Мазмұны

 

Кіріспе

 

1. Шағын және орта бизнестің дамуының теориялық негіздері

1.1  Шағын және орта бизнес түсінігі………………………………………

1.2  Қазақстан экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі…

1.3  Шағын және орта бизнесті дамытудағы нарықтық экономикалы              елдердің тәжірибесі………………………………………………………

 

 ІІ.  ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

2.1. Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін талдау

2.2. Шағын кәсіпкерлік субъектілерін қаржыландыру және несиелеу

• Шағын бизнесті дамытудың басымдықтары мен бағдарламалары

 

ІІІ.  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Қазақстан республикасындағы шағын және ота кәсіпкерліктің дамуындағы мәселелер.

3.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және ынталандыру жолдары.

3.3  Кәсіпорындардағы дағдарыстар мен күзелістердің орын алуы және олардан шығу жолдары……………………………………………….

 

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі  

Қосымша

 

 

 

КІРІСПЕ

 

 Бітіру  жұмысы тақырыбының  өзектілігі.  Соңғы  жылдары   шағын  және  орта  бизнес  Қазақстан  Республикасының  экономикасындағы  ролі  артып  келе  жатыр. 2006 жылы Қазақстандағы шағын  және  орта бизнес  секторымен  өндірілген  жиынтық  өнімдердің  ЖІӨ — ге қатынасы  17%  — ды құрады, ал 2007 жылы осы  сектор   субъектілерінің  бұл  макроэкономикалық   индикаторындағы   үлесі  20% — дан астам  шамаға  жетті. Осы статистикалық  мәліметтерден  көрсетіп  отырғанымыздай  шағын  және  орта  кәсіпкерлік  секторының Қазақстан  экономикасындағы  маңыздылығы  барған  сайын салмақты  болып  келеді.  2008 жылғы  осы  сектордың ЖІӨ — ге қатынасының  болжамды  көсеткіш  деңгейі 30% (бұл  көрсеткіш  бағдар  ретінде ҚР – ның  президентімен  өткен  жылы халыққа  жолдауында  қарастырылып, бекітілген).

Бәрімізге мәлім  кәсіпкерлік  секторы  экономиканың  диверсификациялауға, тұрақты  қарқындармен  дамытуға  мүмкіндік  береді. Осы  тенденция біздің  елімізде  қалыптаса  қойған  жоқ.  Сондай – ақ жоғарыдағы  үлестік  көрсеткіштер дамыған  мемлекеттердің  экономикасымен салыстырғанда   мардымсыз  болып  табылады. Мұндай  жағдайдың  қалыптасуы  мемлекеттік  реттеу  мен қолдауға  және  шағын  бизнес  пен  орта  кәсіпкерліктің  ішкі  және  сыртқы  орталарына  қатысты  әралуан  аспектілі   қиындықтары  мен  проблемаларына  байланысты.

Сондықтан   осы  ғылыми  жұмыстың  өзектілігі  жоғарыда  аталған  әртүрлі  аспектідегі проблемаларды  және  оларды  шешу  жолдарын  зерттеумен  анықталады.

Сонымен  қатар  шағын  және орта  бизнес  секторының  бүкіл  әлемдік  сауда  ұйымына (БСҰ) кіруіне  байланысты проблемаларды  зерттеу  осы  бітіру  жұмысының  өзектілігін  анықтайды.

Халықаралық  сыртқы  ортаға  қатысты  бүкіл  потенциалды қиындық  қазіргі  кезде  өте  белсенді  талқылануының  себебі, шағын  және  орта  бизнестің  тек  қана ішкі  рынокқа  бағдарлануына   байланысты  бәсекелік  қабілеттің  төмендігінде.  Сондықтан егер  біздің  еліміз БСҰ – ына кірсе, онда  осы  сектордың  елімізде  экономикамызды  әртараптандыруға  мүмкіндігі  болмай  қалады. Осыған орай бұл әлемдік  ұйымға  кірер  алдында  осы сектордың  бәсекелік  қабілеттерін  жоғарлатуға  бағытталған. Дамыту  жолдарын зерттеу жоғарыда  аталғандай,  осы  зерттеу  жұмысының  тақырыбының  өзектілігін  баянды  етеді.

Бітіру  жұмысының  мақсаты. Шағын  және   орта  кәсіпкерліктің  дамуында  кедергі  болып  тұрған  проблемаларды  қарастырып, оларды шешу  жолдары  арқылы  осы  секторды  дамыту  жолдан  зерттеу  болып  табылады. 

Зерттеу  жұмысының  мәні.  Бұл ғылыми  жұмыстың  зерттеу  пәні  Қазақстан Республикасындағы шағын  және  орта  бизнес  секторының  субъектілері мен  олардың  қызметтерінің  жағдайын (яғни кәсіпкерліктің  объектісін) зерттеу, сондай – ақ осы сектордың  дамуындағы  проблемалар.

Бітіру жұмысының  міндеттері:

1. Шағын және орта бизнестің  экономикалық  жүйедегі  дамытудың  нұсқаларын  зерттеу  арқылы ролін  қарастыру;
2. Шағын және орта бизнес  субъектілерінің  түрлі  аспектідегі  қиындықтары  мен  проблемаларын  терең  талдау  мен  сипаттамаларын  бітіріп  кету;
3. Терең талдау негізіндегі  проблемаларды  шешу  жолдарын  зертеу  арқылы  Қазақстан Республикасындағы  шағын  және  орта  бизнес субъектілерін  дамыту  жолдарын  әзірлеу.

Бітіру  жұмысының  маңыздылығы. Бұл  ғылыми  жұмыстың  теориялық  маңыздылығы  қазіргі  жағдайда  өте  жоғары.  Сондай – ақ бұл  бітіру  жұмысныда  тәжірибелік  маңыздылығы  да  бар. Оның  тәжірибелік  маңыздылығы  қазіргі  таңдағы шағын  және  орта  бизнестің  қамтуындағы  проблемалармен  қиындықтарды  шешу  жолдарының шынайы  өмірге,  жүзеге  асырулары  бойынша  рекомендацияларды  ұсынумен   анықталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Шағын және орта бизнестің дамуының теориялық негіздері

 

1.1 Шағын және орта бизнес түсінігі

 

Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін ашпас бұрын, алдымен оның қалыптасу көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын франсуз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функйионалдық негізі ретінде тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып келетін адамдардың қызметі/2/. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, «касб» түсінігі негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген/3/.

Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер, гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұның дәлелі тұтынушылар мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады/4/. Қазіргі уақыттағы алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеф Шумепеттер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық дамуда қозғалтатын өзіндік элемент.

         Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл бір қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды қорғайды.

         Кәсіпкерліктің анықтамасынан тоқталмас бұрын кәсіпкерлікті қандай категорияға жатқызу керек екендігін нақтылап алайық.

         Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын  жан-жақты танып білуге мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қаклыптасқан мәселелерді өз кезеңінде байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде кәсіпорындар келесідей айрықша ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім көлемі.

Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.

Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі өнім шығарушылар болып табылады. Ірі кәсіпорындар – эконамика «қаңқасы», экономикалық тұрақтылықтың базисі.

Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің  жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау керек.

Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады.

Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын, географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару сипаты икемділігімен, форьмалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау барысында, өндіріс саласындада, басқару саласындада жұмысшылардың өз-ара алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.

Нарықтық экономиканың шаруашылық жүргізуші  субъектілерде «кәсіпкерлік» және «бизнес» ұғымдары өзара тығыз байланысты.  Кәсіпкерлік пен бизнесті экономикалық қызметтің бір түрі ретінде қарастыра отырып, отандық және шетелдік зерттеушілердің айтулары бойынша, бұл терминдер — өндіру немесе алу және тауарларды сату, басқа тауарларға айырбастау үшін қызмет көрсету немесе жай қызмет көрсету, серіктестіктер арасында екі жақты пайда табу негізіндегі ақшалар арқылы пайда табуға  бағытталған, жеке тұлғалармен, кәсінорындармен немесе ұйымдармен жүзеге асырылатын ( тек заңмен тыйым салынбаған ) еркін шаруашылықты білдіреді.

Бірақ «кәсіпкерлік» және «бизнес»  түсініктері экономикалық тұрғыдан қарастырғанда синонимдер болып табылады. « Бизнес » түсінігі экономикалық тұрғыдан қарағанда кеңірек. Шетелдік әдебиеттерде нарықтық экономика бойынша бизнес қағамның қажеттілігін қамтамасыз ететуге қажетті өндіріс жүйесі ретінде анықталады.Бизнес нарықтық экономиканы барлық қатысушыларының арасындағы қатынастарды қамтиды және тек қана  жалдамалы жұмысшылардың да, мемлекеттік құрылым қызметкерлерінің де қызметтерін қамтиды. Жалпы түрде бизнес – бұл нарықтық қатыныстар жүйесіндегі адамдардың іскерлік белсенділіктері. Ал, кәсіпкерлік қызмет бизнестің бьір формасы ретінде қарастырылады және оның әр түрлі сфераларында жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес ( жалпы бөлім ): « кәсіпкерлік – азаматтар мен заңды тұлғалардың меншік нысанына қарамастан, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табуға бағытталған, жеке меншік немесе мемлекеттік кәсіпорындарды  шаруашылық басқару құқығына негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің өз атынан, өз тәуекелімен және өзінің мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады»/5/.

Соған қарамастан, тәжірибеде «кәсіпкерлік» пен «бизнес» терминдері бірін – бірі алмастыруда. Нақтылап кететін жағдай, «кәсіпкерлік» және «шағын бизнес» бірі – біріне синоним бола алады. Өйткені, шағын бизнес кәсіпкерлік пен айналысатын шағын кәсіпорындардың қызметін қарастырады. Әрі қарай, біз, осы дәстүрлі қалыптасқан көзқарасты ұстанатын боламыз. Бәрімізге белгілі, шағын және орта бизнесте жеке секторлар басшылық етеді. ­Өзінің кәсіпорынын ашу барысында адамдарды не қозғайды? Келесідей себептерді бөліп көрсетеді пайда табу, қоғамның әлеуметтік, экономикалықжәне материалдық жағдайын жақсарту. Басқалардың ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысудың  мативі ретінде келесілерді көрсету керек: тұлғалардың өзін — өзі қалыптастыру мүмкіндігі, шаруашылық процеске халық қаржысының бір бөлігін қосу, қосымша және басқада ресурстарды қосу, азаматтардың өз табыстарын заңды жолмен арттыруға ұмытылу.

Шағын және орта бизнестің артықшылықтары мен ерекшеліктері. Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі компаниялармен бәсекелестікке түсе алмайтындығы. Ал,  егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 – 1 жыл ішінде өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмаиды, ал ірі кәсіпорындар үшін 5 – 6 жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация ірі кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.

Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты артықшылығын көрсету қажет.  Әсіресе,  бұл елде кризис және жұмыссыздық кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі экономикалық кризиске байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына алмайды. Американ-Экспресс ( 1987 ) мәліметтері бойынща шағын өнеркәсіптерде қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға қарағанда 3 есе көп/6/.

Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта бизенстің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және табысқа тікелей қатыса алу мүмкіндігі.

Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі – ірі кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді жөндеу – шағын және орта бизнес қызметі.

Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды/7/.

                          

 

1.2 Қазақстан экономикасындағы шағын және орта бизнестің рөлі

 

 

Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнестің экономикадағы рөлі бағалауға клмейтіндей жоғары екнің көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөль ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін артырытын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестіңдаму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін жталдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетің көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді щеще отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:

-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға мүмкіндік береДі, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың қалыптасуы;

-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы. Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;

-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;

-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік экономикаға өтімділік, икемділік береді;

-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;

-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;

-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;

-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі – бір шектеу қоятын халықтың жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;

-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының қалыптасуы;

-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;

-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және игеру;

— ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;

— арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;

осы барлық аталған және басқа да шағын және орта  бизнестің экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды.

Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы).

Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі.

Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.

Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі, тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.

Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал – жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем құнының жоғары болуы.

Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.

Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей немесе жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.

Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді. Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % — тен аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агенттігінің құрылуы, шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру.

2000-2004 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі қатынасты құрады: 2000 жылы — 6%, 2001 жылы — 4%, 2002 жылы — 4%, 2003 жылы — 5%, 2004 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке дейін артты/8/. 2005 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде 107134 – шағын кәсіпорындар, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.

Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі болып табылады.

Шағын және орта бизнестің Қазақстан Республикасында қалыптаса басталуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсіпкерлік іс-әрекеттің кең ауқымға құлаш жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемелекетіміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі, нарық экономикасына бет бұрудың өзі елде кәсіпкерлік пен шағын және орта бизнеспен айналысуға міндет еді. Бастапқы кезең ретінде көрінген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретінде жүзеге асты. Ал одан кейінгі 5-6 жылдар ішінде қолынан іс келетін азаматтар, заңды тұлғалар әлемдік тәжірибені үйрету арқылы қалыптасқан бизнес кілті — өндіріс екендігін түсінді. Республикамыз табиғи жер қойнауындағы ресурстарға бай, жер ауқымы кең болғандықтан, ауыл шаруашылығында — фермерлік іс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсіру, сүт тағамдарының көптеген түрлерін молынан нарыққа шығару соңғы кезде кең дамып келеді.

Егеменді Қазақстанымызда кәсіпкерліктің даму тарихына он бес жыл толды. Шағын кәсіпкерліктің өсу динамикасын келесі 1 және 2 кестелерден көруге болады.

 

1-кесте. 1993-1999 жылдар кезеңіндегі Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің өсу динамикасы

 

Жылдар	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
Кәсіпорындар саны	19060	20606	21260	17539	21907	31145	63422
Өсу қарқынын	100	108	103	82	124	142	203

 

 

 

 

 

 

2-кесте. 2000-2005 жылдар кезеңіндегі Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің өсу динамикасы

 

Жылдар	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Кәсіпорындар саны	99289	115354	130770	143160	141783	195700
Өсу қарқынын	157	116	113	111	99	138

 

Жоғарыда көрсетілген 1 және 2 кестелерде көрсетілгеніндей тоқсаныншы жылдары шағып кәсіпорндардың қалыптасуы жоғарғы қарқында, ал екі мыңыншы жылдары өсу қарқынының тқмендегенін, бірақ жалпы кәсіпорындардың санының өсуінің сақталып қалғанын көруге болады.

Осы қарастырылған жылдарда кәсіпкерлікті, соның ішінде шағын бизнесті қолдау және дамытуға бес мемлекеттік бағдарламалар жасалынды және қабылданды. Кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын (1992-1994 жж., 1994-1996 жж., 1999-2000 жж., 2001-2002 жж.) талдау оларды іске асыру республикада кәсіпкерлік секторды қалыптастыруға және дамытуға оң әсер еткенін көрсетті./1; 60б/

Алғашқы «1992-1994 жылдардағы Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың мемлекеттік бағдарламасын» жасау республиканың экономикасын дамытуға монополиялық әсер ететін ұйымдық – басқару құрылымдары, банктер, мемлекеттік акционерлік және холдингтік компаниялары, және шауашылықтың басқа да субъектілері сияқты мемлекеттік секіорларды коммерциялауды және монополизациясыздандыруды жүргізу жолымен жеке кәсіпкерліктің негізін қалауға мүмкіншілік берілді. Бұл кезеңде шағын кәсіпорындар жұмысының алғашқы үш жылында салықтардан босатылу сияқты салықтық жеңілдіктерге ие болды. Бұл еліміздегі шағын бизнесті дамытуға ең үлкен қолдау болды. Кәсіпкерліктің дамытуын қаржылық қамтамасыз ету үшін меншік формасына қарамастан шаруашылық субъектілердің табысының 1 пайызын аудару есебінен кәсіпкерлікке колдау көрсетуге Республикалық қор кұрылды. Бұл қабылданған шараның арқасында халықтың қажеттілігін қанағаттандыратын тауарлар мен азық-түліктердің және нарықтың тапшылығының деңгейін төмендететін жеке кәсіпкерліктің субъектілерінің санының тез есуіне алып келді.

Екінші «1994-1996 жылдардағы Қазақстан Республикасының кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың мемлекеттік бағдарламасының» негізгі мақсаты жеке кәсіпкерліктің инфраструктурасын дамытуға, экономиканың күшті жеке секторын калыптастыруға кажетті тиімді кұкықтық, әлеуметтік-экономикалық, қаржылық және ұйымдық жағдайларды құру болып табылды. Республиканың экономикасында нақты бәсекелестік ортаның пайда болуы жеке кәсіпкерліктің 150 мыңдай шамасындағы  субьектілердің қалыптасуын талап етті. Мемлекеттік басқару органдарының және кәсіпкерлік құрылымдардың өзара іс-әрекеттерімен қамтамасыз етуін және бағдарламалар жасаудың негізгі механизмі республиканың барлық аудандарында шағын бизнестің орталығын құрумен негізделінді. Бірақ, бұл кезең республикадағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлап кетуіне байланысты кәсіпкерліктің дамуына қайшы факторлардың пайда болуымен сипатталды яғни, шағын кәсіпкерліктің барлық жеңілдіктері алынып тасталынды, Республикалық қор кәсіпкерлікті қолдау мүмкіншілігінен айрылды, әр түрлі басқарушы органдар тарапынан күштеулер көрсетіле басталды. Мемлекеттік тіркеуден өту үшін әр түрлі алымдар тағайындалды, барлық кәсіпкерлік қызметтің түрлеріне лицензиялар енгізілді. Сонымен қатар, бағдарламаның аудандық орталықтарын құру деген негізгі мақсаты жүзеге асырылмады. Осының барлығы кәсімкерлік бизнестің қарқынын төмендетуге алып келді, яғни шағын кәіпкерлік субьектілерінің санының тез қысқаруына және І996жылы өсу қарқынының 82 пайызға төмендеуіне алып келді (1-кестеде көрсетілген).

1998 жылдың желтоқсанында үшінші «1999-2000 жылдардағы Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» қабылданды, негізгі мақсаттары шағын кәсіпкерліктің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, зкономиканың негізгі салалраында шағын кәсіпкерлікітің үлес салмағын өсіру, жаңа жұмыс орындарының санын өсіру, нақты бәсекелестік ортаны құру болып табылды. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікті дамыту аясында көптеген өзгерістер болды. Мемлекеттік органдардың бақылаушылық және қадағалаушылық қызметтерін реттейтін нормативтік құқықтық акітлері қабылданды. Шағын кәсіпкерлік субьектілерінің іс-әрекеттерінің заңсыз араласуға жол бермеу және жібермеу мақсатында бақылаушылық және қадағалаушылық органдар кезекті тексерулерін жүргізер алдында олардың прокуратура органдарынан тіркеуден өту Ережелері жасалды және бекітілді. Шағын кәсіпкерлік бойынша іс-әрекетті ақпараттық және ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етуге бағытталған Республикалық ақпараттық-жәрмоңкелік орталық құрылды. Бұл бағдарламада шағын кәсіпкерліктің субьектілерінің мүдделсерін қорғауда кәсіпкерлерді біріктіретін «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау» Заңына толықтырулар мен өзгертулер енгізілді. Қазақстан Республикасының өкіметінде шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша кәңес-жиналыс органының есебінде комиссия құрылды, оның негізгі мақсаты кәсіпкерлердің заңды құқықтарын қорғау, мүдделерін ұсыну және өкіметтің қабылданғын жобаларында олардың пікірлерін ескеру, шағын кәсіпкерлікті қолдау және қорғау бойынша бағдарламалар мен жобаларды жасау жәнс өңдеуге қатысу, кәсіпкерлердің қоғамдық ұйымдарының мүдделерін қолдау болып табылады. Комиссия құрамына мемлекеттік органдардың өкілдері мен қатар кәсіпкерлердің қоғамдық ұйымдары да кірді. Нәтижесінде бұл бағдарламада қабылданған шаралар азаматтардың кәсіпкерлік қарқындылығын жетілдірді, яғни 1-кестеде көрсетілгендей 1999 жылы шағын кәсіпкерліктің өсу қарқыны 203 пайызға тез өсуіне алып келді./1; 61б/

Төртінші қабылданған «2001-2002 жылдардағы Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың мемлекеттік бағдарламасыда» өзінің өзгерістерін алып келді. 2002 жылдың мамырында мемлекеттік тіркеу жүйесін реформалау шараларының жоспары енгізілді және кәсіпкерлік іс-әрекеттердің түрлерінің тиімділігін қарастыратын кәсіпкерлік әрекеттерді лицензиялау, лицензиялау сұрақтары бойынша орталық және жергілікті атқарушы органдардың лауазымдары және процедуралары бекітілді. Шағын бизнесті салалық қолдауды жүзеге асыратын шаралар қабылданды. Кәсіпкерлік сұрақтарға қатысты барлық нормативтік құқықтық актілерді жалпылама эксперттеу мақсатында әрбір мемлекеттік органда Эксперттік одақты құру ұсынысы өңделінді. Шағын кәсіпкерлікті дамытудың республикалық қорының несиелік ресурстары өсті. 2002 жылдың 3 шілдесінде Қазақстан Республикасының өкіметінің №716 жарлығына сәйкес Қордың жарғылық капиталын өсіруге 22716100 АҚШ долларына бағаланған сомма бөлінді. Шағын кәсіпкерліктің республикалық ақпараттық-жәрмеңкелік орталығында web-сайт ашу және шағын кәсіпкерліктің сұрақтары бойынша ақпараттық мәліметтер базасын құру жұмыстары атқарылуда. Бұл жылдары шағын кәсіпкерліктің өсу қарқыны 2001 жылы 116 пайызды және 2002 жылы 113 пайызды кұрады (2-кестеде көрсетілген).

«2003-2004 жылдардағы Қазақстан Республикасының шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың мемлекеттік бағдарламасын» қабылдаудың механизмі және негізгі бағыттары шағын және орта кәсіпкерлік үшін салық салу жүйесін жетілдіру, инвестициялық қолдаудың және қаржылық-несиелік жүйелерді дамьпу, шағын және орта кәсіпкерліктердің көшіру формаларын дамыту, инфрақұрылымды дамытуды одан ары қарай жалғастыру, ақпараттық қамтамасыз ету, сонымен қатар кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік-құқықтық базасын жүйелеу және жүйелендіру болып табылды./1; 62б/

2005 жылдың 12 мамырында өкіметтің №450 жарлығына сәйкес 2005-2007 жылдарға Қазақстан Республикасының шағын және орта кәсіпкерлікті жедел дамытушы бағдарлама бекітілді, оның негізгі мақсаттары және міндеттері иституционалдық шарттарды жетілдіру есебінен Қазақстанның бәсеке қабілеттілігін көтеруге бағытталған, шағын және орта бизнестің субъектілерінің іс-әрекеттерінің аясын максималды кеңейтуге және олардың әрекеттерін жетілдіруге бағытталған болып табылады. Бұл 2005 жылы шағын кәсіпкерліктің өсу қарқыны 138 пайызды кұрады (2-кестеде көрсетілген).

Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:

— жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);

— ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру);

— мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру);

— бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);

  Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні – шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді.

 

 

1.3. Шағын және орта бизнесті дамытудағы нарықтық экономикалы  елдердің тәжірибесі

 

 Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді. /9/.

 

 

Дамыған мемлекеттер тәжірибесі

 

 

Дамыған мемлекеттер тәжірибесі	ҚР деңгейін бағалау
Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер болуы.	Даму үстінде
Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңістік және кадрлық мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру және жүзеге асыру	Даму үстінде
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей және жанама шараларының байланысы	Жоқ
Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерден шағын кәсіпкерлікті қолдау жобаларын жүзеге асырудың ассигновациясын анықтау	Даму үстінде
Шағын бизнес саласындағы барлық міндеттерді міндеттерді реттейтін дамыған арнайы мамандандырылған мемлекеттік мекемелердің болуы	Жоқ
Орталық, аймақтық және жергілікті билік органдарының функцияларын өзара рационалды бөлу	Даму үстінде
Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес мүдделерін қорғайтын ұйымдармен өзара қарым – қатынасы	Жоқ
Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты өзара қарым – қатынасты қолдауға бағытталған	Даму үстінде

 

Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді.

Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі. Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады.

 

ЭкономикалЫқ факторлар				Бизнесті мемлекеттік реттеу
		Ортаның бизнеске макро ықпалы
Әлеуметтік факторлар				Технологиялық факторлар
		Ресурстық факторлар

 

1 – сурет. Ортаның бизнеске макроықпалы

 

Ішкі немесе бақыланатын факторларға кәсіпорын қызметіне байланысты факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.

АҚШ – ғы шағын бизнес .

Әдетте америкалық фирмалардың көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп (2-кесте). Көрсеткіштерді салалар бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы бар, өңдеу саласында 500-ге дейін жұмысшылары бар фирмалар шағынға жатады.

 

 

 

 

2-кесте. АҚШ – тағы фирмалардың көлемі

 

 

Фирма көлемі	Фирма саны
Ірі	1000
Орташа	134000
Шағын	2000000
Шағын кеңселер	3000000

 

 

АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның өзгерісіне тез бейімделгіш. Шағын кәсіпорындардың жаппай ликвидациясы кәсіпкерлерге кері әсерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің және капиталдың территориялық және саналық ағымы жақсарады, тұтынушы сұранысының және жоғары өндіріс шағындарының өзгеруіне өндіріс қимылының жеделдігі жоғарылайды. Бір шағын кәсіпорындар жабылса, екінші біреулері ашылады.

Қазіргі уақытта АҚШ халқының 53 % шағын және орта бизнес саласында жұмыс істейді/10/. АҚШ тәжірибесі шағын бизнес ірі өндірістің өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.

Енді АҚШ-та шағын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмекке келейік. Шағын кәсіпорындардың қызметі арнайы ұйымының – 1953ж АҚШ Конгресі құрған шағын бизнес әкімшілігінің құзырына кіреді. Сол жеке сектордың құқықтық негізгі болып табылатын шағын бизнес туралы Заң қабылданды. 1953ж Эйзенхаур президент болған кезде елде жұмыссыздық және инфляция болатын. Экономиканы жандандыру үшін – шағын бизнес әкімшілігін (ШБӘ) құрды. Ол өз қызметтерін дұрыс атқарды. Қазіргі уақытта АҚШ-та шағын бизнесте 22 млн кәсіпорын бар, онда елдегі барлық жұмысбастылардың 54 %  қызмет етеді. Шағын бизнес кәсіпорындарының өндіріс және сату көлемі жалпы мемлекеттегі сату көлемінің 52 % құрайды, және 99,7 % кәсіпкерлер – бұл шағын бизнес басшылары. Шағын бизнес әкімшілігі — шағын кәсіпорындарға қаржылық және кеңестік көмек көрсетеді. Басты міндеті – шағын кәсіпкерлікті ұйымдастыру, қолдау және өмір сүруін қамтамасыз ету. ШБӘ өз қызметін басқа агенттіктер мен комитеттер, соның ішінде қаржы, білім, кәсіби ассоциациялар мен бірігіп отырып жүзеге асырады. Мемлекет өнімнің ірі тұтынушыларының бірі болғандықтан шағын бизнес әкімшілігі шағын кәсіпорындарға мемлекетпен мәміле орнатуға көмектеседі. Әйел, мүгедек, ардагер – кәсіпкерлерге ерекше назар аударады. шағын бизнес әкімшілігі 5 мың адам жұмыс істейді, оның 4 мыңы Вашингтоннан тыс жерлерде. Ұйымның 10 аймақтық орталығы және 66 территориялық бөлімшелері бар. Олардың арасындағы байлаиыс аудан – аймақ – орталық тізбегі бойынша жүзеге асады. АҚШ-ғы шағын бизнес қоғамдағы ресми белсенділікті сақтау үшін маңызды болып табылады.

Америкалық тәжірибе көрсетіп отырғанындай кәсіпкерлік еркіндігін шектейтін кез келген үкіметтік немесе басқа да шектеулер ресми белсенділікті төмендетеді. Сондықтан шағын бизнестің барлық мүдделері АҚШ конгресінің бақылауында. Сонда да ерекше ролді шағын бизнес әкімшілігі шеңберіндегі жобалар ойнайды. Мысалы, шағын бизнеспен айналысқысы келетіндер үшін арнайы қызмет қарастырылған, олар тегін кеңестер береді, конференциялар ұйымдастырады, кездесу және семинарлар өткізеді. Оның үстіне, шағын бизнес бизнес — инкубатордың     бастауымен ақпарат беру, кәсіпкерлерді оқыту және оларға әр түрлі сұрақтар бойынша кеңес берумен айналысатын орталықтар ұйымдастырылған.

Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын бизнес мүдделер қорғайтын Адвокаттық кеңсе құрылды, ол тікелей Президент пен Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңсе негізгі міндеттері:

— мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын бизнестің дамуына әсерін зерттеу.

— шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б.

Қазақстандық тәжірибеде шағын бизнеске көмектесудің «инкубаторлық» жобасын қолданған жөн. «Инкубатор» термині алғаш кәсіпкерлікпен айналысушыларға көмек көрсету мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар, федералдық үкімет органдары жандарына ашылған ұйымдарға қолданылады. «Инкубатордың» басты міндеті – шағын, әсіресе иннновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубаторлар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжірибе жинайды, одан ары даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын бекітеді. Дамудың белгілі бір деңгейіне жеткеннен соң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар бизнес – инкубаторлардан шығып өз бетінше қызмет етеді. Ал босаған орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.

Әдетте бизнес — инкубаторлар бірнеше жаңа бастаушы орналасқан арнайы ғимараттарда орналасқан. Олар ғимарттар мен құрал – жабдықтарды бірігіп қолданып ғана қоймайды, сонымен бірге бизнес-инкубатор көрсететін барлық қызметтерге, бизнес кеңестерге қол жеткізе алады. Кейбір қызмет түрі, аренда құнына қосылған, көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерінің бағасы төменірек.

Бизнес – инкубатордың негізгі ресурстарына келесілер жатады:

а) бизнес- инкубаторлар персоналы, соның ішінде кеңес берушілер;

б) құрал – жабдықтар, соның ішінде ұйымдастыру техникалары (көшірме машиналары, факс, компьютерлер т.б.);

в) бір жылға жалданатын ғимарттар мен жиһаздар;

Бизнес – инкубатордың басындағы тұлға – директор немесе атқарушы директор.

Америка Құрама Штаттарындағы бизнес – инкубаторлардың 90% жуығы – бұл коммерциялық емес ұйымдар, олардың басты мақсаттары жаңа кәсіпорындар құру және дамыту. Қазақстан экономикалық дамуының қазіргі кезеңінде бизнес – инкубаторлардың құрылуын әлі ертерек дейді. Өйткені бизнес – инкубаторлар коммерциялық ұйымдар ретінде мемлекеттік және мемлекеттік емес демеушілер есебінен қаржыландырылады. Біздер үшін ең қиын қаржы көздерін табу. Соған қарамастан, АҚШ тәжірибесі көрсетіп отырғандай, бизнес – инкубаторлардың клиенті – 90 % жуығы жоғары эффективті кәсіпорындар болып табылады. Бұл факт Қазақстанда бизнес – инкубаторларды құруда маңызды болып табылады. Инкубаторлар мақсаты және қаржыландыру көздеріне қарай фирмалық, мемлекеттік, университеттік және жеке деп бөлінеді. Қазір бүкіл әлемде бизнес бизнес – инкубаторлар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тартымды әдісі болды.

Ұлыбританиядағы шағын бизнес. Ұлыбритания тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнес, өндіріс көлемін ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде маңызды рол ойнайды. Шағын бизнес адамдарға өзінің творчествалық мүкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын кәіспкерліктің дамуына консервативті үкімет саясаты – қаржылық жеңілдіктер, кеңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардың болуы ықпал етті.

Ұлыбританияда шағын кәсіпкерліктің дамуының үш үлгісі бар: қызмет масштабын кеңінен статус – квосын сақтай отырып консервациялау; ресми белсенділікті ақырын кеңейту; шағын кәсіпорындарды орташаға, сосын ірі компанияларға өзгерту. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпорындар иелерін біраз бөлігі одан әрі өсуге тырыспайды. Олардың ең басты мақсаты – тұрақтылықты қамтамасыз ету.

Үкімет шағын бизнес саласына жалпы кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік – экономикалық шарттарын қамтамасыз ету арқылы ықпал етеді (салық салу, жекешелендіру, еңбек заңдары саласындағы шаралар), сонымен бірге әр түрлі экономикалық, ұйымдық, құқықтық нормалар мен әдістерді қолданды. 1991 ж. Ұлыбританияда ұсақ кәсіпорындарға оларды басқару мәселелері бойынша көмек беруге мамандандырылған фирмалардың қызметінен зерттеу жүргізілді. Шағын кәсіпорындардағы мәселелермен кеңес берушілер танысып, кеңес берумен ғана шектеліп қоймайды, сонымен бірге өз ұсыныстарының фирманың жүзеге асуына ат салысады. Бұл көмектің болуы және орта және шағын бизнестің даму стратегиясының болуы бұл саланың Ұлыбританияда гүлденуіне әкеледі.

Франциядағы шағын бизнес. Кәсіпорындарды шағын фирмалар категориясына жатқызудың кең таралған қағидаларының бірі – ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, он адамнан аз жұмысшылары бар фирмалар ұсақ болып табылады, 10-49 адамдар – шағын, 50-499 – орташа, 500 көп — ірі фирмалар. Экономикалық саясатты жүзеге асырарда мемлекеттің мақсатттарының бірі – шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау концепциясы Францияда кеңінен тарады. Шағын бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықтық және әкімшілік шараларды қосатын жоба дайындалды. Француз үкіметі қаржылық ынтаға көп көңіл бөледі. Ол жаңадан кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа аймақтарға ауысуына, инвестицияның өсуіне, шағын және орташа фирмалардың ынтымақтастығын реттеуге арналған жеңілдіктерді ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын фирмаларға несие беретін бірқатар ұйымдар құрды. Оның ішінде – аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық енгізуді қаржыландыратын компаниялар және т.б. Францияда несиелерді кепілдендіретін 50 жуық ұйымдар бар/11/. 80 жыл басында несиелерді кепілдеудің Ұлттық қоры құрылды. Қор шағын және орташа фирмаларды тәуекел капиталды ұсынатын компапияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әр түрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65% кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс бабында ұстап тұру үшін қаржылық ресурстар бөледі.

Шағын және орташа кәсіпорындағы жұмысшылардың жалпы саны 16 500 000 адам. Орташа және шағын кәсіпорындардың орташа көлемі – 7 жұмысшыдан. Шетелдегі француздық шағын және орташа кәсіпорындар – 1400. Мемлекеттің жалпы экспорт көлеміндегі шағын және орташа кәсіпорындар пайдасына жүргізілетін француз үкіметінің саясаты экономиканың бұл саласына мемлекеттің қызығуын дәлелдейді. Ол үкіметтің екі декретінде көрінеді:

— «Франциядағы ұсақ және орташа кәсіпорындары» және «шағын және орташа кәсіпорындардың пайдасына 37 шара».

Құжаттардың атының өзі мемлекеттің шағын бизнестің дамуына қандай маңыз беретінін айтады. Егер алғашқы құжат қаржылық – экономикалық қолдауды қарастырса, онда екіншісі ұйымдық — әкімшілікті қарастырады. Ондағы ең басты пункт болып тіркелу орталықтарында шағын кәсіпорындарды құруға арыздарды қарастыруға бұрынғы 5 күннен 24 сағатқа дейін қысқарту, «шағын кәсіпорындарға даму банкін» құру табылады, сонымен бірге әрдайым ірі банктер және қаржылық ұйымдармен ынтымақтастықта болу жағдайды жақсартуға және шағын кәсіпорындардың пайдасына қаржыландыру тиімділігін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Оған мысал ретінде территориялық орналастыру және аймақтағы қызмет жөніндегі Делегацияны – DATAR келтіруге болады, ол аймақтарда шағын және орта бизнесті дамытумен айналысады. DATAR өндірістік жобаларға егер олар келесідей міндеттерге жауап берсе дотация бөледі:

1. Кәсіпорын территориялық құрылымның жоспарына айрықша зонада орналақан болса
2. Кәсіпорынның қалпына келу жөніндегі құрылған жұмыс орындарының саны (алғашқы қызметінің 3 жылы – 20жұмыс орны)

Жобаны қолдауда DATAR дотацияларға үштен бірін жобаның басында ұсынады, ал қалған бөлігін – жобаны жүзеге асыру барысында кезеңдік төлемдер жолымен жүзеге асады. Франция Үкіметінің басқа шаралары өнеркәсіптік меншік субъъектілеріне салықты қысқарту қағидасын, өнеркәсіпті зерттеу және даму орталықтарын құруды білдіреді/12/.

Израильдегі шағын бизнес. 60 ж. бастап Израилде экономикаға үлкен ықпалды акционерлік қоғамдар түріндегі ірі кәсіпорындар көрсетті. Дәл осы сектор үлкен табыс берді, бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс Европа және КСРО елдеріндегі экономикалық және саяси жағдайдың тұрақсыздану ірі масштабты иммиграцияға әкелді. Осы кезде Израиль Үкіметі алдында жаңа азаматтарды жұмысқа орналастыру сұрағы туды. Соған байланысты шағын және орта бизнесті дамытуды жылдамдатты. Израиль тәжірибесіене келесідей шараларды:

1. Технопарктердің қызмет ету қағидалары бойынша технологиялық «жылы жайларды» құру және дамыту. Технологиялық «жылы жай» тәуелсіз заңды тұлғаны, фирма немесе ассоцияцияны білдіреді. Ол қажетті инфрақұрылымы, ғылыми – зертттеулер құралдары, жұмыс жасау орындары бар кішкентай ұжымдар біріктіреді. Оның қызметі жарғы немесе қоғамдық комитетпен реттеледі. Технологиялық «жылы жайлар» жаңадан құрылған фирмаларды қолдайды. Кейде өнім өткізу кезеңіне дейін жеткізеді.
2. Бизнес «жылы жайларды» құру. Олар өз басқару органдары, директорлар кеңесі және де экономистер, заңгерлері, бухгалтерлері бар жеке компаниялар. Бизнес – «жылы жайлар» өз ісін ашуға ынталы адамдарға, бірақ ол үшін білімнің жеткіліксіздігі бизнесте бағыттала алмау және ең басты алғашқы капиталдың болмауы кедергі жақсы мүмкіндіктер береді. Екі жыл бойы жобаны құру үшін 300 000 шекелге дейін ақша бөлінеді (81 000 $) Ол жобаға есептелген шығынның 80% жабады, қалған 20 % жеке инвесторлар ұсынады.
3. Ғылыми зерттеулерді сонымен бірге өнеркәсіпте дайын өнім өндіруді қаржыландыратын ғылыми зерттеу ұйымдары мен қорларын құру.
4. Шағын кәсіпорындар қорының сауда және өнеркәсіп министрлігінің жанынан жұмыс істеу. Қор шағын және орта бизнеске кәсіпорындардың масштабына байланысты жеңілдік беру жолдарын инвестицияларды жүзеге асырады. Көмек сонымен қатар, егер кәсіпорын несие алу үшін мемлекеттік кепіл алу және жеңілдіктерден қашық аймақтарда орналасса қайтарымсыз ссуда беру арқылы жүзеге асады. Жеңілдіктер көбінесе өнім өндіретін шағын және орта кәсіпорындарға беріледі.
5. Көптеген Израилдік банктерге шағын бизнеске қолдау арнайы бөлімшелер бар. Олар банктік жеңілдіктер, маркетингтік жеңілдіктер, менеджерлік, консалтингтік қызметтер көрсетеді, кәсіпорындардың бизнес жоспарларын дамыту жобаларын қарастырады және бағалайды.
6. Шағын және орта бизнесті қолдаудың маңызды бағыттарының бірі болып мошав – овдимдерді қолдау табылады. Ол әрбір жанұя өз шаруашылығын жүргізіп, өзінің жерін өңдейтін ауылшаруашылық, поселке. Ал өнімді бөлу және өткізуді ауыл шаруашылық құралдардың сатып алуды коммуналдық қамтамасыз етуді мошава тұрғындары кооперативтік негізде жүзеге асырады. Мошаваларды ауылшаруалық өндірістің бірқатар негізгі бағыттар қалыптасқан:

— сүт шаруашылығы (30 сиырға дейін, орташа көлемі) бір жанұяға га.

— егістік (негізінен көкөніс және техникалық дақылдар) бір жанұяға Қазақстанның шикізат ресурстарынан басқа дамыған ғылымы, біздің еліміздің экономикасы кезіккен қиындықтарды және алатын интеллектуалдық потенциалы бар. Оның үстіне республикада өз өндірістерін конверсиялау процесіндегі кәсіпорындар, сонымен бірге негізінде Hitech сферасындағы шағын және орта кәсіпорындады құруға болатын машина жасау зауыттары бар. Біздің экономикамызда болып жатқан құрылымдық өзгерістер дамыған мемлекеттер сонымен бірге Израилдің шағын және орта бизнестің дамуының тәжірибесін есепке алу қажет.

Қысқаша, басқа мемлекеттік тәжірибесін қарастырайық. Мысалы, Кореяда субконтрактілік кеңінен тараған. Бұл форма кәсіпкерлерге шағын және ірі бизнесті ұжымдандыру мүмкіндігін береді. Яғни, трансұлттық компаниялар шағын кәсіпорындардың көмегімен өзінің өндірістік және өткізу желілерін кеңейтеді. Оның үстіне үкімет шағын кәсіпорындарды модернизациялауға бағытталған жобалар құрастырды, технология және сапаның ұлттық институтын құрды, шағын кәсіпорындардың өнімдерін алу және өткізуді кепілдеді. 1997 ж. соңында Оңтүстік – Кореяда 2 640 000 шағын және орташа кәсіпорындар тіркелді, ол жалпы Оңтүстік Корея компаниялардың 99,5 % құрды, онда 9 млн. адам жұмыс істейді немесе жалпы жұмысшылардың 78,5 % құрайды. Шағын және орта бизнес Әкімшілігінің мәліметтері бойынша шағын және орташа кәсіпорындардың 90 % жалпы саны 50 жуық.

Енді Литвадағы шағын кәсіпкерлікті қарастырайық. Қазіргі уақытта бұл сектор экономика тұрақтануының негізгі фактор болып табылады, оның көмегімен дотацияны қажет етпейтін халықтың орта бөлігі құралады. Литваның ішкі өнімдегі шағын кәсіпорындардың үлесі 69 % құрайды. Ал жұмысшылар саны бойынша еңбекке қабілетті адамдардың 1/3. Кәсіпорындардың 90 % — тен көбі шағын және орташа болып табылады. Мемлекет шағын кәсіпорындарға салықтық жеңілдіктер береді.

— бірінші екі жылдай пайдаға салық тарифі 70 % проценттен төмендейді, ал үш жылдан бастап 50 % /13/. Оның үстіне кәсіпорындарды несиелейтін мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды.

Байқап отырғанымыздай, дамыған мемлекеттер тәжірибесі кәсіпкерлерге жағдай жасауда үкімет шешуші рол атқаратынын көрсетуде. Ал ол шағын бизнесті қолдау және дамытудың тиімді саясатын жүргізеді.

Олардың басшылыққа алған негізгі қағидалары келесілер:

1. Құқықтық және әкімшілік құрылымдарға негізделген нарықтық экономикалық саясат.
2. Жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлерді оқыту жобалары.
3. Кіші жаңа кәсіпорындар үшін капиталға қол жеткізуді қамтамасыз ететін кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау.

Жоғарғы үш шартта өте маңызды. Мысалы, тек ғана оқытып және техникалық беру жеткіліксіз. Көптеген елдерде кәсіпкерлер заңының қиын заң жүйелеріне тап болды. Мсыалы, Перуде жаңа фирманың тіркелуі үшін 11 рұқсат керек. Перудің бостандық және демография институтының зерттеуі бойынша оны алуға 289 күн кетеді. Екінші жағынан, жеке секторды қолдайтын мемлекеттер бірқатар жетістіктерге жетті. Олар шағын бизнесті экономикалық өсудің негізгі көзі деп біледі. Польша тәжірибесі кедергілерді алып тастау және кәсіпкерліктің гүлденуіне ықпал ететінін көрсетті. Елде қырық жыл бойы кәсіпкерлікке жол берілмейтін орталықтандырылған жүйе қызмет етеді. Онда үш жылда қиын экономикалық жағдайға қарамастан пайда табатын миллиондаған жаңадан фирмалар ашылды.

Мұның барлығы шағын және орта бизнестің әсер ететін дамыған инфрақұрылымның болу керектігін көсетеді. Ақпаратқа еркін қол жеткізу қаржылық ақпаратты дәлме – дәл және түсінікті ету үшін бухгалтерлік есеп стандарттары қажет. Инфрақұрылым жолдарды, порт телекомуникация жүйесін қоса алғанда қазіргі заманға сай болу керек. Фирмалардың капиталды алуы үшін дамыған қаржылық нарық қажет. Қосымша қызметтер заң, сақтандыру, бухгалтерлік және консултациялықфирмалар нарық қажеттіліктеріне сәйкес қызмет етуі керек.

Қазіргі уақытта шағын және орта бизнестің дамыту процесі Еуропаның көптеген елдерінде, АҚШ және Жапонияда әлі жүріп жатыр. Қазір шағын бизнес экономиканың қозғаушы күші екені мойындалуда. Шағын бизнес қазіргі қоғам назарының ортасында, ол бүкіл халықтың өмірін қорғайды. Кейбір зерттеулер бойынша шағын кәсіпорындар ірі компанияларға қарағанда табыстырақ.

Осылайша, шағын бизнестің болашағы өте жарқын, бастысы – оны басқара білу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. ҚАЗІРГІ УАҚЫТТАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

 

2.1. Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін талдау

 

 

         Жетекші капиталистік елдердің экономикасында шағын кәсіпкерлік құрылымын дамытуға өте көп көңіл бөлінеді, өйткені бұл кәсіпорындар капитал салымдарын қажет етпейтін жаңа өндірістік күштерді құруды қамтамасыз етеді, сонымен бірге жұмыссыздық мәселесін шешуге көмектеседі. Шағын кәсіпорындардың артықшылығы аздаған қаржы құралдарымен бәсекеге қабілеті өнімдерді шығару қабілеттілігі болып табылады.

         Қазақстанның дамып келе жатқан нарық жағдайында шағын кәсіпорындардың іс әрекетін дұрыс ұйымдастыруды олар экономиканы сауықтандырудың альтернативті бағыты бола отырып, өндірістің жандануына және халықтың жұмыспен қамтылу деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.

         Шағын бизнестің даму деңгейі көпшілік жағдада экономикалық ынтаның пайда болу деңгейін және аймақ немесе елдегі даму өзгерісін сипаттайды. Дамыған елдерде шағын кәсіпорындардың үлес салмағы 90 пайызға жетеді. Олар жалпы көлемінің 50 пайызға дейін шығарады және жұмыс орындарының 80 пайызын қамтамасыз етеді.

Сурет 6

Әр түрлі елдердегі халықтың шағын бизнесте қамтылғандар үлесі

Біздің Республикамызда шағын кәсіпорындарда жұмыс істейтіндердің жалпы санынан 2006-2007 жылдары 5 пайызға жуығы болды, өндірілген өнімдердің үлесі жалпы кіші өнімнің 20 пайызға  жуығын құрады.

         2004-2008 жылдар кезеңінде кәсіпкерлікті дамыту және және жеке  кәсіпкерлікті дамыту және құрудың негізін қолдауға мүмкіндік берді.

         Бізге белгілі нарықтық қатынастарға өтпес бұрын ел экономикасының негізін ірі өнеркәсіп гиганттары құрады және мелекет шағын бизнес сферасына көңіл аударылады. Бірақ, жоспарлы экономиканың өзгеруі кезеңінде шағын кәсіпкерлік мелекеттің стратегиялық курсын жүзеге асырудың басты құралдарының бірі болып табылады. Әлемнің ешбір елінде мемлекет шағын бизнесті дамыту және құруды мақсат етіп қойған емес, өйткені ол табиғи жолмен қалыптасты. Ал Қазақстанда экономиканың бұл секторы бірнеше жылдар қалыптасты. Алдыңғы бағдарламалардың алғашқы этаптарында қабылданған нормативті-құқықты актілер экономиканың мелекеттік және жеке секторының тек құқықты бірлесіп әрекет етулеріне бағытталған болаты. Қоғамның тапқыр және жігерлі инициативасы арқасында кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың ұсынған кепілдері өз жемісін бере бастады, оған осы жалдары шағын кәсіпкерлік субъектілерінің өсу динамикасы дәлел бола алады.

         Қазақстан Республикасындағы шағын бизнес жағдайын талдау Қазақстан Республикасы Агенттігінің мамандандырылған бюлетенінде жарияланған статистикалық мәліметтерге сәйкес, статистика бойынша 01-10.2005 жыл Республикадан 99316 шағын кәсіпорын (заңды тұлғалар) тіркелген. Сонымен тіркелегн шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жартысынан азы нақты түрде әртүрлі қызмет түрлетрін көрсетіп, өндіріс процесін жүзеге асырды. Қазақстан Республикасының Президентінің 1997 жылғы наурыз айында қабылданған «шағын кәсіпкерлікті дамытуды және мемлекеттік қолдауды күшейту шаралары туралы» Жарлығына және Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау көрсетуде бағытталған басқа да заңдардың арқасында, шағын кәсіпкерлік қызметінің жандануына бет бұрыс жаман емес.

         Сонымен қатар Республикада шағын және орта кәсіпорындар санының тұрақты өсу динамикасы байқалуда. 1999 жылдан бастап 2008 жылға дейінгі уақыт аралығында шағын кәсіпорындар саны 5 еседей көбейді: 1999 жылы – 18,4 мың бірлік; 2000 жылы – 17,8 мың бірлік, 2001 жылы – 19,4 мың бірлік; 2002 жылы – 2003 жылы 21,2 мың бірлік; 2004 ж. – 21,9 мың бірлік; 2005-2006жж. – 47,6 мың бірлік; 2007 жылы – 68,4 мың бірлік; 2008ж. – 76,8 мың бірлік.

         2007 жылдың аяғында жалпы республика бойынша Шағын кәсіпорындардың саны 99316, оның ішінде отчет тапсырмағандары 40798, ал отчет тапсырғандары 58518 болған. Мұны төмендегі кестеде көре аласыздар.

         Кесте 6

2002ж. облыстар бойынша шағын кәсіпорындардың саны мен көлемі

	2007ж. шағын кәсіпорын саны	Оның ішінде
		Отчет тапсырма ғандар	Отчет тапсырғандар	Оның ішінде
				3 тен 10-ға дейін жұмысшы	11 ден 10-ға дейін жұмысшы	31 ден 50-ге дейін жұмысшы
Ақмола	3957	2117	1840	1250	362	228
Ақтөбе	3665	70	3595	2896	522	177
Алматы	5301	2737	2564	1885	459	220
Атырау	2442	714	1728	1396	243	89
Шығыс Қазақстан	7061	1100	5961	4646	986	329
Жамбыл	3283	1749	1534	1095	315	124
Батыс Қазақстан	2306	114	2192	1523	437	232
Қарағнады	7492	2960	4532	3562	698	272
Қостанай	4676	2752	1924	1141	500	283
Қызылорда	2161	1248	913	628	197	88
Маңғыстау	2460	1307	1093	927	116	50
Павлодар	5468	3049	2419	1981	295	143
Солтүстік Қазақстан	2897	923	1974	1425	376	173
Оңтүстік Қазақстан	8875	5585	3290	2544	499	247
Астана қаласы	7587	3326	4261	3596	500	165
Алматы қаласы	29745	11047	18698	16836	1442	420
Республика бойынша	99316	40798	58518	47331	7943	3240

 

         Бұл кестедегі көрсеткіштер 2006 жылғы көрсеткіштерге салыстырғанда 20 пайызға өскен. Сондай-ақ шағын кәсіпорындар саны жағынан ең көбі Алматы қаласында байқалуда.

Кесте 7

2007 және 2008 жылдардың облыс бойынша жұмысшылар

саны мен орташа жалақы көлемі

 

	2007 жылы барлық жұмысшы саны	2007 жылы орташа жалақы көлемі	2008 жылы барлық жұмысшы саны	2008 жылы орташа жалақы көлемі
Ақмола	14865	7406	22725	10915
Ақтөбе	17407	8245	26506	12436
Алматы	13553	6758	25245	10450
Атырау	7758	15205	15628	29527
Шығыс Қазақстан	29075	8649	49263	11547
Жамбыл	9174	5683	13782	9968
Батыс Қазақстан	11905	10396	20065	18571
Қарағнады	22659	7941	35530	13976
Қостанай	15744	7018	27971	10516
Қызылорда	6765	6396	10423	11179
Маңғыстау	7219	17291	9591	24260
Павлодар	13418	8026	19628	11193
Солтүстік Қазақстан	13102	7533	20877	10370
Оңтүстік Қазақстан	24230	5178	28516	9281
Астана қаласы	16573	10838	28808	19004
Алматы қаласы	58322	14064	120103	22427
Республика бойынша	281769	9402	474661	15723

 

кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандардың саны 2007 жылына қарағанда екі есеге өскен. 2007 жылында жұмыс істейтіндер саны 281769 болса 2008 жылында 474661-ге жетті. Жалақының орташа көлемі 2007 жылында жалпы республика бойынша 9402 болса бұл көрсеткіш 2008 жылында 15723 теңгеге жеткен. Жалақының орташа көлемі облыстар бойынша әр түрлі. Атырау қаласында орташа жалақы көлемі облыстар бойынша 1-ші орында тұр.

 

Сурет 7

2008 жылғы меншік құрамы бойынша кәсіпорындар саны

 

Мемлекеттік меншік: Республикалық меншік және коммуналдық меншік болып өз үлестерін қосады. Ал жеке меншік: шетелдің және мемлекеттің қатысуынсыз кәсіпорын меншігі, шетелдің қатысуы бойынша кәсіпорын меншігі, мемлекеттің қатысуы бойынша кәсіпорын меншігі және қауымдық, оны ішіндегі діни ұйымдардың меншігі болып өз үлестерін қосады. өзге елдің заңды тұлғалары мен азаматтарының меншігі 2002 жылғы көрсеткіші 5001 кәсіпорынды құраса, бұл 2001 жылғы  көрсеткішінен 1437 кәсіпорын артық. Бұны кестеден көруге болады.

Кесте 8

2001-2002 жылығ меншік құрамы бойынша шағын

кәсіпорындар саны

	2002ж. шағын кәсіпорын саны	Оның ішінде		2001ж. шағын кәсіпорын саны	Оның ішінде
		Отчет тапсырмағандары	Отчет тапсырғандары		Отчет тапсырмағандары	Отчет тапсырғандары
Мемлекеттік меншік — республикалық меншік; — коммуналдық меншік	1907 538 1372	1022 338 684	885 197 688	— — —	— — —	— — —
Жеке меншік — шетелдік және мемлекеттің қатынасуынсыз кәсіпорын меншігі — мемлекеттің қатысуы бойынша кәсіпорын меншігі — шетелдік қатынасуы бойынша бірлескен кәсіпорындар меншігі — қауымдық оның ішіндегі діни ұйымдардың меншігі	92408 88613       554     3153     88	37001 35589       214     1190     8	55407 53024       340     1963     80	73226 70738       143     2333     —	30403 29368       64     960     —	42823 41370       79     1373     —
Өзге елдің заңды тұлғалары мен азаматтарының меншігі	5001	2775	2226	3564	2057	1507
Барлығы	99316	40798	58518	76790	32460	44330

 

Республикасының 2001-2002жж. шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік жоспары» туралы жарлығы, Қазақстан Республикасының 2001-2002 ж. шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шаралар жоспары нәтижесінде 2001 жылы Республика бойынша шағын кәсіпкерліктің бюджетке аударған қосалған құн салығының көлемі 15,3 миллиард тенге, ал осы жылғы бюджетке аударылған акциздер көлемі 290 миллион теңге, бұл шағын кәсіпкерлерден түсткен ақша көлемі. Бірақ бұл көрсеткіштер 2002 жылы едәуір ұлғайды. Мұны төмендегі кестеден көруге болады.

         Кесте 9

Шағын кәсіпорындардың бюджетке аударған қосылған

құн салығы мен акцизі

 

	2001ж. бюджетке аударылған қосылған құн салығы	2001ж. бюджетке аударылған акциздер	2002ж. бюджетке аударылған қосылған құн салығы	2002ж. бюджетке аударылған акциздер
Ақмола	357959	13342	456877	16343
Ақтөбе	457420	12682	1103711	21591
Алматы	1373134	23730	876783	108282
Атырау	479341	7463	1437175	6225
Шығыс Қазақстан	10371194	33527	1247552	60457
Жамбыл	243237	7006	1241730	7682
Батыс Қазақстан	605656	5782	1747252	30841
Қарағнады	1039682	29537	2334968	44885
Қостанай	661303	10987	712659	44109
Қызылорда	143315	5164	548478	21243
Маңғыстау	1394169	4259	520213	9764
Павлодар	463026	6624	848922	14910
Солтүстік Қазақстан	391994	13129	715217	90037
Оңтүстік Қазақстан	519163	15864	478059	50713
Астана қаласы	1852112	22604	1326391	132948
Алматы қаласы	4270862	78633	9083938	163855
Республика бойынша	15289603	290333	24679925	823885

 

         99316 шағын кәсіпорындар ішінде 1875-і мемлекеттік кәсіпорындар, 83873-і шаруашылық серіктестіктер оның ішінде 1122-і толық серіктестіктер 82586 – жауапкершілігі шектеулі серкітестіктер, 70-і коммандиттік серіктестірктер болып табылады. Алайда бұл көрсеткіштер  толық емес  өйткені Акционерлік қоғамдар 2741, өндіріс кооперативтері 5351, тұтынушы кооперативтер 4769, мекемелер 655 барлығы 99316 кәсіпорын бар. Бұл кәсіпорындардың отчет тапсырмағандары және тапсырғандарын төмендегі кестеден көруге болады.

Кесте 10

Шағын кәсіпкерлік шаруашылығының ұйымдық заңдық

құрылымы бойынша саны мен көлемі

 

	2002ж. шағын кәсіпорын саны	Оның ішінде
		Отчет тапсырмағандар	Отчет тапсырғандар	Оның ішінде
				1 ден 10-ға дейін	11 ден 30-ға дейін	31 ден 50-ге дейін
Мемлекеттік кәсіпорындар — шаруашылықты жүргізуге құықлы мемлекеттік кәсіпорындар — шұғыл басқаруға құқылы мемлекеттік кәсіпорындар	1875   1218       657	998   636       362	877   582       295	401   263       138	317   205       112	159   114       45
Шаруашылық серіктестіктер — толық серіктестіктер — коммандиттік серіктестіктер — жауапкершіліг шектеулі серіктестіктер — қосымша жауапкершілікті серіктестіктер	83873   1122   70   82586     95	34763   707   29   33986     41	49110   415   41   48600     54	40981   361   22   40549     49	5902   41   16   5841     4	2227   13   3   2210     1
Акционарлік қоғамдар — жабық акционерлік қоғамдар — ашық акционерлік қоғамдар	2741   1479   1262	917   519   398	1824   960   864	849   516   333	550   278   272	425   166   259
өндіріс кооперативтері	5351	2551	2770	1957	542	271
Мекемелер	655	222	433	380	39	14
Тұтынушы кооперативтері	4769	1346	3423	2688	592	143
Барылығы	99316	40798	58518	47331	7947	3240

 

Кесте 11

Экономикалық шаруашылығы бойынша шағын

кәсіпорындар саны мен көлемі

 

	2001ж. шағын кәсіпорын саны	Оның ішінде
		Отчет тапсырмағаны	Отчет тапсырғаны	Оның ішінде
				1 ден 20-ға дейін	21 ден 50-ге дейін
Ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы	7081	3589	3492	930	1083
Балық шаруашылығы	273	132	141	123	18
өндіріс	12234	4916	7318	6130	888
Пайдалы қазбалар өндіріс	675	314	361	295	66
өңдеу өеркәсібі	10523	4158	6365	5388	977
Электроэнергия, газ және судың өндірілуімен жабдықталуы	1036	444	592	447	145
Құрылыс	10589	3932	6657	5812	845
Автомашина, техникалық бұйымдар мен жеке қолданыс заттарының саудасаттығы	42320	18990	23330	22440	890
Қонақ үйлермен мейрамханалар	1446	452	994	886	108
Байланыс және тасмалдау	5220	2074	3146	2741	405
Тасымалдау	4635	1846	2789	2421	368
Құрлық тасымалдау	1192	459	733	523	210
Басқада құрлық тасмалдау	1131	430	701	495	206
Су тасмалы	23	5	18	16	2
Әуе тасмалы	111	48	63	57	6
Қосымша және көмекші тасымалдау	3319	1136	1983	1832	151
Саяхат агенттіктері	1244	541	703	690	13
Байланыс	585	228	357	320	37
Қаржылық мекемелер	1972	1018	954	939	15
Тұтынушыларға қызмет көрсеті мен жылжыматын мүлік арендасымен және олармен байланыст ықызметтер	15017	4516	10501	9712	799
Қауымдық, әлеуметтік және жеке қызметтер көрсету	3164	1179	1985	1753	232
Барлығы	99316	40798	58518	52935	5583

 

         Жоғарыда кестеден көргендей кәсіпорындардың ең көп мөлшері сауда саттықпен айналысады (автомашина, техникалық бұйымдар мен жеке қолданыс, техникалық бұйымдар мен жеке қолданыс заттарының сауда саттығы). Саясат саласы яғни туризм саласында жұмыс істейтін кәсіпорындар 1244 көрсеткішіне жеткен.

 

2.2. Шағын кәсіпкерлік субъектілерін қаржыландыру және несиелеу

 

 

         Қазақстан Республикасының 1999-2000 жылғы шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту мемлекеттік жоспарында көрсетілгендей, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу кезінде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің көп бөлігі өздерінің қызметін шектеуге мәжбүр болды. Немесе өздерінің қаражаттары жетіспеушілігі есебінен қысқа мерзімді делдалдық қатынастарға көшуіне тура келді. Бұл кезеңде жағдайы нашарлаған кәсіпкерлік жаңа жұмыс орнын қалыптастыру, орта ………. қауым құру жөніндегі функцияларын толықтай атқара алмады. Сондықтан шағын кәсіпкерлікті эффективті түрде дамыту үшін ең басты жолы қаржы-несиелік және инвестициялық жүйелерді қолдау болып табылды.

         Қазақстан Республикасының  Президенті 7 мамыр 2001 жылығ № 597 жарлығында «2001-2002 жылғы Қазақстан Ресубликасының шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту мемлекеттік жоспар»-ында көрсетілгендей, шағын кәсіпкерлікті қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау төмендегілер арқылы іске асады:

         — шағын кәсіпкерліктің өндіріс саласын екінші деңгейдегі банктер арқылы жергілікті және республикалық бюджет тәртіпке сай мелекеттік емес сыртқы қарыздар есебінен несиелеу.

         — шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеумен айналысатын екінші деңгейдегі банктерді ынталандыру механизмін жасау оның ішінде кәсіпкерлердің жауапкершіліктерін орындауы үшін коммуналдық меншік есебінен қамтамысз ету.

         — белгіленген мақсаттарға деген қаржы республикалық бюджет есебінен қарастыру шартыменен екінші деңгейдегі банктермен бірлесе отырып жобаларды бюджеттік қаржыландыру.

         — өзара несиелеу мен өзара сақтандыру қоғамдарының қызметтерін ұйымдастыру жөніндегі механизмдерді жасау.

         — шағын кәсіпкерлік саласындағы инвестициялық саясат құрал-жабдықтарды өндіретін компанияларға бағытталуы тиіс. Бұл жағдайда олардың өндірістік бағыты, өнімдердің жаңа түрін шығаруы, техникалық және технологиялық дамулары есепке алынады.

         — шағын кәсіпкерлікті көтеру үшін мемлекеттік емес қаржыландыру мүмкіншіліктерін пайдаланудың маңызы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің бірлесуінде жатыр. Мүлік және өздерінің мүшелерінің басқа да мүліктік қатынастарды сақтандыратын өзара сақтандыру қоғамдары коммерциялық емес ұйымдардың маңызы күшейе түсуде.

         Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры:

         Мемлекет арқылы кәсіпкерлікті қаржылай қолдау көптеген шығындарды қажет етеді, ал мемлекеттік бюджет мүмкіншілігі шектеулі. Бұл жағдайда мемлекеттік бюджет қаржысын пайдаланғаннан кейін оны қайтып қайтару механизмісіне өте маңызды және қажетті болып табылады. Шағын кәсіпкерлікті дамытуды тікелей инвестицияларды тарату тездетеді. Экономиканың қажетті салаларында инвестициялық жобаларды іске асыруға бағытталған жалпы капиталға 10 млн. доллар көлемінде тікелей инвестиция салынған. Бұл 1998ж. август айынан бері іске асып жатқан мемлкеттің оңай (жеңіл) қолдау тәртібі болып табылады. Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті экономикалық өсуін және қалыптасуын ынталандыру, шағын кәсіпкерлікті тиімді пайдалануды жоғарлату мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметінің 1997 жылғы № 865-ші қаулысымен жабық акционерлік қоғам түрімен бактік емес қаржыландыру мекемесі ретінде шағын кәсіпкерлікті жамыту қоры құрылды.

         Қордың басты қызметтері:

шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдау мемлекеттік бағдарламасын жасау мен іске асыруына қатысу;

шағын кәсіпкерлік саласында жаңа жұмыс орындарын қалыптасуына жағдай жасау;

екінші деңгейдегі банктерденг несие алу үшін шағын кәсіпкерлік субъектілері пайдасына кепілдік беру;

шағын кәсіпкерлік саласындағы лизингтік, оқу-методикалық, кеңестік және басқа да нарықтық құрылымдардың бизнес орталықтарын дамытуға ат салысу;

Қазақстан Республикасы Үкіметінің белгілеген несиелеу жоспар тәртібіне қатысу.

2000 жылдың басынан Қазақстан Республикасы Президентінің «Шағын кәсіпкерліктің дамуын жандандыру мен мемлекеттік қолдау көрсету шаралары туралы» 1997ж. 6 наурызда қабылданған № 3398 үкімінің орындалуы мен Республикада қолданылмай қаңырап тұрған 4565 объектілер мен ғимараттар айқындалды. Олардың 2066-сы шағын субъектілеріне сатылды. 1876 – объект жалға берілді. өндірістік мақсатта пайдалануға, кәсіпкерлердің таңдаулары бойынша 731-і – сенімгерлікпен басқаруға және 660 – объект ақысыз негізге берілді. Аймақтар арасында айқындалған әртүрлі негізде сатылған және берілген объектілер саны бойынша алдыңғы орында Ақтөбе мен Қызылорда облыстары алатындығын айтып кету керек.

Бюджетке келіп түскен салық аударым қаржы мен басқа төлемдердің мөлшері 01.10.2000ж. кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі бойынша 29257,6 млн. теңгені құрады. Салыстырмалы түрде аударымның ең жоғары пайызы Алматы қаласында байқалды – 11229,9млн. теңге немесе 38%, Қарағанды облысында – 3222,6 млн. теңге немесе 11,3%. Бюджетке келіп түскен ең төменгі түсім Жамбыл облысында белгіленді – 297 мың теңге немесе 1,0%.

Шағын кәсіпкерлікке қаржылай қолдау көрсетуге келсек, Қазақстан Республикасы ¦лттық банктің опартвтік мәліметтер бойынша ағымдағы берілген несие портфелі 24298,8 млн. теңгені құрады, қысқа мерзімді несиелердің үлесі 74%, ал орта және ұзақ мерзімді несиелердікі – 26%. Шағын бизнеске қаржылай қолдау көрсету мақсатында Республикада «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» ЖАҚ жабық акционерлік қоғам құрылды. 1998 жылы (АБД) Азия даму банкісімен Европалық Қайта және Даму банкісінің зайымдары бойынша Шағын кәсіпкерлікті несиелеу көрсеткіштері келесідей: АДБ зайымдары бойынша 49 жоба қаржыландырылды, жалпы соммасы 34,0млн. АҚШ доллар бұл 2 мыңнан астам жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік берді.

Төменде 1999 жыл АДБ зайымдары бойынша несие ресурстарының аумақтар бойынша несие ресурстарының аумақтар бойынша үлестірілуі туралы мәліметтер көрсетілген (кесте 12).

Кесте 12

Азия Даму Банкісінің зайымдары бойынша несие

 ресурстарының үлестірілуі

 

Облыс	Жобалардың саны	Соммасы (мың АҚШ доллар)	%
Алматы	16	8372,5	25
Шығыс Қазақстан	6	6642,5	20
Ақтөбе	7	4341,5	13
Ақмола	5	3601,9	11
Оңтүстік Қазақстан	3	3908,3	11
Солтүстік Қазақстан	4	2224,1	7
Павлодар	2	1590,0	5
Батыс Қазақстан	5	1470,0	4
Атырау	1	340	1
Жамбыл	2	741,8	2
Қостанай	1	360	1
Барлығы	49	34002,6	100

 

АДБ зайымы банктер арасында келесідей түрде үлестірілген:

«Банк Центр кредит» ААҚ – 5 жоба, 3100600 АҚШ доллар соммасы.

«Цесна банк» ААҚ – 4 жоба, 1370000 АҚШ доллар соммасында.

«Казагропромбанк» (АООТ) – 10 жоба, 2624730 АҚШ доллары.

«Семей қалалық акционерлік банк» — 5 жоба, 4886280 АҚШ доллар соммасында.

«Гапромбанк» — 5 жоба, 1470000 АҚШ доллар соммасында.

Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі.

«Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» — 1 жоба, 963350 АҚШ доллар соммасында.

«Казкоммерцбанк» ААҚ – 9 жоба, 9594669 АҚШ доллар соммасында.

«Банк Тұран Әлем» ААҚ – 7жоба, 7952950 АҚШ доллар соммасында.

«Фонд Ақмола» ЖАҚ – 1 жоба, 1700000 АҚШ доллар соммасында.

2000 жыл 1 қазандағы аймақтық шағын бизнесті қолдау және дамыту бағдарламасы қабылданды. Осы бағдарламаның орындалуы жайлы мәліметті төмендегі кестеден көруге болады (кесте 13).

Кесте 13

2000 жыл 1 қазандағы аймақтық шағын бизнесті қолдау

және дамыту бағдарламаларын орындау жайлы мәліметтер

 

Аймақтар	Пайдаланылмайтын объектілер										Бітпеген объект		Сатылған және өткі-н жер уч-р		Қайта жоспарлауға ал-н пәтер-р
	Анықталғаны		Сатылғаны		Жалға берілгені		Сенімді басқаруға бері-і		Қайтарымсыз бері-і		Құрылыс
Ақмола	20	20	63	64	43	43	81	82	52	52
Ақтөбе	55	55	14	14	17	17	93	96	96	47
Алматы	76	76	40	40	28	31	16	17	17	26
Атырау	28	28	11	11	11	11	0	0
Шығыс	19	19	77	77	6	6	20	22
Жамбыл	24	24	7	7	22	22	12	12
Батыс Қазақстан	16	18	19	19	11	15	19	23
Қарағанды	34	34	17	17	98	98	53	53
Қызылорда	40	40	16	16	14	15	66	68
Қостанай	56	56	53	53	0	0	3	3
Маңғыстау	29	29	22	22	56	56	0	0
Павлодар	16	16	11	11	44	44	0	0
Сол. Қазақстан	67	67	26	26	0	0	28	28
Оң. Қазақстан	23	23	19	19	3	9	10	10
Алматы	14	14	79	80	75	75	7	7
Астана	69	69	14	14	7	7	12	12
Республ б-нша	45	45	20	20	18	18	70	73
барлығы	49	65	47	66	11	76	3	1

 

Еуропалық Қайта құру және Даму банкісінің несие желісі бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеу табысты түрде жүзеге асырылуда. ЕҚКДБ-ның бірінші қарыз траншы меңгерілді. 842 жоба бойынша ЕҚКДБ зайымдарын игеру басталғалы бері 7,676 млн. АҚШ дол. соммасында несие беріледі.

Өкілетті банктер мен олардың филиалдары тарапынан мамыр және желтоқсан айлары арасында шағын кәсіпкерлікті несиелеу бағдарламасы келесі түрде көрініс тапты: Казкоммерцбанк – 278; Центркредит банкі – 194; Халық банкі – 185; АСҚБ – 60; Цеснабанк – 27; Тұран Әлем Банкі – 26; Барлығы – 704. Микронесиелер бойынша берілген несиелердің орташа мөлшері 6004 АҚШ долларын және шағын несиелер бойынша 43613 АҚШ долларын құрады. ЕҚКДБ желісі бойынша несиелеу динамикасы айтарлықтай жоғары – ай сайын 100-ден аса несие. ЕҚКДБ несие желісінің бірінші зайымы бойынша барлығы 72,5 млн. АҚШ доллар соммасында несие берілуі керек.

Бұдан басқа аймақтарда өндірісті кеңейту, жаңасын ашу бағдарламаларын қаржыландыру үшін қосымша көздер іздестірілуде.

2000 жылдың басынан бері жұмыс істейтін өндірістерді дамыту бойынша 1722 жобаны қаржыландыру үшін жоспарланып отырған, 5189,5 млн. теңгеден 5372,6 млн. теңге соммасында несие қаражаты бөлінді, ол 103,5% құрайды. Нәтижесінде қосымша 19743 жұмыс орындары ашылды.

Жұмыс істейтін кәсіпорындарды дамыту үшін ақша қаражаттары белсенді түрде берілді. Алматы мен Қостанай облыстарында болды, бұл жердерде республика бойынша жалпы көрсеткіштің сәйкесінше 44%-ы немесе 1624,7 млн. теңге соммасында несие қаражаты берілді. Оның үсітнде бұл аймақтарда ашылып жатқан жұмыс орындар санының өсімінінің жоғары екендігін атап кету қажет. Алматы облысында жоспарланған 478 жұмыс орнының жеріне 9868, ал Қарағанды облысында жоспарланған 742 жұмыс орнының жеріне 2640 ашылды. Бұл 1998-2000ж. осы облыстарда аймақтық шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдау көрсету бағдарламаларында алдың ала ескертілмеген қосымша жобалардың есепті кезең ішінде қаржыландырылуымен түсіндіріледі.

Әйтседе кейбір аймақтарда жобаларды қаржыландыру мен жұмыс орындарын ашу бойынша жоспарланған көрсеткіштердің төмен деңгейде орындалуы байқалады. Атап айтқанда Ақмола облысында 17,9 млн. теңге берілді немесе 4,8% (жоспар-373,8 млн. теңге), Шығыс Қазақстанда – 7,7 млн. теңге немесе 2,1% (жоспар – 369,6 млн теңге), Маңғыстау облысында – 13,7 млн. теңге немесе 3,7% (жоспар – 456,0 млн. теңге).

Жыл басынан бері жаңа өндірістегі қаржыландыруға 2097,2 млн. теңге бөлінді (1100 жоба және 8352 жұмыс орындары ашылды. Ашылған жаңа кәсіпорындар санының ең көбі Қарағанды (272), Оңтүстік Қазақстан (214) және Ақмола облыстарында (276), оларды Қаржыландыру үшін сәйкесінше 588,3 млн. теңге, 164,6 млн. теңге және 192,8 млн. теңге берілді.

Жалпы республика бойынша есепті жылға жоспарланған жаңа өндірістегі қаржыландыру көлемі 42,3%-ға орындалғанын айта кету қажет, былайша айтқанда жоспарланған 4960,3 млн. теңгенің 2097,2 млн. теңгесі меңгерілді. Ашылған жұмыс орындары жоспардан 1122 бірлікке төмен болды (жоспар – 9474, факт — 8352).

2000 жыл ағымында мелекеттік жұмыспен қамтуға көмектесу қорының, екінші деңгейдегі банктер мен жергілікті бюджет қаражаттары, сондай-ақ жарым жартылай Азия Даму Банкісі мен Еуропалық Қайта Құру және Даму Банкісінің несие желілерінің қаражаттары жобаларды қаржыландырудың негізгі көздері болды.

Кәсіпкерлерге банктерден несие қаражаттарын алуда тәжірибелік көмек көрсету үшін аймақтарда кепіл қорлары құрылды. СЭЗ Ақмола Әкісшілік Кеңесінің шешімімен, шағын бизнес кәсіпкерлеріне берілетін несиелерді қамтамасыз ету үшін Ақмола қаласында қаланың коммуналдық меншігін паайдалана отырып, 3000000,0 млн. теңге соммасында кепілдік-мүліктік кешен құрылды. Аймақтарда шағын кәсіпкерлікті қаржылай қолдау көрсетумен қамтамасыз ету мақсатында жергілікті бюджеттерде алдын ала қаражаттар қарастырылды. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысы әкімінің шешімі бойынша бюджет қаражаттарын 100,0 млн. теңге ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер мен шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеуге бағытталды.

1998 жылы Республиканың кейбір аймақтарында (Қызықлорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және т.б.) шағын бизнес пен фермер шаруашылықтарын дамыту үшін ең аз қамтамасыз етілген азаматтарға 400 АҚШ долл. эквивалентті микронесиелер берілген. Бұдан басқа халықаралық ұйымдар мен қайрымыдылық қорлар есебінен микронесиелер беру бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Қазақстанның негізгі аймақтары бойынша шағын бизнес жағдайын қарастырайық. 2000 жыл 1 қазандағы мәліметтер бойынша Ақтөбе облысында 22865 шағын кәсіпкерлік субъектілері тіркелген, бұл 1998 жыл басындағы көрсеткіштің 128% құрайды. Жалпы облыстағы шағын кәсіпкерлік саласында жұмыс істейтіндер саны бүгінде 77080 адамды құрауда немесе өткен жылдың сәйкес кезеңінің 147%. Олардың ішінде 35699 адам шағын кәсіпорындарда және 41381 адам жеке кәсіпкерлікте жұмыс істейді. 1997-1998ж. ішінде екінші деңгейдегі банктермен облыста шағын бизнесті дамытуға 920 млн. теңге саласында несие берілді. Ауылшаруашылық жобаларын қолдау мен дамыту үшін 11 ай ішінде 24 шағын кәсіпкерлік субъектілеріне 44,9 млн. теңге бөлінді.

Қызмет ғимараттарын шағын бизнес субъектілеріне жеңілдетілген түрде беру үшін пайдалануды инвентиризациялау кезінде 556 объект анықталды. Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне 9,3 млн. теңге соммасында жалпы ауданы 5,1-ге тең 41 учаске сатылды. Ақтөбе облысында шағын бизнес жалпы сомасы 12,7 млрд. теңгеге тең өнім өндірілді. Бұл өткен жылғы көрсеткіштерден 2 еседей жоғары.

2000ж. 1 қазандағы жағдай бойынша Атырау облысында шағын кәсіпкерлік саласында жұмыс істейтіндердің саны 1998 жылдың басынан бері 16,6%-ға көбейіп, 31219 адамды құрады немесе облыс халқының экономикалық белсенді бөлінінің 15% тең. 2000 жыл 9 ай ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілері 3,525 млн. теңгеде өнім өндірді, оның ішінде жеке және фермер кәсіпкерлері фермер шаруашылықтары – 1285,9 млн. теңгеде өнім өндірді.

Бұрынғыдай, өндірілген өнім көлемінің құрылымында жетекші орынды сауда алады – 26,1% өнеркәсіптің үлесі 14,6% соның ішінде ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу –3%, ауылшаруашылығы – 16,9%, құрылыс – 11,9% көлік және байланыс –11,98, қонақ үйлер мен мейрамханалар – 8%, басқа қызмет түрлері – 10,9%. 2000 жылы 9 ай ішінде облыстағы шағын кәсіпкерлік субъектілеріне 4505,6 млн. теңге жалпы сомасында несие ресуртары берілді. 01.10.2000 жылы Алматы облысында 38469 заңды тұлғалар – шағын кәсіпкерлік субъектілері тіркелген, оның ішінде 5061 заңды тұлға – шағын кәсіпкерлік субъектілері, бұлардың ішінде 3320 – жұмыс істейтін кәсіпорындар, бұл 63,6% құрайды және 33408 жеке кәсіпорын. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің саны 145949 адамды құрайды, оның ішінде 113299 жеке кәсіпкерлер мен фермерлер.

Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бойынша Алматы облыс комитеті 60 млрд. 418 млн. теңге соманы құрайтын 146 несиелеу жобаларын банктерге өткізді. Бұдан басқа шаруа қожалықтары және аудан әкімдерімен 4 млрд. 879 млн. теңге соманы құрайтын 543 жобаны банктерге өткізді. Ауылшаруашылық жобаларын бірлесе қаржыландыру үшін екінші деңгейдегі банктермен несие алу бойынша жұмыстар ұйымдастырылды. Несиелерді дайындау процедурасын оңайлату мен банктер тарапынан несие алушыға қойылатын тараптарды бірдей етіп жасау үшін әкімінің шешімімен, құрамына Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мемлекеттік қоры, облыс комитеттері, басқармалар және банк өкілдері кіретін экспорттық кеңес құрылды.

Шығыс Қазақстан облысында шағын бизнес кәсіпорындары 2000 жылы 9 ай ішінде 76,6 млрд. теңгеде өнім өндірілді, бұл 1998 жылғы осы кезең ішінде облыспен өндірілген өнімінің жалпы үлес салмағының 157% қүрады. 2000 жылы қазан айының басындағы жағдай бойынша облыста 37226 шағын бизнес субъектілері. 22038 жеке кәсіпкерлер және 15188 заңды тұлғалар тіркелді.

1998 жылы 10 ай ішінде екінші деңгейдегі банктер тарапынан шағын бизнеске 1 млрд. теңге жалпы сомасында несиелер берілді, бұл 1997 жыл бойындағыға қарағанда 700 млн. көп. несиелеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай, банктер бұрынғысынша өнім шығаратын кәсіпорындарды ұзақ мерзімді несиелеуге келісім береді, онан гөрі коммерциялық құрылымдардағы  жекеленген сауда операциялары несиелеуді қалайды.

Шығыс Қазақстан облысында облыс әкімшілігінің бастамасы бойынша шағын кәсіпкерлікті қолдау орталығын құру жобасы дайындалды. Бұл орталықты құру үшін 1999 жылы облыс бюджетінде 100 млн. теңгедей алдын ала қарастырылды. Орталықтың құрамына лизинг бөлімі, «бизнес-инкубатор», сондай-ақ кепілдеме беру орталығы кіреді деп ұйғарылды. Облыс әкімшілігінің түпкі ойлары бойынша лизинг бөлімі лизинг берушілер мен лизинг алушылардың сенімді байланыстарына мүмкіндік беру керек, өздерінің қаржы құралдары жинақтаулары керек, ол қаражаттарға құрал-жабдықтар сатылып алынады да кәсіпкерлердің пайдалануларына берілді. Мемлекет «бизнес-инкубатор» ретінде пайдалануға ғимарат береді, ол жерге кәсіпкерлердің ақпарат іздестірулерімен жеңілдету мен кеңес беру, заңдық және тәжірибелік көмек көрсету үшін, конкурстық негізде ұйымдар, кәсіпорындар, фирмалар, бақылау органдарының өкілдері, адвокаттық конторлар және кеңес беретін орталықтар орналастырылды.

Мұндай жағдайда басқа табысы молырақ өндірістерді құру орынды болар еді. Кепілдеме беру орталығы банктер мен нақты кәсіпкерлер арасында мемлекеттік делдал ретінде ортаға шығады. Сүйе тұра мемлекет, коммуналдық меншік объектілерін банк несиелеріне кепіл зат ретінде пайдалану құқығын бере отырып, бизнесмендерді іс жүзінде қолдауға ниет етеді. Жалғыз ғана шарт – несиелер өндірістерді құруға және дамытуға пайдалануы тиіс. Кепіл заттың 30% бизнесменнің өз мүлкінен тұрады, ал қалған 70%-ын мемлекет коммуналдық объектілер түрінде енгізеді. 1998ж. облыстағы ауылшаруашылық өндірушілеріне 67 млн. теңге жалпы сомасында және кәсіпкерлерге 33 млн. теңге жалпы сомасында несиелер берілді.

Кәсіпкерлер арасында да белсенділік артуда. Талдықорғанда өткізілген құрылтай жиналысында кәсіпкерлер тобының бастамасымен «кәсіпкерлер форумы» ұйымдастырылды. Форумның құрамына кәсіпорындардың директорлары, жеке кәсіпкерлер, банкирлер, жоғары оқу орындарының, қоғамдық ұйымдардың басқарушылары, экономика институттарының студенттері, шаруа қожалықтарының басқарушылары кіреді. Форумның алдына қойған мәселелері қаладағы шағын бизнесті қолдау және дамыту бойынша бағдарламалар жасаумен іске асыру, басым жобаларды қаржыландыру мен несиелеу мәселелері  бойынша банктермен ынтымақстастықта болу, мемлекет пен заң органдарында кәсіпкерлерді таныстыру және мүдделерін қорғау. Форму жастарының бизнесте өзін-өзі өткізулеріне ерекше көңіл бөлуді ұйғарады.

Солтүтсік Қазақстанда да кәсіпкерлерді қоғамның белсенді бөлігі ретінде біріктіру мақсатында кәсіпкерлер формуы өтті. Сондай-ақ Қостанай облысында әкімет құрылымдарында, қоғамдық ұйымдарда және банктерде кәсіпкерлердің мүдделерін таныстыру және кәсіпкерлерді қорғау мақстаныда бірнеше ірі жергілікті фирмалардың қатысуымен кәсіпкерлер қауымдастығы құрылды. Қакымдастық кәсіпкерлерге ақпараттар базасын құру мен іскерлік жобаларды дайындауға көмек көрсету сонын кейін барып несиелеуге, мемлекеттік органдармен тең құқылы сұқпат құруды бекітумен кәсіпкерлік қызметінің барлық субъектілеріне бірдей бастапқы жағдайлар жасауға бағытталған ұзақ мерзімді бағдарламасына ие.қауымдастық бизнесмендердің мүдделеріне белсенді түрде қамқорлық көрсетуге кірісті. Ол Қ.Р. Үкіметі мен коммуналдық мүлік және жекешелендіру басшысынан шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қалаулары бойынша олардың  берген  мәліметтері негізінде «ғимараттар мен объектілерді, мемлекеттік кәсіпорындағы офис бөлмелерін, оларға кейінен  жеке меншік өткізу құқығы беретін сенімгерлікпен басқаруға немесе арендаға беру тәртібінің жағдайын» егжей-тегжейлі түсіндіруін өтінді, бірақ нақты жауап ала алмады. Қазіргі таңда кәсіпкерлер ешқандай нақты құныдылығы жоқ бір ғимаратты жалға алып, оның қайта құрылуына үлкен қаражат жұмсап, өндырысты оңтайландыра отырып, оны жеке меншікке өткізе алмайды, себебі бұл жағдайда жалға алынған объектілерді кейіннен өткізу механизмінің өзі жоқ.

Солтүстік Қазақстан облысында 01.10.2000ж. 14249 шағын кәсіпкерлік субъектілері тіркелді, олардың 2932 – заңды тұлғалар, 11317 – жеке кәсіпкерлер. Ең көп заңды тұлғалар (2438) мен жеке кәсіпкерлер (1878) Петропавл қаласында да тіркелді, ал фермер шаруашылықтар (515) Булаевск ауданында.

Солтүстік Қазақстан облысының аудандары бойынша үлестірілген екінші деңгейдегі банктердің шағын бизнес субъектілеріне инвестиция ретінде несие ресурстраның көлемі 01.10.2000ж. жағдай бойынша 4098,2 мың теңгені құрады, сонымен қатар несиенің үлкен бөлігін Пестропавл қаласындағы шағын кәсіпкерлер алды – 192675 мың теңге, ал оны бергендер Петропавл қаласындағы Халық Банкісі – 125395 мың теңге және Центробанк – 78146 мың    теңге.

Қазақстандағы аймақтардың экономикалық даму деңгейлері әр түрлі, бұл бір қатар факторлармен  шартталады: табиғи ресурстардың бар болуы; өнеркәсіптің даму деңгейі; климаттық жағдайлар; әкімшілік орталықтарға жақын болуы және т.б. Кейбір аймақтардың белсенді түрде дамылуы, мысалы, жаңа А стана-Ақмоланың салынуымен байланысты – бұл аймақта сәйкесінше кәсіпкерліктің белсенді түрде дамуына әкеледі. Бірақ бұл аймақтар сәйкес даму стратегиясын таңдай отырып, кәсіпкерлік белсенділікті көтере алмайды деген   мағынаға мүлдем келмейді.

 

 

• Шағын бизнесті дамытудың басымдықтары мен бағдарламалары

 

           Шағын бизнес мемлекет экономикасының маңызды спецификалық секторы болып табылады. Шағын бизнес жеке бизнестің біліктілігінің дамуын ынталандырады, бәсекелік ортаны қалыптастырады, нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзгеруіне тез бейімделеді, жаңа жұмыс орындарын құрайды және нарықтың отандық тауарлар мен қызметтермен толықтырылуына ықпал етеді. Шағын бизнес қоғамның ортаңғы класын қалыптастыру көзі болып табылады және халықтың жұмыспен қамтылу мәселесін шешуге ықпал етеді.

Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде шағын бизнесті құру процесі жүз жыл аралығында табиғи жолмен жүргізілді. Қазақстанда, атап айтар болсақ, біздің облысымызда экономиканың бұл секторы тәжірибе жүзінде өткен он жылдықта қалыптасқан. Қоғамның қабылдағыш бөлігінің белсенділігі және бизнесті мемлекеттік қолдаудың белсенді саясаты арқасында өткен жылдар өз жемісін берді, бұл шағын бизнес субъектілерінің өсу динамикасы мен олардың экономикаға осы жылдары үлес қосқандығын дәлелдейді. «Маңғыстау облысында 2006-2007 жылдары шағын бизнесті қолдау мен дамытудың аймақтық бағдарламасын» өткізу аясында бұл жылдары облыста келесі жетістіктерге жетті:

 

 

№	Көрсеткіштер	2007ж.	2008ж.
1	Шағын кәсіпорындар саны (бірлік), барлығы:	13249	13453
	Кәсіпорындар саны (заңды тұлғалар):	2890	3387
	оның ішінде, қызмет істеп түрғандары:	2543	2864
2	Шағын бизнесте қызмет істеп жатқандар саны (адам)	30811	33753
	оның ішінде, шағын кэсіпорында қызмет істеп жатқандар (заңды тұлғалар)	14500	16100
	Облыс халқының экономикалық белсенді бөлігінің жалпы санынан шағын бизнесте қызмет істеп жатқандардың үлесі, (%) 20,8	20,8	23,1
3	Өндірілген өнім көлемі (жұмыс, қызмет), (млн. тг.)	4451,9	5904,5
4	Салық төлемдерінің көлемі, (млн. теңге)	2140,0	2940,0

 

 

 

          Тауар және қызмет өнімдерін өндіру көлемінің, салық түсімдерінің өсу динамикасы шағын бизнес субъектілерінің мүмкіндіктерінің потенциалы жоғары екендігін дәлелдейді.

Шағын бизнесті қолдау инфрақұрылымының объектілерінің жүйесін дайындалуда: кәсіпкерлерді қолдау ассоциациясы, бизнес-инкубатор, шағын бизнесті дамыту орталығы және т.б.

          Ортаңғы кластың ролін күшейту қоғамдағы саяси, экономикалық және әлеуметтік тұрақтылықты арттырудың стратегиялық міндеті болып табылады. Бұл міндетті шешу шағын бизнестің интенсивті дамуына құқықтық және экономикалық жағымды жағдайлар жасалуын талап етеді. Экономиканың нарықтық құрылымының қалыптасуына ықпал ете отырып, шағын бизнес барлық деңгейдің салықтық базасын жоғарылатады. 

          Негізгі көрсеткіштер экономиканың осы сферасының даму қарқындылығын сипаттайды, әрі осы кездеде шағын бизнестің дамуын тежейтін проблемалар туындайды, олар мыналар:

• шағын бизнес инфрақұрылымының жұмысындағы белсенділіктің нашарлығы;
• шағын бизнесті дамыту бойынша заңның жетілмегендігі;
• шағын бизнес субъектілерінің қаржылық ресурстарға жетудегі шектеулері, бастапқы капиталдың және меншікті айналым қаражаттарының жоқтығы;
• жергілікті тұтыну нарығының сыйымдылығының аздығы;
• ғимарат алудағы қиындықтар мен жалға беру құнының жоғарылығы.

         Бағдарламаның мақсаты — шағын бизнестің өндірістік және экономиканың басқа салаларында тұрақты дамуды қамтамасыз ету, шағын бизнесті қаржылық қолдауды қамтамасыздандыру, жаңа жұмыс орындарын санын көбейту, қоғамның ортаңғы класының ролін арттыру және шағын бизнесті насихаттау.

         Бағдарлама мақсаттарын өткізу үшін келесі міндеттерді шешу қарастырылуда:

• несиелік ресурстарға жетуге шағын бизнестің мүмкіндіктерін арттыру;
• шағын бизнес секторының экономикалық белсенділігін жоғарылату;
• мемлекеттік органдар мен кәсіпкерлер арасындағы өзара қарым-қатынасты берік ету;
• шағын бизнесті әдістемелік, ақпараттық, ақыл-кеңестік қолдауды жетілдіру;
• шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың инфрақұрылымын біртіндеп дамыту және жетілдіру;
• шағын бизнестің дамытуға жаңа құралдар және алдыңғы қатарлы қаржылық технологиялар дайындау және еңгізу;
• облыстағы шағын бизнестің дамуына тежейтін кедергілерді жою бойынша кәсіпкерлер ұсынысын талдау.

         Бағдарламаны өткізудің негізгі бағыттары мен механизмдері:

     -шағын бизнесті қаржылық-несиелік және инвестициялық қолдаудың жүйесін дамыту;

     -инфрақұрылымды дамыту және жетілдіру. Облыс кәсіпкерлері Кеңесінің жұмысын ұиымдастыру;

     -шағын бизнесті ақпараттық қамсыздандыру және насихаттау;

     -облыстың қалалары мен аудандарында шағын бизнесті дамыту.

          Қазіргі кезде шағын бизнесті қаржылық-несиелік және инвестициялық қолдаудың қажеттілігі шағын бизнестің инвестицияға мұқтаждығының өсуімен, экономиканың өндірістік секторының белсенділігімен және қаржылық ресурстарға жетудегі шектеулермен түсіндіріледі. Шағын бизнес субъектілерінің қаржылық-несиелік ресурстарға жету проблемасы соңғы жылдарда Қазақстандағы шағын бизнес секторының дамуына кедергі келтіруші проблемалар тізімінде басты орынды иеленеді.

          Аталған бағдарламаны өткізу аясында шағын бизнес субъектілерін меншікті және бюджеттік қаражаттар есебінен, сондай-ақ халықаралық қаржылық    институттардың    бағдарламалық    займдарының    қаражаттары есебінен тікелей қаржыландыруды кеңейту керек. Несиелендірудің басым бағыттары өңдеу өнеркәсібі, тұтыну тауарларын өндіру, қызмет сферасы болып табылады.

          Шагын  бизнестің қаржылық-несиелік және инвестициялық қолдау саясаты қаржылық-несиелік ресурстардың абсолюттік көлемінің өсуін қамтамасыз етуге бейімделуі тиіс. Осыған байланысты негізгі шаралар бюджеттік ресурстар мен тартылған қаражаттардың максималды тиімді пайдалануын қамтамасыз ететін инвестициялық механизмдердің институционалдық дамуына, қаржыландырудың жаңа технологияларын еңгізуге ықпал етуі керек.

          Қаржылық-несиелік жүйені дамыту үшін және шағын бизнесті инвестициялық қолдау үшін келесілер қарастырылды:

     1)  Тауар өндіру және қызмет сферасындағы шағын бизнес
субъектілерінің бизнес-жобаларын қаржыландыруға облыстық бюджеттен  жыл сайын 100 млн. теңге көлемінде ақша бөлінбек.

     2)Екінші деңгейлі банктер қаражаттарынан

     3)Облыс әкімшілігінің 2001 жылғы 20 қыркүйегіндегі № 35 «Шағын бизнес субъектілерін несиелендірудегі кепілдікті қамтамасыз ету үшін коммуналдық меншік объектілерін пайдалану тәртібін бекіту туралы» өкімін алдағы уақытта өткізу үшін жұмыстар жасалады.

     4)  «Шағын бизнесті дамыту қоры» ЖАҚ арқылы бизнесті
қолдау бағдарламасы бойынша қаражат тарту үшін «Шағын бизнесті
дамыту қорынан» ақша қаражаттары бөлінеді.

     5)  Мемлекеттік тапсырыстарды орындауға шағын бизнес
субъектілерінің қатысуын қамтамасыз етеді.

     6)  Облыстық бюджет есебінен шағын бизнес субъектілерінің
бизнес-жоспарларын қаржыландыруға бөлінген несиелік ресурстарды тиімді  пайдалану бойынша іс-шаралар жүргізіледі.

          Шағын бизнестің нәтижелі дамуын анықтайтын басты шарттардың бірі жақсы дамыған инфрақұрылым элементтерінің болуы болып табылады. Шағын   бизнесті   нәтижелі   жүргізу   үшін   бағдаршада   келесі   іс-шараларды жүргізу көзделген:

     1)  облыстық бюджет қаражаттарынан  халықаралық қаржылық
институттардың гранттары облыстық «Шағын бизнесті дамыту
Орталығының» тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етті.

     2)  облыстық бюджеттен Жаңа Өзен қаласына және Жаңа Өзен бизнес-
инкубаторының қызметін жетілдіруге, бастаушы кәсіпкерлерді қолдауға
қаражат бөлінді.

     3)  облыстық бюджет қаражаттарынан жеке тауар өндірушілердің
өнімдерінің көрме-жәрмеңкелері ұйымдастырылып өткізіледі, облыстың
аудандары мен қалаларында қолөнерді қайта жаңғырту бойынша жұмыстар
өткізілді, шағын бизнес субъектілеріне босап тұрған ғимараттар мен
тұрып қалған қондырғыларды заңға сәйкес өндірістік мақсаттарға беру.

     4)  кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктерімен кездесулер мен «дөңгелек столдар» өткізу.

          Қазіргі кезде облыста бизнесті қолдаудың тиімді құралы болып табылатын Жаңа Өзен қаласында бизнес-инкубатор және Ақтау қаласында шағын бизнесті дамыту Орталығы ұйымдастырылды. Бірақ олардың әзірге дамып келе жатқан шағын бизнеске ұсынып жатқан қызметтерінің кешені жеткіліксіздеу болып тұр. Өндірістік сферада шағын бизнесті белсендендіру бизнес-инкубатордың алдағы уақыттағы қызметінің жетілуіне ықпал етеді.

          Аймақтағы жеке бизнесті дамыту бойынша бағдарламалық міндеттерді өткізуде басты орын облыстық кәсіпкерлер Кеңесіне беріледі. Бұл Кеңес Маңғыстаудағы іскерлік қарым-қатынас пен шағын бизнестің барлық қоғамдық ұйымдарының мүдделерін біріктіреді.

Шағын бизнесті ақпараттық қолдау мақсатында ақпараттық құралдар арқылы бизнес идеясы насихатталады. Шағын бизнесті қамтамасыз ету бизнесті дамыту мәселелерін ашуды және оны шешу жолдарын анықтауды, жеке  бизнес сабақтарын, шетел тәжірибесіне, мемлекеттік сатып алу бойынша тендерлік ақпараттарды, бизнес мәселесі,туралы ақыл-кеңестерді (құқықтық, экономикалық, технологиялық және т.б.) қамтиды.

          Шағын бизнесті дамыту орталығында бастаушы кәсіпкерлер үшін оқыту жүргізіледі, сонымен бірге және кәсіпкерлер ассоциациясымен және кәсіпкерлердің өзімен қалалық және аудандық кездесу-семинарлар өткізіледі. Бизнеспен айналысам деушілер үшін ақпараттық-анықтамалық көмектер көрсетіледі, тіркеу, қаржыландыру және салық жүйесі мәселелері бойынша ақыл-кеңестер беріледі.

         Сондай-ақ, келесі іс-шаралар жүргізіледі:

• менеджмент және маркетинг негіздеріне кәсіпкерлерді оқыту;
• облыстық және аудандық ақпарат құралдарында шағын бизнес мәселелері бойынша тұрақты рубрикалар жүргізу және шағын бизнесті насихаттау;
• жеке бизнес ісіне араласпау бойынша және шағын бизнес субъектілеріне Қазақстан Республикасының заңдарын бақылау органдарымен бірігіп түсіндіру бойынша семинарлар жүргізу;
• шағын бизнес бойынша әдебиеттер және өзге де ақпараттар көздерінің қорын құру;
• Веб-сайт беттерінде облыстық шағын бизнестің дамуы бойынша ақпараттар тарату.

         Қалалар мен аудандарда шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мен дамытуды жүргізудің негізі — шағын бизнесті дамыту мен қолдаудың қалалық және аудандық бағдарламалары болуы керек.

         Бағдарлама келесі жұмыс бағыттарын қамтиды:

     -алдағы   уақытта   дамуға   базасы   бар   шағын   кәсіпорындардың   өсу келешектері;

     -облыстық       және       аудандық       деңгейде       шағын       бизнес инфрақұрылымын бекіту бойынша шаралар;

     -фермерлер   мен   ауыл   шаруашылық   өндірісімен   айналысушы   өзге құрылымдарды қолдау;

     -облыстың қалалары мен аудандарының жеке  бизнесштн; өкілдерін қатысуға тарту арқылы шағын бизнестің өндірістік сферасында мемлекеттік тапсырыстарды тарату;

     -мемлекеттік өкімет органдары мен кәсіпкерлер арасында өзара әрекетті бекіту;

     -несиелік ресурстарға жетудегі шағын бизнес субъектілерінің мүмкіндігін кеңейту;

     -кәсіпкерлердің облыстағы туындап отырған шағын бизнесті дамытудағы кедергілерді жеңуі бойынша ұсыныстарды талдау және жинақтау.

          Қалалық және аудандық әкімшіліктердің шағын бизнесті қолдауды басқарудағы қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында ай сайын кіші бизнесті дамыту мониторингі жүргізіледі және маслихаттар қабылдаған «2005 — 2007 жж. шағын бизнесті дамыту және қолдау бағдарламасының» қалаларда (аудандарда) орындалуына, осы бағыттағы облыстағы қалалардың (аудандардың), әкімдерінің қызметіне рейтингтік бағалау жүргізіледі.

          Маңғыстау облысында 2005 — 2007 жылдар аралығында шағын бизнесті дамыту және қолдаудың аймақтық бағдарламасын қаржыландыру жыл сайын осы мақсаттарға, халықаралық қаржы ұйымдарының және басқа заң негізінде тыйым салынбаған қайнар көздерінің гранттары, жергілікті бюджет қаражаттары есебінен жүргізіледі. Сондай-ақ, бағдарламада бағдарламаның көкейкесті іс-шараларын кезеңдік орындау, шағын бизнестің жаңа субъектілерін құру және қызмет атқарып жатқандарын сақтап қалу үшін жағдайлар жасау қарастырылып отыр. Бұл шағын бизнес сферасында жұмыс орындарының санын 2006 жылы 34,750 мың адамға, 2007 жылы 35,890 адамға, 2007 жылы 37,125 мың адамға көбейтуге ықпал етті, яғни 3,5 мың адамға жұмыс орны құрылады, шағын бизнестегі қызметкерлер үлесі экономикалық белсенді халықтың 24,8%-ын құрайды. Бағдарламаны өткізу мерзімі ағымында экономиканың Бұл секторларына өткізілетін тауарлар мен қызметтер көлемі 26 млрд. теңгеге, бюджетке түсетін салықтар көлемі 13 млрд. теңгеге артады.

Бағдарламаны жүргізу шағын бизнестің өркендеуіне жаңа импульс бере алады және оның алдағы уақытта дамуына тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

ІІІ.  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА КӘСІПКЕРЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1 Қазақстан республикасындағы шағын және ота кәсіпкерліктің дамуындағы мәселелер.

 

     Шағын  және орта секторының дамуы мемлекет жағынан көңіл бөлінуіне қарамастан, әсіресе нарыққа өтпелі кезеңінде қиындықтар мен кедергілер кездесіп отыр. 90-шы жылдардан бастап, отандық шағын бизнестің болу уақытында кезеңдік түрде ұйымдық-құқықтық формалар, шағын кәсіпкерлік субьектісіне байланысты критерилер, нормативтік-құқықтық базалар өзгерді.

2001 жылдардың басында мемлекеттік статистика мәліметі бойынша елімізде шағын кәсіпкерліктің 76 мыңдай субьектісі есептелген, ондағы жұмысшылар саны 281,7 мың адамды құраған. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 10%-ға өскен.

Осындай көрсеткіштермен шағын кәсіпкерлік субьектілер санының өсуі және ондағы жұмыспен қамтылған адам санының өсуіне қарамастан, өндіріс көлемінің өсуінде және жұмыссыздық мәселесін шешуде маңызды роль ойнаған емес.

Бұл қоғамдағы экономикалық мәселерге байланысты. Мысалы салық салу, несиелеу, мемлекеттік органдардың әрекеті және т.б. Ал бұл мәселелердің әсері Қазақстанда шағын бизнестің пайда болуымен жалғасып келеді. Бірақ жылдар бойы шығарылып келе жатқан нормативтік-құқықтық заңдарда және бағдарламаларда, құжаттарда бұл мәселелерді шешу жолдарының қарастырылып келе жатқандығын айта кету қажет.

Осындай мәселелердің пайда болуы, айтылған  факторлардың терең, жеткілікті түрде қаралмауына және мәселелерді жою шаралары тиісті шешімін бермеуіне байланысты болып отыр. Қалыптасқан жағдайларды ескере отырып шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі болып отырған мәселелерді, себептерді анықтау және оларды нәтижелі шешу үшін бағдарланған зерттеулер жүргізуді талап етеді.

Жоғарыда айтылығандай мемлекеттің қолданылып жатқан шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту шараларына қарамастан шағын кәсіпкерліктің  дамуындағы кедергілер мен мәселелер жылдар бойы өзгеріссіз келеді. Мұның дәлелі ретінде Экономикалық зерттеу инситутының өткізген мониторингтік зерттеу нәтижесін келтіруге болады (кесте 14).

Кесте 14

Мониторингтік зерттеулер бойынша

кедергілердің нәтижесі (1996-2001ж.)

 

Кедергілер	Кедергілерді орны бойынша бөлу
	1996ж	1997ж	1998ж	2000ж
Салық саясаты	1	1	2	1
Жалпы экономикалық тұрақсыздық жағдайы	—	2	1	2
Несие саясаты	2	4	4	3
Өткізу мәселесі	—	—	—	4
Шикізатпен қамсыздандыру	4	5	5	5
Мемлекеттік органдармен қатынас	3	3	3	6

 

Мұндай шаралардың өткізілуі Қазақстандағы шағын және орта кәсіпкерліктің нәтижелі қызметіне әсер ететін кедергілерді анықтайды. Мысалы өткізілген шара бойынша Қазақстанда бірінші орында салық саясатының жетілмеуі тұр. Мұны нормативті-құқықтық актілердің жиі өзгеруінен, салықтың жоғары ставкасымен, оларды жинау жүйесінің қиындығынан көруге болады.

Келтірілген мәліметтің жағдайын талдайтын болсақ, соңғы уақытта салықтың  жоғарғы ставкасы негізгі мәселе болып отыр (жалпы жауаптың 15% -ын алады). Ал бұл мәселені тереңірек қарайтын болсақ, бұл маңызды да пікір талас мәселенің салыстырмалы төмен рейтингі шағын кәсіпкер субьектінің табысын жасырып, салықты төлеуден жалтару үшін екі реттік бухгалтерияны қолдануынан болып отыр.

Зерттеу нәтижелерін талдай отырып, салық жүйесінің ішінде фискалды органдардың жұмысының ұйымдастырылмағандығы ретінде мыналарды қорытындылауға болады:

— біріншіден, нормативті заңды актілердің жиі өзгеруі сияқты көрсеткіштердің жоғарғы үлесі нормативті заңды құжаттардың толық жетілмегендігін көрсетеді.

—   екіншіден, кәсіпкерлердің көпшілігі, салықты ішкі инстуркциясына қол жетпестігін және чиновниктердің өзіне белгіленген жұмысын орындауда жалтарудың бар екендігін көрсетеді.

Шағын және орта кәсіпкерліктің  қызметіне кедергі болып отырған екінші фактор  ол несие алудағы қиындықтар. Оларды сурет 4 көрсетуге болады: жоғары  пайыздық ставка (орта есеппен 20-25%), несиенің қысқа мерзімге берілуі (6-24 ай) және кепілдік  мүліктің болмауы. Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына кедергі болып және осы субьектілердің қаржы-несие ресурсына қол жету мәселесі жылдар бойы, әсіресе соңғы жылдары  алдыңғы орынды алуда. Сонымен бірге несие ресурстарын алуда негізгі қиындықтарды, жаңа жұмысы даму үшін және қосымша инвестицияны қажет ететін бастаушы кәсіпкерлер басынан өткізеді.

Банктердің мұндай кәсіпорындарға ақша салынуына  ынта білдірмейтіндігінің себебі, олардан тұрақты табыс түспейтіндігінде және алғшқы кезеңдерде банкротқа ұшырау тәуекелдігінің жоғары болуына байланысты болып отыр.

Алынған мәліметтердің талдауынан шағын кәсіпкерлік субьектілері несие желісі және несие шарттарымен жалпы хабардар емес екендігін көруге болады, әсіресе ауылды аймақтарда. Осындай себептерге байланысты  отандық кәсіпкерлердің  Қазақстанда істеп тұрған банктік жүйеге сенімсіздік тудырады. Ал бұл өз кезеңінде банктің  жұмысына кедергі болады.

Суретте (сурет 8) көріп отырғанымыздай мәселелерді негізгі екі топқа бөліп көрсетуге болады. Бірінші бөлім жалпы банктен несие алу талаптарымен байланысты болса, ал екіншісі несиені алу және дайындау процесінде пайда болатын кәсіпкердің жеке мәселелеріне байланысты.

Сурет 8

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Несиені ұсыну талаптарына байланысты мәселерді макромәселелерге жатқызуға болады. Олардың барлығы жалпы экономикалық жағдайға және жүргізіліп жатқан ақша-несие саясатына байланысты. Екінші дәрежелі банктердің шағын кәсіпкерлік субьектілеріне несиені ұсыну  талаптарына мынадай макроэкономикалық көрсеткіштер әсер етеді: инфляция дәрежесі, өндіріс көлемі, қаржыландыру ставкасы т.б.

Қазіргі уақытта шағын кәсіпкерлікті несиелеу шарты отандық және шетелдік қаржы несие инситуттарымен 1997-1998 жылдары құрылған.

Ол кездері жоғарыда айтылған көрсеткіштер нашар болатын. Бірақ 1998 жылдан бері жалпы экономикалық жағдай жақсарған, ал несиелеу шарты болса өзгеріссіз қалуда. Банктердің жанама түрде түзетуді қаламауы экономиканың бұл секторының әлі тұрақты даму жолына түспегендігін білдіреді.

Екінші бөлімдегі мәселелер микродәрежелі мінездемені көрсетеді. Бұл ешқандай ресурстық шығынсыз шешуге нақты мүмкіндік барына байланысты.

Шағын және орта бизнес орталығының зерттеуі көрсеткендей, кәсіпкерлер несиені дайындауда уақыт шығынын жұмсап 50-60%-ы өзінің мақсатына жетпеген Оны кәсіпкерлер банктің шағын бизнес субьектілеріне қарсы шығып және оларға тиімді шарттарды құруды қаламайтындығымен түсіндіреді. Ал банк қызметкерлері болса, кәсіпкерлер тікелей несие алуға дайындықсыз және банк қызметкерлері көрсетілген қызмет үшін қосымша уақыт шығынын жұмсайтындығымен түсіндіреді.

Кәсіпкерлердің банктен несие алуда кедергілердің негізгі себебінің бірі, ол кәсіпкерлердің несиені дайындауда білім мен дағдының жетіспеуі немесе болмауы.

Несие дайындау процедурасында құжаттар пакеті дайындалады. Оның ішінде кіретіні:

— Жалпы құжаттар (Анкета, өтініш және т.б.);

— Жарғылық құжаттар;

— Кәсіпорынның қаржылық есебі;

— Кепілдік (залог) бойынша құжаттар;

— Бизнес-жоспар;

Жобаның орындалуына мемлекеттік органдардың рұқсаты.

Кәсіпкерлерге несие алуда көп қиындықтар туғызатын жағдайлар төмендегі суретте (сурет 9) көрсетілген:

 

 

 

Сурет 9

Несие дайындауға қыиндықтар

 

Несие дайындау процесінде пайда болған қиындықтарды шешу үшін кәсіпкерлер көмек сұрап, әртүрлі ұйымдар мен субьектілерге жүгінген, олардың құрамына:

— Мемлекеттік емес ұйымдар;

-Ақпараттық консалтингтік ұйымдар;

— жеке тұлғалар

— Банктер;

— Басқа да субьектілер.

Бұл ұйымдардың кәсіпкерлерге  несиені дайындауда көрсетілген көмектің үлес салмағы төмендегідей:

 

 

 

 

 

 

Сурет 10

Кәсіпкерлерге несиені дайындауда көрсетілген көмектің үлес салмағы

Суретте көріп отырғанымыздай көп үлесті 38% басқада субьектілер  алады. Бұл  категорияның құрамына, несие құжаттарын дайындайтын адамдар кіреді. Және бұл паа беру арқылы орындалатындықтан өте қымбат. Кейбір жағдайларда бұл сумма несиенің 5-10% -ын құрайды. Бірақ осы жағдай арқылы 4-5 ай сандалмай-ақ, 1-2 ай ішінде несиені алуға болады.

Несие құжатын  дайындауда келесі елесті мемлекеттік емес ұйымдар алады (23%). Бұл қызмет қнының жоғары еместігін түсіндіреді. Ары қарай үлес салмақты консалтингтік фирма (20%) және жеке тұлғалар (14%) алады. Кәсіпкерлер бұны жоғары құндылығымен және дайындалған құжат арқылы  несие алуға кепілдік бермейтіндігімен түсіндіреді.

Келесі мәселеердің біріне, кәсіпкерлердің несиені дайындауда әр түрлі мемлекеттік бақылау органдарынан жобаның өтуі үшін, рұқсаталуда пайда болатын мәселелерді жатқызуға болады. График 3 – де көрініп отырғандай  кәсіпкерлер үшін шешуші қиын мәселелердің бірі болып табылады.

Нақты жобаға тәуелді бір немесе бірнеше  мемлекеттік бақылау органдарынан рұқсат алу қажет. Олардың құрамына кіретіндер:

— экология және табиғи ресурстар министрлігінің аймақтық өкілділігі;

— санитарлық-эпидемиалогиялық қызмет;

— Мемлекеттің құрылыс және архетекуралық қадағалау қызметінің өкілділігі;

— Стандарттау және сертификаттау өкілділігі;

— Өрт сөндіру қызметі;

— Кедендік қызмет және т.б.

Бұлардың орындалуы кейбір уақыттарда 6 айға дейін жетеді, ал бұл бірінші кезекте бюрократизм екендігін көрсетеді. Рұқсатты осындай жолмен ұзақ уақыт алуы, жобаның өтімдлік құндылығын төмендетеді. Ал кәсіпкерлер болса, жобаның тиімді өтуі үшін 1- 2 айда  немесе бірнеше аптадан ақшаны алғанды қалайды. Сондықтанда кәсіпкерлер бақылау органдарының чиновниктеріне, амал жоқ пара беруге мәжбүр болады немесе банктік несиеден басқа альтернативті көздерді іздейді. Ондай көздерге туысқандардан, жолдастардан немесе банкке қарағанда төмен паызда беретін креминалдық құрылымнан алынған ақшалар жатады. Ал бұл өз кезеңінде капиталдың көлеңкелң бизнеске айналуына және экономикадағы ақшаның жоғалуына  әкеп  соқтырады. Кәсіпкерлердің 60%-ы өздерінің жобаларының өтімді болуы үшін амал жоқ заңдылық мамандарымен нотериальдық контораға сүйенеді (сурет 11).

Сурет 11

Мемлекеттік органдармен байланыс

Ал мұндай жоғары үлес алуының бір себебі, Қазақстанда юристік қызмет құнының төмен екендігімен түсіндіруге болады.

Мемлекеттік бақылау органдары несие алуда ғана кедергілер жасап қана қоймай, сонымен бірге басқада себептермен кедергілер жасайды. Яғни көптеген бақұылау органдарының қызметкерлері өзінің жұмыс бабын пайдалана отырып кері қолдану мінездемесімен көрінеді. Мысалы күштеп алу формасын көрсетуге болады. Кәсіпкерлердің ойы бойынша мұндайда әсіресе фискалдық орган (салық және кеден қызметі), әкімшілік жұмысшылары және өрт сөндіру қызметкерлері ерекшелінеді. Мемлекеттік қызмет өкілділігінің шарттары  жиі субьективті мінездемені алып жүреді. Бұл олардың маңызын анықтайтын нормативтің және инструкцияның жетілмеуінен болады. Сонымен бірге кәсіпкерлер жоғарыда айтылған органдардың міндетімен және өкілділігімен, лайықты ережелермен және т.б. құжаттармен танысуға мүмкіндік болмайтынын айтады.

Кәсіпорын басқарушыларының ойы бойынша салық инспекциясы және полициясынан басқа барлық бақылау органдарының бақылаушы – кеңесші орган ретінде болуы керек. Егер кәсіпкерлерден бұрмалаушылық тапқан жағдайда, олар оларды жоюға акт жазып беруге міндетті. Ал егер бұрмалаушылықты боймау қандай да бір кері  жағдайға әкелетін болса, онда кәсіпорынды сотарқлы орындату керек. СЭС, өрт сөндіру органдары және осыған ұқсас органдар кәсіпорынның қызметін тоқтатуға немесе жеткілікті негіздерсіз (қоршаған ортаға, халыққа және жұмысшылардың өміріне қауіп және т.б.) айыппұл санкциясы жазуға құқығы жоқ. Осы жерде тағы бір айта кететін жайт мемлекеттік органдардың болғандығынан бюрократияны төмендететін және жобаны тез дайындайтын инфроқұрылымның қажеттігі туындайды.

Қазіргі уақытқа дейін кәсіпкерлердің несиені дайындауда күрделі мәселенің бірі болып, ол бизнес-жоспар болып табылады. Бірақ дәл қазіргі уақытта несиені ұсыну схемасы жеңілдетілгенімен, несиенің кейбір бағдарламасында бизнес-жоспар міндетті шарт болып қалуда. Мұндай жағдайлардың қалыптасуы бірнеше факторларға байланысты. Біріншіден, бизнес-жоспарды дайындауда және мазмұнында банктік талаптардың  тым артық болуы. Екіншіден, бизнес-жоспарды құрғанда кәсіпкерлердің білімінің жетіспеуі және т.б.

Қазіргі уақытта бизнес-жоспарды құрғанда, бірнеше қызмет көрсететін ұйымдар бар. Банкте кәсіпкерлерге осындай қызметті көрсетеді. Бірақ банкте, кеңестік компанияда, осы негізде құрылған бизнес-жоспар арқылы кәсіпкер несие алатындығына абсолютті түрде кепілдік бере алмайды. Тағы бір айта кететін нәрсе, ол қызмет құнының жоғары болуы. Сұралып жатқан несиенің көлеміне байланысты бизнес-жоспардың құндылығы  300-ден 1000 АҚШ доллар аралығында болады. Ал енді зерттеу инситутының нәтижесін қарайтын болсақ, кәсіпкерлердің 40%-ы жоспарды несие алатындай етіп кепілдік беріп дайындайтын кеңестік фирмалардың қызметіне сүйенетініне  дайын екендігін көрсетті (сурет 12).

Сурет 12

Бизнес жоспар

 

Келтірілген кепілдік ретінде, көрсетілген қызметтің ақысы алдын-ала несиенің пайызынан анықталады, яғни құрылған бизнес-жоспар арқылы несие ала алмаса ақы төленбейді. Кәсіпкерлер бизнес-жоспарды дайындауда 33% өздері кеңестік мамандармен бірігіп дайындайды екен. Бұл жерде көмектескендер жалпы міндетті өзіне алмайды және өзіне тиісті төлем ақыны алады.

Ал қалған 27%-ы құжаттарды дайындауда банктің белгіленген шарттарына байланысты кеңестік фирма немесе мамандарды шақыру арқылы өздері дайындайды. Бұл жерде қызмет ақысының тарифы жалпы несие суммасының  0,5-1,5%-ын құрайды.

Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге байланысты шағын кәсіпкерлеге қызмет көрсететін секторда бәсекелестік ортаны дамыту, белгіленген тарифты төмендетеді. Мысалы орта есеппен 100 мың АҚШ долларынан аса алатын болса, онда көрсетілген қызмет үшін төлем ақы 900-1000 доллардан аспауы тиіс. Сонымен бірге кеңестңк фирма дайындалған бизнес-жоспар арқылы несие алған жағдайда, төлем ақы алады.

Ал екінші жағынан қарайтын болсақ, банк мұндай қызметті тегін көрсету керек. Осындай кейіппен банк несие нарығында клиент үшін және несие ресурстарын ұсынуда бәсеке құра алады. Мұндай қызметтің көрсетілуі клиенттерді өзіне тартады. Сонымен қатар банк бизнес-жоспарды өзі жасай отырып құжаттардың кемшіліктерін, өңдеу уақытының ұзақтығын жеңілдетеді. Бірақ та жұмыс істеу тиімсіз болып табылады. Сондықтан да бизнес-жоспарды басқа ұйымдар мен компаниялардың міндетіне беру тиімді.

Несие құжаттарын дайындауда кәсіпкерлердің көпшілігіне өткір мәселердің бірі залогпен қамтамасыз ету болып табылады. Бұл мәселе әр түрлі формада көрінеді. Олардың құрамына кіретіндер:

— Залогтың өтімді еместігі;

— Банк залогтың құндылық бағасын төмендету;

— Залогтық мүліктің меншігі екендігі туралы құжаттарды дайындау .

Банктер залогтың  құнын есептегенде 50% ретінде есептейді ал бұл залогтың құнын төмендетеді.

Шағын кәсіпкерлікке әсер ететін тағы бір кедергі ол дайын тауарды өткізу және шикізатпен қамту болып табылады. Мысалы зерттеу қорытындысы көрсеткендей, өткізу нарығында шағын кәсіпорындардың өнімдерінің көпшілігі, ірі фирмаларға қарағанда төмен бәсекелестікті көрсетеді. Жоғарыда айтылғандарға негізгі фактор ретінде мыналар жатады:

— Дайын тауарлардың бағасын көтеретін, жүкті жеткізуде транспорттық тарифтың жоғары болуы;

— Нарықта төмен бағалы импорт өнімдерінің болуы;

— Шағын кәсіпорындар өз өнімдерінің бағасын көтеретін делдалдық ұйымдарсыз нарыққа жаятын саудалық желінің дамымауы;

— Ақпаратпен қатамасыз ету жеткілікті түрде дамымауы және нарық жағдайын мінездейтін информацияның болмауы;

-Жеткілікті төлем қабілеттілігі бар сұраныстың жетіспеуі.

Шағын кәсіпорындар үшін дайын тауарды өткізудегі негізгі қиындықтар, ол көп көлемде бәсекелестің болуы, яғни импорт өнімдерінің бақылаусыз жеткізілуінің бар болуы, төмен сапалы төмен бағалы өнімдердің контрабандалық жолмен әкелінілуі.

Шикізатқа байланысты негізгі мәселелерге жоғары баға, төменгі сапа және отандық шикізаттың болмауы жатады. Шаруашылық өнімдері соңғы тұтынушыға жетпеуі өзекті мәселе болып табылады. Біріншіден жеткізушілер туралы мәліметтің болмауы, екіншіден тауарды сатыпалу инфроқұрылымының және басқа да қызметтің дамымауы.

Шикізат нарығында азық-түлік емес өндіріс тауарлары үшін өткір тапшылық құрайды, ол отандық және шетелдік жеткізушілердің жеткілікті көлемінің болмауы. Бұл шетелдік тауар өндірушілеріне соңғы өнімін Қазақстан нарығында стау тиімді болып табылады. Бір жағынан отандық шикізат өндірушілер нарықтың қажеттілігін толық қамтамасыз ете алмайды. Бұларды техника-технологияның, құралдардың ескіруімен және көтерме бөлшек сауданың дамымауымен түсіндіруге болады. Соңында шағын кәсіпорындардың кедергілерін аймақ ретінде бөліп қарайтын болсақ, төмендегі 13 суреттен көруге болады.

 

Сурет 13

Кедергілерді аймақ бойынша бөлу

 

Алматы қаласындағы зертеулердің нәтижесі көрсеткендей алдыңғы орындағы кедергілердің бірі өнімді өткізу  болып табылады. Ол бәсекенің жоғары дәрежеде болуымен байлынасты. Мұны төмендегі жағдайлармен түсіндіруге болады:

— ¦қсас тауарларды өндіретін кәсіпорындардың санының көп болуы;

— Төлем қабілеттілігі бар сұраныстың төмендеуі. Бұл өмір дәрежесінің төмендеуімен, астананың Астана қаласына өтуіне байланысты экономиканың активті тұрғындардың ауысуымен түсіндіріледі.

Павлодар облысында шағын кәсіпорындардың жұмысына алдыңғы кезекте кедерге болып отқан, жалпы экономикалық жағдай бұны төлем қабілеттілігі бар сұраныстың төменділігімен түсіндіріледі.

Ал Оңтүстік Қазақсан облысына келетін болса, бірінші орынды мемлекеттік органдардың бақылауымен араласуы алуда. Өнімді өткізу болса үшінші орында тұр. Шағын және орта бизнестің дамуына талдау жасаудан мынадай қорытынды жасауға болады:

— Қазіргі уақытта республикада несие алуда кәсіпкерлерге сапалы қызмет көрсететін қажетті фирмалар санының аз болуы.

— Несие алуда кәсіпкерлер әр түрлі қызмет көрсетудің түрлерін қажетсінеді: кеңес алу, құжаттарды реттеу және оларды талаптарға лайықты етіп дайындау кәсіпкерлер осы істелген қызметке төлем ақы төлеуге дайын екендігін білдіріп отыр.

Шағын бизнеске қызмет көрсететін кәсіпорындар келесідей талаптарға сәйкес болуы керек:

— Кәсіпкерге қажетті қызметтің мазмұнымен құрамын білу.

— Несие алу процедурасына әртүрлі қаржы-несие институттарымен қойылатын талаптарымен оны алуға қажетті құжаттардың мазмұнын білу.

— Кәсіпкерлер жағынан да сенімнің болуы.

Мұндай құрылымды құру және қалыптастыру іс жүзінде қиын және де әр уақытта жетістіктерге жете бермейді.

 

3.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту және

ынталандыру жолдары.

 

Қазіргі уақыттағы шағын бизнестің дамуындағы мәселелердің жағдайын талдай отырып оларды келесідей негізгі екі бағытқа бөліп көрсетуге болады: Олардың қызметінің құқықтық негіздерін жетілдіру және кәсіпкерлікті қаржылық қолдауда жаңа прогрессивті формасымен әдістерін дамыту.

Бірінші бағытқа салық салу облысында қолайлы құқықтық режим құру маңызды болып табылады. Салық саясатын жетілдіру шаралары тікелей несиелеу мәселесіне байланыссыз болуына қарамыстан, олар шағын бизнестің табысы мен шығынына және төлем қабілеттілігіне жанама түрде әсер етеді.

Сонымен қоса айта кететін нәрсе жаңадан қбылданған салықтық кодексте көптеген сұрақтар алынып тасталған. Шағын бизнесті қолдау және дамыту облысында, салық саясатын жетілдіру мақсатында жеткілікті түрде арнайы салықтық режим қаралған. Шағын бизнеске арналған арнайы салықтық режимі заңды тұлғалар және жеке кәсіпкерлерді қамтиды. Бұлар табысына жұмысшылар санына, қызметтік түріне сәйкес бюджетпен есеп айырысуда жеңілдетілген үш формасын қарастыруға болады: бір реттік талон, патент және жеңілдетілген декларация.

Қазіргі уақытта шағын бизнес субъектілерінің  көпшілігі салық салудан кету мақсатында өздерінің нақты жұмысшылар санын және олардың өндірісте қамтылған санын жасыруы құпия емес. Жаңа режимде өндірісте нақты қамтылғандардың тұрақтану үшін және жұмыс берушілердің жұмыс орнын ашуда қызығушылығын көтеру үшін, жеңілдетілген деклорацияда (әрбір  жұмысшыға 15%) салық соммасын төмендету нормасы белгіленген. Бұл жалданған жұмысшылардың орташа айлық санымен және орташа айлық еңбек ақысымен есептеледі.

Шағын бизнес субъектілерін қаржыландыруда банктердің қатысуы жеткілікті еместігін айта кету керек, әсіресе өндірістік салада. Менің ойымша олардың өтімділікпен қамтамасыз ете алмауы және оларды несиелеуде пайдалылықтың төмен болуы, олардың алған несиені уақтысында қайтара алмауы, жалпы айтқанда өндірістік саланы қаржыландыру банк үшін жоғары қауіп қатер болып табылады.

Осы себептен экономиканың сауда саласындағы субъектілерге берілген ссуддаларды уақтысында қайтару факторына байланысты, банктер саудалық операцияларды несиелеуге қызығушылығын анықтайтын негізгі  фактор болып табылады. Осыған байланысты 2000 жылы банктер арқылы сауданы қаржыландырудың қарыз портфелі 40%-ын құраған. Мысалы ретінде ААҚ «БанкТуранАлем» 2000 жылдық есебін төмендегі 14 суреттен көрсетуге болады.

Сонымен  бірге банктің өндірісті және шағын бизнес ретінде құрылған ұйымдарды несиелеу көлемін кеңейту үшін,  салық салудың банктік режимін құру қажет. Атап айтқанда өндіріс сферасындағы тиімсіз және тәуекелділігі жоғарғы, өндіріс несиесінің шығынын жабу үшін, банктың жылдық жиынтық табысынан салықты шегеру қажет. Сонымен бірге өндіріс саласын несиелеу тәуекелділігі жоғары екендігін, банкке шығын әкелетіндігін және оның капитал салымының жоғары екендігін ескере отырып шағын бизнес субъектілерін орта және ұзақ уақыт несиелеуде табыс салығының ставкасын төмендетуіне байланысты банк үшін қосымша салық салудың жеңілдетілген шараларын құру қажет. Бұл шаралар нақты экономика секторды несиелеуге байланысты салық салудың жеңілдетілген режимі, қысқа мерзімді несиелеуге  қатысты болмау қажет. Өйткені ол мемлекеттік бюджеттің табысына кері әсерін тигізеді.

Сурет 14

Несие портфелінің құрылымы 2001ж.

Банктік жүйеде салық салуды жеңілдетіп қана қоймай, сонымен бірге банктік сектордың өзін де дамыту қажет. Ол үшін мынадай үш аспектіні бөліп көрсетуге болады:

Біріншіден салым салуды ынталандыру үшін банктік жүйеге сенімді қалыптастыру қажет, ол үшін істеп тұрған әлсіз банктерді күшейту қажет немесе қаржы нарығынан кетуі қажет. Ал жоғары дәрежелі қадағалауда, депозипен жұмыс істейтін барлық банктер нормативпен сәйкес жұмыс істейтініне кепіл бере отырып қоғамдық сенімнің өсуін қамтамасыз ету қажет.

Екіншіден, банктердің несие сапасының жақсаруы және операциялық шығындарды қысқарту негізінде өздерінің табысын жақсарту қажет.  Бұл заем бойынша проценттік ставкасымен депозит арасындағы  процет ставкасындағы үлкен айырмашылықты төмендетеді.

Үшіншіден банктерді шағын және орта кәсіпорындардың ешқандай байланысы жоқ тәуелсіз несие алушының қажеттілігінің несиемен біріктіру керек. Бұл жерде несие алушылар өзінің мәліметтерін толық ұсыну қажет және стандартты бухгалтерлік жүйені жақсату қажет. Көрсетілген үш аспектіні жетілдіру шағын бизнеспен экономиканың нақты секторының өсуіне септігін тигізеді.

Қазіргі уақытта мемлекеттің щағын бизнесті қолдау саясаты жүйеліктен әлде қайда алыс және субъектпен объект жұмысының арасындағы қарым-қатынаста белгілі бір қиындықар туғызатын «Классикалық үш бұрыш» басқару жүйесімен анықталуы (сурет 15).

Сурет 15

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Банк жүйесімен шағын бизнес арасындағы қатынастың қазіргі жағдайы басқару процесінде тұрақты мінездемені көрсететін белгілі бір механизмнің жоқ екендігін көруге болады. Байланыста бақылап отқандай негізгі бағыт «мемлекеттің қаржылық жүйесі», елдің ¦лттық банкі қатысымен «мемлекеттік – шағын бизнес», мемлекеттің шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бағдарламалары арқылы байланысады. Сонымен бірге қатынастыңбірінші желісінде шағын бизнестң несиелеуді дамытуда бірнеше сұрақтар туғызады және екінші дәрежелі банктер қызметінің субъективті алаңда қалып отырғанын көрсетеді. Басқаша сөзбне айтқанда – оларға қалдық принципі бойынша көңіл бөлуімен және банктік жүйеге салық ауыртпалығының артық болуымен түсіндіруге болады.

«Банктік жүйе – шағын бизнес» қатынасын жетілдіру үшін «Мемлекеттік қаржылық жүйе», «Қаржылықө жүйе — банк» қатынастарының жағдайын талдау қажет.

Мемлекеттік – қаржылық жүйе. Елді дағдарыс жағдайынан шығару үшін, сыртқы әсерлерден сақтайтын негізгі фактор болып, елдің қаржы жүйесін жетілдіру болып табылады. Сондықтан да мемлекет осыған қызығушылық танытады.

Отандық банктердің алдында кездесетін барлық мәселелер тарйтын екі негізгі мәселе бар: Біріншісі – Банктің капиталдандыру дәрежесінің жеткіліксіз болуы. Әлемдік көрсеткіштер бойынша отандық банктерді салыстырғанда меншіктік капиталының төмен болуы. Мысалы Қазақстанда алдыңғы орынды банктердің меншіктік капитал үлес салмағы төмендегі 16 суретте көрсетілген.

Сурет 16

Доля ведущих банков республики по собственному капиталу

 

Осы себептен де банктер сыртқы несиені өзіне жеткілікті түрде тарта алмайды. Екінші жағынан ішкі нарықта және банктердің шеттен алу мүмкіндіктерінің болмауы. Шынында да халықтың 1991-1993 жылдары жиналған ақшасын жоғалуына  байланысты банктік жүйеге деген сенім жоғалған. Бұл сенімді кері қайтару – мемлекеттің алдыңғы орындағы міндеті. Халықтың депозиттері экономикаға салынады, ал бұл өз кезеңінде инестициялық пайызды жандандырады. Сондықтан да халықтың сенімін қайтару банктік жүйе үшінде, мемлекет үшінде, маңызды міндеті болып табылады. Тек банктік жүйені қамтып қана қоймай бүкіл экономиканықалайтын екінші мәселелердің бірі бұл «жанды» ақшалардың ауқымды бөлігінің елдегі қаржы жүйесіне айналып өтетіндігі болып отыр. Сенімді мысал ретінде шағын бизнес қызметінің жағдайын жақсарту мақсатында банк шотынсыз жұмыс істеуге рұқсат берілген. Осындай еркіндік нәтижесінде «көлеңкелі бизнес»бірнеше есеге дейін өскен, бюджетке түсім төмендеген, ал заңды тұлғалардың төлемдерін бақылайтын банк мүмкіндіктері жоғалған. Бір жағынан бұл кешенді мәселе, өйткені кәсіпкер бәрін дұрыс және нақты істейтін болса, онда оның барлық пайдасын салықпен басқа да төлемдер жеп қояды. Сондықтан да салық ставкасын төмендету керек, оны шешу де мемлекет алдыңғы орында роль ойнауы оптимальды, тиімді қызмет жүйесін қалыптастыруға сенімсіздік туғызбайды.

Жалпы айтқанда мемлекеттің позициясын ұлттық банктің тұлғасы ретінде шағын бизнес, банктер үшін ерекше көңіл бөлетіндей етіп құру қажет. Ол үшін банк ішінен арнайы бөлімдер ашу керек. Сонымен  бірге екі жақта – шағын бизнес және банктер бір-біріне міндетті көңіл және көп уақыт бөлуі қажет. Атап айтқанда банктер – барлық шағын және орта кәсіпкерлікті оқып білу, ал шағын бизнес-банктің талаптарын оқып білу.

Банктер жиналған қорлармен жұмыс істеп, оларды салымшыларға, уақтысында пайызымен қайтару қажет, сол үшін де ақшаларын нақты, тиімді және кері қайтарымды жобаларға салу қажет. Бұл процесс екі жақтан да ұзақ уақытты қажет етеді (сурет 17 ).

 

 

 

 

Сурет 17

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалпы айтқанда қаржы, секторлары экономикалық субъектілермен тығыз байланысты. Расында да банк экономиканың нақты секторын клиенттерін бар болуымен дамиды, ал басқа жағынан кәсіпорынды қаржыландыру көздерінің бар болуымен өсіп, дами алады. Өйткені тек қана өзін-өзі қаржыландыруға сену – тұйыққа әкелетін жол.

Шағын бизнесті қаржылық қолдау мынадай альтернативті варианттарды қолдануға болады: қаржылық лизинг, франчайзинг және де ипотекалық несиелеу, бизнес-инкубатор.

Лизингтің қазіргі уақыттағы мағынасы   мүлікті арендаға алу келісім мінездемесін білдіреді. Лизинг.тің нарықтағы ролі оның пайдалылығына мыналар жатады:

-Құралдарды сатып алуға ірі салым салмай тиімділікті сақтап қалу;

-Өндірістің нәтижелілігі, негізгі қорларды, тез жаңарту;

-Лизинг төлем жүйесін нәзік болуы, яғни төлем өз ара келісім бойынша анықталады;

-Лизингтік төлемді сол алған мүліктің пайдасынан төлей алады;

-Құралдарды жоғары рентабельділігіне жету және негізгі қорлардың жеделдетілген амортизация мүмкіндігі;

-Салықтық жеңілдіктер;

-Сақтандыру тиімділігі;

-Лизингтік мүліктің лизинг берушінің меншігінде болғандықтан, қолданушының төлей алмау тәуекелділігінің төмендеуі;

-Қолданушыдан залог немесе кепілдіктің  болмауы;

Лизингтік келісімде негізінен үш субъекті қатысады:

-Лизингтік келісім бойынша мүлікті қолдануға беретін мүлік иесі – лизинг беруші, жарғысында осындай түр қызметі бар банк; мүлікті жөндеуден өткізетін, оны қолдану туралы кеңес беретін маманданған лизингтік компания; арнайы лизингтік операцияларды орындайтын қаржылық лизингтік компания; лизингтік операцияларды орындауға лицензиясы бар кез-келген фирма немесе кәсіпорын қатыса алады.

-Лизинг алушы – мүлікті қолданушы ретінде, меншік формасына байланыссыз заңды тұлға.

Мұнда лизингтік келісімнің арасында байланыс құрылады: Мүлікке қажеттілігі бар болашақ лизинг алушы жеткізушіні анықтайды. Оның өзінің қор болмағандықтан лизинг берушіге ұсынады, яғни лизинг берушінің жеткілікті қоры болатын, мүлікті өзі сатып алып лизинг алушыға уақытша қолдануға береді.

Лизингтің келісімінің мерзімі әр –түрлі болып келеді, яғни ол құралдың амортизациясы мен қызметіне байланысты. Ал мүліктік арендалық келісімнің мезгілін үш кезеңге бөлуге болады:

1)Бір жылға дейін – рейтинг.

2)Бір жылдан – үш жылға дейін хайринг.

3)Үш жылдан жоғары – лизинг.

Лизингтік төлемдерге – мүліктік келісім бойынша мүлікті қолданғаны үшін арендалық төлем болып табылады. Ал құрал жабдықты жеткізу және құру, кеңестік қызмет, сақтандыру лизингтік төлем болып табылмайды. Лизингтік төлемді мүлікті пайдаланғаннан түскен пайдадан төлеуі мүмкін, немесе тауар қызмет арқылы  өтеуі де мүмкін, керісінше жылдың соңында аз төлеуі үшін аванстық төлем төлеуіде мүмкін. Ол келісім шартқа байланысты лизинг беруші орындайтын лизинг алушыға көптеген қызмет жеңілдіктер көрсетіледі оларға: объектіні қолданатын жерге жеткізіп беру, техникалық жөндеу салықтық жеңілдік тағы басқа.

Тікелей және жанама қатысушыларға байланысты лизингтік процесс үш немесе көпжақты болуы мүмкін. Жалпы лизингті ұйымдастыру процесі 18 суретте көрсетілген. Бұл лизингтік процесті үш этапқа бөлуге болады:

1-ші этап. Дайындық жұмыс атқарушының заңды келісмнің келесідей құжаттары:

1).Лизингтік объекті үшін лизинг алушының лизинг берушіге өтініші.

2).Лизинг алушының төлем қабілеттілігі немесе лизингтік жобаның нәтижелігі туралы қорытынды.

3).Лизинг берушінің жеткізушіге объектіні жеткізу үшін тапсырысы.

Сурет 18

	Б     А     Н     К

 

 

1

2

4

69     6                 9

7

 

12               8

10

11

 

 

3   5   7                                      7

 

 

 

 

4).Несиелік келісім, лизинг берушімен объектіні сатып алу үшін қажет ссудданы алу, банкпен байланысы.

2-ші этап. Лизингтік келісім анықталады және оған қажетті орындалады: документтер.

5)Лизингке байланысты – сатып алу келісім шарт.

6)Лизингтік келісім – шарт.

7)Лизингтік объектінің эксплуатациясы үшін акт жасау (қабылдау актісі).

8)Лизингтік мүлікке техникалық қызмет көрсету келісім шарты.

9)Лизингтік объектіні сақтандыру келісім шарты.

3-ші этап. Лизингтік объектіні қолдану жүреді.

10)Лизингтік төлемді төлеу.

11)Лизингтік объектіні ары қарай қолдануға кері қайтаруға қызметтер дайындау немесе жаңадан лизингтік келісім шарт жасау.

12)Кредиторға процентімен бірге ссудданы кері қайтару.

Соңғы жылдары Қазақстандағы лизингтік операциялардың көлемі бірте-бірте өсіп келеді. Қазіргі кезде 11 лизингтік компания тіркелген. Оның екеуі ауылшаруашылық машиналары мен қондырғыларын жалға берумен айналысады. Мысалы: АҚШ-тың «John Deere» және батыс германдық                           «Clousoh» фирмаларымен комбайндар жеткізу жөнінде келісімге қол жеткізілген. Өндіруші және қайта өңдеуші өндіріс үшін қондырғыларда жалға беру бойынша қызмет көрсететін аймақтық компаниялар ретінде 1995 жылы «Азия — лизинг» компаниясы тіркелген. Лизинг қондырғыларды алудың басқа да тәсілдерімен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарға ие. Олардың ішіндегі маңыздылары мыналар:

-лиизингтік мүлік алдын-ала төмендеуі тиіс. Келісім толығымен лизинг берушімен қаржыландырады, ал лизинг алушы көп шығын жұмсамайды, босатылған қосымша қаржыларды өндірістік экономикалық дамуға жұмсай алады.

Лизинг келісімді мерзімде қондырғыны пайдалану нәтижесінде алынатын табыстан төленеді. Мүлік фирмасындағы инвестициялау қаржының қайтарылмау қаупі төмендейі, өйткені жалға беруші де берілетін мүлікке меншік құқығы сақталынады. Кәсіпорынға кепілді мүлік кепіл ретінде болғандықтан оны алуға қарз алғаннан гөрі лизинг бойынша мүікті алған тиімді. (процент). Жалға алу үшін мүліктің  моральдық және физикалық тозу қаупі төмендейді. Өйткені мүлік меншігіне емес, уақытша пайдалануға беріледі. Лизингтік төлемдер жалға алушының балансында есептелмейтіндіктен, оның активтерін өсірмейді және осы мүлікке салық төллеуден босатады. Лизингтік келісімде төлем тәсілі келісіледі. Сонымен лизинг қарыздар мен банк несиелерін қайтарудың салыстырмалы қатай ережесімен салыстырғанда лизингтік мүлікті пайдалану ерекшеліктері мен кәсіпкердің мүмкіндіктеріне қарай инвестициялау бойынша шығындарды өтеуге мүмкіндік береді. Өнімді жеткілікті түрде өткізбеген  жағдайда жалға алушы жалға алынатын мүлікті қайтара алады. Бұл жаңа өнімді игеру кезіндегі мүмкін болатын шығындардың пайда болу қаупін төмендетуге мүмкіндік береді. Жалға алынатын мүліктің пйдаланудың жоғарғы дәрежесі есебін эксплуатациялық шығындар қысқарады. (лизинг объектісін мақсатты пайдалану келісімнің міндетті шартты болып табылады).

Қазақстан Республикасында лизингтік бизнестің тұрақты дамуы үшін құрамына заң жағынан лизингтік шаралар, салық жағынан басқару тағы да басқа да бағдарламалар қажет. Мұндай әдістерді еліміздің жүйесіне байланыстыра жасау қажет, яғни бір-бірімен байланысты заңды – құқықтық базаның, қаржылық материалдық қамтамасыз етіліп, сонымен бірге мемлекеттің қызуғышылығын білдіретін өндірістік салаға инвестиция ретінде қару қажет. Лизингтің қиындылығы инвестиция ретінде қаралып көптеген мәселелер туғызуда. Ол үшін мынадай сұрақтарды шешу қажет:

1)-Заңды – нормативті базамен қамтамасыз ету.

2)-Экономикалық базамен қамтамасыз ету.

3)-Лизингтік институтты дамыту.

4)-Сыртқы экономикалық лизингтік қызметті мемлекеттік қолдау және тұрақтандыру.

5)-Ақпараттық және ғылыми әдістермен қамтамасыз ету.

6)-Лизингтік қызметті мемлекеттік реттеуде жетілдіру.

Қазіргі жағдайда лизингтік компаниялар үшін салық салу мен кедентік төлемдер мәселесі маңызды болып табылады. Елімізде лизингтік операцияларды жүргізу шарттарын жақсарту үшін отандық ұқсастығы жоқ сырттан әкелінетін технологиялық қондырғыларға кедендік салықтың ставкаларын төмендету, инвестициялық жобаларды біріккен несиелеу саласында банкаралық ынтымақтастық пен несиелеудің лизингтік схемасын дамыту, әсіресе инвестициялық бағдарламалар мен жобаларға қатысушы, лизингік операцияларды қаржыландырушы коммерциялық банктерге мемлекеттік кепілдік  беру механизмін жасау, лизингтік іс әрекет негіздеріне үйрету, лихингтік операцияларға қатысушыларғ лизингпен байланысты барлық мәселелер бойынша жеткілікті ақпараттар алуға мүмкіндік беретін лизингтің дамуын қолдаудың ақпараттық желісін ұйымдастыру қажет. Сондай-ақ лизингтік келісімдерді қорғап, лизинг нарығының инфрақұрылымын құрудан да маңызы зор.

Лизингтің дамуы кәсіпорындарды қайта жаьдықтауға, негізгі өндіріс қорларды жаңартуға, бұл үшін отандық және шетелдік капиталды тартуға, өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізуді ынталандыруға, отандық өнімдердің бәсекелік қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.  Экономикалық дағдарыс, бюджет тапшылығы, капиталдың жоқтығы, әсіресе кіші кәсіпорындарда, сондай-ақ отандық және шетелдік инвесторлар белсенділігін жеткіліксіздігі жағдайында лизинг өндірісті дамытудың инвестициялық климатты жақсарту факторларының бірі болуы тиіс.

Ірі және шағын кәсіпорындар арасындағы байланыстың басқа бір формасы фанчайзинг болып табылады. Қазақстанда дамуы белгілі шетел фирмаларының өкілеттік формасы ретінде қалыптасуда (Coca cola, “Philip Morris”, “Kodak” және тағы басқа.)

 

Бизнес – инкубаторды құруда оның өмір сүруі жағдайын талдау қажет. Оны бизнес – инкубатордың қызмет шығындар мен қаржыландыру көздерін төмендегі 16 кестеден көруге болады:

 

 

Кесте 16

Бизнесинкубатордың шығындары және қаржыландыру көздері.

 

№	Бизнес-инкубатордың қаржыландыру көздері	№	Бизнес-инкубатордың шығындары
1	Қаржылық көмек және спонсорлық инвестиция	1	Капиталдық шығындар. (құрал, техника)
2	Кәсіпорынның арендалық төлемі	2	Клиенттердің ғимараттар мен құралдарды қоданудағы амортизациялық шығарулар.
3	Бизнес қызмет көрсеткені үшін төлемдер.	3	Бизнес-инкубатор серіктерінің еңбек ақы төлемдері.
4	Кәсіпорынды басқару және құрудағы көмек үшін төлем.	4	Жалпы және административтік шығындар, сонымен қоса маркетингтік шығындар.

 

Бизнес – инкубатордың фирма клиенттері өзінің дамуында 4 сатыдан өтеді. Бірінші сатыда жоспардың өтімділіг мен перспективасы бойынша үміткерлер жіктеледі. Содан соң үміткерлермен ай сайынғы келісіп қор негізінде келісім шарт жасалады. Егер клиент өзінің міндетін орындамаса, онда олар алға алған ғимаратты босатуы қажет. Екінші сатыда фирма – клиент инкубатордан әр түрлі қызмет ала бастайды. Үшінші саты – фирманың қалыптасу және өсу сатысы. Тіркелген жұмысшылар саны 2-3-тен 10-15 адамға дейін өседі. Фирма даму темпін жинайды. Жеткілікті табыс табады, арендалық төлем ұлғаяды, сонымен қоса кеңес қызметінде құны өседі. Нәтижесінде сыртқы ортаға бейімделіп жұмыс істей бастайды. Төртінші сатыда фирма бизнес-инкубатордан бөлек шығып, орнына жаңа фирма-клиент келеді.

Көптеген кіші фирмалардың жеткізушілер, тұтынушылар, серіктердің икемінен шығу қажеттілігінен, қаржылық қиыншылықтардан қызметінің 2-3 жылынан кейін туралайтындығы  белгілі. Көбінесе олардың банкроттығы жетекшілердің білімсіздігінен болады. Жақсы инженер маман болғанымен жақсы қаржыгер-менеджер бола алмайды. Бизнес-инкубаторлар жаңа кәсіпорындарға тәжірибе жинақтауға, нарықта өздерінің позициясын нығайтуға көмек беруге көмектеседі. Сондай-ақ жоғары мамандандырылған кадрларды дайындауға көмектеседі, арендаға жеңілдіктің әр түрлі бағыттары бойынша кеңес беру қызметтерін көрсетеді. Тәжірибе көрсеткендей үшінші жылдан кейін фирма нарықты меңгеріп, тәжірибе алады. Сөйтіп олардың орнын басқа фирмалар басады. АҚШ-та бизнес-инкубаторлар 1980 жылдары пайда болған. Бизнес-инкубаторлардың ұлттық ассоциациясының деректері бойынша 82000-ға жуық жұмыс орнықұрылған, орташа бір инкубаторға 140 жұмыс орыны келеді.

АҚШ-та бизнес-инкубатордың шамамен 90%-ы негізгі мақсаты жаңа кәсіпорындарды ашу және дамыту болып табылатын жаңа кәсіпорындарды ашу және дамыту болып табылатын коммерциялық емес ұйымдар. Шынында да коммерциялық емес ұйымдар мемлекеттің тұлғасы ретінде және де мемлекеттік емес құрылымдардың қаржыландыру есебіне өмір сүреді. Ал біз үшін ең қиыны, қаржыландыру көзін табу мәселесі. Оның үстіне еліміздің экономикасының қиын жағдайында қорды табу қиынға соқтырады. Бірақ та сонда да шетелдік тәжірибе көрсеткендей бизнес-инкубатор клиенттерінің 90% жоғары нәтижелі болып құрылды. Сондықтан да елімізде бұл құрылымды дамыту тиімді болып табылады.

Ерекше орынды университет және де басқа ғылыми – зерттеу оны  базасындағы бизнес-инкубаторлар алады. Олардың басты мақсаты жаңа технологияны дамыту, мүмкіндіктерін іздестіру болып табылады. Қазақстанға келетін болсақ Қазақ ¦лттық Техникалық Университетінің барысында бизнес-инкубаторлар құрыла алады. Бұл жөнінде көп айтылып та жүр. Өйткені университет көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындармен байланыс жасайды, бірқатар бағыттар бойынша теориялық және қолданбалы сипаттағы ғылыми зерттеулер жүргізіледі. Сонымен қатар университетте алдыңғы қатарлы ақпараттық технологияны пайдаланумен енгізу үшін базасы мен басқарудың автоматтандырылған жүйесі, экономика-математикалық тәсілдерді қолдану саласында жоғары квалификациялы мамандары бар. Сондықтан да университеттің осындай артықшылықтарын пайдалана отырып, осы қызмет сферасында мемлекеттік қолдауды күшейту қажет. Университеттегі бизнес-инкубаторлар жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді. Әсіресе бұл жоғары оқу орындарын бітіруші үшін өзекті. Кәсіпкерлікті қолдау шараларының барлығы да олардың дамуын қамтамасыз етіп ішкі нарыққа, сондай-ақ жоғарғы технологиялы экспорттық өнімдер өндіруге бағдарланған көптеген кәсіпорындар санының пайда болуына мүмкіндік  береді.

2002-2004 жылғы Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті қолдау жоспары.

Жасалу негізі -№597. 2001 7 мамыр Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының  2001-2002 ж.ж. шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік жоспары» туралы жарлығы, Қазақстан Республикасының  2001-2002 ж.ж. шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шаралар жоспары, №665 1997ж. 26 сәуір Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорын құру» туралы жарлығы.

Негізгі іске асырушылар – шағын бизнесті қолдау, бәсекелестікті қорғау және табиғи монополияны қадағалау Қазақстан Республикасының Агенттігі, «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» Жабық Акционерлік Қоғамы.

Бағдарламаның мақсаты – инвестиция механизмдерін институттың жолымен жақсарту, алдыңғы қатарлы қаржылық құралдарды енгізу және шағын кәсіпкерлікті жетілдіруге жаңа технологияны қолдану арқылы шағын кәсіпкерліктің қаржылық қолдауын қамтамасыз ету.

Бағдарлама тапсырмалары – Шағын Кәсіпкерлік саласының экономикалық белсенділігін жоғарлату. Шағын кәсіпкерліктің алдыңғы қатарлы технологиясымен жаңа құралдарды енгізу.

Шағын Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау құрылымын жетілдіру мен дамытуының үзіліссіздігі. Шағын кәсіпкерліктің тәсілдік, ақпараттық, кеңестік және ғылыми жағынан қолдауын дамыту.

Бағдарламаның негізгі бағыттары – Шағын кәсіпкерлікті инвестициялық қолдау мен дамуы. Қаржы құралдарымен технологияларды енгізу. Қазіргі істегі шағын кәсіпкерлікті қолдау құрылымын жетілдіру. Жергілікті үкімет органдары мен қоғамдық ұйымдармен байланыс. Халықаралық іскерлік  шағын кәсіпкерлікті дамытуды ақпараттық-тәсілдік қамтамасыз ету.

Бағдарламаны қаржыландыру көздері – Бағдарламаны Қаржылық қамтамсыз ету республикаылқ бюджет есебінен және халықаралық донор  және үкіметтік емес ұйымдардың техникалық көмегі арқылы іске  асады. Бағдарламаны іске асыруы үшін жылдық минималды қажетті мөлшер 7.500.000 тенгені құрайды.

Бағдарламаны іске асыруда күтілетін қорытындылар – бағдарламаның іске асуы алдыңғы қатарлы технологиямен қаржы құралдары есебінен шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдау жүйесін жетілдіруге және кеңес етуге көмектеседі. Көрсетілген кезең ішінде шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың тиімді құрылымы құрастырылады. Шағын кәсіпкерлік саласының даму жылдамдығы әлдеқайда жоғарылайды, бұл ұлттық экономиканың салалық құрылымындағы шағын бизнес үлесінің көбеюіне әкеледі. Жаңашыл-өндірістік салада шағын бизнестің дамуына қолайлы жағдай жасалады. Бағдарламаның іске ауысуы жаңа жұмыс орындарының пайда болуына, ауылда жұмыс орындарының пайда болуына, ауылда жұмыспен қамту механизмнің қалыптасуына, экономикалық белсенділікке ынталандыруына және де халықтың тұрмыстық жағдайының жақсаруына негіз болады.

 

3.3 Кәсіпорындардағы дағдарыстар мен күзелістердің орын алуы және олардан шығу жолдары

 

 

          Кәсіпорындардың нормалды дамуы түрлі ауытқуларға ие болып, олардың өсуіндегі қателіктерге алып келеді де, кәсіпорындардың өмір сүруі екі талай болуы мүмкүн. Курстың дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің дамуы сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен дағдыларға ие болу керек/ 21/ .

         Дағдарыстың процесі байланыстар — қатынастар бар құрылымын бұзатын немесе оны қайтадан қалыптастыратын жалпы дамуын білдіреді.

         Кәсіпорындардың дағдарысы әдетте уақыты жағынан шектелген болады. Күйзелістен процесінің кәсіпорында  оның құрлымына иновацилық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі созылмалығымен, интенсивтілігімен және түрлі ауырлығы түрлі дәрежеге салдармен сипатталады.

         Мюллер өзінің зерттеулерінде стратегиялық дағдарыстар, нәтижелердің дағдарысы және өтемпазықтық дағдарысы тұралы айтады. Бұл дағдарыстардың арасында оның пікірі бойынша уақыттық байланыс болады./21/.

         Дағдарыстың мұндай түрлерінің туындау процесі келесіні білдіреді: Мюллер бойынша кәсіпорын табыстардың дені сау жағдайында назар аударатын табысталыққа жетудің потенциал түсінігін қолданады. Нәтижелердің дағдарыс, мысалы бұрынғы Өнім-лидер қоймалық шығындардың жоғарлағанда туындайды, ол өз кезінде сыртқы көздерден туындайтын инвестицияларды қажет етеді. Ал өтемпаздық дағдарысы классикалық түрде, мысалы кәсіпорындардағы барлық процестер сыртқы көздерден қарсыландырылғанда несие берушілердің шектеулерінен туындайды.

Тағы бір айта кетерлік жағдай ерекше момент – бұл дағдарысты айқындаудың және дағдарыстың даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорындардың өзінің дағдарыс жағдайында екенін, көбінесе күйзелістің «Нәтижелер дағдарысы» мен «өтемпаздық дағдарысы» сатыларында түсіне бастайды.

         Дағдарыстық процесті түрлі сатыларға бөлудің қажеттілігі ең алдымен, дағдарысқа ықпал ету және дағдарысты болдырмаумен одан өтуі бойынша шараларды қолданудың  кезі мен  уақытын анықтау мен байланысты.

 

Мюллер бойынша дағдарыстың процесі /21/.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Крисиек бойынша дағдарыстың процестің сатыларын дағдарыстан өту потенцияның, мүмкіндігі және оны ертерек анықтау тұрғысынан сипаттайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-сурет . Дағдарыстық процестің сатылары.

 

 

         Кристек бойынша дағдарыстық процестің сатыларын келесідей түрде сипаттауға болады:

1. Саты: потенциялды дағдарыс. Мұндай дағдарыс — тізбекті процес секілді өзін мүмкінді, потенциялды фазада тауып, ол кәсіпорынның нақты дағдарысы ретінде айқындалмайды. Дағдарыстың айқын сипаттарының жоқтығынанкәсіпорының мұндайжағдайы квазинормалды деп силпатталады, яғни әдетте кәсіпорын басталғанын көрсететін уақытынан сипатталады.
2. Саты: латехтті көрінбейтін дағдарыс. Дағдарыстық бұл фазасы енді басталып келе жатқан дағдарыстың асқынуы бойынша ықтималдықтың үлкен шамасымен сипатталады. Мұндай дағдарыс сатысында кәсіпорын оны стандартты инструменттер көмегімен ықпал етуі қолдану арқылы дағдарыстың осы сатысына белсенді әсер ету алдын – ала айқындау шараларын жүзеге асыру көмегімен болады. Жалпы дағдарыстың осы кезеңінде оны жойюдың потенциясы толығымен пайдаланбайды. Бұл әсерде ең негізгісі ертерек айқындау жүйесіне сүйену керек.
3. Саты:өткір өтуге болатын дағдарыс. Бұл сатыда кәсіпорын дағдарыстың негативті әсер етулерін сезе бастайды. Сонымен бірге бұл сатыда кәсіпорынға бағытталған деструктивті ықпал етудің интенсивтілігі үшееді. Ол болса уақыттың тапшылығына, қысымына, тезділігіне/ шешім қабылдаудың тезділігіне алып келеді. Дағдарыстың бұл кезеңінде одан ары пробле малары (дағдарыстан өту факторлары) шешудің әрекет етуші жолдарын табуға талаптар уақыттың тығыздығына байланысты жоғарлайды. Сондай-ақ бұл кезең барлық үлкен күштерді жұмылдыру арқылы дағдарыстан шығу бойынша шаралар мен қолда бар резервтердің таусылуымен сипатталады. Бұл жағдайда жалпы өткір  дағдарыстан шығудың  мүмкіндігі жоғары болады. Тағы да дағдарыстан өтуге талаптар шегіне дейін жоғарлап, аз уақыт аралығында ситуацианы жақсарту үшін  шаралар өзінің нақты қабілеттілігі мен әрекеттілігін көрсету қажет.
4. Саты: өткір өтуге болмайтын дағдарыс. Егер дағдарыс локализациялау жүзеге аспаса, онда кәсіпорын жоюменаяқталатын дағдарыстың процестің соңғы соңғы сатысына көшеді. Бұл сатыдадағдарыстан өту үшін кәсіпорынға қойылатын талаптар оның потенциялынан әлдеқайда жоғары болады. Бұл жағдайда кәсіпорынның дағдарыстан шығуы  мүмкін емес болады. өйткені осы кезеңде  нақты әрекеттер болмайды немесе олар потенциалдың төмендігіне байланысты тиімсіз болады және уақыттың күшті қысымымен кәсіпорынға қарсы де структивті ықпал етілердің интенсивтілігі күшееді.

         Дағдарыстық жәйттардың жіктемесі. Батыс экономистері дағдарыстық жәйттің дамуының 3 сатысн бөледі. Бірінші саты тауарлық материалдық запастардың сату көлемінің тұрақты не төмен өсу қарқындары кезеңіндегі көбеуінен, несиелік береноктың айналмалығы тездетілгенінен, жабдықтау мен өнім сапасымен байланысты туындаған проблемаларынан көрінетін жекелеген жағдайлармен сипатталады.

         Аралық саты болса (тараулы-материалдық  запастарды қысқарту арқылы ақша ресурстарын үнемдеу салдарынан) материалдың тапшылығымен, жабдықтаушылардың несиеге сатулардың тоқталуымен және қолма-қол қаражаттармен есеп-айырысу   талаптарымен, жалақыны уақтылы төмендеуімен айырықшаланады.

Дағдарыстың соңғы кезеңдерінде компания хаостық жағдайға душар болады. Осы кезең өндірістік графиктер орындалмайды, өте жиі өнімнің төмен сапасына байланысты олар қайтарылып береді, өндіріс жиі материалдардыңқ жетіспеушілігіне байланысты тоқтап қалады, дебиторлық берешекті жинаудың  көп уақыт алуымен сипатталады. Сондай-ақ бұл кезде жабдықтаушылар мен мердігерлер қолма-қол қаражат беруді талап етеді және несие берушілер де заемның шарттарын өзгертуді талап етеді. Нәтижесінде,  компанияда меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі байқалады.

         Осыдан келесі қорытынды жасауға болады: критерийлерге сүйену арқылы біз қазақстандық шағын ж/е орта бизнес субъектілері болып табылатын шаруа қожалықтарының жағдайы осы соңғы сатыға жатқызамыз .

         Сонымен біз дағдарыстық жәйт түсінігін кеңейтуді және дағдарыс пен банкроттық (қабілетсіздік ) түсініктерін ажыратужы ұсынамыз. Төменде берілген тұжырымдама маневр жасаудың үлкен бостандығы мен заңнамалық антидағдарыстық реттеу процесімен асырылатын шаралармен салыстырғанда дағдарысқа қарсы процедуралардың кен таңдауын беретін – кәсіпорын толығымен меншік иегері мен тартылған  мекеме менеджерлердің бақылауында болу жағдайындағы негативті тенденцияларға сәйкесінше бейімделу мақсатымен дағдарыстық жайтты ертеректе идентивикациялауды көздейді. Дағдарыстық жайтты – кәсіпорын иелерінен ақша қаражаттарының басқа жаққа кетуіне себепші болатын активтерді және келешелік берешекті тиімсіз басқару реттінде сипаттауға болады. Осыған орай біз дағдарыстық жайыттын келесі жіктемесін ұсынамыз / 22/.

• кәсіпорын иелері үшін дағдарыс;
• несие берушілер үшін дағдарыс;
• несие берушілердің мүдделеріне сәйкес заңнамалық реттеу:

         «Кәсіпорын иелері үшін дағдарыс» — несие берушілермен есеп айырысу кезінде көрінетің кәсіпорынның  қаржылық – экономикалық жағдайының нашарлауымен сипатталады. Оны анықтау критерші ретіңде бізбен меншік иелері құқықтарының дискриминациялануы тандалған, яғни меншікті капиталға инвестицияланған ресурстар бойынша жоғалтулар. Ал салыстыру базасы реттінде тәуекелдері теңдес альтернативті инвестицияларды алуға болады. Сөйтіп, кәсіпорын иелерінің зардаптарын анықтау үшін меншікті капиталдың негізделген ағымдық нарықтық құным тәуекелі теңдес инвестициялық жұмсалымы ретінде жарғылық қорға кеткен капиталды қолдану кезіндегі жарғылық капиталға бастапқы жұмсалымның ағындық құнымен салыстыру керек. Егер альтернативті инвестициялық жұмсалымның құны меншікті капиталдық ағымдық нарықтық құнынан көп болса, онда кәсіпорынның иегері үшін жоғалтулардың бар екені және дағдарыстық жайыттын бірінші сатысы басталғаны туралы айтуға болады. Сондықтан  қарстырылып отырған дағдарыстын сатысын иденфикациялау  үшін  бастапқы альтернативті  капитал жұмсалымының  кәсіпорын  иесінің  табысының  екі  құраушысы – кәсіпорын иесі үлесінің  құны  мен үлестік  табысымен  салыстыру  қажет.

         «Несие  берушілер  үшін дағдарыс»  сатысы несие  берушілердің  талаптарын уақытылы  және бөліктерімен  қанағаттандырылуымен  ерекшеленеді. Дегенмен  бұл  жағдайда  шаруашылық  субъект  меншік  иелері  мен  жалдамалы  менеджмент  көмегімен  басқарылатын  дербес кәсіпорын  болады.  Анықталған  несие  берушілер  үшін  дағдарысты  идентификациялау  үшін  белгілілерді  белгілі  бір сандық  көрсеткіштерде бейнелеу қиын  болып  табылады.

Жалпы осыған  орай  несие  берушілер  үшін  дағдарысты  идентификациялау үшін  біздің пікіріміз  бойынша  қарыз  алушының  міндеттемелерін қазір  орындау үшін  меншікті  айналмалы қаражаттардың  жетіспеушілігі  кезіндегі «банкроттық  туралы» ҚР – нң  заңына  сәйкес  150 минималды  есептік  көрсеткіштен  төмен  емес  кешіктірілген  міндеттемелер  сапасын бар  екенін  көрсетік  бейнелейтін критерий ретінде  қолдануға  болады.

         «Заңнамалық  реттеу»  сатысында кәсіпорынның иелері  тарапынан  дағдарысқа  ықпал  ету шаралары несие берушілердің  мүдделерін  қорғау  үшін  заңнамалық  тұрғыда  шектеуге ұшырайды.  Оның  басы  банкрот  туралы арызды арбитраждық сотпен  қабылдауы арқылы  анықталады. Осы  кезден бастап, коммерциялық құпия  болып  келген  ақпарат  банкроттық  жөніндегі іске  қатысушылар  үшін  ашылып  беріледі. Берілген сатыда  кәсіпорын  толық  дербес  шаруашылық  субъект  бола  алмайды.  Себебі, оның қызметі  арбитраждық сотпен,  несие  берушілердің жиналысымен және арбитражды басқарушылармен  бақыланады.

         Дағдарысқа қарсы  басқарудың әдістері  мен инструментарилері. Батыстық экономистер дағдарысқа  қарсы  басқаруды аман  қалу  басты  мақсат болу  кезіндегі кәсіпорынның өмір  сүруіне қатер  төндіретін жағдайдан  өту  үшін  қажетті  қызмет  ретінде анықтайды. Бұл  қызмет  кәсіпорынның  өмір сүруіне қауіп  төндіретін жайттардан  өтуден интенсивтілігін жоғарлатумен сипатталады. Хаберланд  бойынша бұл  антидағдарыстық  басқару  бойынша қызметті жүзеге асыру  кезінде  кәсіпорын  менеджменті  қатаң және  тез  шешуші  шараларды жүргізумен байланыста қысқа мерзімді  проблемаларды шешу  үшін барлық  назарын  аударады. Кейбір ғалымдар  дағдарыстардың  оңды  сипаттамаларын   көрсету арқылы  дағдарысқа  қарсы менеджментті – келе  жатқан  дағдарысқа алдын – ала анықтап,  жаңа  даму курсын  әзірлеуге  мүмкіндік беретін  инструменттерді  жасау болып  табылады.

         Бұл  бітіру  жұмысында «Кәсіпорындардағы дағдарыстар мен күзелістердің орын алуы және олардан шығу жолдары» түсінігі  ең  кең  мағынада қарастырылады. Сондықтан кәсіпорындардағы базалық  айналмалы  көрсеткіштерді  сақтау  бойынша  шараларды  жоспарлау  мен жүзеге  асыру  болып  табылады /24/.

         Өтімділік, табыс  немесе айналым сияқты  айнымалы  базистік көрсеткіштерді  сақтауды  қамтамасыз  етуге  тікелей  ықпал  ету  салдарынан «Реактивті  дағдарысқа  қарсы  менеджменттің» жекелеген  құрамдас бөліктерін  нақты  мақсаттылығын  сипатталады, мәселен  өтімділік  пен  табыстылықтың белгілі бір  деңгейіне  жету.  Бұл  мақсаттылық  және  сонымен  қатар  уақыттың жетіспеушілігі  дағдарысқа  қарсы  салмақталынған  тұжырымнаманы  әзірлеуді,  сондай – ақ  бұрынғы  мақсаты  мен  нормалды қайта  қарауды  қиындатады. «Рекактивті  дағдарысқа  қарсы » жағдайда  қалпына  келтіруге  бағытталған  жоспарлау  мен  критерийлердің көп  емес  санына  негізделген  шараларды енгізу  ретінде  «Антиципативті  дағдарысқа  қарсы » нақты  шараларды  әзірлеу  міндетіне  қарағанда  тек  қана  төмен  деңгейде  қалыптастырылатын  жалпы  мақсаттарды  әзірлеумен  байланысты  шараларға  бағытталады. Антицепативті  қатынас  кәсіпорындардың  барлық  облыстарын  қамтитын ұзақ  мерзімді  міндеттері  ретінде  түсіндіріледі. /25/

          Ал  «Дағдарыстан өту тұжырымдамасы » түсінігінің мағынасы  келесіні  білдіреді: нәтижесі  жоспарланған және  содан соң  дағдарыстан  өтіп  кетуі  бойынша  жүзеге  асырылған шаралары  болып  табылатын  барлық әзірлеу  мен  басқару  процестерінің  жүйелі  көрінісі. Оны  екі  категорияға  бөлуге болады:

 1.Реактивті;

 2.Антицепативті.

          Дағдарыстын  өту  бойынша  тұжырымдаманы  әзірлеуге  дейінгі  ең басында  жауапты  тұлғалар (кәсіпорын иелері, жоғары  басшылық, мемлекеттік  органдар)  дағдарысқа  өздерінің қатынастарын анықтау  керек. Бұл  өте  маңызды болып  табылады. Себебі  бұл  дағдарысқа қарсы  шаралардың  бүкіл  барысына өзінің ізін қалдырады. Дағдарысты  қабілдаудың  екі  тұжырымдамасы  болады /26/.

сақтауға  бағдарлама  бағытталған – дағдарысқа  қатынас. Бұл  жерде дағдарысқа  қатыстырылған  индивидуалдармен ұжым  үшін  дербестікті және  мәнділікті  жоғалтуда  білдіретін  кедергілер  мен  қауіп – қатерлер  ретінде  түсіндіріледі. Нәтижесінде  жауапты  тұлғалардың  дағдарыста  негативті  мағынада  қабылдауына  байланысты  дағдарысқа  дейінгі жағдайды  қалпына  келтіру  бойынша  шаралар  сапалы  немесе  саналы немесе  саналы емес  тұрғыда  әзірленеді.

         Жаңағы  бағдарлама – дағдарысқа  қатынас. Бұл  жағдайда  дағдарыс  кәсіпорынды  дамытудың эволюциялық  процестерді  қайта  құру (градуализм), жаңартудың  қажеттілігіне  нұсқау  ретінде  қарастырылады. Бұл  жерде  дағдарыс  белгілі бір ирроционалдықтан  және  дұрыс  емес бекітілген  мақсаттар  мен ережелерді  босатуды  енгізеді. Нәтижесінде дағдарыста  тудырған  жағдайды  өзгертуге  талаптардың  барлығы  позетивті  шаралар  ретінде қарастырылады. Бұл  кезде  негізгі  дағдарыс  пен  шаралар алынбай,  олардың  орнына  жаңа қатынастар негізінде  меншікті құрылымды  өзгерту алынады.

         Дағдарыстық  жайтта кәсіпорындардың тек  олардың  төлем  қабілеттігімен   еместігімен  ғана  емес,  сондай–ақ  меншік  иелерімен  несие  берушілердің құқықтарын  шектеумен сипатталады /26/.

Меншікті  капиталға  инвестициялық  жұмысалымын,  тиімділігін  анықтау кезінде  инвестициялық  ресурстарды альтернативті қолданудың мүмкіндіктерін ескеру  қажет;

         Реструктуризацияларының  тұжырымдамаларын  таңдауда  олардың тәуекелділігі  мен  қаржылық  тұрғыда  іске  асырушылығын ескеру  қажет.

 

Кәсіпорындардың қызмет  етуі бойынша  тиімділігінің маңызды  көрсеткіші  ретінде  меншікті  капитал  құнын  жоғарлату  болып табылады. Сондықтан  реструктуризация әдетте  осы бағыт бойынша  жүзеге  асырылады.  Осы  жердегі  кәсіпорынның  құнын  көрсеткішін реструктуризациялау  критерийі  ретінде алу кездейсоқ  емес. Кәсіпорынның иелерін  түпкілікте өндірістің  типі  мен  технологиясы,  өнімнің параметрлері,  өткізу  нарықтары  сияқты  проблемалар аз  қызықтырады. Олардың капиталы  салымдарының  тиімділік  критерийі  ретінде  кәсіпорын  иесінің  жеке  әл – ауқат  деңгейінің  жоғарлауы мен фирманың  тұрақты  дамуына  себепші  болатын  салымдар құндарының  тұрақты  өсуі  болады /28/.

         Кәсіпорындардың  құны бизнесті  бағалау  арқылы  анықталады. Бағалаудың  дәстүрлі үш  тәсілдемелер  ішінде  біздің пікіріміз  бойынша  тек  ақшалай  ағымдардың  дисконтталған  құнын  анықтауәдісі  ғана  компанияның ішкі экономикалық  құнын  толық тұрғыда  бейнелеген.  Бұл  ақша  ағымдарының  кәсіпорынның нарықтық  құны көрсеткіші  мен  жоғары  дәрежеде корреляциялаумен  айрықшаланады. Сондай – ақ  ол  опперациялық,  инвестициялық және  қаржылық қызметтерге  қатысты  барлық шешімдерді  ескеретін  ақшалай  ағымды  көрсеткішін  экономикалық  мәнімен  айрықшаланады.

          Фирманың  құны  көрсетіші – кәсіпорынның тұрақтану  периоды (есептік период)  бойынша  ақша  ағымдарының  ағымдық  келтірілген  құндары  мен есептік  периодтан  аса ақша  ағымдарын  дисконтталған  құндарының қосындысы  ретінде  анықталады.

          Ақшалай  ағымдар қарыздық міндеттемелерді,  меншікті  айналмалы  қаражаттарға  және  капитал  салымдарына  қажеттілік,  мақсатты  бағыттағы  өз  басқаруында  қалған  кәсіпорынның  қаржылық  ресурстарындағы  өзгерістерді  ескерумен таза  пайда  көрсеткіш  негізінде анықталады.

          Ақшалай  ағымдардың дисконтталған  әдістері арқылы  алынған  бизнестің  құны  өте  жиі  теріс  шама  болып  қалады. Бұл  болса,  кәсіпорын  иелерінің ақша  қаражаттарын  басқа  жаққа  кетуін  білдіреді. Бұл  көбінесе меншікті  айналмалы  қаражаттардың  хроникалық  тұрғыда  жетіспеушілігі, елеулі қарыздық  міндеттелер  бойынша   төлемдерді  жүзеге  асыру қажеттілігі. Капитал  жұмсалымдарына   қажеттіліктері  кесірінен  болған  дағдарыстар жайттарға  байланысты  болады.

          Реструктуризациялаудың  тұжырымдамасы. Реструктуризацияның дәстүрлі міндеті – бизнестің  құны  көрсеткішін  максимализациялау. Оның  тұжырымдамасын әзірлеу  келесі әдістемені  көздейді. Бірінші кезеңде  кәсіпрорынның  құны   жоғарыда  айтылғандай  ақшалай  ағымдардың  құнын  дисконттау  әдісі  арқылы  іске  асырылады. Содан  соң  әсіпорынның  операциялық (негізгі), инвестициялық  және  қаржылық  қызметтерін реструктуризациялаудың  түрлі варианттары  әзірленеді.

Опперациялық (өндірістік)  факторлар  шендерінде  шығарылатын  өнімнің  номенклатурасы,  бағақалыптасуы, шығындардың тиімділігі,  өткізу нарықтары, жарнамалық қызмет пен  өнімді  жылжыту  жүйелері, өнімді  сатқаннан кейінгі қызмет  көрсету  жүйесі  (өнім сапасына  кепіл  беру) туралы  талдауды  қажет етеді /29/.

         Инвестициялық  факторларға  қатысты  құнның   қозғалуын  анықтайтындарға  негізгі  және  айналмалы  құралдарға  жұмсалымдарды  басқаруды, меншікті  айналмалы  қаражаттың  деңгейін  оптимизациялауды  жатқызуға  болады.  Осыған орай  тауарлық  материалдар запастардың  деңгейі,  дебиторлық  берешек жинау, несиелік  берешекті  басқару, қуаттылықтың  көбеюі, капитал  жұмсалымдарын  жоспарлау,  активтерді  сату  талданады.

Қаржылық  факторларға келетін  болса,  меншікті  капиталдың құны, оның  қарыз  сапасы  мен  ара  қатынасы, капиталдың  құрылымы  жатқызылады. Бұл  қаржылық  қызметті  реструктуризациялау  шеңберінде  іскерлік  тәуекелдің  факторларын басқару,  капиталдың  оптималды  құрылымын  ұстап  отыру  мен үлестік  салым  бойынша  пайда саясаты  талданады. Мәселен,  іскерлік  тәуекелдің  төмендеуі табыстың  ставкасын  төмендетеді /29/. 

          Әзірленген шаралар  тексеру ақшалай ағындардың дисконтталған модельдері көмегімен жүзеге асырылады. Ал варианттарды іріктеу критерии ретінде кәсіпорын капиталы ның өсуі алынады. Бұл болса, яғни бизнестің құнын жоғарлатуға бағытталған стратегиялар реструктуризациялаудың одан ары болатын  варианттарын қарастыруға негіз болады. Реструктуризациялау стратегиялары оңай варианттардан күрделілерге қарай қарастырылуы керек. Ондай жағдайда варианттарға артықшылық  беру кезінде келесілер ескерілуі қажет.

1. минималды (тип) капитал жұмсалымы мен минималды сыртқы қаржылық көздерден  қаражат тарту;
2. уақыт және кәсіпорынның потенциалын ескертетін басқа белгілер;

         Алайда көптеген жағдайларда кәсіпорын несие берушілердің  талаптарын қанағаттандыру басты мақсат болатын жәйттарды ескеру керек.  Оған жету көп жағдайларда реструктуризациялаудың  дәстүрлі міндетімен үйлеспейді. Мәселен, капиталдың құнын жоғарлату немесе максимализациялау, әдетте елеулі капитал жұмсалымдарын  және қосымша сыртқы қаржыландыруға қажеттіліктен туындайтын тәуекелдің  жоғары деңгейімен сипатталады.

          Дағдарыстық жағдайларда кәсіпорындарды реструктуризациялау стратегияларының варианттары (альтернативалары). Кәсіпорынның ауыр дағдарыспериодында реструктуризациялаудың  тұжырымдамаларын  іріктеу мен таңдаудың бизнес құнының нольге  жетуі мен нольге жақын  деңгей кезіндегі тәуекелдің минималды деңгейімен шектелуі мүмкін. Мұндағы басты шарт ақша ағындарын дисконттау моделінде ескерілетін  қарыздық міндеттемелерді кәсіпорын  үшін ең тиімді орындау графигіне сәйкес несие берушілердің талаптарын толық  қанағаттандыру болып табылады.  Берілген тұжырымдама кәсіпорын иелері үшін тартымды болмайды. Дегенмен біздің  ойымыз бойынша бұл стратегияның реструктуризациялаудың бір моделі немесе варианты болуға құқығы бар.

         Жоғарыдағы альтернатива ретінде біз несие берушілердің  мүдделерін қанағаттандыратын және кәсіпорын иелерінің минималды талаптарын ескеруге екепіл беретін реструктуризациялау стратегиясын ұсынамыз. Мұндай тұжырымнама  қарыздық міндеттемелердің бекітілген өтеу графигіне сәйкес несие берушілердің  талаптарын қанағаттандыратын және тәуекел мен өтімділік деңгейлері бірдей альтернативті инвестициялардың табыс ставкасы бойынша ағымдық құнға келтірілген құрылтайшылардың бастапқы салымдарына шамалы бизнестің құнына  жететін кездегі реструктуризациялау стратегиясын бейнелейді. Мұндай кезде қойылған мақсаттарда жету кезіндегі тәуекел нольдік құн  тұжырымдамасын  жүзеге асырудағы тәуекел деңгеімен жоғары болады. Алайда осындай тұжырымнама кәсіпорын иелеріне жұмсалған қаражаттардың минималды тәуекел деңгейімен инвестициялауды ескерумен қайтатыны көзделеді.

 Ұсынылған реструктуризациялау тұжырымнамалары бизнестің құнын максимализациялауды кздеуді бейнелейтін стратегиялардың жиынтығында таңдануы мүмкін.  Нольдік құн,  фирма иелерінің мүдделерін қорғау мен бизнестің құнын жоғарлату стратегиялары несие берушілердің жиналысы тарапынан дағдарыстық жағдайдан шығудың альтернативті тұжырымдамалары ретінде қарастырылуы керек.  Бұл кезде дағдарыстан шығу тұжырымнамаларын таңдауда басты критерийлер ретінде  тәуекел  мен реструктуризациялау варианттарының қаржылық жүзеге асыра алушылық  қолдану орынды болады.

         Кәсіпорынның дағдарыстық жағдайы  экспресталдау үшін қолданылатын көрсеткіштер: Стратегиялық көрсеткіштер. Стратегиялық дағдарыс. Нәтижелердің дағдарысы. Өтемпаздық дағдарысы. Банкроттық.

1. Ағымдық өтімділік коэфициенті;
2. Менникті құралдармен қамтамасыз етілу коэфициенті;
3. Автономия коэфициенті;
4. Абсолютті өтімділік коэфициенті;
5. Таза түсім коэфициенті;
6. Зияндардың бар болуы;
7. Жалпы рентабельділік көрсеткіші;
8. Негізгі құралдардың айналмалылығының индикаторы;
9. Өткізу мөлшерінің төмендеуі;
10. Формадағы дағдарыстың жоқтығын алдын – ала констатациялау;

 

Дағдарыстан  шығу  формалары:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

t	Стратегиялық  дағдарыс	Нәтижелер  дағдарысы	Өтімділік дағдарысы	Банкроттық
Ағымдық  өтімділік  коэффициенті
Негізгі  құралдар мен қамтылу  коэффициенті
Автономия коэффициенті
Абсолютті  өтімділік коэффициенті
Таза түсім коэффициенті
Несиелік берешектің өсуі
Жалпы рентабельділік көрсеткіші
Негізгі  құралдардың  айналмалық көрсеткіші
Өткізу  көлемінің төмендеуі
Кәсіпорындағы  жоқтығын алдын – ала констатациялау

 

6-сурет. Дағдарыстық  жәйтті экспресс – талдау  үшін  қолданылатын  көрсеткіштер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7-сурет. Дағдарыстан  шығудың антиципотивті  формасы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

 

1 . Малый бизнес № 23 – 24. Декабрь. 2000г

2. А.Н. Токсанова. Развитие малого предпринимательства: концептуальный подход. Алматы, 2002 г.

3.Феномен предпринимательсва в преходных общестах:состояния, проблемы, перспективы. \\ сборник научных работ. Алматы, 1999 г.

4. Николас К. Сирополис управление малым бизнесом. Москва, 2000 г.
5. Гражданский кодекс Республики Казакстан.
6. Аль – пари. Август – октябрь, 2000 г.
7. 7. Статистический сборник Казакстана за 2000 и 2001 г.\\ оперативная информация.
8. Аль – пари № 2, 2004 г.
9. Гончаров Б.М. Руководство для высшегоуправленческого персонала. Москва, 2001 г.
10. Малый бизнес: правовые и экономические аспекты. г. Астана,

2000 г.

11. Ибраев К. На Казахстанском рынке отмечается спрос на готовые предприятия малого бизнес // ПАНАРОМА, №14,9 апреля 2004г.

12.Гончаров В. Старые песни о малом с некоторыми вариациями//Деловая неделя, №43(571), 7ноября 2003г.

13. Тлеппаев А., Гизитдинов Н. Малая основа среднего класса // Деловая неделя, №19 (597), 14 мая 2004 г.
14. Кожантаева У. Б. Вопреки, а не блогодаря // Деловая неделя. №50 (578), 26 декабря, 2003 г.
15. Тлеппаев А., Гизитдинов Н. «Мүшел жас» сельского хозяйства // Деловая неделя, №13 (591), 2 апреля, 2004 г.
16. Мухамбетов Т. И. Нукушев А. Г. Бонкротство и кризисное управление предприятием. – А., 2000 г.
17. Антикризисный мнеджмент Коротков В. М. 2004 г.
18. Теория и практика антикризисного упровления Беляев М. , 2002 г.
19. 11 модуль «Менеджмента» Атикризисное упровление.
20. Антикризисное упровление: от банкротства – к финансовому оздоровлению / Под ред. Г. П. Иванова.- М:Закон и право, ЮНИТИ. 2003.
21. Теория и практика антикризисного управления: Учебник для вузов / Г.З. Дазаров, С.Г. Беляев, Л.П. елых и др.; Под ред. С.Г. Беляева и В.И. Кошкина.- М. ; Закон и право, ЮНИТИ, 2002 г.
22. Кантарбаева А.К. Предпринимателство: институционально- эволюционный подход – А, 2000 г.
23. Хегай М. Деньги «в тени» // Деловая неделя, №2(580), 11 ноября 2000 г.
24. Разумов Я. Предприниматели предлагают внести в налоговый кодекс по совершенствованию налогооблажения малого бизнеса // ПАНОРАМА, №14, 11апреля, 2003 г.
25. Джалилов А. Главные тенденции в банковском секторе – усиление конкуренции, дедолларизация, возрастающий интерес МСБ // ПАНОРАМА, № 13, 2 апреля 2003 г.
26. Джалилов А. Законопроект «О кредитных бюрро и формирований кредитных историй» прежде всенго направлен на решение проблем кредитования реального сектора // ПАНОРАМА, №15, 16 апреля, 2004 г.
27. Дрозд Н. Столичные предприниматели жалуются на дороговизну кредитов, но в их бизнес—проектах доминируют привычные магазины, акфе и аптеки // ПАНОРАМА, №45, 21 нноября, 2003 г.
28. Дрозд Н. Существующий формат отношений с госструктурами Форум предпринимателей оценивает достаточно критически // ПАНОРАМА, №40, 17 октября, 2003 г.
29. Разумов Я. Премьер призывает предпринимателей не жаловаться на «некие препоны, препятствия» , а попытаться «что-то делать для страны» // ПАНОРАМА, №50, 26 декабря 2003 г.
30. Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы
31. Что ждет от ВТО малый бизнес?// Малое предприятие ,№6, 2003г.
32. Жарасбай А. Влияние налогоблаженния на развитие малого и среднего бизнеса // «Транзитная экономика»,№4, 2001 г

Қолданылған әдебиеттер

 

• Қазақстандағы шағын бизнес/ Статистикалық жинақ/ Редакциясын басқарған Ю.Қ. Шоқаманов. Алматы, 2007. — 96б.

1. http://www.stat.kz/index.php?lang=kaz&uin=1171952819&chapter=1171220649
2. http://www.egemen.kz/?act=readarticle&id=1910
3. Токсанова А.Н. «Малый бизнес в Казахстане – использование опыта США» // США-Канада. №3-4. 1999. – 147-158б.
4. infound.kz
5. Актуальные проблемы обеспечения конкурентоспособности Казахстана на мировом рынке. Материалы традиционной научной конференции, проводимой в рамках 60-ой научной конференции студентов и молодых ученых КазНУ им. аль-Фараби на тему: «молодежь и наука: творчество и инновации»/Под редакцией Е.Б. Жатканбаева, Г.А. Садыхановой. — Алматы, 2005. — 625с.
6. http://www.e.gov.kz/business/small_bus/fin_sup/sup_program/article/1605
7. Сагиндиков Е. «О законодательном обеспечении, проблемах и перспективах развития малого и среднего бизнеса» // Транзитная экономика. №3. 2004. – 54-61б.
8. «Малый бизнес должен стать ключевым участником Казахстанской экономики» // Банковское дело. №12. 2005. – 52-53б.
9. www.mit.kz
10. p://www.astana.kz/kaz/bs/delovayainfrastruktura/malsredbiznes

12.http://www.egemen.kz/?act=readarticle&id=1006

 

 

5.Кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымы” әдістемелік құрал 2005 (ҚР СИМ Кәсіпкерлікті дамыту департаментінің қолдауымен)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША

 

Шағын және орта бизнес дамуына қолғабыс жасау инфрақұрылым обьектілерінің мекен-жайлары

 

№ б/б	Атауы	Деректер
4	«Шағын кәсіпкерлікті дамыту Қоры» АҚ	Алматы қ., Гоголь көш, 111 т. (3272) 50-79-79, ф. (3272) 78-07-76
5	«Инновациялық қоры» АҚ	Алматы қ. Абай даңғ. 26-А, т. (3272) 59-98-16, ф. (3272) 59-98-39, www.nif.kz
6	«Қазақстанның инновациялық қоры» АҚ	Алматы қ.Зенков көш.80, т. (3272) 58-83-33, 59-81-11, ф. (3272) 58-37-99, www.ifk.kz
7	«Қазақстанның даму Банкі»АҚ	Астана қ. Республика даңғ.32, т. (3172) 58-02-56, 58-02-58, ф. (3172) 58-02-69, www.kdb.kz

 

№ б/б	Атауы	Деректер
8	Технопарктер, бизнес-инкубаторлар, өндірістік аймақ
	Алматы қалалық бизнес-инкубаторлар	Алматы, Б. Бұлқышев көш, 4Е т. (3272) 79-55-85, ф. (3272) 32-86-86, 32-28-90
	«Астана-инновация» Бизнес-инкубаторы	Астанақ. Пушкин көш,166, т. (3172) 39-59-00, 39-77-89, ф. (3172) 32-84-88
	«Жәрдем» ҚМК	Өскемен қ. М. Горький көш. 95 т. (3232) 26-86-21, ф. (3232) 24-46-52
	«Содби» бизнес-инкубатор	Шымкент қ. Жандосов көш. 73 т. (3252) 57-03-78, ф. (3252) 51-20-03
Мемлекеттік емес ұйымдар
1	«Ақтөбе облысы жұмыс берушілер мен кәсіпкерлер Одағы» ҚБ	Ақтөбе қ. Чернышевский көш. 43, т/ф. (3132) 50-40-90
2	«Кәсіпкерлердің Алматылық Қауымдастығы» ЗТБ	Алматы қ. Абай даңғ. 1, 519 бөл. т. (3272) 63-96-11, ф. (3272) 63-83-10, www.аaekz.com
4	«Қазақстан Республикасы жұмыс берушілерінің Одағы»ЗТҚ	Алматы қ. Абай даңғ.42/44, 1002 бөл.1003 т. (3272) 93-07-42, 93-54-68, ф. (3272) 92-27-68, www.krrk.kz
5	«Қазақстан кәсіпкерлерінің Форумы» ҚБ	Алматы қ. Жамбыл көш, 111 т. (3272) 50-77-41, 50-77-43

 

№ б/б	Атауы	Деректер
Коммерциялық ұйымдар
11	«Темір-Лизинг» ҚАҚ	Алматы, Абай көш. 68/74 т. (3272) 50-57-60, 50-57-61, ф. (3272) 50-98-40, www.temirbank.kz
12	«Вираж-Лизинг»	Алматы, Байзақов көш, 299, т. (3272) 58-46-86, ф. (3272) 47-84-45, www.virazh.kz
13	«АТФ-Лизинг»	Алматы, Гоголь көш. 111, т. (3272) 79-80-92, 79-41-34, ф. (3272) 79-35-62
14	«КазАгроҚаржы»ЖАҚ	Алматы, Желтоқсан көш. 173/183 т. (3272) 60-73-31, 60-72-76, ф. (3272) 60-73-10
15	«Астана-Қаржы»	Алматы, Мауренов көш, 96/77, т/ф. (3272) 58-46-30
16	«Халық-Лизинг»	Алматы, Розыбакиев көш, 97 т/ф. (3272) 58-79-60, www.halykbank.kz
17	«БТА-Лизинг»	Алматы, Төле би көш. 143-А, т. (3272) 68-02-64, ф. (3172) 58-04-46

 

№ б/б	Атауы	Деректер
Халықаралық ұйымдар
1	(USAID) халықаралық даму бойынша АҚШ Агенттігі	Алматы, Қазыбек би көш. 41, т. (3272) 50-76-18, 50-76-12, ф. (3272) 50-76-35, 50-76-36, www.usaid.gov
2	(ASIAN DEVELOPMENT BANK) Азиялық Даму Банкі	Астана, Абай даңғ.144, т. (3172) 39-10-88, 39-10-89, ф. (3172) 39-10-87
6	(WORLD BANK) Әлемдік Банк	Астана, Самал шағын ауданы. 12, т. (3172) 58-05-55, 58-03-42 Алматы, Қазыбек би көш. 41-А, т. (3272) 98-05-80, ф. (3272) 98-05-81, www.worldbank.org.kz/
7	(GTZ) техникалық қарым-қатынас бойынша Германдық қауымдастық	Алматы, Самал шағын ауданы, 3, 9, т. (3272) 54-37-00, 54-37-04, ф. (3272) 54-37-07, www.gtz.de
8	(ЕБРР) Жаңғырту және Дамыту Еуропалық Банкі	Астана, Самал шағын ауданы, 12, т. (3172) 58-02-04, 58-02-01 Алматы, Қазбек би көш., 41а, 4 қабат, т. (3272) 58-14-23, 58-15-76, ф. (3272) 58-14-22, www.ebrd.com