық реңктерді поэзияға енгізе алғандығы;
- Тілімізде бұрыннан бар сөздерді жаңа қырынан соны бояумен, өзгеше өңмен жұмсай білетіндігі;
- Фразеологизмдер мен перифраздарды қолдану арқылы, өзінің поэтикалық қорын молайтқандығы;
- Көркемдегіш құралдарды сан алуан өзгерістерге түсіру арқылы жаңа тілдік қолданыстарды көбейткендігі.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
- ТАРАУ. Ш.ҚҰДАЙБЕРДИЕВ ЛИРИКАСЫ ТІЛІНІҢ ЛЕКСИКА-ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Ш.Құдайбердиев лирикасындағы омоним сөздердің қолданысы
Шәкәрім поэзиясында омонимдердің бояуы әр түрлі мақсатта қолданылады. Ақын өз шығармасының көркемдік дәрежесін биіктету мақсатымен омоним сөздердің орнын тауып қолданған. Омонимдер белгілі контексте, әсіресе, өлең жолдарында кездесіп келіп ой ойнақылығын тудырады. Ұқсас сөздерден мағынасы мүлде ұқсамайтын мағына аңғарылады. Омоним сөздерді дұрыс қолдану образды бейнелі, әсерлі көрсету үшін тіл көркемділігінің шынайылығымен жан-жақты мағыналық топтарын анықтау үшін қажет. Кез келген көркем шығармада омонимдерді ажырату көп мағыналы сөздерден контекстік сипаты басым келеді. Қазақ тілі лексикасы бір буынды түбірден болған омонимдерге бай. Бір буынды түбірден болған мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзіліп, полисемиядан ажыраған омонимдер Шәкәрім поэзиясында көрнекті орын алған.
«Жарымның нұрына жанып,
Тәнім көмір бола қалып». [294]
«Жардың сөзін құран қыл,
Шатақ дін мен заңнан без!» [59]
Осындағы омоним сөздер- «жар». Шәкәрім шығармаларында «жар» (әйел) өзінің бастапқы мағынасынан айырылып, Құдай бейнесін беретін идеалды образ, символ деңгейіне дейін трансформацияланған. [3,35]
Сондай-ақ, «жар» сөзі іс-қимылды білдіріп, етістік қызметін де атқарып тұрады. Мысалы:
«Ішін жарып, ішек жалғап, сүйек қиып,
Жамайды ерін, мұрын, түскен тісін.» [138]
«Жүрегімді жарып алып,
Ағызды арамын, насын.» [145]
«Жар» сөзі тура мағынасында келіп әйел мағынасын білдіреді:
«Бейісте бар сұлу жар,
Мінсіз таза, хор қыздар.» [243]
«Жар сүймесе баласы жай білмесе,
Қанды жасы көзінен қайтып ақпас». [162]
«Өзге асықтар қызғанады,
Басқалардан өз жарын». [254]
«Жар» сөзі табиғат әсерінен (жел үрлеп, су шаюдан) пайда болған, биік қабақ тік жаға мағынасында да қолданылған. Соған қоса қиыншылық көріп, тауқыметін тартқан азабын аңғарту сияқты ұғымды білдіріп, аңғартады:
«Жарға жетсем болғаны,
Суалған көңіл толғаны.
Басыма қыдыр қонғаны,
Ақсам-дағы миллион жыл!». [249]
Шәкәрім шығармашылығында омоним сөздерді қатарластырып алуы да кездесіп қалады. Мысалы:
«Кетті еріншек өкпелеп,
Қайта келіп қонбасқа.
Өкпеге тағы тепкілеп,
Тарланды салдым болмасқа». [54]
Осындағы өлеңнің бірінші жолындағы «өкпелеп» іс-қимылды білдіріп, адамның көңіл-күйін білдірсе, үшінші жолдағы «өкпе» заттық мағынада тұрып, анатомиялық атау болып тұр.
Бір сөзде бірнеше мағына болуы мүмкін, бірақ, бұл байлықты аса сақтықпен абайлап пайдаланған дұрыс. Өйткені омоним сөз орынды жерде тұрмаса, сол арадағы ұғымды бұлдыратып, көмескі, түсініксіз тіпті кейде екі жақты мағына беруі мүмкін … шын өнер иелері омонимді сарабдал таңдайды. (4,19)
Өлең жолдарында қатар тұрмай, қатар алынбаған омонимдер ой мен сезімге көркем шығарманы ажарлауға қызмет ете алмайды.
Шәкәрімнің поэтикалық тілінде мұндай омонимдер көп-ақ:
«Газетке жаз, кітап жаз,
Бастыр,оқыт қазаққа». [53]
Осындағы жаз етістік омонимі, бірақ осының басқа мағына беретін түрлері бұл өлең жолдарында кездеспейді. Бірақ басқа өлең жолдарында кездеседі. Мысалы:
«Суыр неге қазады таудың сайын?
Жаз жиып қыстық азық қылар дайын». [262]
«Кейде күннің райын,
Сипаттаған түсі бар
Бір айы мен бір айын
Жазы, күзі, қысы бар». [143]
Атын өлең жолдарында өрнек тауып әдемі бояу үшін жиі қолданылатын омонимдер бар: «жас», «жүз» т.б
Жас I. Үстеу. Өмір өлшемі.
«Жас күнде бойды үйретпе ерінгенге». [169] Жас II. Зат есім. Жылағанда көзден шығатын сұйық зат. Көз жас
«Айла таппай адастым,
Қайғы артылып мойныма.
Ақылымнан шатастым,
Жас төгілді қойныма». [47]
«Сүйте-сүйте ашылып арандарын,
Алғызарсың бұл елдің қанды «жасын». [156]
Жас III. Зат есім. Адам.
«Жастарым, құмар болма көрінгенге» [59]
«Күндемей, шын міндесең» разымын,
«Қайта, жастар сөйтсін» деп тілегім бар [66]
Жас IV. Сын есім. Қарсы мағынасы-кәрі.
«Жас көңілде жарық бар,
Кәріде кемдік анық бар». [38]
Жүз. I. Зат есім, синонимі-бет, өң, келбет, дидар мағыналарында жұмсалады:
«Жүзіңді көргелі
Күн шықты қайтадан». [45]
«Көңілден суреті кетпес,
Жүзі-сиқыр, шашы –тұзақ». [212]
Жүз II. Сан есім
«Неше жүз автомобиль, арбаменен
Жіберсе де көңілі бір сенбеген». [154]
«Жүз мың ділдә алды да кедей сатты,
Шыдадым деп баланың қазасына» [152]
«Бұл күнде жүз түрленіп, мың құбылып,
Көзіңді қызықтырар тым жылпылдап». [73] Жүз III. Сын есім. Адамның мінез-құлқын білдіреді:
«Молдеке-ау, оған таңданба,
Сол кіреді бейіске.
Екі жүзді сандалма,
Сен қаласың кейісте». [342]
Жер жүзі IV. Зат есім, синонимі- дүние жүзі, әлем мағыналарында жұмсалады.
«Жер жүзіне қып-қызыл гүл бітірем,
Көзімнен қанды жасым сорғаласа» [259]
1.2. Ш.Құдайбердиев лирикасындағы антоним сөздердің қолданысы
Антонимдер Шәкәрім поэзиясының стильдік қызметінде жиі көрінеді. Ақын өз шығармасының көркемдік қуатын арттыру үшін қарама-қарсы сөздерді өте ұтымды пайдаланған.
Жеке суреткердің антоним сөздерді қолдануы шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі. Демек суреткер өзі суреттеп отырған құбылыстың, оқиғаның екі жақты мәнін ашып қарастыруды мақсат етеді. Дүниенің басталуы мен аяқталуы бар сияқты заттар мен құбылыстардың қарама-қарсы мәні бар. Сөз жоқ, Шәкәрім поэзиясында барлық суреткерге тән антонимдер түгел қамтылған, «дос-жау», «күн-түн», «жер-көк», «өмір-өлім», «жақсы-жаман». Мұндай антонимдер Абай шығармаларында жиі ұшырасады.
«Ішім өлген сыртым сау,
Көрінгенге деймін-ау,
Бүгінгі дос ертең жау,
Мен не қылдым япырау» [5,64]
Осындағы дос, жау адамдардың арасындағы әлеуметтік топтардың атауларына тән мағынада алып суреттелген.
Шәкәрім өлеңдерінде – «дос», «қас» қарама-қарсы ыңғайда жиі алынып, антоним сөздерді алудағы өзіне тән стильдік өрнектердің ерекшелігінің арнасын анықтайды.
«Бүгін дос, таң атса қас бола қалып,
Бұлт еттік, мен болдым деп ат аларлық » . [34]
«Дос мақтаса, не пайда онан саған,
Дұспан сөксе, не кемдік көрдің жаман?» [64]
«Кейде дос та жамандар жоқ нәрсе үшін,
Дұспан сөгер сыртыңнан қайрап тісін» [65]
Ақын «досы мен қасына» деген ішкі сезімдік әсерін көрсету мағынасында айтылған.
Шәкәрімнің поэтикалық тілінің стильдік бағытын анықтайтын зат есімдік антонимдер: «жер мен көк», «күн мен түн», «өмір мен өлім», «тумақ пен өлмек», «жоқтық пен барлық». Ақын осы сөздердің мәнін яғни әлемдегі құбылыс, оқиға тек дүниені танушы адамның ғұмырының барлық сатысы осы «жер мен көктің», «күн мен түннің» арасында , «өмір мен өлімнің» мәңгілік бірлігін қарастырады. «Жер мен көктің» антонимдік қатары Абай шығармаларында да кездеседі.
«Біреуі көк, біреуі жер тағысы,
Адам үшін батысып қызыл қанға» [5.64]
Бұл жолдарда «жер мен көк» қарсылық мәнде ғана айтылады. Шәкәрім тілінде:
«Өмір, дүние, жер мен көк, өткен заман,
Ажал алмай қоймайды ешкімді аман» [64]
«Пәрменімен айналған мәрхи фәләк-
Күн мен ай, жұлдыз, әуе, жер менен көк». [63]
Бұл сөздер бүкіл поэзияның өз бойына тән стильдік өрнекке ие болып, түрлі бояулы сипатқа ие. Осы сияқты Шәкәрім поэзиясында «өмір мен өлім» антонимі кездеседі.
«Өлім маған өмірден мың есе артық,
Жарға құрбан болуға жан жараса». [259]
Шәкәрім тіліндегі өмір мен өлім антонимі бір-біріне ашық қарсы қойылып, оның мәнін тереңнен толғайды. «Өмір мен өлім» — адам баласының болмысының екі ұшы. Өмір – адам баласының шексіздігі, мәңгілігі болса, өлім — адам болмысының шектілігі, тоқталу нүктесі. Бұдан да басқа антоним сөздер түрлі мағынада, әр қилы мағыналы реңкті бейнелейді. Өмір – шексіз әлем сырын аңғартса, өлім – сол әлем мәнін адамның соңғы өлім сәтіне тоқталғандағы өмірді сезінер шағының мәнін толғап, түсіну сияқты мақсаттарын танытуға негізделеді.
Шәкәрім шығармасында сын есімдерден болған антонимдер «биік пен аласа», «күшті мен нашар», «үлкен мен кішкене», «ақымақ пен ақылды», «адалдық пен арамдық», «арам мен адал», «бұлдыр мен анық», «піскен адам мен шикі адам», «сау мен науқас» қолданған.
Бұл сын есімді антонимдерді қолданудағы Шәкәрімнің табысы мынада:
а) заттың сапасын, қасиетін анықтауда,
ә) кісінің мінез-құлқының , көңіл-күйінің қасиетін танып білуге
жәрдемдесуде,
б) заттың сыр-сипаты мен белгілерін анықтауда,
в) зат пен құбылыстың түр-түсінің реңін танытуда,
г) заттың, құбылыстың дәмін, сипатын құрамын танытуда осы антоним сөздерді пайдаланып тіл көркемдігін, ой көркемдігіне жетелеп, айтылған ойдың эстетикалық сипатын, сымбатын танытуға жәрдемдеседі.
«Ерді
адалдық жолға бастайтын,
Елді
арамдыққа әсте баспайтын,
Басшы адам қойылса». [271]
Осындағы «адалдық пен арамдық» жай қарама-қарсы мәнде ғана айтылып тұрған жоқ, бүкіл оқиғаның мәнін әдемі бейнелеп, жарқырата ашып тұр. Осы сияқты «ащы-тұщы», «сау-науқас», «ылай-тұнық», «ащы-тәтті», антонимдері Шәкәрім поэзиясының стильдік бояуын танытатын сөздер.
«Ол суда ылай да бар, тұнық та бар,
Ылай суды тұнықтан кім айырар?» [276]
«Тәні сау, миы науқастар,
Ондайға дәрі қона ма?» [234]
«Дүниенің ащы-тұщы дәмін татпай,
Не болдың еш нәрсені білмеуменен?» [245]
немесе
«Неге мұндай қатты айтты?»-деп ойласам,
Өлеңнің сырты ащы, іші тәтті!» [40]
Автор әр өлең жолында жарыса қолданылған антонимдік қарама-қарсылықтар арқылы оқырманға үлкен ой тастайды. Бұл антонимдердің ақын тіліндегі көркемдік бояуы ерекше, осы антонимдер арқылы Шәкәрім өлеңінің тереңіне еркін бойлап қарама-қарсы мағынадағы сөздердің ерекшеліктері айқындалады. Шәкәрім поэзиясы антонимдерге өте бай.
Үстеуге қатысты «таңертең-кеш», «күні-түні», «асты-үсті», «алды-арты», т.б антонимдері де қолданыс тапқан.
«Өкінерсің, көрерсің,
Не таңертең , не кешке». [57]
«Алды-артыңа қаратпас,
Рахымы жоқ тым ит бар». [105]
«Күні-түні ойланып,
Жазудан да жалықтым.
Газет, кітап қолға алып,
Оқудан да талықтым». [51]
Тілдегі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-бірін шендестіріп, салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Жалпы антоним сөздердің қарама-қарсы контраст мағынада қолданылып ойды айқындай түсетіні секілді, көңілге бірден орныға түсетіні бар, сезімге бірден әсер етеді.
Ақын тілінде етістік антонимдердің ерекшеліктеріне сай стильдік бояуы да шынайы мазмұнды болып келеді. Атап айтқанда: «қуанбақ-кейімек»,
«Бойда жоқпен мақтаса, яки сөксе,
Қуанбақ не кейімек өзіңе еп пе?» [65]
Мұндағы «қуанбақ не кейімек» сияқты эмоциональды экспрессивті етістік антонимдер Шәкәрім поэзиясының тіл көркемдігінің эстетикалық қуатын арттыруға жәрдемдеседі.
Ақынның поэтикалық тілінде кейіпкердің қуана отырып жабырқай алатыны сияқты жан-дүниесіндегі, болмысындағы өзгерістерді жан-толқынысының әр алуан құбылысын сипаттауда етістік антонимдерінің қызметі ерекше байқалады.
«Біреу сені мақтаса, қуанасың,
Жамандаса, жабырқап, суаласың.
Мақтаған кім , сөккен кім-онда ісің жоқ.
Бәрібір сен де елерме дуанасың». [64]
«Бойда жоқпен мақтаса, яки сөксе,
Қуанбақ, не кейімек өзіңе еп пе?» [65]
Осындағы, «қуану мен жабырқау», «қуанбақ пен кейімек», «мақтау мен жамандау», «мақтау мен сөгу» антонимдері арқылы адам баласының психологиялық сәтін әсерлі де әдемі бере білген.
«Кетті, келді,
Толды, семді,
Өзгеленді бұл ғалам.
Туды, өлді,
Жанды, сөнді,
Өршіп енді қайтадан». [270]
«Мен кетемін,
Келеді тағы өмірге мендей» [270]
«Жеңгеніміз желіктік желпең қағып,
Жеңілгенді жер болған атқа таңдық» [34]
«Тумақ, өлмек-тағдырдың шын қазасы,
Ортасы-өмір, жоқтық қой-екі басы». [154]
«Тұрайын десең, жатқызар,
Буынды сүйтіп қатқызар». [103]
Осы сияқты етістікпен келген антонимдер Шәкәрім тілінде молынан кездеседі.
Шәкәрімнің тіліндегі антонимдердің кез келген сөз бояуы қазақ поэзиясының сөз құлпыртуына әсерін тигізді.
Шәкәрім қолданысында антонимдердің стильдік қызметі әсерлі де көркем. Шынайы тіл табиғатының әсем өрнектеулеріне құрылып, оқырманына үлкен әсер бере, шығарманың поэтикалық қуатын арттыруға қызмет етеді.
1.3 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы синоним сөздердің қолданысы
Синоним сөздер барлық тілге тән құбылыс, жалпы ауызекі тілде қалыптасқан синонимдер бар да көркем әдебиет стилінде қалыптасқан синонимдер бар. Бұл екі топ синонимнің әдеби тіл аясындағы қолданылуы бірдей емес. Көркем шығармада жеке ақын-жазушының стиль ерекшелігіне байланысты қолданылатын синонимдердің кейбіреулері халықтық сипат алып кетеді. Көркем шығармада кездесетін синонимдердің дені сол автордың өзі қолданатын контекстік ыңғайлас синонимдер болып кетеді. [6.32]
Шәкәрім поэзиясындағы синонимдердің қолданысы әлде-қайда өзгешерек. Суреткер синонимдерді қайталау мақсатында емес, белгілі ойды толықтыра түсу үшін нақтылап дәлелдей түсу ниетінде жұмсайды.
Синонимдерді стильдік ыңғайда қолдану суреткердің бәрінде бірдей емес. Синонимдік қатар көркем шығарманың образды жетілдіріп эстетикалық сымбатын арттыра түседі.
Шәкәрім поэзиясындағы синонимдік қатар ақын тілінің стильдік межесі, суреткерлік қабілетінің табиғи талантымен ерекшеленеді. Ақын әр уақытта айтқысы келген ойын оқырманды тебірентер түрлі сөзбен жеткізуге тырысады. Мағыналас сөздер тобы бір ғана ақиқат шындыққа негізделіп бір ұғым мағыналарының әр түрлі реңктерін бір-бірінен оздырып, түрлендіріп қолдану қызметінде жұмсайды.
Шәкәрім өлеңдерінде бір мағынаны немесе бір ұғымда айтылуы басқа-басқа болып келетін бірнеше сөзбен беру мүмкіндігінің молдығымен ерекшеленеді. Ана тілінде синонимдер автордың айтпақшы ойының түрлі сипатын ашып ойды өткір, терең тұжырымдап, нақтылай түсу үшін қызмет етеді. Синонимдерді көп қолдану, оның аясын кеңейту, күллі қырын нәзік түсіне біліп, талғап қолдану ақынның шеберлігіне байланысты.
«Ымырт боп, қас қарайып, күн де батты,
Бір жерге шаршаған соң келіп жатты». [76]
Осындағы өзара мәндес синоним сөздер: «ымырт боп», «қас қарайып», «күн де батты» үш түрлі құбылыстың бір мәндегі кештің болғанын шебер пайдаланған.
Синонимдерді көп қолдану ақынның сөз байлығының молдығынан хабардар етеді.
«Үміт үзген қорқақ ой
Дірілдеді қалшылдап.
«Мүмкін емес-мұны қой» —
Деп жалынды жалпылдап …» [51]
бұл жолдардағы «дірілдеу-қалшылдау» деген қимыл-әрекет ұғымдарының әрқайсысының өзіне тән өзгешелігі мен ерекшелігі болады. «Дірілдеу» сөзіне қарағанда оның синонимдік қатары «қалшылдау» мағыналық салмағы күштірек екенін байқауға болады. Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір-бірінен сәл жоғары немесе сәл төмен дәрежеде болады.Синонимдер градация жолымен өзгеріп отырады. Жоғарыдағы өлең жолдарындағы синонимдердің әрқайсысы бірінен-бірі градация арқылы өзгеріп, дамып отырғанын байқауға болады.
Синонимдер көркем әдебиетте поэтикалық реңкте жиі қолданылады. Мысалы «дірілдеу», «қалшылдау», қатарына «тоңу», «мұздау», «сақылдау», синонимдері мағыналас, бірақ ақын ішкі сезімге тән мағыналық стильдік қолдану «тоңу», «сақылдау» емес «дірілдеу», «қалшылдау» сөздеріне бой ұрған.
Шәкәрім тілінде зат есімдік синонимдердің ішінде деректі, дерексіз ұғымдағы өзара мәндес сөздер көп кездеседі. Мысалы:
«Ортамыздан от жағып, өрт шығардық,
Көре тұра құтырып, күйіп-жандық». [34]
«Жуаны қылады зорлық,
Момынның көргені қорлық». [82]
«Сыяз сайын әркіммен арпалысып,
Күнде дау, күнде жанжал, шу болмақты». [37]
«Құмары-құлықпенен жығайын деп,
Айламен аялыма бұғайын деп». [41]
«Құрбылас-қулық пен айла баққан,
Олардан алдамшы деп көңілі қайтқан». [32]
«Осы күнде арамның жолдасы мол,
Қу мен сұмды кім жиса, шын мықты сол, [68]
Тіліміз сын есімдік синонимдерге де өте бай, әсіресе адам іс-әрекетінің сан-алуан әрекетін суреттеу барысында поэтикалық тілдің ең шұрайлы бөлігін атқарады.
«Тіпті мінсіз,
Кемшіліксіз
Есті қылған іс пе екен?» [234]
«Залалы тие берсе мұқым жанға,
Рахымсыз, қайырымсыз боп қысылғанда». [38]
«Керім-кербез кей жігіт
Жек көреді-ау бүй десек» [56]
«Кейбір сөз аласалау, сөзге сынық,
Көрінер, байқамасаң, мөлдір, тұнық». [60]
«Атқа тыным, адамға және жайлы
Алды-арты бірдей сұлу , көзге ыңғайлы.
Оғаш, оғат, оқыра, сызаты жоқ,
Ер қайда сыр-сымбаты түгел сайлы!» [61]
Басқа сөз таптарының синоимі сияқты қазақ тілі етістік синонимге де өте бай. Тілдегі синонимдердің түрлері өте көп болды. Бір мағынаны білдіретін көп сөзді ойлап, соның ең қажеттісін үйлесімді етіп тауып, өзінің тілдік қорына, поэтикалық сөз өрнегіне сұлу суретті әдемі бояуға ендіруде Шәкәрімнің табысы аз емес:
«Әлбетте, бұл-тағдырға наразылық,
Түбі аллаға қарсылық, ондайға ерсе». [63]
«Қоқаң қаққан қолайсыз бір адам бар,
Байлау, матау болмайды сөздерінде». [60]
«Өлмей, өшпей, қартаймай жүргің келсе,
Ол болмай ма тағдырды жамандаған». [64]
«Емізбей, ұрып—соғып, түртеді,
Ержетіп, есі кірген баласын». [142]
Шәкәрім ана тілінің байлығы мен оралымдығын танытатын, жалпы халық тіліндегі синонимдердің молшылығын емін-еркін меңгерген.
1.4 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы фразеологизмдердің қолданысы
Фразеологизмдер — экспрессияның таптырмас құралы. Ол тіл-тілдің бәрінде бар құбылыс. Және бұларды тілдің бөлекше бір сипаттағы шырыны мен сөлі таусылмайтын дәмді элементтері деп айтуға болады. Тілдің байлығы, тілдің сұлулығы, тілдің өткірлігі дегеніміздің айрықша көрінер жері осы фразеологизмдер маңы.
Қай елдің, қай жазушысының қай шығармасын алсаңыз да тілдің осы халықтық элементтерінің сан түрін табуға болады. Яғни қаламгердің қай–қайсысы да сөйлеудің халықтық формасын пайдалануға бейім. [7.3] Мысалы, Шәкәрім жұмсаған буыны құру, қас қараю, қабағынан қар жауу, көңілі басылу, үмітін үзбеу, көңілі толу, жүз құбылу, соққы жеу тәрізділер жылдар бойы қалыптасқан халықтық фразеологиялық қазынасы болады.
Шәкәрім халық тіліндегі фразеологиялық тіркестердің кейбірінің мағынасын стиль қажетінен, суреттеп отырған оқиға, өмір құбылысына лайықты, қосымша мағыналық реңк үстеп, жаңартып жұмсайды. Мысалы: Шәкәрім тіліндегі кірпік қағу деген фразеологизмдерді қабағыңды қаққанша қас болады деп, сырты бүтін іші түтін деген фразеологизмді сырты сау, іші науқас елдің дені, сыртыңды сыланасың өң беріп, ішіңнің түзетпейсің хатасын деп, ауызекі сөйлеу тіліндегі «етігің тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда» мақалының мағынасы кеңейіп, қол тарлығы кезінде қымыз іш, ән сал, мас бол деген үлгіде жаңа мазмұнға ие болып тұр.
Шәкәрім көбінесе халық тіліндегі фразеологизмнің мағынасына жалғастыра өз ой түйдегін тұжырымдап тізіп, мақал мен мәтел тәріздес қанатты сөз тізбегін де жасайды. Мысалы:
Жылы-жылы сөз айтса,
Жылан інінен шығады.
Қатты сөзбен бет қайтса,
Надан дінінен шығады,-
деген кәдімгі фразеологизмнің өлеңдегі қолданысында пайда болған бұл жердегі өзгерісі ақынның айтпақ идеясын дәл, әрі әсерлі етіп үрдісінен шыққан.
Ақын шығармаларында сондай-ақ сан атаулы ұйтқы болған фразеологизмдер:
Алты бақан алауыз— «ауыз- бірлігі кеткен, араз» мағынасында:
«Қазақтың қайратының түбі мәлім,
Алты бақан алауыз иттей үрді [80]
Соматикалық атаулар ұйытқы болған фразеологизмдер. «Көз» соматизімінің ұйытқы болуымен келген фразеологизмдер.
Көзін аш— «Көкірегін, санасын ояту»:
«Құлағы мен көзін аш,
Оқу оқыт ғылым жай» [53]
Көзі тоймайды—қанағаттанбайды:
«Жердің жүзін жесе де көзі тоймай,
Патшалар да болып жүр әлі арманда» [42]
«Көз тоймас үзіп-жұлып алған малға» [37]
«Сөйтсе де адам көзі бір тоймайды» [41]
Көңілі ояу, көзі ашық— «оқыған, тоқыған, саналы адам»:
«Көңілі ояу, көзі ашық елде кім бар?» [150]
Көзі соқыр, көңілі қара— «оқымаған, надан»:
«Наданның көзі соқыр, көңілі қара,
Қазаққа надан болмай бар ма шара» [272]
Көзі аларып— «жақтырмау» мағынасында:
«Қалжыңдасып отырып ыза болып,
Көзі аларып, күресін адырайтар» [60]
Көрінгенге көз сүзбей— «біреуге алақан жаймау»:
«Көрінгенге көз сүзбей күнін көріп,
Қазақ қашан ел болар, құдайым-ау.» [70]
Кеудесінде болса көз— «көзі ашық, оқыған, саналы адам»:
«Кеудесінде болса көз,
Жұғар сондай адамға» [55]
Көзін шел басу – «Бір нәрсені байқамау» мағынасында
«Екі құлақ тарс бітіп
Шел басыпты көзімді» [167]
Адамның дене мүшелеріне байланысты тіркестің келесі тобы «бас» соматизмімен келеді.
Басын тауға да ұрды, тасқа да ұрды—«өкіну» мағынасында:
«Тауға ұра ма басыңды,
Тасқа ұра ма,
Ал енді оған кісі қайтіп мінді?» [128]
Басыма қыдыр қонғаны-«бақытты» болу мағынасында:
«Басыма бақыт қонғаны,
Ақсам-дағы миллион жыл».
«Қабақ» соматизміне байланысты.
Қабағына қар жауған—«түрі ашулы, сұсты» мағынасында:
«Қабағынан қар жауған,
Қараңғы бұлт жоғалды» [87]
Қырын қабақ—«жақтырмау» мағынасында:
«Қайтарында болады қырын қабақ» [69]
« Шаш » соматизміне байланысты: Төбе шашы тік тұру –«қорқу» мағынасында:
«Адал десе тік тұрар төбе шашы,
Жиған малы бәрі арам,ішкен асы».
«Желке» соматизміне байланысты:
Жегенімді желкемнен сығып алды- «қыспаққа алу» мағынасында:
«Жегенімді желкемнен сығып алып,
Бергені де құрысын жемтік қойы» [124]
Ал енді ақын шығармашылығындағы фразеологизмдерді мағынасына қарай тақырыптық топтарға бөлсек:
1) Діни наным сенімге байланысты:
Тәңірінің таразысы
«Тәңірінің таразысы тартылса әділ» [82]
Құдай жолы
«Құдай жолын біле алмай, қу билеген» [78]
Тәңірі алдында
«Тәңірі алдында өзіңе болар қиын» [95]
Алланың кәрі тиіп
«Алланың кәрі тиіп адасты ма» [82]
Құдай кешер алда
«Құдай кешер алда » деп күнә қылмақ [59]
тәрізді культтік фразеологизмдердің алатын орны ерекше.
- Бірқыдыру фразеологизмдер өлшемдік ұғымдардың негізінде :
Бір жапырақ
«Бір жапырақ азығы бойында жоқ» [71]
- Қарғыс мәндегі фразеологизмдер:
Құдай ұрды
«Алдауменен күн өтіп құдай ұрды» [80]
Ойнамасаң омақап
«Ойнамасаң омақап, онан да арман» [126]
- Қоғамдық-әлеуметтік факторларға файланысты фразеологизмдер:
Көзін аш
«Құлағы мен көзін аш, оқу оқыт, ғылым жай» [53]
Көрінгенге көз сүзбей
«Көрінгенге көз сүзбей күнін көріп
Қазақ қашан ел болар, құдайым-ай!» [70]
- Адамды сипаттайтын фразеологизмдер:
Тепсе темір үзеді
«Бар жақсымыз қулардың құлы болды,
Тепсе темір үзерлік, қайран, қайрат»
Тәні сау болса, жаны ауру
«Тәні сау болса, жаны ауру
Емдейін десең емдетпес» [8.124]
Тұрақы тіркестер жеке сөздің орнына жұмсалып қана қоймайды, сонымен қатар мән-мағынасы жағынан үйлес келіп, бірінің орнына бірі балама болып та қолданыла береді. Мұндай фразеологиялық синонимдер Шәкәрім дастандарында көбірек кездеседі. Мысалы:
- Өз бауырын оққа байлап өлтіртті деп,
Қалдыңдар обалына мына шалдың. [156]
Оққа байлады—ажалға нысана етті, өлімге басын тікті.
- Жөнелді күрең атпен сарындатып,
Атомға көпе-көрінеу байлап берді. [159]
Ажалға белін байлау-дүние салу мезеті, өлім сағаты жету.
3) Бүгін мұнда кез болдың құдай айдап [135]
Кез болды—тап болды, жолықты, ұшырасты.
4) Кер кеткен кеселдіге душар болдым [134]
Душар болу—кезіге кетті, тап болды.
Мән-мағынасы жағынан қарама-қарсы болып келетін фразеологиялық антонимдер де кездеседі:
- «Көңілі ояу, көзі ашық елде кім бар?»
«Наданның көзі соқыр, көңілі қара»
осындағы көңілі ояу, көзі ашық-көзі соқыр, көңілі қара .
2) «Үміт үзген қорқақ ой » [47]
«Оны да сезбей, үмітін үзбей,
Келмейді шалдың өлгісі » [40]
осындағы үмітін үзбей-үмітін үзген.
- «Жердің жүзін жесе де көзі тоймай»,
«Көз тойып, көңіл толмақ»,
осындағы көзі тоймай-көзі тойып.
Шәкәрімнің фразеологизмдерді қолдануда лексикалық варианттар да ұшырасып жатады: [9,194-198]
- «Түлкі сөйтіп кетіпті қасқырды алдап,
Көкжал қалды өз қолын өзі жалмап . [127]
Өз қолын өзі жалмау-өз бармағын өзі тістеді.
- «Енді менен күдер үз,
Жақындама бер таман!» [52]
«Үміт үзген қорқақ ой
Дірілдейді қалшылдап » [47]
«Атқа мінген жігіттен үмітім жоқ» [96]
осындағы күдер үз – үміт үз – үміт жоқ.
- «Тәні сау, миы науқастар,
Ондайға дәрі қона ма?» [234]
«Тәні сау болса, жаны ауру,
Емдейін десең емдетпес [233]
осындағы тәні сау, миы науқас-тәні сау болса,жаны ауру .
Ұшан теңіз анықтай жарқыраған фразеологиялық оралымдар Шәкәрім дастандарында да молынан өрілген.
- Соны ойлап көңілін басты Кебек батыр
- Кебектің де қызға тұр көңілі ауып
- Көрінгенге көз сүзген көрсе қызар …
- Екі көзін қан жауып, өңі қашып,
Шәкәрім шығармаларында әр түрлі стильдік мақсатта фразеологиялық тіркестер қолданылған. Автордың қолдануында шығарма тілінде көркемдік бейне, ойды жан жағынан сипаттау, қызметін атқарады.
Автор фразеологизмдерді көбіне, насихат, өсиет айту мақсатымен, ойын бейнелі, әсерлі жеткізу үшін қолданған.
- Ажалың биік қабақ сұрлау қыздан,
Батырым, ондай жанға көңіл бөлме. [131]
- Кімнің көзі жетеді күні ертеңге. [137]
- Мен сені бүгін алып кет демеймін,
Осы екі елдің түбіне жет демеймін.
- Қара қазан, сары бала қамын ойлап,
Келді ғой жайлы қоныс табам десіп. [136]
- Барымта алмай бітімге көнсе елім,
Қанша мал аяса, аярым жоқ қой менің. [140]
Шәкәрім қолданған идиом, фразалар дыбыс үйлесімділігіне (аллитерация, ассонанс) құрылған. Атап айтсақ : аяғынан алмау; қапы қалу; кері кеткен; жылы жүрек; қаны қызбай т.б.
Көркем әдебиетте фразеологизмдер үнемі тек дайын қалпында алынбай, әр түрлі жолмен жұмсалатыны белгілі. Соның бірі – жалпы халықтық норманы автордың өңдеп, өзгертіп қолдануы. Фразеологизмдерді былай қолдануды арнайы мақсат болатыны өзінен — өзі түсінікті. Осындай жолдармен Шәкәрім де тұрақты сөз тіркесінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды байытуға өзінің үлесін қосқан. Ол халықтық нормадағы түрлі тіркестерді қолдана отырып, өзінің сөз қолданудағы стилін кеңейтті, кей тіркестерді өзінше құрып, артына жаңа тіркестер афоризмдер қалдырды. Мысалы: асыл киім, нақақ жала, нұр жүрек, аңғал батыр, кешу сұрау.
Шәкәрім поэмаларында әр түрлі сөз табынан жасалған фразеологизмдер бар.
- Есім тіркесті фразеологизмдер: еркек кіндік, еркек шора, жылы жүрек, теріс бата, ыстық тас, аңғал батыр, қалың мал.
- Одағай тұлғалы тіркестер: А, құдай, сақтай көр; Ай, дүние – ай, т.б.
Шәкәрім дастандарындағы вариантты фразеологизмдердің компоненттер құрамын мына төмендегідей топтастыруға болады:
- Екі компонентті: обалы жібермеу, айла қылу (әдіс қылу), сылтау табу (келіспеуге себеп ойластыру), хабар жетті (хабар, белгі берді).
- Үш компонентті: ажалға бел байлау (дүние салу мезеті), әркімге жем болу (еңбегін, мал-жанын әркім бір пайдалану).
- Төрт компонентті: қара қазан,сары бала (бала-шаға, өмірін өксімеуін, отбасы амандығын қорғаштау мағынасында)
1.5 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы перифраздардың қолданысы
Көркем шығарма тілінде өзіндік тиімді орны, реті бар болып келетін сөз қолданыс түрлері – перифраза.
Р.Сыздықова Абай туралы: «қалыпты тілдік перифраздарды қолданумен қатар, ұлы ақын перифраздық тіркестердің небір ойға келмейтін түрлерін жасады» деп, өмірді бұлдыр заман-қайта айналмас, жаңғырмас бұлдыр заман деп немесе сұм жалған, қайран дәурен деп:
«Бір қызық ісім екен сұм жалған да,
Қалжыңбасшыл өткізген қайран дәурен»
дегендей дәстүрлі поэтикалық образдарды авторлық перифраздармен бергенін көптеген фактілермен дәлелдейді. Қазақ поэзиясы тілінің перифраз саласына енгізген Абайдың ең үлкен өзгеріс жаңалығы «сандаған жаңа фразалар ұсынды, образды тіркес жасаудың жаңа жолдарын көрсетті, осы орайда перифрастиканы жүйеге айналдырды» деп жазды.[10,18]
«Шынында да, Абай тіліндегі перифраздар өзіндік ерекшелігімен бой ұрып тұрған, бейнелі, көркем, жаңашыл-өте шебер жасалған және қисынымен қолдануын тапқан тіркестер, олардың эстетикалық құндылығы да осында» деп көрсетеді.
Мұндай тың қолданыстар Шәкәрім шығармаларында да өз жалғасын тапты.
Шәкәрім тілінде жұмсалған перифраздар сонылығы жағынан да, саны жағынан да бұрынғылардан өзгеше, жалпы халықтық тілде қалыптасқандары да, өзі жасаған авторлық түрлері де бар. Мысалы, Шәкәрім өмір, тіршілік дегенді :
«Тойымсыз нәпсі, тұрақсыз дүние» [72]
«Ей, Криз сенен менің ойым бөлек,
Бұл дүние шыр айналған бір дөңгелек» [48]
«Байқап оқып отырсам, соның бәрі
Дүниені сұм, алдамшы деп жазады» [105]
деп жазады.
Жалған дүние
«Қайғы көрсем: «дүниенің жалғандығы»,-
Дедім алдап, мінеки, алғандығы» [104]
Сұм дүние
«Мен де соққы жедім-деп-сұм дүниеден,
Көп жазып ем, оныма өкіндім мен» [104]
Өмірді
«Кейбіреулер жазады «қу өмір» деп,
«Тұрағы жоқ, алдамшы, су өмір» деп.
Көрген қызық, қылған іс-бәрі де ұшып,
Иә көлеңке, яки түс, «у өмір» деп» [105]
«Бейнет көрме, біреуге бейнет берме,
Дүниеде-алдамшы, өмір-қу деп елірме» [108]
деп суреттесе, бұларды ақын өзіне дейінгі әдеби дәстүрден алған.
Шәкәрімнің көркем тіл кестесіндегі ерекшеліктің бірі –авторлық перифраздарды қолдануы. Мысалы «саналылық» ұғымын Абай журектің көзі десе, Шәкәрім көңілдің көзі:
«Сол сықылды көңілдің көзі ашылса,
Көп ойланып қиынға сермей-сермей». [59]
«Бас-көзі жұмылады,
Көңіл көзі жұмылмайды» [545]
деп қолданған.
Шәкәрімнің тіліне зер сала қарайтын болсақ перифраздардың сан алуан түрлері кездеседі. Мәселен :
Ақынның тіл кестесіндегі көзге түсер ерекшеліктердің бірі –
1) поэтикалық (еркін) перифраздарды қолданулары:
«Сөйтсем олар керең, соқыр,
Көздегені-қара су.
Құлағы тас, ұқпай отыр,
Жүрегі мұз, қардан» [150]
Мұнда адам жүрегін бейнелеуде перифраз тәсілі сәтті шыққан.
2) эвфемистік перифраздар. Тілдің екінші атаушысы ретінде перифраз алғашқы номинацияны жай ғана ауыстырып қоймайды, ауыр ойды бүркемелеп, оны жеңілдетіп жеткізеді. Яғни перифраздар арқылы айтайын деген ойын, ондағы бір ұғымды сыпайылап, жұмсартып жеткізу мақсаты көзделеді де, бұл тұрғыда оның эвфемизм сөздермен арақатынасы сәйкестенеді. «Негізінен, эвфемистік парафраза (перифраз) табу сөздерді немесе мағынасы суық, дөрекі, ыңғайсыз, қолайсыз, анайы ұғымдарды майдалап, тігісін жатықтау етіп жеккізу үшін қолданылады.
Шәкәрім шығармаларынан эвфемистік перифраздарға төмендегі мысалдарды келтіруге болады:
«Сен кеттің , тірі қалдым, ұлғайды арман,
Айрылып сорлы болдым ғашық жардан». [207]
«Абай марқұм өткен соң өзіме айтқан жырларым».
«Есіңді жи, ерте ойлан,
Қаза келді-өлдім де …» [45]
3) Метафоралық перифраздар. Метафоралық перифразды қолдануда символдық бейнелердің де өзіндік рөлі болады. Мысалы:
«Ойым-у, өмірім-су, үмітім-бу,
Қалмады бір сүйеніш шат қылғандай» [130]
Перифраздың мұндағы мақсаты-ойды, өмірді, үмітті жай ғана сипаттай салмайды. «Ойым-ау» деп халқының надандығына көңілі толмай, айтайын деген ойын сыртқа айта алмай, ішінде шер болып қалғаны туралы айтса, «өмірім-су» деп өмірдің-жалған, су сияқты ағады деп кететінін айтады, «үмітім-бу» деп үмітінің бұлыңғыр, күңгірт екендігін перифраздармен беріліп, сол дәуірдің шындық бейнесі дәл ашыла түскен.
4) Метонимиялық перифраздар. Бір заттың немесе құбылыстың атауының екінші затқа не құбылысқа өзара іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып ауысуы және осыған орай , сөздердің ауыспалы мағынада қолданылуы метонимияның өзара байланысы жуықтай түседі,тіпті екеуінің тегі бір болып шығады. Мысалы:
«Дінің шатақ, әдетің арсыздық деп,
Жақпадың молдалар мен халқыңа да.
Ендігі жас ескі исің шығады деп,
Олар да келмей отыр қартыңа да!» [138]
«Үсті толған ас еді,
Нан алып же демейді,
Келемеж қылды кедейді,
Тоқ кісі не демейді» [484]
«Балалар нашарлықтан оқи алмай» [137]
Мұнда «ескі исің шығады» деп яғни ескіліктің дәурені өткендігін, «тоқ кісі» деп бай, жағдайы бар кісіні, «нашарлықтан» деп қолында жоқ, кедей адам деген образды синонимдермен алмастырып берген.
5) Синекдохалық перифраздар. «Синекдохадағы басты белгі бүтіннің орнына бөлшек, көпшенің орнына жекеше, жалпының орнына жалқы немесе керісінше алмасып айтылып, ауыспалы мағынада қолданылған сөздерде астарлы мән, тартымды образ жататын болса, синекдоханың да табиғаты перифразға жақын мәселенің бірі екені аңғарылады. Мәселен Ш.Құдайбердиевтің дастанында мынадай жолдар бар:
«Көзі өткір, қараторы жігіт екен,
Орта бойлы, тапалдау, кең иықты». [294] Ақын сұлу мүсінді жігіттің бет әлпетінің әр түрлі бөлігін алып, оған анықтауыш сөзін қосып, бөлшектер арқылы шебер де әсем, анық суреттер жасай білген.
1.6 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы сөз жасау тәсілдері
ХХ ғасырдың басындағы шығармаларда морфологиялық тұлғаларды қолдануда қазіргі тілімізбен салыстырғанда кейбір өзгешеліктер кездеседі. Бұлар Х1Х ғасырдың екінші жартысында жарық көрген поэзиялық туындылар мен әңгімелердегі грамматикалық ерекшеліктермен ара-тұра ұқсас келеді. Әсіресе, қазақ тіліндегі септеу, тәуелдеу, жіктеу жүйесі, ХІХғасырдан да көп бұрын қазіргі нормада тұрақталған. Сондай-ақ етістік саласындағы біраз категориялар (шақ, етіс, жекеше-көпшелік т.б.) қазіргідей түрінде нормаланған. Әрине, бұдан ешбір айырма-өзгеріс жоқ деген тұжырым шығуы мүмкін емес. Мысалы, кейбір морфологиялық тәсілдің сыртқы тұлғалануы жағынан өзгешелеу болуы мүмкін: баратұғын-баратын, менен-мен, дайын-дай т.т.
Сондықтан осылардың барлығы Шәкәрім тілінің грамматикалық құрылысын да сипаттап өтуді қажет етеді. Жоғарғы айтылған принциппен мұнда біз тек кейбір категорияларды ғана талдаймыз. Атап айтқанда:
1.Сөз жасау тәсілдері .
2.Кейбір морфологиялық тұлғалардың қызметі.
3.Кейбір морфологиялық тұлғалардың варианттылығы (тұғын-тын,
Менен-мен, дағы-да, дайын-дай т.б.)
Бұларды талдауда көздейтін мақсаттарымыз – ең алдымен әдеби тіліміздің даму барысының бір дәуіріндегі – ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы – грамматикалық сипатын көрсету. Екіншіден, грамматикалық тұлға-тәсілдерді активтендіру, нормалау ісіндегі Шәкәрімнің қызметін таныту. Бұл жердегі талдау Шәкәрімнің өзі жасаған жаңа сөздер туралы емес, Шәкәрім тілінде кездесетін жалпы туынды сөздер жайында. Яғни Шәкәрімде кездесетін сөз тудырушы жұрнақтарды және синтаксистік амалдарды орнықтыру (регистрациялау) мақсатын көздейміз. Талдау үстінде кейбір аффикстердің қызметтері ғана емес, олардың актив-пассивтігі, стильдік немесе басқа да мотивтерге орай пайдаланғандығы қоса сөз болып отырады.
Енді Шәкәрім шығармаларынан көптеген мысалдар келтіру арқылы, кейбір аффикстердің атқарған қызметіне талдау жасамақпыз.
-шы,-ші жұрнағы қазіргідей Шәкәрім тұсында да өнімді аффикстердің бірі. –Шы/-ші аффиксі кәсіп иесінің, мамандықтың атауларын білдіреді. Шәкәрімде бұл мағынадағы сөздер көп: тұзақшы, су алушы, малшы, жылқышы, қойшы, еңбекші, ойнасшы, қала билеуші, қайыршы, басшы, заңшы, ысшы кісі, башмақшы т.б. Мысалы:
«Бешпет, шалбар-сукнодан
Тігінші тіккен ақша алып» [57]
«Шақыртып жиып алды уәзірлерін
Ақылшы,ақсақалды кеменгерін» [467]
«Күнде осындай табылмас бізге басшы,
Күл болса кейінгіде қозғаларлық» [33]
1920-30 жылдары –шы/-ші, -қыш, -кер/-гер аффикстері арқылы жасалған бір ұғымды білдіретін варианттар жарыса қолданылды. Мұндай варианттар Шәкәрімде де кездеседі:
«Бұл Абай саудагер ғой ақыл сатқан,
Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан [32]
«Айтқаны қате кетпес бір балгерді
Әкепті естіген соң даңқын сырттан »
-шыл,-шіл жұрнағы адам мінезінің қасиетін, оның бір нәрсеге бейімділігін білдіреді. –шіл жұрнағы жалғанған сөздерді жағымсыз мазмұндағы ұғымдарды білдіруге жұмсайды:
«Өзімшіл, надандықтан көзі ашылып,
Аңғарар адал жолға жақындарын». [188]
«Өнері жоқ, өсекшіл ел жамандар,
Өтірік пе, рас па, көрмей ішін » [65]
Әрине, -шыл/-шіл жұрнағын Шәкәрім әрдайым жағымсыз қасиетті атау үшін ғана емес, жағымды жақтарын көрсету үшін пайдаланған:
«Таза, еңбекшіл, азға да қанағатшыл,
Халқына қанағатсыз қызмет қылар». [480]
«Таныса ақын, ойшыл адамымын». [188]
«Пекиндегі ақылшыл ұлықтарды» [470]
-шыл/-шіл аффиксі саяси термин жасауда да жиі қолданылды. 1929 жылғы ғылыми –орфографиялық конференцияда интер –националдық сөздердегі –ист,-изм жалғауларын қазақ тілінің –шыл аффиксі арқылы аударып алу керек деп ұйғарылды, мәселен, националист-ұлтшыл. [11, 98]
«Ұлтшыл деп сөгеді қазақ жасын,
Қорғау дұрыс емес деп әркім басын», [477]
Шәкәрім тіліндегі ең өнімді жұрнақ –лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік. Лық арқылы жасалатын сөздердің морфологиялық құрылымы біркелкі емес: Ол негізгі түбір тұлғаға да, туынды тұлғаға да жалғанған. Әрине, ең көп ұшырасатыны –бұл жұрнақтың тікелей түбірге жалғануы: жарлық, өмірлік, мырзалық, зұлымдық, аштық, достық, жомарттық, өктемдік, ұрлық т.б.
Бұл жұрнақтың түбір сөзге жалғанғандағы беріп тұрған (Шәкәрім тілінде) мағыналары мен қызметтері мынадай:
1.Абстракт ұғымдарды, яғни құбылыс, күй, сапа атауларын, адам өмірінің кезеңдерін т.б. білдіретін зат есімдер жасайды:
«Қайратың қалып,
Ақылдан танып
Кәрілік келсе басыңа » [30]
«Жомарттық па осы тұр ?» [485]
«Өктемдікпен зор айтқан патсалығы,
Маңдағы нашар елдің бәрін қырып» [479]
«Арамдықтан көңілді арылталық» [33]
«Жандаралдан көріп пе ең бір жақсылық» [469]
- –Лық жұрнағы арқылы жасалған сөздердің бір тобы нәрсе атауларын білдіретін зат есімдер болып келеді:
«Бас уәзірін шақырып жарлық айтып,
Осыны қылсын дейді барша қауым» [475]
Бұлар –лық аффиксінің түбір сөзге тікелей жалғанған түрлері мен қызметтері. Қалған жағдайларда –лық жұрнағы туынды түбірлері жалғанған, яғни өзге аффикстермен тіркесте келеді. Олар: -шы +лық, -ар +лық,-ды+лық,
-сыз+дық қосындылары .
-Шы+лық/-шілік, -шыл+дық/-шілдік. Бұл күрделі аффикстердің қолдану аясы 1920-30 жылдары қазіргіден гөрі кеңірек болды. Бұл аффикстер тіркесі Шәкәрім өлеңдерінде екі күйде кездеседі: бір ретте ол тұтас, екіге ажыратылмайтын жұрнақ болып келеді. Мысалы, адамшылық, жаманшылық, зұлымшылық, құдайшылық, кемшілік, аманшылық, қысымшылық сөздеріндегі –шы компонентін кәсіп не мамандық иелерін білдіретін жұрнақ деп табуға болмайды. Ал Шәкәрім қолданған тіленшілік сөзіндегі жұрнақтар құрамын кәсіп, мамандықты білдіретін –шы жұрнағы мен деректі ұғым атауын жасайтын –лық жұрнақтарының қосындысы деп ажыратуға болады.
Сөйтіп –шылық жұрнағының екі түрінің екеуін де Шәкәрім аса актив пайдаланып, онымен жасалған мынадай мағыналарды білдіретін сөздерді қолданған.
- Адамға тән қасет, белгі, күй қылықтардың атауы:
«Жаз шығып, жаманшылық жоғалғанда,
Тал гүлдеп, шалғын өсіп, оңалғанда» [42]
«Адамшылық іздесең, бұл жолға түс,
Алдау қылма біреуге қиянат-күш !» [479]
«Алып-алып, өзіне дүре соғып
Елге күнде қылады зұлымшылық» [469]
« Менің сөзім Аспанның сөзі емес пе ?
Осы екен, ойлап тұрсам, құдайшылық » [470]
Бұл жерде, -шы+лық аффиксі –лық аффиксінің дублеті тәрізді болып келеді. Шәкәрімде жамандық –жаманшылық, қорлық-қоршылық, адамдық-адамшылық т.б. кездеседі. Мысалы:
«Кісіге адамшылық неге керек ?
Адамдық -өзге айуаннан артық демек» [137]
параллельдерін табамыз. Екі қатардың екеуі де абстракт ұғымдарды білдіреді. Айырмасы-бірінші мағына адамға тән қасиет, белгілердің абстракт атауын білдіреді: адамшылық-адам мінез-құлқындағы, ойындағы жақсылықтың атауы, ал екінші қатардағы «адамдық» сөзі жалпы абстракт ұғымды білдіреді.
- Белгілі бір күй, құбылыс атауы.Бұлар Шәкәрімде сан жағынан көп емес. Олар: кеңшілік, жоқшылық,тіршілік. Мысалы:
«Мен-дағы тіршілікке қадам бастым,
Рахат, бейнет, әр іске араластым» [62]
- –шы+лық болып ажыратылатын түрімен жасалған сөздер адамның кәсібінің, мамандығының түрін білдіреді:
«Аңшылық біраз күндік көңіл назы». [141]
«Аңшылық-әуелінде қандай тәтті». [141]
Келесі күрделі жұрнақтың бірі –лы+лық. Адамның ішкі қасиеттерін білдіретін дерексіз есімдерді жасайды: арлылық, намыстылық, талаптылық, шыдамдылық. Мысалы:
«Сабыр деген әр іске шыдамдылық,
Қатты керек адамға бұл бір қылық» [63]
-лы+лық жұрнағының морфологиялық құрамы айқын: біріншісі адамға белгілі бір қасиеттің тәндігін көрсетеді (шыдамды+лық), екінші бөлігі сол қасиеттің абстракт атауын жасайды. Бұл Шәкәрімге дейін де актив тәсіл болғанмен, оны өнімді пайдалану жағынан Шәкәрім тілі ерекше көзге түседі.
-лы+лық аффикстер қосындысының антонимі- -сыз+дық құрамасы. Бұл да активтенуі жағынан да, жаңа туындылар жасау жағынан да Шәкәрімде
-лы+лық жұрнағымен қатар тұрады:
«Үмітсіздік дендеді», [51]
«Айла, өтірік, арсыздық өнер емес» [32]
«Аласыздық, адалдық жақты алалық!» [34]
«Арсыз, ғайбат, өтірік, ынсапсыздық» [34]
-лы(-лі, -ды, -ді, -ты, -ті) жұрнағы. Бұл да Шәкәрім тілінде туынды сын есім жасайтын өнімді аффикстердің бірі. Ол түбір сөзге де, туынды сөзге де жалғанған. Мысалы:
«Байқамай іліндім
Сиқырлы торыңа» [43]
«Өз басына келгендей есептейді,
Халқына біраз ғана зияндыны». [475]
«Румда бір есті бар Салон атты,
Данышпан, тура сөзді, инабатты» [479]
«Мұңлы, күйсіз,
Жесір боп жатыр еді» [43]
-лы арқылы жасалған сөздердің бәрі түбірде (негізде) аталған заттың бар екендігін білдіреді.
Кей реттерде –лы жұрнағының жалғануы факультативті сипат алады (яғни жалғанбай да келе береді), өйткені, біріншіден, -лы жұрнағының жалғанбағандығы мағынаға нұқсан келтірмейді, екіншіден, мағынасы әрі қызметі бірдей сөздер –лы жұрнағын жалғап та, жалғамай да қатар келе береді. Салыстыр:
«Қара мұрт, қара шашты, өткір көзі,
Ішімді елжіретіп әрбір сөзі,
Орта бойлы, иықты, жүзі нұрлы,
Отыз бес шамасында, жастау өзі» [222]
немесе
«Өткір қара көзі бар, қоңыр шашты,
Орта бойлы, қара мұрт, қара қасты [224]
осындағы «қара мұрт»деген сөзге ешқандай жұрнақ жалғанбаса да мағынаға да еш нұқсанын келтіріп тұрған жоқ.
-дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтары да Шәкәрім тілінде аса өнімді жұрнақ. Бұл жұрнақ –дай және –ын деген қосымшалардан құралған құранды жұрнақтар.
«Ұядан ұшқан үйрек бізді алдайды,
Далбырап, қанат қирап жатқандайын» [262]
«Айуанда да ақыл бар адамдайын
Десең ойлап ондайдан сыр табайын» [261]
«Сондай өмір келерін сезіп тұрған,
Жан сыры ғой, сіздерге байқатайын.
Жаңа туған жас қозы тамақ іздеп,
Енесінің емшегін тапқандайын» [262]
-ым (-ім, -м) жұрнағы арқылы жасалған туынды сөздерден Шәкәрім тілінде білім, бітім, алым т.б. сөздері кездеседі. Мысалы:
«Зарлатып тағы алады елден алым» [469]
«Білім іздеп, құдайдан тілейін деп» [40]
Бұлар процесс атауын немесе қимылдың нәтижесін білдіреді. Сірә, өткен ғасырда –ым жұрнағы әлдеқайда активтеу болғанға ұқсайды.
-қыш (-кіш, -ғыш, -гіш ) жұрнақты сөздер Шәкәрімде белгілі бір әрекет-қимылды істеуге бейімді адамды білдіреді:
«Тоқты сойып дәндеген тоқтай алмас,
Жылқы ұрлағыш батыр боп о да елермей» [61]
«Құдыраңдап, қу білгіш атанам деп,
Шығарады бір пәле қарап тұрып [39]
және көбінесе бұлар жағымсыз іс-әрекетке бейімділерді атайды.
Қимыл атауын білдіретін –ыс жұрнағы арқылы жасалған жаңа сөздер Шәкәрімде жоққа тән.
Өнімді –дай (-дей, -тай, -тей; -дайын, -дейін) жұрнағы өз қызметінде Шәкәрімде өте жиі кездеседі:
«Қасықтай қар, тобықтай тон қалмайды,
Табиғат барша жанға рахым етіп» [41]
-көр, -кер, -паз, -кез, -қой, -дар, -ман жұрнақтарымен жасалған сөздер де Шәкәрім тілінен орын алған:
«Кек қуған кер, ызақор, күншілдерге
Жұтатын дұспанының қаны арманда» [42]
«Әбдіахмет дейтұғын есепқор бар [272]
«Мансапқор жойылса» [271]
Бұлар да Шәкәрім туындылары емес. Көрсетілген жұрнақтармен келген сөздер өткен ғасырлардағы әдеби тілде сирек болса да, батыл қолданылғаны көрінеді. Бұлар ауыз әдебиетінде де ұшырасады. Мысалы, Бұхар толғауларында қызметкер, азаткер, сөздері жырларда хабардар, қызметкер, үміткер, намыскер сөздері, мақалдарда аларман, берермен т.б. бар:
«Үміткер болып барша тұр,
Хабардар болып қарайын» [«Қамбар»]
«Ақыр бір күн болармын
Сол жігітке қызметкер» [«Қыз Жібек»]
Өнімсіз көне –сақ,-сек жұрнағымен келген сөз Шәкәрімде қолданылған:
«Ақсақ, соқыр шолақ бар,
Жетім, жесір, олақ бар» [485]
Бұлар да бұрыннан келе жатқан туындылар,
«Саудагер ажарын сатады, сұрамсақ назарын сатады» [мақал]
-мақ, -мек жұрнағымен келген сөздер де Шәкәрім тілінде кездесіп отырады:
«Бір тілім нан- ардақты жанның досы
Ақша деген мақтаншақ паңның досы» [491]
«Құмарың бір, ісің көп болсын, жаным,
Көпке құмар, еріншек болма мендей» [62]
Ал жаңа сөздер жасауда Шәкәрім –дақ/-дек, -шық/-шік жұрнақтарына көп жүгінбеген көрінеді.
Есімнен етістік туғызатын –ла(-ле, -та, -те, -да, -де) жұрнағының жалпы қазақ тілінде қай заманда да өте өнімді болғаны аян. Бұл жағынан Шәкәрім тілі де оқшауланбайды. Бұл жұрнақтың өткен ғасыр шығармаларында, қолданылуына тән бірер ерекшелігін атауға болады. Бірі- -ла жұрнағының жалғанатын түбірлерді таңдауда еркіндеу, кеңдеу болуы. Осы күнгі әдеби тілімізде бұл жұрнақпен тікелей етістік жасалмайтын кейбір есім түбірлері өткендегі қазақ тілінде кездесе береді. Мысалы, тезге салу деудің орнына тездеу, сондай-ақ арлау, жарлау, орлау т.б. Алдын қазып орласа, намысқа тиіп арласа, алдына әкеп жарласа ( Майлы ). Бұл құбылыс Шәкәрімде де бар:
«Шарлайсың, ойым, шарлайсың,
Алыста нені барлайсың?
Таяу тұр ажал алдыңда,
Сарынға салып, сарнайсың [147]
Әрине, бұл аса өнімді емес, дегенмен халық тіліне тән еркіндіктің салдары Х1Х ғасыр әдеби тілінде із қалдырған.
Түркі тілдік емес бей (-би), на, -и тәрізді аффиксті сөздер де өткендегі қазақ тіліне, оның ішінде Шәкәрім тіліне жат емес, бірақ өнімді, мол да емес. Қазіргі нормадағыдай, өткенде де бұл қосымшалар жалғанған сөзімен қоса лексикалық тұтастық ішінде келген, сондықтан араб-парсы сөздерімен ғана айтылады да, қазақтың төл сөздерінен туынды элементтер жасамайды. Осы күнгі лексикалық нормамызда құрамында осы аффикстер бар сөздердің өзі сан жағынан щектеліп, тұрақталғаны байқалады.
«Төбеңе шығып алып секірейін,
Ернеуге шықпас па екем мен бейшара» [127]
«Бұл суыр түрін көріп көп ойлады,
Бишара түкті білмей неге ойлады» [89]
-ма(-ме, -ба, -бе, -па, -пе) суффиксі. –ма жұрнағы Шәкәрім кезінде қазіргідей актив болмаған. Мысалы, Шәкәрімнің тұсындағы жалпы халықтық тілде де, Шәкәрімнің өзінде де осы күнгі шығарма, тапсырма, мінездеме, міндеттеме, сипаттама, қоспа зат есімдері жоқ.
Шәкәрім тілінде ерекше көзге түсетін морфологиялық элемент
-мақ(-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұрнағы. Бұл тұлға ауыз әдебиетінің мақал-мәтел, фразеологиялық тіркестер тәрізді көнелерінде, әр алуан жырларда, әрідегі ғасырлардан бастап тарихта белгілі ақын-жыраулар шығармаларында қазіргі кезбен салыстырғанда әлдеқайда жиі және өнімді қолданылғандығы.
Осы күнгі қазақ әдеби тілінде –мақ аффиксі қазіргі азербайжан, түрік, өзбек, қарақалпақ, түркмен әдеби тілдеріндегідей тұйық етістік (мектеп грамматикасы бойынша-тұйық рай) тұлғасын жасамайды. Қыпшақ тобындағы бірсыпыра түркі тілдеріндегідей қазақтың қазіргі әдеби тілінде түйық рай қызетінде –у жұрнақты тұлғаның қолданылуы норма болып кетті
Етістік түбірінен –у жұрнағы арқылы жасалған тұлға шақты, жекеше-көпшелікті көрсетпей, іс-әрекеттің жалпы атауын (ұғымын) білдіреді. Бұл қызметте –у тұлғалы сөздің қалыптасуы ертеден келе жатқаны байқалады. Бірақ бұл әрқашан қазіргідей жеке-дара болмаған. Күні кешеге дейін қазақ тілінде, әсіресе әдеби нормасында –у жұрнақты тұлғамен қатар қимыл есімі қызметінде –мақ жұрнақты форма жұмсалған. Бұл құбылыс әсіресе Шәкәрім тілінде өте-мөте актив көрінеді.
Шәкәрімде –мақ жұрнақты сөз бірнеше қызмет атқарады: ең алдымен ол атау септіктегі таза қимыл есімі ретінде, яғни осы күнгі –у жұрнақты тұлғаның орнына келеді:
«Тумақ, өлмек, қартаймақ болмай қоймас,
Қанша қызық көрсе де, пенде тоймас» [64]
«Алла сүймек, ар сүймек, адам сүймек
Ұқтырар адамдықтың шыңы екенін [199]
-мақ жұрнағы арқылы инфинитив (тұйық рай) жасалатын оғыз тілдерінде бұл тұлға тәуелдік, көптік және ілік септік жалғауын қабылдамайды. Ал Шәкәрім тілінде –мақ жұрнақты тұлға септелген, тәуелденген формаларда молынан кездеселі:
«Шын махаббат, не екенін білдірмекке,
Уәдешіл, әділетті сүйдірмекке.
Жақсы мінезді айтқанда жанды ерітіп,
Залымдықтан жирентіп күйдірмекке [199]
Қазақ тілінде –мақ жұрнақты тұлға мақсатты келер шақтың грамматикалық тәсілі екені мәлім.
Қазіргі нормамызда сөз етіп отырған тұлғаның мақсатты келер шақ жасауы-оның бірден-бір негізгі қызметі болса, өткенде, оның ішінде Шәкәрім тілінде бұл қызметте де кездеседі, бірақ ол өзге көп қызметтерінің бірі ғана болып табылады.
Шәкәрім тілінде –мақ жұрнақты сөз сөйлемнің баяндауышы болып келгенде үш түрлі қызметте қолданылады: біреуі- мақсатты келер шақ категориясында:
- «Осыған өзі айла таппақшымын,
- Бабаларым ісіне бақпақшымын.
- Ешбір адам келмесін соған шейін,
- Қырық күн тарих ақтарып жатпақшымын» [461]
Екіншісі –қимыл есімі ретінде. Мысалы, төмендегі сөйлемде –мақ жұрнағымен келген сөздер баяндауыш болып тұрғанымен, шаққа, жаққа бейтарап (қатысы жоқ) қимыл атауы ретінде қолданылған, бұларда мақсаттық реңк болғанмен, етістіктің шақ категориясын білдірмейді. Мысалы:
«Дос мақтайды сені жақсы көрмек үшін,
Дұспан мақтар елерте бермек үшін.
Есептемей есірік елін мақтар,
Көп нені айтса, соны айтып ермек үшін» [65]
Үшіншісі – бұл тұлға баяндауыш болып келгенде, әсіресе өлеңдерінде,
-ар, -а+ды аффиксті тұлғалармен қызметтес болады, яғни әрдайым бола беретін, бір нәрсеге жалпы тән іс-әректті білдіру үшін жұмсалады. Мысалы:
«Туған жан өлмек,
Тағдырға көнбек,
Кімді алмайды бұл өлім » [31]
дегендегі әңгіме етіп отырған тұлғаларда ешқандай мақсаттық, шақтық ұғым жоқ, олардың қызметі өлер -өледі, көнер-көнеді деген тұлғаларға өте жуық. Әрине, бұлар сөзсіз тең түсетін грамматикалық дублеттер емес, әрқайсысының мағыналық реңктері бар: -ар жұрнақты тұлғада істің жалпы орындалатындығына немесе орындалуына сәл болжалдық, шамалау реңкі бар да, -мақ жұрнақты тұлғада сөзсіз орындалатындық, ақиқаттық реңк бар. Халық тіліндегі мақал, афоризм тәрізді тұжырымдар көбінесе орындалу мүмкіндігі бар потенциалдық қимылды білдіретін –ар тұлғасымен жасалатыны мәлім: Ат айналып қазығын табар, қолы қимылдағанның аузы қимылдар т.б. Сондықтан да Шәкәрім болжалдық, шамалау реңкі жоқ жалпы халықтық нормадағыдай –ар жұрнақты тұлғаны алмай, -мақ аффиксті етістікті әдейі және жиі пайдаланған: болмақ, көрмек, бермек, сөйлемек, қылмақ, атылмақ, бітпек, күтпек т.б.
Шәқәрім өлеңдерінде –мақ жұрнақты тұлғаның керек, тиіс деген сөздермен келген тіркесі көңіл аударады. –мақ жұрнақты тұлғаның осы күнгі -у жұрнақты тұлғаға мағынасы мен қызметі жағынан синоним болып түсетін жері осы тіркесте айқын сезіледі. Бұл тұлғалар керек (қажет), тиіс модаль сөздерімен тіркескенде қимылдың мақсатын білдіріп, орыс тіліндегі инфинитив формасына жақындайды:
«Хан айтты: «енді бұған жетпек керек,
Халқыма менен хабар жетпек керек.
Астықты таза сақтап орындауға
Не қылса да бір себеп етпек керек» [467]
-мақ варианты күні кешеге, тіпті Абай, Шәкәрім тілінің өзінде –у вариантымен тепе-тең қолданылған. Тұйық етістіктің керек сөзімен тіркескен тұлғасында да өзгеріс бар: бұрынырақ, ХV – XVIII ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармаларында, ХIX ғасырдың өн бойындағы ауызша, жазбаша үлгілерде бұл тіркес барыс септігімен келген: баруға керек, бармаққа керек т.б. тіпті сутендік (мақсаттық) мәнде —арға керек (барарға керек) тұлғасымен де беріліп келген. Бұл күнде барлық стильге тән болып —у керек (бару керек, келмек керек) варианты да қолданылу құқығына ие болып қалды, ал —арға керек (барарға керек) жарыспасы нормада мүлде ығысып қалды.
Ауыз әдебиетінде, Абай шығармаларында жиі қолданылған қазіргі әдеби тіліміздің нормасы болып саналатын есімшенің –ар, -ер тұлғасы Шәкәрім шығармаларында да өнімді қолданылған:
«Білер, айтар,оятар, жыбыршытар,
Еркіңді алар, сөйлетер тыным бермей» [61]
«Хан айтады таң қалып мына сөзге:
Ақсақал! Ойың бөлек көрер көзге» [469]
Шәкәрім шығармаларынан кездесетін формалардың бірі – қазіргі әдеби тілімізде келер шақ есімше қызметінде қолданылып жүрген -атын, -етін формасы тұғын формасының қысқарған, ықшамдалған түрі болды. Бұл морфологиялық тұғын формасы –қазақ тілінде ертеден бар форма. Бізге ол ауыз әдебиетінен белгілі. Мысалы,
Ұрсатұғын батырдай
Қылышын белден суырып
немесе
Қашатұғын қатын ба,
Қасқарып қарап тұрады. [13,301-367]
Сөйтіп, ауыз әдебиетімізде, ХVIII-XIX ғасырларда жырлаған ақындар тілінде, сол тұста қазақша шығып тұрған газет-журнал беттерінде, тіпті
ХХ ғасырдың басына дейін өнімді қолданылған – тұғын аффиксі Шәкәрім поэзиясында да өте актив жұмсалған. Мысалы:
«Әділ жүрек, таза ақыл мақтайтұғын» [65]
«Сынайтұғын бір сыншы табылғанда» [38]
Қазақ тілінде әрі көмектес септіктің жалғауы, әрі сөйлемнің бірыңғай мүшелерін байланыстыратын жалғаулықтың ролін атқаратын қазір
мен (бен,пен) түрінде қолданылатын жалғау мен жалғаулық Шәкәрім шығармаларында менен және мен түрінде кездеседі.
«Пәрменімен айналған шархи фәләк –
Күн мен ай, жұлдыз, әуе, жер менен көк» [63]
« Айырмайды арасын
Бұлдыр менен анықтың» [51]
Қазіргі әдеби тілімізде нормаға айналған ықшам да жалғаулығы Шәкәрім шығармаларында молынан кездеседі. Сонымен бірге өлең ұйқасы үшін алынған, қазіргі ақындарымыздан да бірлі-жарым ұшырасатын, әсіресе фольклор материалдарынан, XVIII-XIX ғасырлардағы ақын-жазушылардан көп кездесетін толық дағы да кездесіп отырады:
«Басында батса-дағы шымбайына» [480]
«Қуанып жүрсе-дағы соған сеніп» [467]
«Ол-дағы түскен екен аштық күйге» [468]
«Бұл дүние шыр айналып тұрса да» [112]
Аш-жалаңаш қатсаң да,
Абақтыда жатсаң да,
Құтылған күні ол бейіс» [348]
Осы мысалдардан байқағанымыздай Шәкәрім шығармаларында дағы мен қатар да ықшам формасы да жұмсалып отырады.
-ар жұрнақты есімшенің болымсыз түрі (-ма+с) I жақ жекеше түрде жіктелгенде, отырмаспын, тұрмаспын деген толық тұлғалардың орнына отырман, тұрман тәрізді ықшам варианттарының қолданылуы- қазіргі көптеген түркі тілдерінде жоқ норма. Қазіргі қазақ тілі үшін де өнімсіз тұлға. Бұл тәсіл ауыз әдебиеті нұсқаларында, Махамбет өлеңдерінде актив қолданғаны байқалады. Ал Шәкәрім туындыларында бұл аса өнімді жұрнақ емес. Мысалы:
«Ол неге жоғалар,
Айырылман мұңымнан» [43]
«Мал сұраман мен сізден жалғыз тиын» [72]
«Бітіре алман ерніңнің сырын, біліп» [260]
Сондай-ақ емес көмекшісінің емен түрін де өлеңдерінде аз да болса қолданады:
«Мен сендей жуан ата баласы емен,
Әкем атын сұрасаң ұры Жайлау» [270]
Қазақтың жалпы халықтық тіліне тән емес, өзге түркі тілдеріне жататын морфологиялық тұлға-тәсілдердің бір түрі дүр формантының қазақ тіліндегі мән-жайы сәл өзгешелеу. Бұл тұлғаның көне замандарда қазақ тілінде де қолданылып, реликт ретінде кейбір ескі үлгілерде сақталып қалғанын зерттеушілер көрсеткен болатын. (14) Бірақ, Шәкәрім өлеңдерінде бұл формант кездеспейді. Біздің бір жорамалымыз бойынша дүр тұлғасының-ды,(-ты) тұлғасына көшкен түрі Шәкәрім тілінде актив жұмсалған. Мысалы:
«Білімдінің сөзіндей, сөзім демен таза-ақ-ты» [110]
«Пайғамбар мен сахаба, сен түгіл содан қалған-ды» [83]
Қазіргі әдеби тілдің нормасынан шығып қалған ләкін, уа, оның үшін, соның үшін, жана да, бірлән, бірлә, илан, илә формалары Абай пррозасы мен баспасөз тілінде жиі қолданылғанымен, Шәкәрім тілінде кездеспейді. [16] Ал һәм, әм формалары Шәкәрім шығармаларында актив жұмсалады:
«Іші толған адам тәні,
Баласы һәм зорайғаны». [456]
«Дүниені түзетуші һәм бұзушы бір ғылым,
Әрі залым, әрі ғалым-ел түбіне сол жетер» [87]
- ТАРАУ. Ш.ҚҰДАЙБЕРДИЕВ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ТІЛДІК ҚҰРАЛДАРДЫҢ СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы эпитет пен теңеудің қолданысы
Шәкәрім бұрынғы поэзиядан, жыраулардан, Абайдан көптеген эпитеттер алады және олардан бір мысқал кем соқпайтын тың эпитеттерді тіл айналымына қосады. Олардың қоғам мен адам болмысын нақыштауға көмектесетін мәні айрықша. Шәкәрім эпитеттері образды сомдай түседі, ойдың, ұғымның құлашын кеңейтіп халықтың тілін ұштайды. Табиғат-өмір-адам қарым-қатынастарын сол күрделі, қайшылықты және өзара тәуелді қалпында лирика тілімен жеткізеді. Шәкәрім бұрынғы бар ойды, идеяларды толықтырып, өзіндік мәнермен жырлай біледі. [15.71]
Шәкәрім — өз шығармашылығында Абайды үлгі, өнеге тұтқан адам. Абайда бір сөздің алдына әр түрлі эпитет қойып, құбылтып, әр түрлі мән беріп қолдану жиі кездеседі (ыстық жүрек, асау жүрек, ит жүрек, мұз жүрек, жылы жүрек, сұм жүрек, жау жүрек, ет жүрек, асыл жүрек, жас жүрек, кірлеген жүрек, ызалы жүрек, ынталы жүрек, ауру жүрек, қан жүрек, жаралы жүрек, сорлы жүрек, жалын жүрек, үрпиген жүрек, шын жүрек, айнымас жүрек, ғаділетті жүрек, ақ жүрек – деп «жүрек» сөзін жиырма үш түрлі тіркесте қолданған). Әлемнің ұлы жазушысы М.Әуезов кезінде бұл жөнінде: «Ұлы атамыздың бізге берген еншісі, қалдырған аманаты осы асыл сөздер, біз оны ардақтаймыз да мәпелейміз»-деген болатын.
Бұл сияқты бір сөзге түрлі мән беріп көріктеулер Шәкәрім Құдайбердиев поэзиясында да аз ұшыраспайды. Мысалы, ақын «көңіл» сөзін мынадай тіркестерде қолданған: толқынды көңіл, көңіл көзі, қайғылы көңіл, жүйрік көңіл, соқыр көңіл, көңіл хошы, көңіл жарығы, көңіл сәулесі, жаралы көңіл, құр көңіл, шерлі көңіл, ояу көңіл немесе бұзылмаған көңіл, қиянат қылмаған көңіл, өлген көңіл, ұрлаған көңіл, зырлаған көңіл, сырлаған көңіл, зымдаған көңіл, шыдаған көңіл, тұрмаған көңіл, шыңдаған көңіл, шырқалған көңіл, жырлаған көңіл, ымдаған көңіл, сынбаған көңіл, ұнаған көңіл, көңіл бөлу, көңіл ашу, көңіл сүю, көңіл толу т.б. сан-салалы адамның ішкі сезімі мен иірімдерінің тебіреніс-толғаныстарын бейнелеу де кейде грамматикалық тұрғыдан тіркеспейтін сөздерді байланыстырып, сол контексте тұтас қарап, көркем суретті көз алдыңызға дөп басып әкелгендей.
Абайдың:
Толғауы тоқсан, қызыл тіл, сөйлеймін десең, өзің біл немесе
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі
Өрнегін сендей сала алмас, [35] — деп сөз дүниесінің әр тамырының лүпілін жіті барлап, жаны-тәнімен түсініп, әрі сөздің кішігірім мағыналы бөлшегінің өзін зергерлік таразысына тартуы, Шкәрім өлеңдерінен заңды жалғас, дәстүрлі дамуын тапқандай.
Бойым еркін, ойым ұжмақ
Тілім — бұлбұл, сөзім – бұлақ, [65]
сондай-ақ,
Ән — өлшеуіш,
Өлең – күміс,
Қоспаңыз мыс аралас.
Артық алу, не кем салу,
Қапы қалу жарамас. [144]
Бұлар, жоғарыда айтқанымыздай, біздіңше, Абайға еліктеуден, Абай дәстүрін меңгеруден туған.
Көркем шығармаларында Абай мен Шәкәрімнің сөз қолдану шеберліктерінде де сабақтастық барын аңғару қиын емес. Мысалы, «жүрек» сөзіне байланысты айтылатын бейнелі тіркестерді Шәкәрімнің де поэзиясынан орын тауып, қисынын келтіріп, әдемі қолданғанын байқауға болады. [16.12] Мәселен,
«Саналы, шерлі жүректі
Сары алтынға малған күн». [251]
«Өлі жүрек, өзімшіл, күншіл мұндар!». [150]
«Жан жүрегім, жаным жеп,
Жанған отқа саласың». [132]
«Жүректегі дертімді білер едің,
Өсекке ермей, менімен болсаң сырлас». [173]
«Таза жүрек, тату дос-сол шарасы» [155]
«Бақытсыз жүрегім
Жалындап жанып тұр» [43]
деп жүрек реакциясын ұтымды да әсерлі бейнелейді.
Шәкәрімде мол қолданылған эпитеттердің бірі – «ақ» .
«Егер құдай барлығы анық болса,
Тең болмас ақ жүрек пен сұм залалкес» [6.202]
«Ақ тамақтан шөп етіп» [6.28]
«Жүректің ақ нұры сөнді,
Амалсыз осыған көнді» [6.197]
«Балалық – тазалық өлді,
Жүректің ақ нұры сөнді» [197]
«Мейірім, ынсап, ақ пейіл, адал еңбек,-
Бұл төртеуін кім қылса, шын адам сол» [151]
«Ентелеген еңбектің бәрі танбай,
Ақ өнімді шақырдың, сол шын досың» [68]
«Ар, ынсапты іс қылып азап тартып,
Ақ жолында өледі бірталай жан» [202]
«Арам безден арылып әділ жүрсең,
Ақ жаратқан құдайың жек көре ме?» [97]
Қазақ халқы ұғымында «ақ» ең қалаулы түс, қасиетті ұғым. Шәкәрім мағынасы жағынан бір-бірінен үйлеспейтін сөздерді тіркестіріп, көбінесе ақынның өз қолтаңбасын танытатын авторлық тың эпитеттерді ұсынған. Мысалы:
«Ұлы жүрек, долы тіл сөйлеп отыр,
Ыза қысып, тісімді байлаулымын.
Өткен өмір — өкініш, ой жаралы.
Дерті қалың делбемін шірік өкпе» [96]
«Мұнымен кірлі көңіл шалқия ма?
Қан жұтқан қайран сенің сұм жүрегің» [137]
Шәкәрімнен, Абай сияқты образдар дүниесін теңеу, шендестіру арқылы беруде де жасалу үлгісі бұрынғы болғанымен, күтпеген тың қолданыстарды табамыз. Мысалы, Шәкәрімде өлең-әскер, ән-өлшеуіш, ашу-келіншек, ынсап-кәрі адам, өлең-күміс, қағазы-жолдасы, қаламы-сырласы, сөз сөйлеу-ер қосу, арақ-ақыл, мастық-ой, жар-хақиқат, жан-нәпсі, шатақ-иман, дін-қиянат тәрізді мысалдар ақынның образдар дүниесіне тың үлгілер енгізіп тұр.
Суреткер тілінен қарақаттай көз, қанжардай қас, уыздай жас келіншек тәрізді халықтық қолданыстағы дағдылы теңеулермен бірге, ақын шындықтан өрбіген, тыңнан табылған «қасы-жай, кірпігі оқ реттес», «еркектей еркін өмір», «шиқанымды езгендей шықты жаным» деп сөздерді құбылтып шығара қояды.
Шәкәрім өлеңдерінде теңеу біршама жиі кездеседі. Және олардың жасалу жолдары да әр түрлі.
Ақын теңеулерінің көпшілігі: -дай, -дей, -тай, -тей жұрнақтарының көмегімен жасалған теңеулер. Мысалы,
«Даулассаң желдей еседі,
Өзі айтып, өзі шешеді» [4,63]
«Құдайың мен дүниеге
Кезекпе-кезек шоқынсаң
Инедей пайда тие ме
Мешітте мың жыл отырсаң» [4,118]
-ша, -ше жұрнағының көмегімен жасалған теңеулер:
«Біреу зорлап алады, біреу алдап,
Ұры залым … бәрі тұр жыланша арбап» [4,36]
«Бірін-бірі құтырған итше қауып,
Өңкей төбет шуылдап үріп жүрді [4,31]
-Бейне сөзінің көмегімен:
«Іш түземей, сыланып сыртын түзеп,
Тауықтың айыры бол, бейне солсың [4,58]
-Сияқты, сықылды сөздерінің көмегімен:
«Сен біреудің айыбын ашпа,
Түн сықылды перде тарт.
Күн сықылды аша берме
Жер жүзінің әр сырын» [4,77]
Осы насихат өлеңінде сықылды сөзінің көмегімен жасалған оннан аса теңеу бар. Барлығы да өлеңнің көркемдігіне үлесіп қосып, өз жүгін атқарып тұр.
Шәкәрім теңеулерінің синтаксистік құрылысы да әр түрлі:
-дай, -дей, -ша, -ше жұрнағының көмегімен жасалған теңеулердің барлығы дерлік жалаң теңеулер.Сондай-ақ ақында күрделі теңеулер мен толымды теңеулер де бар. Мысалы,
«Кейде тегін береді, кейде бұлдап,
Мінезі жел қайықтай тұр бұлтылдап» [32]
Бұл толымды теңеу болады. Себебі, теңеуге тән элементтердің бәрі де бар. Шәкәрім теңеулерінің эмоционалдық экспрессивті мәні жоғары. Ақын әйел сұлулығын, сырын тамаша суреттеген:
«Бойы бар сымдай,
Белі бар қындай,
Мүсінінің қыны жоқ».
Ақын өлеңде қарапайым, халықтық теңеулер арқылы сұлудың сыртқы келісті келбетімен ішкі жан-дүниесін, қазақ қызына тән мінез-құлықты беруге тырысады. [18]
2.2 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы метафора және
кейіптеудің қолданысы
Адам болмысын, қасиет-мінезін Шәкәрім табиғат болмысымен аса сезімтал суреткерлікпен салыстырады. Табиғат пен адам мәселесінде ақынның өзіндік өрнекке толы жаңашылдығы байқалады. Ол ұлттық тілдің терең қойнаулары мен қатпарларындағы асыл қасиеттерді жіті танып, ұтымды пайдаланып, қайталанбас сұлу бейнелер жасайды. «Сұм жүректің оянбауы», «көңілдің қабағы салбырап», «жылансыз кен», «күншіл мұндар», «өлі жүрек», «ақылдың шолғыншысы», «азат ақыл», «ойы тарлық», «зарлатқан залым» сияқты заман, қоғам, адам мазмұнын ашатын жүздеген метафораларды қолданады.
«Жаралы біздің көңілге бір тамбады сіркіреп» деген оралым арқылы ақын поэзияға жаңа психологиялық көрініс береді. Осындай бейнелі тіркесті оралымдар арқылы адамның көңіл-күйін, ішкі рухани дүниесін ой-дүниесінің қалтарыстарын білдіруде, табиғат көріністерін де ерекше бір суреткерлікпен таныта біледі.[19,3-5]
Метафорадағы салыстыру нысанасы мен салыстыратын нәрсе – екеуі қатар көрінеді:
«Жаны-сөз,
Тәні-ақша,
Бұларсыз ер жетпес
Әсерсіз сөз жазса да,
Көңілді тербетпес [212]
Бұл туралы А.А.Реформатский логикалық ортақ ерекшелік сипаты негізінде екі түрлі лексикалық құрылымның екі мағынасының немесе міндетті түрде ортақ лексикалық семасы бар бір лексикалық құрылымның екі мағынасының бірдей жүзеге асуы болып табылады деген еді.
Метафора, Б.Хасановтың түсіндіруі бойынша, номинативтік қызметі іске асуы барысында, өзі сипаттап отырған субьектіге сілтеумен қоса көрінеді:[20,31]
«Нұрына күн нұры жетпес,
Қасы-жай, кірпігі-оқ реттес.
Көңілден суреті кетпес.
Жүзі-сиқыр, шашы тұзақ. [212]
Осы мысалдағыдай, метафоралар субстантивтер предикатты позицияда көбірек пайдаланылады.
Метафора суреткер бейнесінің айнасы іспеттес. Ақын дәстүрлі метафоралардан гөрі индивидуалдық алмастыруларды жиі кездестіреміз. Мысалы,
«Ойым-у, өмірім-су, үмітім-бу,
Қалмады бір сүйеніш шат қылғандай» [130]
«Жан-қожа тән дегенің – жанның құлы
Нәпсі неге білмеген бұрын мұны?» [139]
«Тән-терезе, қарайтын жан- иесі» [139]
«Оларға тал-шымылдық, шалғын-төсек,
Басына жастық қылар томардан да» [28]
«Тән-терезе, ой қожасы,
Оймен анық байқасаң»
Осындағы ойым-у, өмірім-су, үмітім-бу, жан-қожа, тән-терезе, тал-шымылдық, шалғын-төсек деген сияқты дара метафораларды орынды жерде дәл тауып қолдана білген.
Адамның ішкі дүниесіне терең бойлап, мінез-құлық әсерін аша көрсету де Шәкәрім поэзиясының бір қыры. Жүрегінде жақсылыққа орын жоқ, өз мінін көрмейтін өтірікпен күнелткен адамдардың образын көрсететін мына бір шумаққа назар аударайық:
«Шын шын бар, қате шын бар, ұлы шын бар,
Әлгі айтқан өтірікте қандай мін бар?
Елді сынап, өз мінін елемейді
Өлі жүрек, өзімшіл, күншіл мұндар?»
мұндағы «күншіл мұндар», «жебір ұлық», «өлі жүрек» метафоралары адамның кері кеткен кейпін береді.[21,56]
«Жын да жын, құмар да жын, мастық та жын,
Өлең де жын, қоя ма бойды жеңбей?
Шын құмар шымырлатпай қоймас, сірә,
Әр жерге соқтырар аққан сеңдей»,-
дегенде,ол құмарлықты арнайы бұзып, әр жерге соғып ағып жатқан сеңге теңеп, құмарды, мастықты, өлеңді – барлығын бір қатарға қойып, «жын» сөзімен ауыстырады. Шәкәрім адамның құмарлығын жеңу дегенді осындай күрделі метафора арқылы жеткізіп қана қоймай, жанын өлең бойлаған ақынды тоқтату да қиын дегенді айтпақшы. Бұл жерде ақын айтып отырған «құмарлық» пен «жын» есіріктік пен әулекілік ұғымы емес, қалау, ұмтылу, тілеу, құмарлану мағынасындағы күшті, екпінді, қастерлі сезімдер.
Ақын дүниетанымдық философиялық ой – толғамдарымен, қазақ халқының дәстүрлі ой–танымын өлеңмен өрнектеуде, қазақ сөз өнерінің қолданыс шеңберін кеңейтті. [22,40]
Мысалы, «нұр» метафорасын қолданғанда қазақ өлеңінің көркемдік жүйесін, өлең мазмұнын ашуда, танымдық жағына баса назар аудартады.
«Нұрыңмен жарық жүрегім» — бұл оралымның әсіресе танымдық, мазмұндық жағы ерекше.
Шәкәрімнің сөзді түрлендіріп, құбылта отырып айтатын қасиетін төмендегі өлең тіркестерінен де байқауға болады. «Жарымды жаным сүйді, сүйе алмай тәнім күйді» деген өлеңінде ол: «ойым-ұшпақ», « тілім-бұлбұл», «сөзім-бұлақ» деп шалқи толғап, ой-сезімге берілсе, жарына жан-дүниесін емірене ақтарып: «нұры-күн нұры жетпес», «қасы-жай», «кірпігі-оқ реттес», «жүзі-сиқыр», «шашы-тұзақ» деп термелей жөнеледі.
Кейіптеу – құбылтудың бір түрі, бейнелі өрнектеу тәсілінің әдемі
түрі. [23,54] Шәкәрім поэзиясында құбылта, құлпырта қолданылған тәсілдің бірі – кейіптеу. Әрине, бұл мүлде тың тәсіл емес, дегенмен ол жаңа образдар жасауда ақынның шебер қолданған құралдарының бірі.
Шәкәрім табиғат құбылыстарына жан бітіру арқылы әдемі сурет жасайды, яғни Абай қолданған көркемдеу тәсілі – кейіптеуді Шәкәрім одан ары жандандырып, құлпыртып оның қызметін күшейтіп дамытты. Мысалы, Абай қысты ақсақалды кәрі шал деп, күнді күйеу, жерді қалыңдық деп, адам кейпіне келтіріп бейнелеуінің әсері Шәкәрімде:
Күн батып жоғалды
Нұрыңнан ұялып,
Жұлдыз бен ай қалды
Сәулеңнен нәр алып.
Жетіқарақшы айналып
Сені іздеп жүр,
Бәрі де сені ойлап,
Мас болып сандалып.
Үркер мен Таразы
Шашылды шашуға,
Шолпан да қарады
Мауқын бір басуға.
Темірқазық арқандап Қосбозатын,
Жарытып, ойы бар
Тойыңа қосуға [67]
немесе:
Тойға келген таң желі сыбырласып – деген сияқты өлең жолдарында күн, ай, жұлдыз, желдерді адамша ұялттырып, мас қылдырып сыбырлатып қоюына жол берсе, Шолпанды адам сияқты мауқын баса қарауы, темірқазық өзінің қосбозатын жаратып, тойға қосуға ойы бар екендігін адам кейпіне келтіреді де оқушының эмоциялық сезіміне үлкен әсер береді. Жансыз ғаламзат есімдерімен тіркесіп тұрған етістіктер жанды заттарға тән құбылыстарды, қимыл-әрекеттерді білдіреді. Мұндай семантикалық жағынан бір-біріне үйлеспейтін сөздерді тіркестіруді Р.Сыздықова синкреттік амал деп атайды.[24] Дегенмен мағыналық жақтан үйлесе қоймайтын «тосын» тіркестердің бізге қисынсыз көрінбей, керісінше, сезімді селт еткізер әсерлі де көркем, иланымды болып шығуының сыры неде?
Осындай сұраққа жауап беру ақынның көркемдік әлеміне сәуле түсірері сөзсіз. Әйтсе де біз оны дөп басып тани аламыз ба? Жоғарыда атап өткен тіркестерде етістіктер метафораланып ауыспалы мағынада қолданылып тұр. Сөздің ауыспалы мағынада қолданылуына онымен тіркесіп тұрған сөздің мағынасы да әсер етеді. Мәтінде тіркескен сөздер бір-біріне сәулесін түсіріп, мағыналық жақтан өзгеруіне, білдіріп тұрған ұғым көкжиегінің кеңеюіне себепші болады. Мұның бәрі ақынның шындық болмысты өзінше қабылдауымен, санада эстетикалық, көркемдік биігінен қайта қарап, көркем туынды түрінде қорытып шығаруымен байланысып жатады. Шындық болмыстың деректері санада сәулеленген кезде жалпыланып, дерексізденіп, басқа құбылыстармен салыстыра-салғастырыла келе өзара ұқсастықтары, сәйкестіктері мен айырмашылықтары анықталады. Бұл үрдісте эстетикалық танымның да үлесі бар. Санадағы осындай процестер мәтінде синкреттік тіркестердің пайда болуына, сөз мағынасының өзгеруіне,кеңеюіне алғышарт болады.
Ақынның «Өлген көңіл, ындынсыз өмір» өлеңінде:
Қабағынан қар жауған
Қараңғы бұлт жоғалды.
Қас қараймай беті ауған,
Қаһарлы жел де оңалды. [87]
сондай-ақ, «Ашу мен ынсап» өлеңінде:
Үміт үзген қорқақ ой
Дірілдеді қалшылдап.
«Мүмкін емес, мұны қой»-
Деп жалынды жалпылдап.
Бір жағымнан Еріншек
Тағы келді салпылдап.
Болмаймын деп келіншек
Ашу келді арсылдап. [51]
Кейіптеуді бұл өлеңдерінде де әдемі бояулы суретке құраған. Жоғарыда бұлтты-қабағынан қар жауған деп, желді-қаһарлы десе, ойды-дірілдетіп, қалшылдатып, жалпылдатып, еріншекті-салпылдатып, ашуды-арсылдатып қоюына жол берген. Ақын кейіптеу тәсілін еркін игеріп, сөз қолданысында әдемі бояулар арқылы тереңде еркін мазмұнға, өлең құрылысына сезімталдық, күш, қуат, әсерлілік беру қызметінде жұмсайды. Бұл өрнек өлеңнің көркемдік дәрежесін арттырып тұрады.
Ақынның кейіптеу тәсілі арқылы суреттеген құбылысы жансыздық ісі жандыға немесе керісінше айтылып,суреттеген жағдайда оған лирикалық кейіпкер араласпаса да өлеңде қатып қалған ешнәрсе жоқ, бәрі де өмір, тіршілік, қозғалыс, қимыл бар. Бұл Шәкәрімнің кейіптеу тәсіліндегі жаңалығы, өзіндік ерекшелігі.[25,69]
Ауыз әдебиетінің үлгілерінде жиі кездесетін кішірейту мен ұлғайту сияқты әсерлі әдіс қисынын тауып, шебер қиыстырылғандықтан да осы әдіс Шәкәрім өлеңдерінде ерекше екпін, өзгеше қасиет беріп тұрады. Мысалы,
Азайып күшің,
Саудырап тісің,
Шалбардай болып бет кетсе,
От басын бермей,
Үй ішін көрмей,
Сүйегің қалып ет кетсе,-
Киімін жөндеп кие алмай…
Қуарып мұртың,
Суарып ұртың,
Түздегі қу бас жастанып. [29]
Осындағы азайған күш, саудырған тіс, шалбардай бет, бүгілмейтін тізе, еті кеткен сүйек, қуарған мұрт, суалған ұрт – түп-түгел литота, оның үстіне, зілсіз мысқылмен айтылғандықтан да, көңілге жылы тиеді. Ақынның мұны қолдану мақсаты – тыңдаушы жұртқа тосын әсерлер туғызу,суреттеліп отырған образды одан сайын әсерлі ету.
2.3 Ш.Құдайбердиев лирикасындағы метонимия мен шендестірудің
қолданысы
Шәкәрім Құдайбердиев өз шығармаларында метанимияны да қолдану арқылы көркем ойын көркем тілмен жеткізуде шағын деталь, тілдік дәйектілік көрсеткен. Мысалы:
«Қаралы ауыл едік деп,
Таяқ ұстап келді деп.» [161]
«Қаралы ауыл» дейміз. Қаралы ауыл болмайды, ауылдың адамдары қаралы болады. Ауыл мен ауылдағы адам екеуінің арасында жақындық барлығынан, адамның орнына ауылын айтамыз.
Зат есімдердің метонимия ретінде қолданылуы.
Қазақ тілінде метонимиялық қолданыстардың ең көп жасалатын сөз табы – зат есім. Сол себепті сөздің метонимиялық мәнін ажырату үшін біз көбінесе
зат есімді таяныш, тірек етеміз, яғни ол сөздің заттық немесе заттанған түрдегі мағынасын тауып барып, тұжырым жасаймыз. [26] Шәкәрім тілінде де заттанған метонимиялар кездеседі:
«Әупіштер ғой өсірген малын байдың,
Еңбегі-жемі болған қомағайдың». [182]
Бұл Шәкәрімнің адал, сенімді, еңбек сүйгіш жан серігі — Әупіш. Ақын Шәкәрім үшін Әупіш – елсізде өзімен бірге ыстық пен суықты бөлісіп жүрген жалғыз жолдасы ғана емес, сонымен бірге қарапайым еңбек адамдарының образы, қазағы ма, ағылшыны ма, орысы ма, әйтеуір бүкіл дүниежүзінде елді ел, жерді жер, малды мал, үйді үй қылып ұстап тұрған осы Әупіштер .
«Көп төбетке жетеді қайдан күшің,
Құтқара алмай адалды пысады ішің»[68]
Сын есімдердің метонимия ретінде қолданылуы.
Шәкәрім өзінің шығармаларында ойын бейнелі, әсерлі етіп жеткізу үшін сын есімдерді метонимиялы түрде қолданады:
«Жуаны қылады зорлық,
Момынның көргені қорлық» [87]
Мұндағы «жуан» сөзі – бай, әлді, қолында билігі бар адам деген мағынаны алмастырып тұрған мөлшерлік, көлемдік жақындығы бар метонимия ретінде қолданылса, «момын» сөзі – қолында билігі жоқ, кедей, әлеуметтік жағдайының нашар екендігін көрсетіп тұр.
«Жалмаудан жалықпаған елді талап,
Нашарды момынменен күнде сабап» [173]
«Ант ішіп, алдамасқа жаныңды бер,
Жалаңаш, жалмауызға малыңды бер» [81]
Мұндағы асты сызылған сын есім метонимиялары, біріншіден, «адам» деген сөздің мәнінде қолданылса, екіншіден, сол адамдардың негізгі мінездемесін де беріп тұр.
Жоғарыда келтірілген мысалдардың бәрінде де әр түрлі сипаттағы адам ұғымы бар. Бұл мысалдардағы сын есімдер заттанып, яғни субстантивтеніп барып метонимияға айналған.
Сан есімдердің метонимия ретінде қолданылуы.
Шәкәрім тілінде сан есімдер де заттанып барып метонимия жасайды. Мысалы:
«Бір күні сондай ауылға
Үшеу шауып келсе егер» [160]
Мұндағы «үшеу» сөзі – үш адам ұғымын беріп тұрған метонимия.
Етістіктердің метонимия ретінде қолданылуы.
Қай тілде болса да, етістік аса күрделі сөз табының біріне жатады. Сондықтан ғалымдардың етістіктерден жасалған метонимиялар жайында бір пікірде болмауы заңды да. Етістікке жататын сөздер де заттанып барып метонимия болады, яғни іс-әрекет, қимылды білдіретін сөздер заттық атауға ие болады.Жалпы, метонимия – іс-қимылдың, әрекеттің мағынасын емес, заттың немесе құбылыстың ғана мағынасын алмастырып айтатын әдіс. Шәкәрім тілінде де етістіктен жасалған метонимия кездеседі:
«Мұнан қандай гүл тердік, оқығандар,
Құр жазуға қарама, сырын аңғар». [153]
Осындағы «оқығандар» деген көзі ашық, сауатты адам деген ұғымды білдіріп, метонимия болып тұр.
Есімдердің метонимия ретінде қолданылуы.
Ежелгі грек оқымыстысы Аристотельдің сөз таптарының ішінде есімдіктің де метонимиялатынын әңгіме еткен. Есімдіктердің басқа сөз таптарының (есім сөздердің) орнына жүретіні белгілі. Сондықтан есімдердің бәрінен метонимия жасала береді. Мәселен Шәкәрім тілінде:
«Біреу қайтты бітіріп жылдам жұмыс,
Біреу жүр бір тиынға салып ұрыс» [71]
«Біреу білген айланы біреу біліп,
Өзі құрған дарына о да асылмақ». [59]
«Кейбіреулер жазады «қу өмір» деп,
«Тұрағы жоқ, алдамшы, су өмір» деп» [63]
Бұл мысалдардағы есімдіктің бәрі адамды немесе адам топтарын алмастырып тұрған метонимиялар.
Үстеулердің метонимия ретінде қолданылуы.
Сөз таптарының ішінде метонимиялық қолданыстар ең аз кездесетін сөз табының бірі – үстеу. Іс-қимылдың амалы мен тәсілін, сыны мен бейнесін білдіретіндіктен, үстеудің заттануы, яғни субстантивтенуі өте қиын. Сондықтан үстеуден метонимия болған сөздер Шәкәрім тілінде өте сирек кездеседі. Мысалы:
Бүгінгілер айтса жыр,
Буыны бірдей бәрі бір [236]
дегендегі «бүгін» үстеуінен туындаған сөз «бүгінгі кісілер (адамдар) мен бүгінгі заман» деген ұғымды қосарлай алмастырып тұрған терең мәнді метонимия. Мұнда «бүгін» деген мезгілдік үстеуіне –ге жұрнағы жалғану арқылы заттанып, метонимияға айналғанда, одан кейін –лер көптік жалғауы зат есімге жалғанғандай жалғанып тұр.
Айшықтаудың тағы бір түрі – шендестіру, бір-біріне кереғар құбылыстарды, мән-мағынасы алуан түрлі ұғымдарды бетпе-бет қойып басқа құбылыстың бет-бейнесін анықтау.
Ұлы Абай өлеңдерінде кездесетін шендестірудің тамаша үлгісін өлеңдерінде ізбасарлары жалғастырып кетті.
Шәкәрімнен, Абай сияқты ,образдар дүниесін шендестіру арқылы беруде жасалу моделі бұрынғы болғанымен, күтпеген соны қолданыстарды табамыз. Мысалы: «Досы – мал, дұспаны – адам, мейірімсіз,
Рахымсыз ит емес пе, оңбайтұғын» [455]
«Қағазым – жолдасым,
Қаламым – сырласым,
Өлген соң белгілі,
Қайта кеп тұрмасын» [171]
Шендестіру өлеңнің көркемдік эстетикалық жағын әсірелеп қана қоймай айтылмақшы ойдың мән-мағынасын жан-жақты саралап, ерекшелендіре түсіндіріп береді
«Арақ – ақыл, мастық –ой, жар – хақиқат
Жан – нәпсі, шатақ – иман, дін – қиянат.
Маскүнем, әйел сүйгіш, дінсіз ғой деп,
Сырын білмей сыртымнан қылма ғайбат» [262]
Шендестірудің негізгі мақсаты – екі не үш нәрсені бір-біріне қарсы қою арқылы төртінші ойдың мән-мағынасын ашу.
2.4. Ш.Құдайбердиев лирикасындағы қайталау тәсілінің
стильдік ерекшелігі
Шәкәрім шығармаларында кездесетін қайталама құбылысын зерттеу барысында ақынның тілдік материалдарды ерекше ұйымдастыруда оқырманына әсер етуді басты мақсат еткендігін байқауға болады. Мысалы:
Қырық жылдан өтіп жасым,
Ақылым болы жасым.
Отыз жылдық замандасым,
Иманым – басшы, жолдасым.
Деп басталатын өлңінде «Дедім мен – «астапыралла!» сөйлемі әр шумақтың соңында он сегіз рет қайталанады.
Әуелі сопыны сойды,
Жүрегін алдыма қойды.
Көріп ем талай тойды,
Дедім мен – «астапыралла!»
Қылыпты тасбығын тұзақ
Ілмиген бір момын қазақ,
Буынып, көрген ол азап,
Дедім мен – «астапыралла!»
Попы мен молдасын жарып,
Көрсеттің алдыма салып.
Кереметін көріп қал,
Дедім мен – «астапыралла!»
«Құран», «Інжіл» қылып қақпан,
Адам аулап сойып жатқан,
Шапанымен қанын жапқан
Дедім мен — «астапыралла!»
Ақын бұл өлеңінде қайталама құбылысын қолдана отырып, өлеңнің біртұтастығын қамтамасыз етумен қоса ойды дамытуды, оқиғаны сабақтастыруды, оқиғаға деген өз көзқарасын білдіре отырып, оқырманына әсер етуді мақсат тұтқандығы айқын байқалады. «Дедім мен – астапыралла!» сөйлемін қайталау өлеңнің көркемдік деңгейіне еш нұқсан келтірмей керісінше оған эмоциялық бояу үстеп тұр.
Ш.Құдайбердиев шығармаларында қолданылатын қайталама құбылысына көптеген мысал келтіруге болады.
«Қалжыңшыл қылжақ бас» өлеңінің соңында «әйда!» сөзі сегіз рет қайталанып,көркем стильде кеңінен қолданылатын әдіс-тәсілдердің негізгілерінің бірі ретінде ақынның дара стилімен тығыз байланыста тұр.
… Жайдары күлдіргіш, қалқам,
Ұятсыз, әдепсіз, салқам.
Күлгенім бір сенің арқаң.
Ыржақта,
қылжақта,
әйда!
Мазақ қыл көрінген жанды,
Өнер қыл қылжақтағанды.
Сөзіңе құмарым қанды,
Жыртақта, бұлғақта,
әйда!
Жолыққан кісіге соқтық,
Қалжыңға қосып айт боқтық,
Осы ғой сәулесі жоқтық,
Сен күлдің, мен білдім,
әйда!…
Шәкәрім шығармалаында орынды, стильдік мақсатқа сай қолданылған қайталамалар:
Мақтанға салынба,
Мансаптың тағы үшін,
Нәпсіңе билетпе
Басыңның бағы үшін.
Өміріңді сарп қылып өлгеніңше,
Жоба тап,
Жол көрсет,
Келешек қамы үшін.
түрінде де жиі кездеседі.
Күн сықылды көпке білдір,
Шықты ма күн, батты ма?
Ай сықылды айтып ұқтыр,
Қанша ғұмыр өткенін…
Сусағанның сусыны бол,
Су сықылды сұп-суық.
Бірақ ондай болма салқын,
Ел көңілін қалдырып.
Жел сықылды желпі жұрттың
Шаршағанын, талғанын…
Жоқ па үйің, болма құйын,
Қылма жаман амалын
Жер сықылды пайдалы бол,
Пайда алсын ел сенен…
Сен бұлттай бол көлеңке,
Мезгілімен бер жауын…
сондай-ақ:
…Адамзат өзін-өзі сынау керек,
Тазалық, әділдіктер ұнау керек.
Өлсе де, тура жолдан мойын бұрмай,
Ақтан көрген пәлеге шыдау керек…
Дәл осындай:
Кел жастар, біз бір түрлі жол табалық,
Арам айла, зорлықсыз мал табалық.
Өтпес өмір, таусылмас мал берелік,
Бір білімді данышпан жан табалық…
Келтірілген мысалдардан ақынның оқырманына эмоциялық-экспрессивтік әсер ету мүмкіндігі мол қайталама құбылысын шебер қолданғандығына көз жеткізуге болады.
Жалпы тілдің көркемдегіш амалдарының қолданылу мүмкіндігі, олардың әдеби нормаға қатысы тіл дамуының қай кезеңінде де өзекті мәселенің бірі болғаны рас.
Соған сәйкес қайталамалар да әдеби тіл нормасына қатысты уәжді және уәжсіз деп бөлінетіні белгілі.[28,63-70] Шәкәрім шығармаларында қолданылатын амалдардың бірі – қайталамалар ақынның стильдік мақсатына сай уәжді қолданылған, тілдік норма аясында стилистикалық айшық ретінде айқындалады.
Шәкәрім өлеңдерінде қайталаумен бірге градация қатар жүреді:
Қаламым, қарындашым – жан жолдасым!
Жау болды, жан аяспас сан жолдасым.
Қайрылып, мейірімденіп қарамайды,
Кеше аласа, бүгін зор, паң жолдасым,- дегендегі «жолдасым» деп қайталау оның ұйқас, сөз таппағандығынан емес, қайта айтайын деген ойына қатты екпін түсіріп, соған қалайда назар аударту мақсатында қолданылып отырған әдіс. Шынында да,осы қарапайым форма өлеңнің әр бунағын одан әрі асқақтатып, ойды мейлінше тереңдете, нақтылай түседі. Қараңызшы, ақын сол сөздің өзін мағына жағынан қалай түрлендіреді: жан жолдасым-сан жолдасым-паң жолдасым. Бұл – қозғалыссыз сіресіп қалған статистикалық сөздер емес, қайта, ойы өрлеп отыратын, динамикасы күшті, градациясы мол тіркестер.
Қорытынды
Өткен ғасырдың алғашқы ширегінде өмір сүріп, шығармашылық жолын өткізген Ш.Құдайбердиевтің шығармалары – сол кезеңдегі қазақтың көркем әдеби тілі тарихында өзіндік орны бар мұра. Біздің бұл диплом жұмысымызда Шәкәрімнің поэтикалық тілінің ерекшеліктері сөз болды.
Ақын өзінің таным-талғамын, бедерлі сөз, кемел көрікті оймен, тіл өнерінің айқын бояуларымен жеткізіп, оқырманның сезім пернелерін дөп, дәл басты. Қазақ поэзиясының жаңаша үлгідегі өлең құдіретін жүрек үнімен ұлттық табиғи тіл тазалығымен дәлелдеп берді.
Анығырақ айтқанда, Шәкәрім поэтик тілінің тілге тиек ете отырып оның поэзиясының дәлдікке, нақтылыққа, көркемдікке, табиғи үйлесімділікке негізделгеніне көз жеткізуге болатынын нақтыладық. Абай дамытқан қазақ халқының әдеби тіл дәстүрін ілгерілетуші, бүгінгі күн дәрежесіне дейін көтеруші қазақ халқының ұлт ақыны деп бағаладық.
Бейнелі ойды, ұтымды, нанымды тарихи шындық тұрғысынан таныту үшін сөз байлығын, тіл тәсілдерін талғап қолданудағы қабілеттілігінің арқасында ақынның тілдік даралығы анықталды. Бейнелі ойдың мазмұндылығын көркемдеу үшін поэтикалық тіл тәсілдерін шебер пайдалану арқылы өз поэзиясын көркемдіктің биік дәрежесіне көтерді.
Шәкәрім поэтикасы көркем шығарма бола тұра өзінің шұрайлы және образды тілімен, лексикалық байлықтарымен тілдік тәсілдерді пайдаланудың көп түрлілігімен ерекшеленеді. Ақынның поэтикалық тілі сөздің қазынасын еркін игеруімен, синоним, омоним, антонимдердің бай мағыналық және түрлі реңктік қызметін пайдаланды, сондай-ақ талдау үстінде кейбір аффикстердің қызметтері ғана емес, олардың актив-пассивтігі, стильдік немесе басқа да мотивтерге орай пайдаланғандығы қоса сөз болып отырды.
Көркем шығарманың бейнелеу тілінде толып жатқан нақыштар мен өрнектер болатыны белгілі.
Екінші тарауда қандай да болсын зат пен құбылыстың сыр-сипатын анықтау, айқындау, ажарлау, құлпырту үшін белгілі тілдік тәсіл, көркемдегіш құралдар қызмет атқаратындығы сөз болды.
Троптың түрлері ( метафора, метонимия, эпитет, теңеу, синекдоха, қайталау, кейіптеу т.б. стилистикалық айшықтаулар ) ақынның поэтикалық тілінде өзіндік өрнекпен, нақышпен қолдану дәрежесінің мағыналық қырларының даралығы анықталды.
Ақын өзінің поэтик дамуы үшін көркемдік құралдарды еркін пайдаланды.
Қандай болсын заттың немесе құбылыстың сын-сипатын, қасиетін айқындай түсу үшін эпитетті қолданды.
Бір зат құбылыстың іс-әрекетін анықтау үшін екінші затпен салыстырып теңей отырып, теңеу тәсілін қолданды.
Зат құбылыстың белгілері мен ұқсастықтарын басқа мүлдем ұқсамайтынын зат құбылыспен салыстыру арқылы метафора тәсілін қолданады.
Метафора жалпы троптың басқа да түрлері Шәкәрімнің поэтикалық тіліндетүрлі мағыналық реңкте алуан сипатта қолданыс тапқан. Троптың метафорадан басқа да көптеген түрлері бар. Атап айтқанда әсірелеу, кейіптеу т.б.
Поэтикалық тілдің осы түрлерінің қай қайсысы болса да Шәкәрім ақын айтайын деп отырған ойын әсерлі, әдемі, сұлу суретті өрнекке жету мақсатында жұмсайды. Ақынның поэтикалық тіліндегі эпитет, теңеу, метафора, троптың басқа да түрлері айтылған ойдың дамуына орай сұрыпталып қолданады.
Шәкәрім өзінің белгілі ойын бейнелі сөздің ең қажеттісін таңдап алуы арқылы оқушысына әсер етеді, поэтикалық өнердің тәрбиелік мәні артады, сөздің түрлі мағыналық реңктерінің қасиеті артады, эстетикалық әсері күшейеді.
Шәкәрім шығармаларының тілдік, стильдік ерекшеліктері, ана тілін байытқан үлгі-қалыптар мен әдіс-тәсілдерді ғылыми зерттеп, игерудің қазақ әдеби тілін дамытуда орны ерекше екендігіне 628 мысал дерекпен көз жеткізуге, дәлелдеуге тырыстық.
Ш.Құдайбердиевтің суреткерлік, ойшылдық, философтық қыр-сырымен бірге, оның тіл білімінің лексикология саласына елеулі үлес қосқандығын қарастыра келіп, төмендегідей қорытынды жасадық.
Қазақ тілінің бай сөздік қорында бар, бірақ поэзия әлемінде ешкім өндіре пайдаланбаған сөздерді ол еркін пайдаланып әдеби тілдің бөлінбес бөлшегіне айналдырып жіберді. Бұл біріншіден: қазақ тілінің бай сөздік қорын пайдалану әдісінің ұтымдылығына, екіншіден: сөздерге жаңа мағына беріп жаңа бейнелі сөзге айналдыруында деп танимыз. Поэзияның эстетикалық қасиетін арттыратын әр сөздің қасиеті лингвистикалық тұрғыдан дәлелденіп ақынның өзіндік стильінің орнын анықтауға жәрдемдеседі деп түсіндіруімізге саяды.
Қорыта айтқанда, стильдік және тілдік тұрғыдан келгенде Шәкәрім Құдайбердиев шығармаларының өзіндік ерекшеліктері бар деп айтуға әбден болады.
