Дипломдық жұмыс. Шежірелердің Қазақстан тарихындағы деректік орны

Шежірелердің Қазақстан тарихындағы деректік орны

 

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе…………………………………………..…………………………

 

І-тарау. Шежіренің деректік маңызы, ерекшелігі және оны оқытудың әдіс-тәсілдері

І.1.  Шежіренің деректік маңызы…………………………………………….

І.2.  Шежіренің деректік ерекшеліктері……………………………………

І.3.  Шежіре  оқытудың  әдіс-тәсілдері……………………………………

 

ІІ-тарау. Қазақстан тарихындағы ортағасырлық жәдігерлер мен   Шәкәрім Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі”  еңбегінің деректік орны

2.1.  Әбілғазының “Түрік шежіресі” еңбегінің деректік   орны………………

2.2.Қадырғали Жалайырдың “Жылнамалар жинағы” атты еңбегінің деректік орны…………………………………………………..

2.3. Шәкәрім Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ   һәм хандар шежіресі” еңбегінің деректік орны……………………………….

 

Қорытынды…………………………………………………………

Пайдаланған деректер мен әдебиеттер  тізімі…………………………

 

 

КІРІСПЕ

 

Қазақ халқы жүріп өткен жолы мен өмір тарихында қиын да, ауыр кезеңдерді  басынан өткізгендігі  тарихтан мәлім. Әуелі Ресей империясының, кейін Кеңес империясынының құрсауындағы отар ел болды. Қандай да болмасын отар ел, тұтқындағы адам өмірін кешеді. Ондай халықтың тағдырымен бірге тілі, діні, тіпті бүкіл тарихы да  сол империяға бағынышты болады. Бұндай  тәуелділікте болған халық қалай дамиды, өседі, көркейеді, керісінше азып-тозып, руханилық тұрғыдан жұтап, тіпті құруы мүмкін емес   пе? Дәл осындай қиын кезең басына төнген қазақ халқының егеменді ел болғандығына биыл 12 жыл. Тіліміз де, дінміз де қайта оралып, тарихымыз жаңа үрдіс алып ұлттық тұрғыдан жазыла бастады. Тарихымыздың шынайы толық  дәрежеде жазылуына үстемдік еткен таптық принцип күйреді. Көптеген тарихшыларымыз тарихымыздың ақтаңдақ беттерін ашып, әр түрлі тарихи еңбектерді өмірге әкеле бастады. Сондай еңбектердің бір тобын шежірелер туралы жазылған еңбектер құрайды. Өз ата-бабасы туралы білу өзінің қай рудан шыққандығын анықтауға деген үлкен ұмтылыс, талпыныс пен ұлттық сұраныс шежіре жазуға деген қызығушылықты тудырды. Шежіре айту қазақ халқының өзіне ғана тән қасиеттерінің бірі. Халқымыз ұрпақтан-ұрпаққа айтып, жазып жеткізу арқылы шежіреледі  осы күнге дейін сақтап келді.

Тақырыптың өзектілігіне келсек, бұл тақырып жеке бір халық, ру немесе тайпаға оның шығуына т.б. ерекшеліктерін анықтауға арналмаған. Аты айтып тұрғандай, бұл тақырып жалпы қазақ халқының тарихындағы шежіренің алатын деректік орны, сонымен бірге оның ерекшелігі, маңызын анықтауға арналғандықтан тақырып өзектілігінің ауқымы, аясы өте кең. Сондықтан бұл тақырыптың өзектілігін біз халқымыз тарихындағы шежірелердің деректік маңызын көрсетуден бастаймыз. Ол үшін біз шежіре деген не, оның халқымыз тарихында алатын орны қандай және т.б. халқымыз тарихындағы шежіренің деректік орнын толық ашып беретін сауалдарға жауап іздейміз.

“Шежіре – (араб тілінде “шаджарады”–“бұтақ”, “тармақ”) халықтың шығу тегін, таралуын баяндайтын тарих ғылымының бір саласы” /1/. 

С. Мұқановтың анықтамасы бойынша: “шежіре”деп кімдерден кімдер туып, қалай өрбігенін баяндайтын ерте заманнан атадан балаға мирас болып келе жатқан ауызша деректерді атайды” /2/.

Ұрпақтардың  “біз кімбіз, біз қайдан келдік, ата тегіміз кім, олар қай жерлерді мекендеген, қандай ел болған?” деген сауалдарға жауапты шежіре береді /3/.

Шежіре шын мәнінде рудың, тайпаның, халықтың тарихының құрамды бөлігі. Тарихи ата салты бар халықтар жеке от басының, әулеттің, атақты қол басшының, мемлекет қайраткерлерінің шежіресін жасауды салтқа айналдырған Шығыста  бұл салт Қытай елінде өте ертеде дамыған. Көрші Ресейде патшаның, текті сасловиялардың, дворян әулеттерінің шежіресін жасау салты қалыптасқан. Қазақ халқының да шежіресі ертеден бері  бар: “Жеті атасын білмеген жетесіз,” “жеті атасын білген ер жеті жұрттың қамын жер, жалғыз ұлын білген ел, құлағы мен жағын жер” деген сөздер бекер шықпаған.  Шежіре арқылы, оның тегін, ата қонысын, қауымға қосқан үлесі, отан қорғаудағы орны, меншік, адам құқы т.б. болмысы білінетін  болған. Ру, бау, сан, тайпа, тұқым, тел, арыс, жүз,  жұрт, ел, отан сияқты халықтың барша тарихын көрсетер категориялар – айналып келгенде, шежіренің негізгі категориялары. Бұл болса тұтас этнос халықтың сырын ашуға бірден-бір қажет сюжеттер.

Шежіре ұлттың руға, тайпаға, арысқа, жүзге бөлінуі үшін емес оның тұтастығына ортақ тілі, ортақ діні, ортақ отаны, елі, жұрты бар екеніне, тірлікке, бірлікке, ұлттық сананы қалыптастыруға бағытталған.

Қазақ халқы ғасырлар бойы рулық-тайпалық құрылымын сақтаған ел болатын. Әрбір  қазақ белгілі бір рудың мүшесі болды, оның барлық өмірі, қоғамдағы орны ру шеңберінде  өтті: Қоныстарды, жайылымдар мен қыстауларды ру  бойынша пайдаланды, той жиындарға, дау жанжалдарға, соғыстарға ру-ру болып қатысқан. Егер жеке адамның басына күн туа қалған жағдайда руластары көмектескен, малынан айырылса мал берген, басы дауға қалса, арашалаған,  біреуден жәбір көрсе, жанжалдасса артынан бүкіл руластары көтеріліп қорғайтын. Сондықтан әрбір қазақ өзінің шығу тегін жақсы білетін, атадан балаға шежіре мирас болып қалатын. Жасынан шежіре тындап өскен ұл, өзінің кімдермен туыс, кімдермен қандас екенін сезіне отырып ертеңгі күнін солардың  намысын жыртып, қолда бар көмегін ұсына алатын. Қазақ халқын құрайтын көптеген ру тайпалардың бір-бірінен таратып, бір-біріне қосып, қуалай келгенде бар қазақты бір атадан шығару арқылы, шежіре, қазақ халқының біртұтастығын қамтамасыз еткен. Қазақта қанша ру-тайпалар болмасын олардың бір-бірімен тату-тәтті тұруына ықпал еткен.

Қазақ шежіресін қарап отырып, ондағы рулар мен тармақтар аталықтардың атауларынан өз ара ұқсастықтарын байқауға болады. Бүл нені білдіреді? Ерте замандарда болған соғыстарда, апатты қырғын, жұт, ауру індет кезінде кейбір ру, тайпалар ыдырауға мәжбүр болған еді, біреулерінің көпшілігі қырылып, аз бөлігі аман қалған. Осы аман қалған рулар мен ру бөліктері басқа бір ру немесе тайпа құрамына қосылған. Белгілі шежіреші ақсақалдар жаңа кірме рулардың жаттығын  білдірмес үшін өз руларының атасынан тарайтындай  етіп, оларды өздеріне тартқан. Сол арқылы рулардың бірлігі сақталған. Бұдан шығатын қортынды біріншіден, қазақ халқының өмірі мен тарихында ақсақалдар орнының қаншалықты дәрежеде болғандығын көрсек, екіншіден, қазақ халқының ру-тайпаларының бейбіт өмір сүруінде қазақ шежіресінің қандай рөл атқарғандығын көре аламыз. Сөйтіп шежіре тек қана генеологиялық тізбек рөлін ғана атқарып қоймай сонымен қатар елмен елді жалғайтын, халықтың  бір тұтастығын сақтауда маңызды қызмет  атқарған. Бұл шежірелердің қазақ  тарихындағы өзекті мәселе деп қаралуының бір жағы – кезінде қазақ тарихы туралы жазған тарихшылар, ғалымдар, оқыған адамдар, саяхатшылар қазақтың рулық  құрылымы мен шежіресін айналып кетпеген. Ондай  ғалымдар қазақ шежіресіне ден қойып, рулық құрылымдары жөнінде белгілі зерттеулер жазған. Өйткені, қазақ тарихын зерттеуде, оның ру-тайпалық құрылымына мән бермеу мүмкін емес. Демек, қазақ  халқының этногенезін зерттеуде міндетті түрде қазақ халқын құрайтын жекелеген рулар мен тайпаладың тарихын білу  қажет болған. Себебі, қазақтар әр түрлі ру-тайпалардан  құралған, олардың кейбірі бұрын өзінше жеке халықтар болған, енді бір тайпалар түркі халықтарының біразының құрамында бар. Ол тайпалар бізге қашаннан бері белгілі, қай жерді мекендегені, Қазақстанға қашан келген, келуіне не себеп болған деген сауалдарға жауап берілмей, қазақ халқының қалыптасу тарихын көз алдымызға елестету қиындау. Шежірені тарихилық принцип аясында жазған еңбектер көп емес. Сондай санаулы еңбектердің кіріспесінде шежірелердің өзекті тарих саласы екендігін басып айтқан авторлар санаулы. Біз тақырып өзектілігін сөз еткенде ҒА-ның академигі М.Қ. Қозыбаев сөздерін  де келтіруді жөн көрдік. Біз жоғарыда біздің кезеңге дейін бүкіл қазақ халқының   тарихындағы шежірелердің тарихтағы деректік орны мен маңызын көрсету арқылы өзектілігін анықтамасақ, енді бүгінгі күнгі өзектілігі қандай  екендігіне көз жеткізейік.

«Қазақ халқының ұлттық тарихын зерттеуде тайпалар мен рулардың шығу тегі, олардың тарихи орны ерекше рөл атқарады. Еліміз бүгінгідей тәуелсіздік алған тұста  үш жүздің шежіресін тереңнен тартып, түп қотара қозғайтын байыпты, ғылыми еңбек керек-ақ… Әлбетте, қазақ шежіресі – аса ауқымды ұғым. Ол үнемі ғалымдарымыз тарапынан зерттеле отырып бір ізге түсуге, оқыған білікті  зиялыларымыз  тарапынан зерделене отырып толықтандырылуы тиісң – М. Қозыбаев шежірелердің өзектілігі мен бүгінгі күнгі тарихы мен жағдайын көрсетеді. Сөзін жалғастыра келе автор: “шежіренің қоғамдағы орны ерекше. Мұнда тарихымыздың ата тарихы екенін байқаймыз. Оның үзбей даму жолында қозғалыстағы тоқтаусыз процесс екендігін әр буынның өзіне саламыз. “Қазақ, Ахмет Байтұрсынов айтқандай қуғыншы халық”. Ол өмір бойы өзін іздейді, ата-бабасын іздейді. Шежіре әр адамның жоғын тауып береді, ата-бабасының ерлігін, өрлігін, тектігін, өз  мүддесін ұлт мүддесіне қабыстырған жандар екендігін көрсетеді. “Бөлінгенді бөрі жейді, жүз деп бөлініп жүргендердің “жүзі күйсін”, “жүзі қара атансын”, – Ғабит  Мүсіреповтың айтқаны  тарих сабағы екенін білдіреді. Ахмет Байтұрсынов ұлт намысын екі адамның, екі ауылдың, екі  рудың намысы емес екендігін XX ғасыр басында айтқан-ды. Шежіре ұлттық шежіре болуы керек, ол әр қазақтың шығу тегі арқылы бүкіл қауымды  халықты таныстыру арқылы табыстыруы керек”, – деп шежіре міндетін де көрсетеді /5/. Демек, халқымыз тарихының ерекше бір саласы – қазақ шежіресі қазақ халқының тарихының әрқашанда  өзекті бір саласы болып қалатыны сөзсіз. Олай деуіміздің бір себебі – қазіргі кезде шежіре жазуға деген ұмтылыс пен құлшыныс арта түсуде. Бірақ, бұл істің біраз  кемшіліктері де жоқ емес. Оған біз  жұмысымыздың арнайы  бөлімдерінде тоқталмақпыз.

Тақырыбтың зерттелу деңгей: Өзектілігіне сәйкес ғасырлар қойнауына кетеді. Біз шежіре туралы жазылған деректер мен зерттеу еңбектерді өздерінің уақыты мен кезеңдеріне қарай топ-тобымен көрсетуді жөн санадық. Ең алдымен халқымыз тарихның ортағасырлық деректеріне тоқталайық. Қазақстан тарихының ортағасыр кезеңін бізге сол қалпында баяндап беретін Шежіре сарынымен жазылған еңбектердің бірі Әбілғазы Баһадүр ханның “Түрік шежіресі” /6/ еңбегі, келесі дерек ол Қадырғали би Қосымұлы Жалайыридың “Шежірелер жинағы”, немесе “Жылнамалар жинағы” /7/ деген атпен танымал еңбек, содан соң Рашид-ад-диннің “Жылнамалар жинағы”/8/, Махмұд Қашқаридің “Диуани лұғат-ат түрік”/9/, Заһир ад-дин Мұхаммед Бабырдың “Бабырнамасы”/10/, және Мұхаммед Хайдар Дулатидің “Тарих и-Рашидиі”/11/ және т.б. еңбектер жұмыстың негізгі деректік қоры болып табылады.

Шежіре туралы жазылған еңбектерді келесі бір тобы ол Патша үкіметінің жергілікті әкімшілдіктер арқылы жинатқан кісілердің еңбектері болып табылады. Ондай авторлар: А.И. Левшиннің “Описание киргиз – кайсацких или киргиз-казачьих орд и степей” /12/, Н.И. Аристов екі еңбегі “Заметки и сведения об их численности”/13/, екінші “Опыт выяснения этнического состава киргиз- казахов Болшой орды и Кара Киргизов”/14/, Радлов В.В., “Опыт словаря тюркских наречий”/15/, Потанин Г.Н. “Очерки северо-заподной Монголии”/16/, И.Я. Бичуриннің “Собрания сведений о народнах, обиавших в Средней Азии в древние времена” /17/, Гродеков Н.И. “Киргизы и Каракиргизы Сыр-Даринской области” /18/ еңбегі және де көптеген орыс авторларының жинаған шежірелері архивте сақтаулы. Біз бұл еңбектер Қазақ шежіресін бізге толығымен баяндап береді деп айта алмаймыз. Дегенмен де қазақ халқының белгілі бір ру, тайпаларымен олардың құрамы, мекендеген жері т.б. мәселелер төңірегінде біраз мәлеметтер алуға көмектеседі.

Одан бертін келе, шежірелерді жинаған, оны жарыққа шығарған қазақ ғалымдары да жетерлік. Сондай еңбектің бірі Ш. Құдайердіұлынының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі” /19/ еңбегі ең алғашқы қазақ тілінде жарық көрген өте құнды деректерге толы бірден-бір еңбек болып табылады. Бұл еңбекке біз жұмысымыз барысында арнайы тоқталмақпыз. Қазақ шежіресінің біршама толық үлгісі Ш.Уалихановтың 5 томдық “Шығармалар жинағында” жазылған /20/. Бұл еңбекке шежіреге байланысты қалам тартушылардың бәрі дерлік жүгінбей өтпейді. Аталған еңбекте біз жоғарыда тоқталған орта ғасырлық шежіре сарынымен жазылған еңбектердің біразына олардың деректік орнын көрсеткен құнды бағалары мен пікірлері жазылған. Келесі еңбек А. Ниязовтың “Үш жүздің шежіресі” Өтей Бөжейұлының “Қазақ жұртының шежіресі”/22/. Бұл екі еңбекте көлемі жағынан өте үлкен емес, қазақтың белгілері бір ру тайпаларына ғана тоқталған еңбектер қатарына жатады. Осы кезде жарық көріп кейін қайта басылып шыққан Мәшһүр Жүсіп Көбеевтің “Қазақ шежіресі” /23/ атты еңбегінде шежіре туралы мол мәлеметтер орын алған. Бұл еңбектіңде белгілі бір дәрежеде деректі маңызы жоғары. Осы кезеңде жазылған біршама толық еңбек деп саналатын М.Тынышбайұлының аяқталмай қалған шежіре туралы жазылған еңбектері де жетерлік. Оның 1925 жылы орыс ілінде жарық көрген “Матеиалы к истории киргиз-казахского народа” /24/. еңбегінде өзіне дейінгі жазылған еңбектерінде кездеспейтін рулар мен тайалар туралы мәлеметтер көп. Бұл еңбектің ғылыми деңгейі мен деректік маңызы ерекше.

Кеңес одағы кезінде қазақ халқының шежіресін ескіліктің рушылдықтың қалдығы деп есептеп оған мән берілмеді. Сондықтан бұл сала КСРО кезінде ең нашар зерттелген тарихи салалардың бір болды. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған соң шежіре жазу кең етек алды. Бұрынғы шежіре туралы жазылған еңбектер қазақ тіліне аударылып жарық көрді. Біз ендігі жерде сол еңбектердің ғылыми маңызы жоғарыларына тоқталып өтейік. Біз жоғарыда тоқталған Әбілғазының, Жалайырдың, Дулатидың, Қашқаридың еңбектері аударылып, ғылыми құндылығы жоғар және халқымыз тарихындағы деректік орны ерекше жәдігерлерге айналды. Сонымен қатар жекелеген авторларының арнаулы зерттеулерінің ең маңыздыларының бірі 1991 жылдан бастап, 1994 жылға дейін “Ана тілі” газеті сұранысымен жиналған шежірелерді оқулық етіп шығарған Ж.Бейсенбайұлының “Қазақ шежіресі” /25/ еңбегінің деректік маңызы ерекше. Сонымер бірге жеке руға емес, жалпы қазақ халқының шежіресіне тоқталған еңбектер қатарына Ч.Сариевтің “Үш жүздің шежіресі” /26/, З.Сәдібековтың  “Қазақ шежіресі” /27/, С.Толыбековтың “Қазақ шежіресі” /28/ атты еңбектері Тәуелсіздік қарсаңында жазылған еңбектердің ең бір құндылары десек қателеспейміз. Дегенмен де бұл еңбектер бізге толық қазақ шежіресін қамтып бере алмайды. Тәуелсіздік тұсында жазылған еңбектердің ең бір құнды, толық жазылған еңбек ол Арғынбаев Х., Востров В.В., Мұқанов М.С. “Қазақ шежіресі хақында” /29/ атты еңбек болып табылады. Онда тек Қазақ рулары толық жазылып қоймай, сонымен бірге Шежіренің Қазақстан тарихындағы деректік орнын ашып беретін мәселелер қамтылған. Бұл еңбектің Қазақ халқының тарихындағы деректік орны өте жоғары десек қателеспейміз. Жұмыстың тақырыбы “Шежірелердің Қазақстан тарихындағы деректік орны” деп аталғандықтан шежіренің маңызын, ерекшелігін, деректік орнын, қазіргі жағдайын көрсеткен тарихшы-ғалымдарымыздың ғылыми еңбектері – академик М.Қозыбаев пен деректанушы — ғалым Қ.Атабаев еңбектері сүйеніш болды.

         Біздің бұл жұмыты жазудағы мақсатымыз – халқымыздың төл деректері саналатын шежірелердің Қазақстан тарихындағы деректік орнын көрсету. Сонымен бірге шежіреге деректанулық тұрғыдан қарап, оның деректік маңызын, ерекшелігін анықтау мен қатар тарих ғылымындағы деректік орнын айқындау. Шежірелерсіз халқымыздың тарихының жалаң болатындығына ғылыми жолмен көз жеткізу. Сонымен бірге шежірелердің деректік орнын көрсету арқылы тарихымыздың шынайылық дәрежесін арттыратынымызды дәлелдеу. Мақсатымызға толық жету үшін жұмыс мына міндеттен тұрады: 

• шежіренің деректік маңызы;
• шежіренің деректік маңызы;
• шежіре оқытудың әдіс-тәсілдері деген үш тармақтарға бөлініп қарастырылады;
• Әбілғазының “Түрік шежіресі” еңбегінің деректік орны.
• Қадырғали Жалайырдың “Жылнамалар жинағы” еңбегінің деректік орны

— Ш.Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі”.

Зерттеу жұмысының деректік негізі – біз жұмыс барысында тікелей тоқталған Әбілғазы Баһадүрханның “Түрік шежіресі” еңбегі Қадырғалы би Қосымұлы Жалайырдың “Жылнамалар жинағы” дерегі келесі еңбек Ш.Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі” атты еңбек пен осындай деректің маңызы өте жоғары ортағасырлық жәдігерлер.

Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі – ортағасырлық жәдігерлердің жазылу уақыты – ХVІІ- ХVІІІ ғасырларды қамтылса, ал бертін келе ХІХ ғасыр аяғы ХХ ғасыр басы және тәуелсіздік жылдары.

Диплом жұмсының құрылымы – кіріспеден, екі тараудан үш тармақшаға бөлінген, қорытынды және пайдаланған деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

І-тарау. Шежіренің деректік маңызы, ерекшелігі және оны оқытудың әдіс-тәсілдері

 

1.1 Шежіренің деректік маңызы

 

Қазақ халқының тарихының бір ерекшелігі – ата-бабамыздың асыл-қазынасы шежірелер мен толысып әрдайым  әрленіп тұратындығында. Тарихымыздың шежірелерсіз жалаң болатындығын ата-бабаларымыз бертін келе, көзі ашық қазақ азаматтарының  көбі дерлік түсіне білген. Тарих – ол деректерден оқиғалардан тұрады, ал шежіре ол дерек. Осындай деректердің арқасында тарихымыз нақтыланады.

Біз бұл ойымыз нақты болу үшін қазақ тарихындағы шежіренің маңызына және қазақ тарихындағы шежіренің деректік маңызына жеке-жеке тоқталуды жөн көрдік.

Қазақ тарихындағы шежіренің алатын орны мен шежіреге деген қажеттілікті қазақ зиялы қауымы XІX ғасырдың соңымен XX ғасырдың басында Қазақстан тарихының жазба дерек көздері – мерзімді басылым беттерінде жариялаған болатын. Осындай мерзімді басылымдар ішінде бей ресми мерзімді басылымға жататын “Қазақ” газеті мен “Айқап”  журнал беттеріндегі шежіре туралы жазылған ойларға тоқталайық.

“Қазақ” газеті беттеріндегі шежіре туралы қозғалған ойлардың ең маңыздысы Ш.Құдайбердіұлы өзінің “Қазақ шежіресі” туралы жазылған кітабын бастырып шығарған соң “Қазақ” газетіне жолдаған хаты болып табылады. Ол хат “барша қырғыз-қазақ білімділеріне ашық хат” деп аталады. Хат былай басталады: “Кем-кетік болса да “Қазақ шежіресін” жазып бір мың кітап  бастырып едім. Ол таралып бітті. Өмір болса тағы бастырмақ едім. Сол себепті  соны оқып көргендеріңізден өтінемін: алыстан естігендіктен бергі аталарда қатесі болса, шын анығын тауып, не хат арқылы өзіме не “Қазақ” газеті арқылы білдірсеңіздер еді. Егер де арғы жердегі сөздердің қатесі бар деушілер болса, оны дәлел мен, білімді жұрттың шежіресі мен анықтау керек. Олай болмағанда, құр ғана “менікі дұрыс” деген сөз толық бола алмайды. Әрине,  әркім өз атасын өзі анық біледі. Әр  таптың талапкерлері бір-бір шежіре жазып бастырғаны-ақ жақсы… Әйтеуір, басын біз  бастадық. Ендігісін өзі жазса да яки бізге кешіктірмей анық хабар  қылса да, толтырмақ әр таптың талаптыларына міндет деп білемін” /9/.Ш.Құдайбердіұлы сөз етіп отырған еңбегі “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі” атты кітабы жайында екені белгілі. Автор кітабы жазылып, таралып бітісімен “Қазақ” газеті арқылы көзі ашық оқырман қауымға кітабының кем-кетігін  толықтыруларын сұрап, сенім хат жолдап отыр. Кітапта толық таратылып жазылмаған руларды сол руды білетін ұрпағы толықтырып жазса дұрыс болатындығын айтады. Өзі бір үлкен істі қолға алып бастап, оны толықтыруды жас оқырмандарға міндет етіп жүктейді. Сол уақыттағы қазақтың тұңғыш шежіресін жарыққа шығарып, қазақтың тұңғыш шежіресі атанған Ш.Құдайбердіұлының бұл хатты жауапсыз қалмасы анық. Кейін “Қазақ” газетінің бетінде Желкек атты автордың “Шәкәрім ақсақалға” деген жауап хатты жарық көреді. Мақала былай басталады: “Қазақтың 153 нөмерінде шежіреңіздің екі рет басылуы жайынан азаматтарға жазған өтінішіңізге мынаны айтамыз” деп кітаптың кіші жүз туралы жазған жеріндегі Әлім руын таратуға біраз түзетулер қосады. Содан соң автор Шәкәрім шежіресінің құндылығына,  қазақ тарихындағы маңызына тоқталады. “Шәкәрім ақсақал шежіресіне жеңіл-желпі жұмысша қарамай, терең ойлап, көп оқып, сан салыстырып барып жазғаны көрініп тұр. Бұл турада ақсақалда қазақтың “Карамзина” десек артық мақтаған болмаспыз. Түрік тарихымен танысқысы келген адам бұл  шежірені оқымай кете алмайды”, –деп Шәкәрім шежіресінің тарихтағы алатын  орнына баға береді /10/. Автор сонымен қатар “Шәкрім ақсақал тұңғыш шежіреші болған соң, жұмысы қиын екеніне түсінеміз”– деп қалған істі толықтырып жазуды  өздеріне міндет   етіп алады. Қарап  отырсақ, Шәкәрім  Құдайбердіұлының еңбегі жарық көре салысымен-ақ талқыға түсіп, халқымыздың тарихында қандай дәрежеде өз орнын алып үлгергенін аңғару қиын емес. Бұл сөз болған шежіре туралы  ойлар “Қазақ” газеті бетінде жарық көрген ойлар, енді біз “Айқап” журналы беттеріндегі шежіре туралы қозғалған ойларға тоқталмақпыз.

“Айқап” журналының редакторы М.Сералин “Қазақша тарих  керек пе?” атты мақаласында: “Біз өткен жылғы бірінші “Айқап” қазақ халқының нәсілі турасында біраз ғана сөз қозғап едік. Мақсатымыз  бұрынғы өткен ата-бабаларрымыз хақында кітаптарда жазылып қалған сөз болса, қариялардың да, кәрі құлақтардың естіген сөздері болса да, “Айқапқа жаза  берсек, түбінде бір  тиянақты іс болып шығарма еді деген едік”,–дейді /11/. Автор қазақ   тарихын жазуында шежіренің маңызының өте жоғары екендігін, тарихымызды жазғанда шежіреге үлкен мән беру керектігін айтып отыр. Сонымен қатар, шежіре жазу мәселесін “Айқап”  журналының редакторы Сералиннің өзінің  қолға алуы қазақ тарихындағы шежіренің маңызы мен қажеттілігін көрсетсе керек.

Ойын жалғастыра келе “біздің қазақ халқының бұрыннан жазылып келе жатқан белгілді шежіресі жоқ, ауыздан ауызға айтылған сөздер болмаса, қазақ халқындағы басқа жұрттардың  білімділері жазған кітаптары бар, ол кітаптарда онша толық жазылмаған. Сондадағы сол кітаптарда айтылған сөздерге құлақ салмай болмайды. Ол кітаптардың жазушыларының көбірегі   орыс ғалымдары. Олардың біз туралы жазған сөздері, әлбетте біздер үшін онша көңілге қонымды болып шықпайды”,–деп қазақ халқының тарихын тек қазақ ұлтының өкілі ұлттық тұрғыдан жазу керектігін ескертеді. Автор шежіреге байланысты айтылған бұл ойлары қара халыққа ұнамағаны айта келе, оқыған бір азаматтың мақаласын дәл сол күйінде келтіреді ол былай басталады: “Құрметті редактор! Сіздің журналыңызды бірадамнан көріп оқыдым, іске сәт! “Керуен қосы жүре түзеледі” деген… “Айқаптың бірнеше номерінде қазақтың ру-аталарын жазыпсыз һәм үшін еткенсіз, білген кісілер толық қылып жазар деп… Әпендем! Біздің қазақ  өзбек  халқына бірлік қылып, басы қосылмай “алты ауызды алаш” аталғаны сол ру-руға бөлініп, ұран шақырып партия болғаннан еді. Сіз журналыңызға жазып оны не  қыласыз? Ұмытқан кісілер болса есіне түсіп, қайтадан бір елді, бір ауыл  бір ауылдан шауып алып, бірлігі кете түсін деген жұмыс па?! Мұны газет журналменен көрсетпей-ақ қазақ өзі де ұмытар емес. Халықтың бас қосып, көңіл көтеретін үлкен жиылыстарында екі бала ойнап жүріп ұрысып, біреуі “Найман”, не “Арғын” десе, қанша жиылған жұрт екі жақ  болып соғысады. Көбі не екенін білмейді де: “Атаның аруағын шақырған соң шыдамадым, найманды қамшыменен соя  бердім” дейді. Бізге барша түрік халқына арғын, найман, дулат, қоңыратты қойып, бірақ тоқсан екі баулы өзбек болып табылуы керек”–дейді /13/. Шежіре жазуға,  жалпы шежіреге деген көзқарасын Е.Дүйсенбайұғылы деген кісі осынай білдіреді. Қарап отырсақ, автор М.Сералиннің шежіре туралы ойын түсінбеген, шежірені тек руға бөліну деп түсінген, және газет журналдарда шежіре туралы жазылмауы талап еткен. Ал біз көретін тағы бір ақиқат сол кездегі қазақ қоғамының қандай дәрежеде болғандығы. Руға бөлінудің асқынғаны сондай, екі баланың ойынының аяғы үлкен қырғынға әкелетінін көреміз. Мақала туралы  жазылған ойларға келсек, Е.Дүйсенбайұғылының ойына М.Сералиннің өзі былай жауап қайтарады: “Мінекей, шежіре жазуды ұнатпаушының сөзі. Бұл сөздердің барлығы да қатасыз тауып айтқан сөз деп біз түсінбейміз. Біздің  білуімізше қазақтың партиялығын күшейткен нәрсе қазақтың ру-ру болып бөлінуге түп себеп болған? Сол ру-рудан қазақ қанша залал көрген асылында ру деген не нәрсе, жасыл кілем бұрынғы ата-бабамыздың қалпын, жайын біліп істеген, білмей жазып, айтып халыққа түсіндіру керек дейміз. Тарих, жазу, оқудан мақсат осы емес пе?! Аталардың үлгі боларлық ісі болса, қолға ұстап, залалды істер болса, ол істі енді істемей тастау үшін тарих керек емес пе?! Сол туралы болу үшін, әлбетте ата-бабаның істеген ісін білу керек. Журналдың мақсаты осы жайларды түсіндіріп, мұнан былайғы жерде қазақтың “пәлен жүз, пәлен ру” дегенді тастауы тиіс екендігін түсіндіру деп білеміз.

Қазақ халқы үшін тарихты білу керек. Жоғарыда айтылып еді, қара қазақтың ұнатпағандықтары хақында да. Олардың ұнатпай жүргендері “қазақ халқы бір атаның баласы емес, әр рудан құралған жиынтық” деген орыс ғалымдарының сөзі” /14/.

Автордың бұл сөздері әр  бір қазақ азаматының көкейінде тұруы тиіс. М.Сералин шежіре туралы ой қозғағанымен, сол арқылы тарихтың қазақ халқы өмірінде алатын орнының өте жоғары екендігіне тоқталады. Әрбір жеке руға арналып  жазылған шежірелер өз руын жоғары көтеріп мақтау мадақтау емес, ол қазақ  азаматының өзінің тегін тануға деген құлшыныс.

Біз жоғарыда XІX ғасырдың соңы, XX ғасыр басында дүниеге келген және бүкіл қазақтың көзі, тілі болған бей ресми мерзімді басылымдарға жататын “Қазақ” газеті мен “Айқап” журналы беттеріндегі “қазақ шежіресі” туралы қозғалған ойларға тоқталдық. Бұдан шығатын қортынды халқымыздың аяулы ұлдары шежіресіз халқымыздың тарихы  толық әрі шынайы тарих бола алмайтындығын жете түсініп, оны өз халқына түсіндіруді мақсат еткен құнды ойлары мен пікірлерін көреміз.

Тәуелсіздік тұсында шежіре жазу қолға алынып, көптеген руларды тарата жазған шежірелер  көбеюде. Жаңа дүниеге келген шежірелермен  бірге бұрынғы атабабаларымыз шежірелеррді қайта бастырып шығарып шежіреміз біраз толыға түсті. Тәуелсіздігімізді алысыменен-ақ,  дәләрек айтсақ, 1991 жылдың өзінде “Ана тілі” газетті қазақ халқының шежіресін жинап, оны кіттап етіп басып шығаруды мақсат етіп, халықтан шежірежинап,оны бастыра басттайды. Сол “Ана ттілі” газеттінің 1991 жылғы 16 мамырындағы 20-шы санында былай делінген: “Ана тілі” газетінің былтыррғы шілдеден беррі қазақ шежіресіне қатысты әнгімені басттап тарихымыздың талай уақыт бойы тиым салынып келген осыбір саласын қайта жаңғырту ісіне өз мүмкін қадіінше ден қойғаны әлеуметке жақсы таныс. Халқымыздың ата дәстүрінде, бауырмалдық, имандылық тәлімінде әуелден өз орны бар шежіре тарқату үрдісіне қалың жұртшылық сусап-ақ отыр екен. Бұл қадам қолдау тауып қуатталып кетті. Болашақта “Қазақ шежіресі” атты ғылыми дәйектелген үлкен еңбек жасалыну әбден қажет /15/. Қарап отырсақ, “Ана тілі”  газеті авторының сөзі, сонау 1911 жылы жарық көрген “Айқап” журналының редакторы Сералин сөзімен үндес екені көрінеді. Бұл кездейсоқ нәрсе емес, бұл екі редактор ойы шежіреге деген қажеттіліктен туған ойлар.

Ал, енді біз шежіре жазудың деректі маңызына келейік.  Жоғарыда, тәуелсіздік тууына орай көптеген шежірелер дүниеге келді деп айтып өттік. Бұл қуанарлық іс. Бірақ осындай еңбектердің кемшіліктері де жоқ емес. Ондай еңбектердің кемшіліктерін көрсете жазған академик, тарихшы М.Қозыбаев болатын. Ол кісі Арғынбаев, Костров В.В., М.С.Мұқанов деген үш автор бірігіп жазған “Қазақ шежіресі хақында” атты еңбектің кіріспесінде ол кемшілікті көрсетеді: “Тәуелсіздік туына орай шежіре жазам деушілер қаптады да кетті. Алайда, осы науқаншылық кезінде сыр берген жайлар баршылық.

Ең алдымен регионалдық, тайпалық, жүздік көзқарас алдыңғы  позицияға шығып, жеке рудың, тайпаның, жүздің мүддесіне ыңғайлап шежіре жазу – ұлт шежіресінің тәртібі мен әдістемесіне нұқсан келтіргені мәлім. Екіншіден, шындық  өріске бұрмаланды. Шыққан шежірелерде методологиялық бір іздік жоқ. Үшіншіден, жеке адамның, әрине қалталының тапсырмасымен шыққан шежірелерден тарихи принцип аяққа басылуда. Төртіншіден, аннан-мұннан құрастырылған шежірелерге “толықтыру” еңгізіліп “жер астынан” табылған жалған киіз кітап шежірелер пайда болды. Бұл күні өтірігі шығып жатқан шежірелер бар. Тіпті, ұлы Бұқар жыраудың  шығармалары “қолды” болып, өз аталарын еңгізген өлең жолдары пайда болды. Қолдан жасалған, түзетулер еңгізілген жасанды шежірелер жыл сайын көбеюде. Мұндай шежірелер ғылыми тексеру, талқыдан өткен емес. Сондықтан – мұндай шежіре сымақтардың ғылыми құнсыздығы былай тұрсын – тарихқа қиянат, халқымыз алдында ұят жай /16/. Автордың бұл ойлардың растығына көз жеткізу қиын емес. Шежіре туралы  жазылған санаулы ірі-ірі еңбектер болмаса, кішігірім шежіре кітаптарының көпшілігі дәл осы айтылған кемшіліктерді аңғару қиын емес. Демек, шежіренің өз атасын тек таратып жазған ғылым үшін ерсі екендігі сөзсіз. Нақтырақ айтсақ,  өз шежіресін олар кітап етіп бастырып шығу кез-келген қазақтың қолынан келері рас. Ал, оны тарихпен байланыстыра тарату, шынайылық деңгейін көтере жазу қиын нәрсе. Кез-келген руға байланысты жазылған шежірелер тарихилық принципке сай, тарихты ғылыми байланыста жазылып жатса, сонда ғана ол рудың шежіресі толық жазылды деуге болады. Сондықтан шежіре жазуда ондай кемшіліктерге жол бермеу шежіре жазушының әрдайым есінде тұруы тиіс. Демек, тарихымыздың шынайы дәрежеде жазылуында шежірені деректік мәнісі өте зор. Кез келген тарихи деректер сияқты шежіре өмірге келген соң ауыздан-ауызға көшіп айтылғанда ол біраз өзгерістерге ұшырайды. Өйткені оны айтушы адам жеке субъект болғандықтан ол шежіреге қосып, тіпті кейбір жерін айтуы мүмкін. Әйтсе  де, шежіре үлкен өзгерістерге ұшырай қоймады. Оның ойындағы оқиға, рудың таратылуы сияқты нәрселер белгілі бір дәрежеде сақталады, яғни шежіре деректік мәні мен маңызын толық жоймайды, тек алғашқы түрінен өзгеруі  ғана өзгеруі мүмкін. Кез келген тарихшы тарихи деректерді жазған да өз ойын нақты деректермен толықтырып отырады,  өзіне дейінгі жазылған еңбектерге жүгінеді, өз ойын  сол оқулықтан үзінді келтіріп нақтылай түседі. Ол тарихи заңдылық.

Шежіре сарынымен жазылған құнды еңбектер орта ғасыларда көптеп өмірге келе бастады. Олай дейтініміз әрбір әулет билеушісі өзінің әулетімен халқының қызметін өмірін тарихта қалдыру үшін хат танитын оқыған, сауатты адамды алғызып оған өз әулеті мен халқы, жалпы тарихын жазуды тапсырған. Ондай шежірелер қазақ халқының ортағасырының тарихының шынайылық дәрежесінің қандай деңгейде болғандығын көрсетіп береді. Мысалы үшін, XV ғасыры мен XVІ ғасырдағы қазақ хандығына қатысты мәселелер Әбілғазы “Түрік шежіресінде”, Қадырғалидің “Жылнамалар жинағында” және тағы басқа сол ғасырда өмірге келген шежіре сарынымен жазылған тарихи деректермен нақтыланады. Оған нақты бір мысал келтірер болсақ, Мұхаммед Хайдар Дулати “Тарихи Рашиди” еңбегінде Қазақ хандығының құрылуын хижра жыл санауымен нақты айтады. Ал, біздің таихшылар оны қазіргі жыл санауымен 1427 жыл деп нақты дәлелдеді. Міне, көріп отырғанымыздай халқымыздың тарихы бар жерде, шежіре деректік маңызын әр қашанда жоймақ емес. Кез келген шежіре туралы жазылған еңбектер өз бойында сол кезеңдегі қазақ халқының өмірінен тұрмыс-тіршілігінен, әлеуметтік-экономикалық мәләметтер береді. Ал, тарихшылардың міндеті А.Байтұрсынұлы айтқандай “Тарихшылар құр естігені мен қанағаттанбай, рас өтірігін тексеріп, расын ғана алады” – дей келе, шежіре тарихи дерек екенін айтып: “Шежіре, заман хат, өмірбаян, мінездеме – бәрі де тарихтың жемі есебіндегі нәрселер. Тарих олардың айтқанының бәрін ала бермейді. Аударып, ақтарып, сипатталған мағлұматтарды ғана  алады” – деп, кез келген деректің уақыт өте келе өзгерістерге ұшырайтындығын да айтқан. Десекте, кез келген шежіре өз бойында белгілі дәрежеде мәліметтерді сақтайды, яғни шежіре түрлі өзгерістерге түскен мен  деректік маңызын жоғалтпайды. Халқымыздың өткен тарихын жете,  түсіне оқуға қазақ шежіресі үлкен көмегін тигізеді. Оған көз жеткізу қиын емес. Мысалы, XІІІ-XVІІ ғасырлар тарихынан жазылған еңбектердің барлығының да сүйенетін дерек көздері – Әбілғазының “Түрік шежіресі”, Рашид-ад-диннің “Жылнамалар жинағы”, Қ. Жалайырдың “Шежірелер жинағы”, М.Х.Дулатидің “Тарихи Рашидиі” және т.б. көптеген сол кезеңді сипаттайтын шежіре сарынымен жазылған еңбектер болып табылады.

Міне, халқымыздың тарихы ата-бабамыз қалдырған асыл қазына шежіелері мен   үнемі осылай толысып әрі әрленіп тұрады.

 

1.2  Шежіренің деректік ерекшеліктері

 

Ең алғаш шежіре деректанулық тұрғыдан анықтама берген А.Байтұрсынұлы болатын. Оның шежіреге  берген анықтамалары туралы деректанулық ойлары 1926 жылы жазылған “Әдебиет танытқыш” деп аталатын ғылыми зерттеу еңбегінің “Әуезе түрлері” деп аталатын бөлімінде айтылған. А.Байтұрсынұлының бұл ойларын деректанулық тұрғыдан толықтырып ең алғаш өз еңбегіне қолданған Қ.Атабаев болатын. Ол өзінің “Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918 жж.)” атты еңбегінде: “Бүгінгі күні тәуелсіз Қазақстанның төл тарихының қалыптасу кезеңінде, өз бастауымызға көз салсақ, кезінде А.Байтұрсынұлының тарих туралы, әсіресе тарих ғылымының аса бір күрделі саласы, тарихи деректану ғылымы туралы айтқан ойлары, пікірлері өзінің дәлдігі мен, ғылыми құндылығы мен ерекшеленетіндігін байқауға болады”– деп, одан әрі мысал арқылы өз ойын дәлелдейді /17/.

Біз жұмысымыз барысында А.Байтұрсынұлының шежіреге байланысты айтылған ойларын жетілдіріп, деректанулық тұрғыдан аша түскен Қ.Атабаевтің деректанулық ойларын сол қалпында келтіруді жөн көрдік. А.Байтұрсынұлы тарихи деректердің табиғатта “таза” күйінде кездеспейтіндігі, олардың түрлі қоспалардан тұратындығының себептері туралы: “Шежіре  жазушылар естіген-білгенін сол қалпында, шикі түрінде тигізеді”– десе, ғылымның жәй шежіре жазудан айырмашылығын “Тарихшылар құр естігенімен қанағаттанбай, рас өтірігін тексеріп, расын ғана алады”– деп көрсетіп берді. Тарих ғылымының негізін тарихи деректер құрайтындығын, деректерде салынған ақпараттарды алып, ғылыми еңбектер деп пайдалану үшін тарихи деректану ғылымының қажеттілігін, “Шежіре, заман хат, өмірбаян, мінездеме – бәрі де тарихтың жемі есебіндегі нәрселер. Тарих олардың айтқанының бәрін ала бермейді. Аударып ақтарып түрлі жағынан қарап, түрлі мағлұматтар мен салыстырып, сипатталған мағлұматтарды ғана алады”– деп, қарапайым ғана сөздермен, аса маңызды ғылыми проблеманың шешімін түсіндіре білді.

А.Байтұрсынұлы жалпы тарихи деректану туралы ғана емес, сонымен қатар нақты тарихи деректер туралы да өз ойларын айтты. Тарихи деректер пайда болуына, өмір сүру формасына, шығу тегіне қарай әр түрлі топтарға бөлінеді. Осындай қазақ тарихының тума деректерінің бір тобын – шежірелер құрайды. А.Байтұрсынұлының аталған еңбегінде қазақ халқының өзіне тән ұлттық тарихи дерегі ретінде арнайы тоқталған. Ол: “Шежіре – өткеннен дерек беретін сөздің бір түрі”– деп шежіренің бәрінен бұрын тарихи дерек екенін айтады. “Шежіреде оқиғадан гөрі өткендердің түс туысы көп айтылады. Сондықтан шежіре оқиға сарынымен емес, уақыт, туыс  сарынымен айтылатын әуезе тобын ажратады. Шежіре болған оқиға жайынан сөйлесе себебін, мәнісін айтпай, тек болғанын айтады да қойады”– деп шежіренің пайда болуын, тарихи дерек ретіндегі ерекшелігін айтады. Одан әрі шежіреде “Ел тапқан мен қатын-бала шапқан әңгімесі қатар тұрады; бір жерде әңгімені қойылтып, маңызды түрде айтса, екінші жерде сұйылтып, ұсақ-түйекті сөз қылады. Бір жерінде рас болған оқиғаның сөйлесе, екінші жерінде тек жұрт аузындағы әуезе болған өтірік-шынды әңгімелерді сөйлеп кетеді”– деп, шежірені ғылыми сыннан өткізіп, ондағы “рас болған оқиға” мен өтірік шыны араласқан” жерлерін ажыратудың қажеттілігін ескертеді /18/. Бұдан әрі Қ.Атабаев, А.Байтұрсынұлының ойларынан шығып, орыс халқы үшін жылнама жазу қандай болса, қазақ халқы үшін шежіре жазу сондайлық маңызды екендігін және шежіретану ғылымы тарихи деректану ғылымының бір саласы екендігін былай келтіреді: “Егер орыс халқы үшін тарихи деректер ішінде жылнамалар қандай маңызды орын алса, біздер үшін сондай маңызды деректердің бірі. Тек, айырмашылығы сонда, Ресейде жылнаматану ғылымы бірнеше ғасырдан бері дамып, жылнамаларды тарихи дерек көзі ретінде зерттеуге үлкен табыстарға қол жеткізсе, бізде шежіретану ғылымы тарихи деректану ғылымының бір саласы ретінде әлі қалыптаса қойған жоқ. Ал, ондай ғылымның қажеттілігін өмірдің өзі күннен-күнге батыл талап етуде”– дейді /19/. 

А.Байтұрсынұлының шежіренің деректік ерекшелігін көрсеткен, сонымен қатар шежіреге берген деректанулық анықтамалары мен ойларын деректанушы, ғалым  Қ.Атабаев осылай ең алғаш деректанулық тұрғыдан өткен тарихшы болды. Бұдан басқа дәл қазіргі уақытта шежіреге кеңінен тоқталған, нақтырақ айтсақ шежіреге деректанулық тұрғыдан анықтама берген, оның маңызын деректік ерекшелігін көрсететін еңбектер жоқ десек қателеспейміз. Дегенмен де, біз жоғары да тоқталған Арғынбаев Х., Вастров В.В, Мұқанов М.С бірігіп жазған “Қазақ шежіресі хақында” атты еңбектерінің біраз бөлімдерінде белгілі бір дәрежеде шежіренің деректік ерекшелігін көрсететін ойлар айтылған. Біз ендігі жерде сол ойларды деректанулық тұрғыдан ашуға тырысамыз. Осы аталған еңбектің 2-ші бөлімінің 1-ші тарауы  “Этникалық құрамы және рулық-тайпалық  ерекшеліктері” деп аталады. Бұл тарауда автор шежірені талдау барысында рулық-тайпалық құрылымға талдау жасау арқылы шежіренің тарихымыздағы деректік маңызы мен ерекшелігінің   зор екендігіне тоқталған. “Қазақтың рулық тайпалық құрылымына талдау жасаудың бір мәні сонда, ол – қазақ шежіресінің маңызды тарихи деректемесі екенін де көрсетеді. Мәселен, әр түрлі таксономиялық жіктерді зерделей келіп, белгілі бір рудың өмір сүрген уақыты мен ата қонысын, рулар арасындағы өзара қатынастарды анықтау үшін, сондай-ақ қазақ қоғамындағы туыстық байланыс мәселелері мен  оған байланысты аталық әулеттерінің тарау, тармақталу құбылыстарын мәнін ашудың  ғылым үшін орасан зор пайдасы бар”– дейді /20/. Автордың бұл  айтқан ойларының барлығы деректану пәнінің шежіре мен оның деректік ерекшелігін анықтаудағы барлық талап, міндет-мақсаттарымен ұштасады. Сонымен қатар, автор шежірені жазуда тарихи деректердің аздық ететіні оны әдеби деректер мен толықтыра жазудың өзі шежіренің шынайы жазылуына жол ашатынын дәлелдейді: “XІX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы нақты айтсақ, 1956-1989 жылдардағы этнографиялық экспедициялық жинаған мәліметтерге көп сүйенеміз. Өйткені, маңызды деректемелердің бірі этнографиялық материал болып табылады. Бізге ол не береді? Біріншіден, сол кездердегі қазақтардың этникалық атаулардың түп-тамыры мен идеологиясын ашып көрсетеді; Екіншіден, мүмкін болған жерде әулеттердің, қауымдардың бөлініп шығу және бастапқы рулардан кейінгі рулардың өсіп-өрбу процестерін айқындайды… тағы сол сияқтылар. Өзіміз жинаған қазақ шежірелерін  революцияға дейінгі басылымдар мен салыстырғанда этнографиялық экспедиция жинаған қазақ шежірелері тарихи жағынан әлде қайда құнды деген қортындыға келуге болады. Әдеби деректер мен біз жинаған шежірелер арасында өзіндік айырмашылықтар да бар, кейбір құнды шежірелер қазақтардың рулық-тайпалық құрылымының неғұрлым толық көрінісін береді”– дейді /21/. Автордың бұл  шежірені шынайылық дәрежесін  анықтауға  байланысты айтылған ойлары деректану пәнінің “Фольклордің тарихилығына” қатысты мәселелерімен ұқсас, нақтырақ айтсақ, ауыз әдебиеті мен тарих ғылымы әрқашанда бір-бірімен тығыз байланыста, ал олардың бір-бірімен байланысын, сол байланыстың арқасында тарихымыз шынайы дәрежеде жазылатындығын деректану пәні көрсетіп береді.

Қазақ шежіресінің деректік ерекшелігінің бірі кейде шежіреде нақты тарихи оқиға мен аңыз әңгіме қатар жүретіндігі белгілі. Ол туралы автор: “Алайда, қазақтардың әрбір рулық тегінен аңызға айналған гениология мен рулық-тайпалық құрылымының кейінгі кездегі таксалогиялық жігін айыра білу керек. Егер аңыз гениология мифалогиялық сипатта болса, неғұрлым кейінгі таксаномиялық жіктеріндегі тарихи тұлғаларды, сонымен қатар рудың (оның аталары мен әулеттерінің) өмір сүрген кезеңін дәл анықтап, этнонимдердің шығу тегін айқындауға болады. Яғни бұл құрылымдарда тарихи жағынан нақтылық бар. Рулық тайпалық құрылымның жоғары буындарындағы аңыз гениологияның мифологиялық сипатта екенін мойындау мен қатар солар жөнінде бірер ауыз сөз айта кету орынды. Себебі, олар тарихтың белгілі бір  халықтың идеологиясын сипаттайды, және ең бастысы – қазақ халқының этникалық сана-сезімін, бір тұтас түп-тамырын (мифологиялық тұрғыда болса да) бейнелейді” – дейді /22/. Демек, шежірені талдағанда белгілі бір рудың өмір сүрген уақыты, яғни ол ру ірі, ұрпақ көп тараған ру болса, оның жанында міндетті түрде аңыз қатар жүреді, ол аңызда халық идеологиясы сақталады, яғни белгілі бір дәрежеде тарихи шындық сақталады.

Кез келген тарихи деректер  сияқты шежірелер де ауыздан-ауызға көшкенде белгілі бір дәрежеде өзгеріске ұшырайтыны жайлы: “Әдетте, халық есінде сақталған тарихи тұлғалар, ауыздан-ауызға көшкен сайын аңызға айналып, атақ-абыройы аспандап ел атасы дәрежесіне дейін көрер ілетіні де бар” – деп мысал келтіреді /23/.

Жоғары да біз шежіренің бір ерекшелігі  шежіре жазуда ауыз әдебиеті қатар жүретінін айтқанбыз. Ол туралы автор: “Шежіре жазуда, эпос кейде қатар жүреді. Эпостың әр түрлі нұсқаулары болуын белгілі бір тарихи уақыт аралығымен түсіндіруге болады, мұндай жағдайда белгілі бір оқиғалар, белгілі бір  топтың, белгілі бір ру, тайпалардың мүдделерін көздейді немесе жаңадан  жасалынатын идеологияға сәйкес ой елегінен өткізіп, өзгертіліп отырады”– дейді. Бұл айтылған  ойдың құндылығы сонда, автор шежіренің деректік ерекшелігінен шыға отырып, эпостардың көбінесе жалған ойдан шығарылғаны да кездесетінін айтады, оны кейбіреуі өз руын жоғары көтеру үшін жасалатындығын ескертеді. Демек, шежіре құрамындағы белгілі бір  кезеңді сипаттайтын эпостарды түгелімен басшұлғып қабылдай бермеу  қажет.  Қазақ  халқының рулық-тайпалық құрамындағы ірі құрамындағы ірі буындардың түп-төркініне мифтік мағына тән екендігі тарихта мәлім. Ол түсінікті жәйт, өйткені оларға сол кезеңде өмір сүрген халықтың этникалық сана-сезімі мен идеологиясы   әсер етеді.  Яғни бұл жерде А.Байтүрсынұлының: “Шежіре  жазушылар естіген-білегенін сол қалпында, шикі түрінде тізеді… Тарихшылар құр естігені мен қанағаттанбай рас өтірігін тексеріп, расын ғана алады”– деген ойын келтіргіміз келеді /24/. Жоғарыда біз тоқталған  үш автор бірігіп жазған “Қазақ шежіресі хақында” атты еңбектің “рулық-тайпалық құрылымының таксаномиялық жіктері” деген бөлімінде шежіренің деректік ерекшелігін көрсететін бірқатар ойлар айтылған. Біз сол ойларды келтіріп, оны деректанулық тұрғыдан ашуға тырысамыз. Алдымен “таксаномиялық жік” деген не екендігін түсүндіруді жөн көрдік. Автор айтып отырған “таксаномиялық жік деген біздің түсінуімізше бір атаны білу үшін белгілі  бір рудың ең басты бір атасын тауып,  оны мысалы: А деп белгілеп, одан кейін нақты екі  үш  атаны  көрсетіп, ол ру туралы кең мағлұмат алуға болады. Таксаномиялық жік немесе реттілікті пайдалану арқылы белгілі бір адамның өмір сүрген кезеңін дәл анықтауға мүмкіндік береді, ал бұл болса рудың өмір сүрген уақыты мен орналасу аумағын анықтауға көмектеседі. Бұл ой нақты болуы үшін оны мысал арқылы дәлелдейміз. Аталған еңбекте автор “Арғын” руына тоқталғанда  Ш.Құдайбергенұлының жыр-дастандарын келтіреді. Ол жыр дастандардың көбісі қазақ халқының  жоңғар шапқыншылығы кезіндегі өмірін сипаттайды дейді. Ол бойынша: “1722 жылы қазақтар жоңғар шапқыншылығы салдарынан көшіп барып Сырдария бойын мекен еткен. Арғындардың ел арасы сол кезде 95 жастағы Әнет баба болған.  Дастан авторының жетінші атасы, Әнет баба інісі Әйтеке еді, таксаномиялық жіктерді анықтау мен ұрпақтар аралығындағы уақыт шамасын анықтау кезінде бұл да маңызды: Шәкәрім 1858 жылы туған, ал оның жетінші атасы (Әйтек)  Әнет бабаның замандасы. Демек, бір ұрпаққа 25-30 жылдан келеді. Бұлайша “жыл есептеу” шежірелерді тарихи дерек ретінде пайдаланған кезде қажет,   өйткені патронимия, рулардың бөлшектенуі, жаңа рулардың пайда болуы мәселелерінің т.б. сол бойынша анықтауға болады” – дейді /25/. Демек, бұндай “жыл есептеу” арқылы кез келген шежіренің шынайылық деңгейін анықтаймыз. Автордың “шежірелерді тарихи дерек ретінде пайдаланған кезде” деген ойы кез келген шежіренің деректік орны мен ерекшелігін анықтауда қолданылатын әдіс болып табылады.

Аталмыш еңбектің “Рулық-тайпалық құрылымның таксаномиялық жіктері” бөлімінде: “Қоғам өмірінің кез келген көрсеткіші сияқты, рулық-тайпалық құрылымда қатып-сеніп қалған құбылыс емес, керісінше, ол ылғи өзгерістерге ұшырап отырады. Рулық-тайпалық құрылымдағы аңыз гениологияны айыра білу керек, оған кейінгі орта ғасырдағы мифтік, жалған сипат пен көп сатылы ұрпақтар байланысы тән, оларды тегі мифтік ата-бабадан емес қайта нақты өмір сүрген баба есімімен басталады және олар осылайша белгілі тарихи жағынан анық, рулық-тайпалық құрылымның әр түрлі таксаномиялық жіктерді сипаттау үшін қолданылады” – дейді /26/. Демек, шежірені рулық-тайпалық құрылымға талдау жасаған кезде құрылымның жоғарғы деңгейі мен төменгі көп сатылы ұрпақ құрылымына тән аңыз-гениологияны ажырата білу керек. Бірінші жағдайда: ол жалған, гениологиялық сипатта, этникалық сана-сезіммен идеология ықпалында қалыптасқан. Екінші жағдайда көп сатылы рулық-тайпалық құрылым әр түрлі таксаномиялық  деңгейлерге бөлінеді және олардың әр қайсысын белгілі тарихи кезеңге жатқызуға болады.

Шежіре талдау барысында кез келген рудың, тайпаның шығуы, қандай жерлерді мекен еткендігін анықтаудың деректік маңызы, әсіресе сол шежіренің деректік орнын анықтау да маңызы өте зор. Шежіренің өзіне тән бір ерекшелігі – кейде кейбір рудың шежіре басы сол рудағы батыр, би немесе беделді бір адамнан басталып кетеді. Оны үнемі естен шығармау керек.

Көріп  отырғанымыздай, шежірені талдау барысында әр түрлі таксаномиялық жіктерді зерттей келе түрлі рулардың құрылған кезеңін, олардың мекендеген жерлерін, экономикалық және әлеуметтік өмірдегі бір-бірімен өзара қатынасын, жалпы алғанда қазақтар тарихына қатысты мәселелер мен бірге, шежіренің деректің ерекшелігін, маңызын және деректік орнын көрсететін мәселелерді анықтауға болады.

Сонымен, бізге шежіренің деректік ерекшелігін көрсетуге көмектескен үш автор бірігуімен жазылған “Қазақ  шежіресі  хақында” атты еңбекте белгілі бір руға, тайпаға тоқталғанда, олардың шығуы мен мекендеген жерлері туралы нақты мәліметтер келтіріп, ол негізі аңыз-әңгімелер мен нақтыланып отырған. Біз  оған деректанушылық көзқарас бойынша келсек ол шежіренің, яғни деректің шынайылық  дәрежесін   анықтауда   қолданылатын қажетті тәсілді пайдаланған. Демек кез келген әдеби деректерді, нақты тарихи деректермен салыстыра зерттеу шындыққа қол жеткізуге көмектеседі. Өкінішке орай дәл қазіргі уақытта осы  еңбектер сияқы шежіренің деректік ерекшелігін  көрсетіп жазылған  үлкен еңбектер  өте аз.  Әрине, шежіре  дегенде кез  келген   қазақтың  жеті   атасы түсері сөзсіз, яғни көпшілік жеті атасын  тарату шежіре  деп түсінеді, әрине ол дұрыс мәселе, шежіре  сөзін қалай түсінуде емес, ол шежіре жазуда жатыр  ғой. Жоғары  да айтқанымыздай, жеке бір кісінің  тапсыруымен жазылып, шежіре жазылу үлгісі сақталмай, тарихи  принцип аяққа басылу мәселесі уақыт өте келе  қатаң сыңға  ұшырап, оған жол берілмеуі  тиіс. Шежірені ондай жеті руын білген адам  құр тіркей беру тарих  ғылымына да кері әсерін тигізері хақ. Сондықтан шежіреші тарихшылар да тарих ғылымының, соның ішінде хззалқымыздың деректерін  зерттеумен айналысатын, енді ғана аяғынан тұрып келе жатқан деректану ғылымының талап-міндеттеріне сай, қатаң сыннан өткізіп, жалаң  шежірелерге жол бермеу біздің міндетіміз.

 

1.3 Шежіре  оқытудың  әдіс-тәсілдері.

 

Енді ғана өз билігі өзіне тиіп, ұлттық мемлекетінің іргетасының қалай бастаған қазақ  халқы үшін өзінің жүріп өткен жолының  ғылыми шынайы тарихын жазу қажеттілігі күннен-күнге айқын сезілуде.  Өйткені ұлттың бүгінге дейінгі тарихы – оның ертенгі тағдыры. Барлық  халықтар сияқты қазақтар да өзінің тарихи жолында жиған тәжірибесінің арқасында бүгінге жетті, бүгінгі болмысына  сүйеніп ертеңіне қол созып отыр. Демек, қазақтың бүгіні қалтарысы мен қапылысы,  шырғаланы мен ұмтылысы, қайғысы мен қасіреті көп кешегісінің, арманға мақсатқа жеткізер, мол үмітін артар ертеңі – бүгінгі күнінің жалғасы. Сондықтан ұлттың кешегісін  бүгінімен, бүгінін ертеңінен айыру мүмкін емес. Ал осы бір тұтас ұлт өмірінің алтын діңгегі, оның құла бойындағы өзегінің тарихы.

Қазақ елі сияқты бодандық бұғауынан енді ғана босанып, алдына әлемдегі өркениетті халықтар санатына қосылу мақсатына қойып отырған ұлт үшін өзінің өткенін білу, төл тарихынан тағылым алып, оның сабақтарын ескеру – болашақ мақсаттарға жеткізер негізгі факторлардың бірі. Демек, қазақ халқының келешегінің қалай  қалыптасуы көп жағдайда, оның ғылыми тарихының қазіргі кезеңде қалай жазылуына, оның тарихи саласының қалай қалыптасуына да байланысты.

“Өзінің өткенінің жолы мен мәні жалпы ұлт санасының байлығына және сол өткеннің санасы әдеттегі ойлаудың актісіне айналған халық ғана өз  тарихын біледі” – деп жазды өткен ғасыр соңында белгілі орыс тарихшысы В.Ключевский /27/. Міне, осындай қазақ елінің жүріп өткен жолы, осы жолда жиған мол тәжірибесін ұлттық рухани болмысының қайнар бұлағына айналдырар қуатты құралдарының бірі – оның ғылыми тарихы.

Ал қазақ халқының төл тарихының табиғи  негізі, оның өң бойында өрлеген өзегі – өзінің тума деректері. Қазақ қоғамы туралы негізгі мәліметтер сақталу формасы әр алуан болып келетін (ауызша, жазбаша т.б.) ұлттық деректерде сақталған. Олай болса, қазақ халқының толыққанды іргелі тарихын жазу үшін алдымен, сол тарихтың негізін құрайтын ана тілімізде дүниеге келген деректермен жұмыс істей білу қажет. Яғни, “кез келген нағыз ғылыми тарихын жазу, ең алдымен, сол халықтың өзі жасаған деректерді толық меңгермей мүмкін емес” /28/. Халық тарихының қайсі бір беттерін оның жасаған  деректерінсіз-ақ жазбақ болмақ кеңестік тарихнаманың бүгінгі тағдыры осы пікірдің орынды екеніне айғақ бола алады.

Демек, халқымыздың ғасыр бойғы өмірі бейнеленген, сан-алуан объективті жағдайларға байланысты туындаған әр түрлі түрде атадан балаға ауысып, бүгінгі ұрпаққа жеткен жәдігерлерімізді ұлт байлығы ретінде бағалап, ата мұрасы ретінде қастерлеп, келер ұрпаққа жеткізу, тарихи дерек ретінде пайдаланып ұлт игілігіне жарату мемлекетіміздің де, қазіргі зерттеушілердің де міндеті. Міне, осындай тарихи деректерді іздеп тауып, ғылыми талдаудан өткізу арқылы оларда жинақталған ақпараттарды тарихи игілігіне пайдаланумен деректану пәні айналысады. Тарих ғылымының өзінің ірге тасын құрайтын, негізін қалайтын деректану пәні арқылы ғана дами алатынын ескерсек деректанудың зор маңызы айқындала түседі. Бірнеше ғасырға солзылған бодандықтың салдарынан   бізде тарих ғылымының дамуы кенжелеп қалса, сол ғылымның маңызды саласы – деректану елімізде жүйелі ғылым ретінде әлі толық қалыптасқан жоқ. Еліміздің тәуелсіздігін алуына байланысты, біржағынан ұлт тарихына қатысты деректеррдің жаппай жариялануы басталса, екінші жағынан, сол деректер мен жүйелі жұмыс жүргізетін нақты ғылымның әлсіздігі жалпы ұлттық тарих ғылымының өркендеп дамуына тосқауыл болып отыр. Қазіргі кезеде қалыптасқан мұндай жағдайдың өзінің зерттеу  проблемасына тудырып отырып қиындықтары туралы тарих ғылымдарының докторы, профессор Т.Омарбеков: “Деректану ғылымынан, яғни деректерін тану ісінен, дербес арнайы еңбектер жазып жүрген тарихшы ғалымдардың Қазақстанда әлі де жоқтығы 20-30-ші жылдардағы күрделі кезеңнің деректерін ғылыми негізде жүйелеп, жіктеуге толық мүмкіншілік бермей отыр” – деп жазды /29/. Қарап тұрсақ халқымыздың тарихын  шынайы  жазуда деректану пәнінің алатын орны ерекше. Халқымыздың тума деректерінің бір тобы – шежірелер екендігі белгілі. Халқымыздың таримхындағы шежірелердің алатын орны туралы тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ.Атабаев: “Егер орыс халқы үшін тарихи  деректер ішінде жылнамалар қандай маңызды орын алса, біздер үшін шежірелік сондай маңызды деректеріміздің бірі. Тек айырмашылығы сонда Ресейде жылнаматану ғылымы бірнеше ғасырдан бері дамып, жылнамаларды тарихи дерек көздері ретінде зерттеуде үлкен табыстарға  қол жеткізсе, бізде  шежіретану ғылымы тарихи  деректану пәнінің бір саласы ретінде әлі қалыптаса қойған жоқ. Ал ондай пәннің қажеттілігі өмірдің өзі күннен-күнге батыл талап етуде” /30/ – деп жазған болатын. Міне, тарих ғылымының бір саласы деп саналатын, халқымыздың деректерін зерттейтін  деректану пәнінің өзі енді ғана аяғына тұрып келе жатқанда “Шежірені оқытудың әдіс-тәсілдері” бізде қайдан болсын. Халқымыздың,  ата-бабамыздың асыл қазынасы шежірені оқытуда деректану пәні жетекшілік етеді. Осындай шежірелер т.б. деректерді ақ-қарасын айырып тарихымыздың шынайы жазылып, ұлттық тұрғыда оқытуда деректану пәні мен маңызы жайлы деректанушы-ғалым Қ. Атабаев: “… Тарих ғылымындағы келеңсіз істерге қарсы күресудің барлық өркениетті елдерде бұрыннан қалыптасқан бір ғана жол бар екенін айтқымыз келеді. Ол – тарихи деректану ғылымын  дамыту.  Осы іспен айналысатын мамандар даярлау. Тек сол ғылым ғана деректерді деректанулық талдаудан өткізіп, шынды жалғаннан ажыратып, халықтың інжу-маржанын жолдан қосылған қоспадан айырып, өз игілігіне пайдалану    үшін өзіне қайта ұсынала алады. Енді   ғана өз мемлекетін  қалыптастыра бастаған қазақ халқы үшін жүзшілдікті,  рушылдықты тарихи талас негізінде қайта тоздырмай әрбір дерекке (шежіре, естелік, күнделік, заман хат т.б.) әділ  бағасын бере алатын бір ғана төреші бар. Ол – деректану ғылымы. Ғылым алдында  бәріміз  бірдейміз. Барлық ғылымдар сияқты деректану ғылымы да өзінің табиғаты  жағынан жалпы адамзатқа ортақ ғылым” /31/ – деп жазған болатын. Демек, шежіре, заман хат, естелік, күнделік сияқты деректерді  бізге оқытатын деректану пәні болып табылады. Деректану пәні өзінің  талап-міндеттері арқылы бізге түрлі деректерді оқытады,  олардың мәліметтерін бас шұлғып қабылдай  бермеуге және кез  келген деректің ішінен шынын ала білуге үйрететін ғылым. Бұл ойымыз түсінікті болу үшін тағы  да деректанушы Қ. Атабаев пікіріне тоқталамыз: “… А. Байтұрсыновтың сөзімен айтсақ, тарихтың  жемі болып табылатын кез келген шынайы дерек өзінің табиғаты жағынан объективті, өйткені ол белгілі бір оқиғаның немесе қоғамның құбылыстың салдарынан пайда болады. Сондықтан  дерек сол оқиға не қоғамдық құбылыс туралы өз бойында мәлімет сақтайды. Екіші жағынан, кез келген дерек субъективті, себебі оны белгілі бір субъекті (жеке адам) жасайды, дүниеге әкеледі. Ал өз кезегінде ол субъекті белгілі бір ұлттың, не таптың, не әлеуметтік топтың өкілі. Сондықтан деректер оқиғаны қоғамдық құбылыс туралы объективті ақпараттар  мен қатар субъективті мағлұматтар береді. Басқаша айтсақ, оқиғаның деректе белгілі бір дәрежеде бейнеленуі мен қатар дерек авторының дүниеге деген келген көзқарасы, психалогиясы да енеді. Сондықтан зерттеуші тарихи деректерді деректанулық талдаудан өткізуге тиіс болады” /32/ – жазған болатын. Дәл осындай сыннан өткізуді қажет ететін жазба деректердің үлкен бір тобын шежірелер құрайды. Бізге дейін жазылған және әлі де жазылып жатқан шежіре туралы еңбектердің барлығы да деректанулық сынды қажет  етеді. Тарихмыздың шынайы дәрежеде жазылуы үшін ол шежірелерді деректанулық сын, талдаудан өткізуіміз  керек.  Дәл қазір Қазақстанда деректану мектебінің жоқтығынан ондай шикі шежірелердің жазылуына біз еріксіз жол беріп отырмыз.  Қазақ халқының негізгі тума деректерінің бірі – шежірелердің жазылуында қазір келеңсіз нәрселердің орын алғандығы туралы ҚР ҒА академигі М. Қозыбаев былай деген болатын: “… соңғы жылдары ұлтшылдық, жүзшілдік иісі аңқыған, қолдан жазылған “киіз” кітаптар, одан қалды шежірелер көбейіп барады. Өз аталарын дәрәптеу  белең алды, тіпті оларды Гомер мен Аристотельден жоғары қою байқалады. Көшіріп алып кісі еңбегін пайдалану, ата-бабасының жасанды шежіресін баспадан шығару індетке айналды. Біз әруақтар алдыда, тарих алдында жауапгершілік алып мұндай алаяқтыққа, көргенсіздікке тиым салуымыз керек” /33/ – деп жазған болатын. Мұндай тарихи принцип  аяққа басылып өмірге келген шежірелерге жол бермейтін пән,  ол – деректану пәні болып табылады. Демек, шежіре оқыту мен оның әдіс-тәсілдерін үйрену және оны үйретуші деректану пәні екендігі сөзсіз. Шежірені оқытуда қазіргі кезде жан-жақты ғылыми жолмен жасалған  әдіс-тәсілдер жоқ.  Қазақстан тәуелсіздік алған соң шежіреге деген, шежіре жазуға деген құлшыныс арқасында  көптеген шежірелер келген еді. Сол  себепті кейбір жоғарғы оқу орындарында шежіре оқыту қолға алынған болатын. Әрине, ол біз жоғарыда айтқандай деректанулық тұрғыдан оқытылған жоқ. Мысалы келтірер болсақ, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің тарих факультетінің тек “Археология және этнография” пәні бойынша маманданатын студенттерге шежіре, тек этнографиялық дерек ретінде оқытылады. Онда тек белгілі бір шежіре туралы жазылған еңбектердегі рулар, олардың қоныстанған жерлері т.б. мәліметтері төңірегінде ғана сөз қозхғалады. Шежіре оқытудағы жағдайдың осылай өрбуі жоғарыда айтқан “киіз” кітаптардың өмірге келуінің себебі, сол деректану мектебінің қалыптасуы салдарынан болып отыр. Қазақстанда деректану пәні тарих ғылымының деректерді зерттеумен айналысатын саласы  ретінде енді ғана  өсіп  келеді, біз келешекте осы  пән арқасында шежіретану мәселесін қолға  аламыз. Халқымыз  белгілі бір  шежіретану ғылымы болмаса да, далалық ауызша тарихнама негізінде  өзінен  кейінгі   ұрпақтарына шежірені оқытумен өсірген болатын. Кез келген қазақ кішкәнтайынан шежіре тыңдап өседі.  Ол халқымыздың өзіне ғана тән қасиет. Шежірешілдік –  құрғақ хронология немесе адам аттарының жалаң тізімі емес.  Қазақ шежіресінің тарихи концепциясы  туыстық байланыстарды саралауға негізделген. Демек, туыстық атауларды белгілі дәрежеде терминдеуге болады. Демек, шежіретану ғылым ретінде оқыталмаған мен қазақтың біртұтастығын сақтаудағы қажет бір үрдіс болған, яғни ұрпақтар тәрбиесінің бір саласы болған. Демек, туыстық қарым-қатынастар нормасын қатар сақтау, ол үшін жеті атаңды біліп, шежіре тарата білу қазақ дәстүрінде өмірлік қажеттілік болған. “Жеті атасын білмеген ұл жетесіз” немесе “Жеті атасын білген ұл – жеті жұрттың қамын жер, өзін ғана білген ұл – құлағы мен жағын жер” деген сөз сол өмір қажеттілігінің айғағы. Бұл  мақалдардың әлі күнге мәнін, маңызын жоймауы, сол ата-бабамыздың далалық ауызша мектеп арқылы ұпақтарының жадына жаттатып,  қанына сіңіруінің арқасы деп түсіну керек. Далалық ауызша мектеп үлгілері тек шежіре емес, халқымыздың аңыз-әңгіме, наным-сенім сияқты үрдістерінде де орын алған. Бұл жөнінде Шоқан  Уалиханов былай дейді: “Қазақ өздерінің көне аңыздарымен наным-сенімдерін  қайран қаларлық тазалықта сақтай білген. Одан да өткен ғажабы сол,  байтақ даланың  әр шалғайындағы,  әсіресе  өлең жырлар еш өзгеріссіз,  бір қолдан  шыққандай   қайталаналатынын қайтесіз. Көшпелі сауатсыз ортадағы ауызша тараған осынау үлгілердің бір-бірінен  қылдай ауытқымайтындығын адам айтса нанғысыз қасиет,  алайда күмән келтіруге болмайтын шындық” /34/ – деп жазған болатын. Міне қазақтың  далалық ауызша мектебінің өзіне ғана тән бір  ерекшелігі.

Көрші Ресейде   жылнаматану мектебі үлкен жетістіктерге жеткізгендігін  біз жоғары да айтқанбыз. Әрине,   оның басты себебі орыстар қазақ халқы сияқты ешкімнің отары болған жоқ.   Сол Ресейдің белгілі бір идеологиялық тордың құрсауында жазылған жылнамаларға қараған да,   шежіре   өзінің объективтілігі мен де және ұрпақ оқытудағы  тәрбиелік мәні мен де  ден қойдырады. Соңғы жылдар аясында Орта Азияда тарихи әдебиетте мектебінің қалыптасуын біз жоғарыда айтқан далалық   ауызша үрдісі тікелей ықпал еткендігі күмән тудырмайды. Әйгілі “Монғолдың құпия шежіресі”, Мұхаммед Хайдар Дулатидің “Тарихи  Рашидиі”, Әбілғазы Баһадүр ханның “Түрік шежіресі”, Қадырғали  би Қосымұлының “Жылнамалар жинағы”, Ш. Құдайбергенұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі” сияқты ондаған тарихи еңбектердің баршасы бір ғана далалық ауызша үрдісімен жазылған. Демек, жазба шежіреледің жазылуына ауызша айтылатын шежірелердің дерегі ақау болып отырған. Бұл жөнінде өзінің әйгілі еңбегіне ауызша шежірені тірек еткен Рашид-ад-Дин былай дейді: “… монғол-түркілердің көнеден жеткен салт-дәстүрі бойынша олар өздерінің ата тегін, ру шежіресін есте сақтауға айрықша мән беріп отырады. Олар… балаларына өзге жұрт сияқты тәрбие беру үшін тілі шығысымен-ақ, құлағына руы туралы ру шежіресі туралы аңыз-әңгімелерді құйып қойады. Бұл дәстүрден олар бұрын  да, қазір де қылдай ауытқыған емес…” /35/ – деп жазған болатын. Міне, халқымыздың ұрпақ тәрбиесінде  шежіретану мектебін қолданып,  осы күні бүгінге дейін жеткізіп отырғандығы соның  жемісі.  Қарап отырсақ, қазақ халқында ғылыми жолмен шежіре оқыту мәселесі қолға алынбағаны мен, дана  халқымыз шежіретану мектебін далалық ауызша  үрдіс арқылы  өз  ұрпағының құлағына құйып, әрдайым  шежіре оқытуда  ұлттық танымды қалыптастырып әрі сақтап отырған.

Халқымыз тәуелсіздік алған соң, шежіре жазу бірден қолға алынғандығы белгілі. Сонымен қатар, осы шежіре жазу барысында кейбір көзі ашық ғалымдарымыз шежірені оқыту мәселесін қолға алу керектігін сөз еткен болатын. Сондай авторлардың бірі – А. Сейдембекұлы. Ол өзінің 1991 жылғы “Ана тілі” газетінің N14 санында шежіре туралы жазылған мақаласының соңында:  “Тарих дегеннің өзі тек қана өткеннен тұратынын ескерсек, онда қазақ халқының тарихын тану үшін, қазақ халқының бір анадан туғандай этникалық тұтастығын білу үшін ру шежіресін терең зерттеп білмей тұрып белгілі бір ой түйіндеу мүмкін емес. Бұл орайда шежіре пәні қазақ тарихының бас оқулығы ретінде Республикада оқу орындарының бәрінде оқытылуы шарт. Түптеп келген де, мұның өзі мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігі болуы керек. Себебі, тарихын білмеген адамның рухы солғын, патриоттық сезімі төмен, мұраты күйкі болады. Сөз жоқ, мұндай тобырдан құралған мемлекеттің ғұмыры ұзаққа бармайды. Бұрын жеті атасын білмеген жетесіз десе, бүгін “жеті ғасырын білмейтін ел  жетесіз” дейтін заманда өмір сүріп жатырмыз” /36/  – деп жазған болатын. Міне, біз халқымыз шежіресін келер ұрпақ пен бүгінгі ұрпаққа оқыта отырып, сол арқылы ұрпақтың ұлттық танымын қалыптастырамыз, өз халқына деген сүйіспеншілікпен, ұлттық рухын шындаймыз.  Демек, қазақтың шежірешілдігі – оның ұлттық қасиеті болып табылады. Қарап отырсақ, халқымыз далалық ауызша үрдіс арқылы ешбір жазу, сызусыз-ақ шежіретануды өз ұрпақтарына оқытумен осы уақытқа жеткізген. Ал енді сол ата-бабамыз жеткізген бізге аманат еткен мұраны, халқымыздың асыл қазынасы шежірені бүгінгі ғылымның  талап-мүддесімен ұштастырып, осы ұрпақ пен келешек ұрпаққа ұлттықтанымды қалыпатастыру мақсатымен  оқыту біздің міндетіміз. Біздің бұл мақсатымыздың орындалуына көмек беретін тарих ғылымының ішіндегі пән біреу-ақ. Ол – деректану пәні болып табылады. Ол пән көптеген деректер сияқты шежірелерді деректанулық сыннан өткізіп, бізге шежірені шынайы дәрежеде оқылуына жол ашады. Сонда барып жоғары да айтылған өзінің ата-бабасын асыра дәріптеп жазған “киіз кіатаптарға” ғылымда орын берілмейді. Деректану пәні әр халықтың өз тарихын шынайы жазуға жол ашатын ерекше пән екендігі сөзсіз. Халқымыздың шежірелерін оқытудың әдіс-тәсілдерін жасауға бізге үлгі болатын Қ. Атабаев пен М.А. Қадыртаеваның бірігіп жазған “Деректанудың теориялық мәселелері” деген оқылығы болып табылады. Ол еңбекте тарих ғылымының  күрделі саласының бірі деректанудың пайда болуы, қалыптасуы және тарих ғылымында алатын орны туралы, деректерді сыныптаудың қажеттілігі мен жолдары және деректерді талдаудың негізгі принциптері, кезеңдері, теорялық методологиялық проблемалары туралы айтылған. Ол еңбектің екі тарауы – “Деректанулық сын және жазба деректерді талдаудың негізгі  принциптері, кезеңдері проблемалары” /37/ деп аталады. Ол еңбекте Ресей деректанушылары В.Н. Татишев, А.Л. Шлецер, А.С. Лаппо-Данилевский т.б. деректанушы ғалымдардың жазба деректерді сынау барысында бірін-бірі толықтырған үлгілері келтірілген. Біз шежірені халқымыздың төл  деректері ретінде оқыту барысында осы мәселелерді басшылыққа алып, “Шежіре оқытудың әдіс-тәсілдерін” жасауымыз керек. Сонда ғана халқымыздың шежірелері  ғылыми тұрғыда оқытылатын болады. 

Жоғарыда халқымыздың шежірені өз ұрпақтарына далалық ауызша үрдіс арқылы сақтап бізге жеткізді, ал ендігі жердегі біздің міндетіміз сол бабаларымыз еңбегін еш кетірмей, деректану пәні сияқты еңбектеріміздің аясында “Шежіре оқытудың әдіс-тәсілдерін” жасап, оны бүгінгі ұрпақ пен келешек ұрпаққа ұсынуымыз керек. Біз оны өзіміздің міндетіміз деп түсінеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ-тарау Қазақстан тарихындағы ортағасырлық жәдігерлер мен Ш. Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі”  еңбегінің деректік орны.

 

2.1  Әбілғазының “Түрік шежіресі” еңбегінің деректік орны.

 

“Тарихын жоғалтқан жұрт, жоғалған жұрт” – деп қазақ халқының зиялыларының бірі – М. Дулатов айтқандай өз тарихымызды  білу, оны құрметтеу және келер ұрпаққа жеткізу қазақтың әрбір азаматының ұлттық парызы болып табылады.

Халқымыздың тарихы өзінің тарихы кезеңдеріне байланысты ерекшеленеді. Әр ғасыр қазақ халқының тарихына әр түрлі оқиғалар мен күрделі тарихи процестерді еңгізіп отырды. Бұл тарихи заңдылық болып табылады. XV ғасыр – халқымыздың тарихындағы тарихи оқиғалар жағынан аса бір қызықты, маңызы зор күрделі де қиын кезең болғаны сөзсіз. Оның басты себебі: бұл кезде халқымыз  өзінің қазақ деген отанына ие болып, өз атымен дүние жүзіндегі елдерге таныла бастады. Екіншіден, Қазақ хандығы деген хандық үкімет құрылып, ол көрші  жатқан елдермен мемлекеттік дәрежеде саяси-экономикалық қарым-қатынас жасап, тарих сахнасына көтеріледі. Сөйтіп, Орталық Азиядағы Алтын Орда, Ақ Орда, Көк Орда, Жүз Ордалар орнына, Әбілхайыр, Моғол, Көшім хандығы сияқты хандық өкіметтер құрылса, енді бұлардың орнына сол мемлекеттердің этникалық процестрінің заңды қортындыларының нәтижесінде қазақ деген халқы бар, Қазақ   хандығы мемлекеті пайда болады. Қарап отырсақ, халқымыздың отта ғасырлар тарихы ірі-ірі тарихи процестерден тұрады. Оны жете түсіне қою қиындау сияқты. Ал ол тарихшы біз қандай ортағасырлық жәдігерлер арқылы түсінеміз. Ол еңбектер бізге ортағасырлар тарихын толық баяндап бере ала ма? Бұл сұрақтарға біз жауапты ортағасырлық шежіре сарынымен жазылған еңбектен таба аламыз. Осындай орта ғасырдың күрделі тарихын бізге сол қалпында, сол ортағасырлық сөйлеу мәнерін өз бойына сақтап, толығымен баяндап беретін еңбектер жетерлік. Халқымыздың шежіресін баяндайтын еңбектер көп десек артық айтқан  болмаймыз. Ал халқымыздың ең ауыр, ең қызықты кезеңі деп отырған отрта ғасырлар тарихын баяндайтын еңбектердің қазақ тарихында алатын орны ерекше, мұндай еңбектер  қазақ тарихындағы мәнін, маңызын, деректік орнын еш қашан да жоймақ емес. Халқымыз тәуелсіздік алған тұсында жазылып жатқан шежірелер де жетерлік. Бұл еңбектердің кез келгенінің кіріспесінен ортағасырлық шежіре тралы еңбетердің бір тобын көруге  болады. Мысал ретінде біз Ж. Бейсенбайұлының “Қазақ шежіресі” еңбегінен үзінді келтірейік: “Қазақ арасында шежірені көбіне-көп ауызша айту үлгісі басым дамыған десек те, кезінде  халқымыздың ардақты ойшылдарының жазбаша қалдырып кеткен шежірелері де бар. М.Х. Дулатидің “Тарих-и Рашиди”, Әбілғазы Баһадүр  ханның “Түрік шежіресі”, Қадырғали Жалайридің “Жами-ат-Тауарих”, М.   Шорманұлының, А. Низовтың, Ә. Бөкейханұлының, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шежірелері – өз кезеңінің қымбат қазыналары” /38/ – дейді. Бұдан өзге қазіргі кезде жарық көріп жатқан шежіре туралы еңбектердің бәрінің дерлік бұл еңбектерге тоқталып өтулері заңдылық. Өзінің жазылу тарихы, авторы, деректері, қамтыған уақыты жағынан және ең бастысы қазақ тарихындағы алатын деректік орны жағынан әр қайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар.  Бұл еңбектер бірінде  жоқ деректерді, келесі арқылы толықтырып отырады. Осындай еңбектердің халқымыздың тарихындағы алатын деректік орны туралы Б. Қожабекұлы өзінің “Тарихи таным” деп аталатын еңбегінің бірінші “Шежіре” туралы бөлімінде: “Қазақ шежірелерінің қайнар көзі жоғарыда айтылғандай ұзақ заманнан қалыптасып, ғасырдан ғасырға асып, толықтырылып ұмыт болған дүниелер қайтадан жазылып атадан балаға  рәсім ретінде қалып келе жатқан теңдесі жоқ мұра болып табылады. Рашид-ад Диннің “Жами-ат-тауарихымен” қоса бір кезеңге Жамал Қаршидің Оғыз-қыпшақ пен Қарахан шежіресі, Ұлықбектің “Шаджарад әл-атрау”, “Муниз әл-ансаб-фи-шаджарад” және Санатин Моғол, “Сұлтандар шежіресі” – (XV ғ.) Мұхаммед Әли Шабанғарайдың “Маджиа әл-ансаб” (Шежіре жинағы), Молда Мырза Рахим Ташкентидің “Ансаб ассалати” (Сұлтандар шежіресі), Әбілғазының “Шежіре-и түрік”, “Шежіре-и  тарихма” (Шежіре жазбасы). Бұл шежіренің бір сыпырасы ҚСЭ-да жеке мақала немесе автордың есімімен жарық көрді” /39/ – дейді. Демек, аталған шежіре туралы еңбектер қазіргі уақыта халыққа біршама танылғандығын айтады. Біз жұмыс барысында атаған  еңбектер ішінде Әбілғазы Баһадүр ханның “Түрік шежіресі” атты еңбегінің орны ерекше. Хиуа ханы , шығыс әдебиеті мен  мәдениетінің  асқан  білгірі Әбілғазы Баһадүр ханның  осы атқты шығармасы түрік жұртында өмір кешкен елдер мен халықтарды басқарған мемлекет қайраткерлерінің өмірі мен   жүргізген саясаттары, сол кезде болған ірі-ірі оқиғалар баяндайды. Шежірде Орта Азия, Таяу  Шығыс елдеріне қатысты қызықты мәләметтер сондай-ақ қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихын, өмірі мен тұрмыс-тіршілігі жайлы құнды деректер көп.

Біз бұл  еңбектің деректік орнын көрсету үшін бұл еңбектің және де шежіре жазу барысында түрлі авторлардың осы еңбекке жүгінген пікірлерін келтіре отырып Әбілғазы Баһадүр ханның “Түрік шежіресі” атты еңбегінің халқымыздың тарихындағы деректік орнын көрсетуге тырысамыз. Келесі кезекте қолда бар деректер арқылы бұл еңбектің біразы болса да, жазылу тарихына тоқталайық Әбілғазы Баһадүр ханның “Түрік шежіресі” атты еңбегін көне түркі тілінен аударып оқырман қауымға ұсынған  1992 жылы филология ғылымдарының докторы Б. Әбілқасымов. Содан бері бұл еңбек қазақ халқына Әбілғазы Баһадүр ханның “Түрік шежіресі” деген атпен танымал болды.  Қазір бұл еңбекті тарихшылар да, қарапайым халық та алып оқи алады. Бұл еңбектің жазылу тарихы туралы аталған еңбектің кіріспесінде жан-жақты айтылған: “XVІІ ғасырдағы түрік жазба ескерткіш ішінен Әбілғазы Баһадүр ханның “Түрік шежіресі” атты кітабы елеулі орын алады. Шыңғыс ұрпақтарынан болған хандардың өздерінің ұстанған саясаттарына келетін тарихтарын жаздырып қалдыруы ертеден дәстүрге айналған болатын. Бұлардың аталған шежіренің екі ерекшелігі бар. Біріншіден, кітап авторы Шынғыс ұрпағынан шыққан хан бола тұрып, өз тарихын өзі жазған; екіншіден, кітап тарихи, әдеби жағынан аса құнды. Оның себебін Әбілғазының өз сөзінен іздеуге болады. Кітабының кіріспесінде айтуынша, Әбілғазы  үш нәрсені жетік меңгерген. Біріншісі – әскери өнер, екіншісі, – ақындық өнер және көп тіл білуі, үшіншісі, – тарихи оқиғалар мен ертеде болған хандардың аттарын, мемлекет, жер-су аттарын жатқа білуі. Сөйтіп, бұл кітапта автор хижраның 1074 жылы, яғни  қазіргі жыл санауымыз бойынша 1663 жылы жазуға  кіріседі, бірақ кітабын аяқтай алмай, 1664 жылы қайтыс болады да, кітапты оның ұлы Амуш Мұхаммед аяқтайды” /40/ – бұл жерден бұл кітаптың қазақ тарихындағы деректік орнының қаншалықты дәрежеде екендігін анғару қиын емес. Одан әрі қарай автор “енді кітап авторы туралы бірнеше сөз айта кетейік – деп Әбілғазының әкесі, анасы және де алты бауыры туралы айта келіп, әкесі өлген соң осы бауырлары арасында тақ үшін таласта жараланып қашып 1640-1641 жылдары қалмақ ханы Хо-Орлектің ордасында тұрғандығы айтылады. Одан әрі автор: “Арал өзбектері көп силық беріп Әбілғазыны одан сұрап алады. Ілияс би бастаған Арал қазақтары Хиуа ханы Спандиярға қарсы көтеріліс жасағанда, Әбілғазы соларға қосылады,  бірақ одан жеңіліс табады. 1643 жылы Әбілғазы Аралға хан болып жарияланады. Екі жыл бойы Хиуаға шабуыл жасап жүріп, ақыры, қазақ, өзбек, қарақалпақтардың күшімен 1645 жылы Хиуаны  алып хан тағына отырады.

Хан болғаннан кейін де көршілес халықтармен көптеген ұрыстар жүргізеді, тек 1663 жылы ғана хандықтың билігін баласына беріп, өзі “бейбіт” істермен айналасуға кіріседі, яғни сөз  болып отырған кітапты жазуға отырады” /41/ – дейді. Демек, Әбілғазы Баһадүр хан “Асарын асап, жасарын жасап” болған соң, жасы келген соң жиған-терген, естіген-көрген, істеген-өрген нәрселерінің басын құрап барып кітап жазуға отырған екен. Әрине ондай еңбек өз жемісін берері сөзсіз. Міне бұл еңбектің деректік бір ерекшелігі осында жатыр. Енді бұл аталған еңбектің бертін келе қандай авторлар тарапынан қолға алынғандығы және аударылғаны мәселелері жайлы сөз етейік.

Әбілғазының “Түрік шежіресі” атты кітабы ғылым дүниесіне XVІІІ ғасырдың бас кезінде мәлім болады. Бұл кітаптың қол жазбасын Ресейде тұтқында жүрген швед офицері Тобыл қаласынан кездестіріп, оны Бұхар ахунына орысша аудартады. Одан швед Шенстрем неміс тіліне аударады, ол аударма біраз кешігіп, 1780 жылы ғана басылып шығады, ал одан  бұрын 1726 жылы Лейден де  француз тілінде басылып шығады. Осы басылымнан 1770  жылы Тредияковский орыс тіліне аударып, бастырып шығарады. Алайда бұл шығарма ғылым үшін құнды бола алмады. Оның себебі, біріншіден, түп нұсқаның бірнеше тілдер арқылы жеткендігінен болса, яғни еңбек шынайылық деңгейін жоғалтқан, екіншіден, деректік маңызы мен орны жоғары негізгі түп нұсқа жарияланбағандықтан. Осы кемшіліктердің орнын толтыру мақсаты мен граф Н.И. Румянцев 1825 жылы Қазанда “Шежіренің” түп нұсқасын И. Хальпиннің көмегімен араб графикасында бастырып шығарады. Бұл басылым Петербург ғалымдарынан жиналған ақшаға іске асады.

“Шежіренің” баспа бетін көруі оны жан-жақты зерттеуге кең жол ашады. Академик Х. Френ бұл басылымды: “Шығыстану ғылымының данқын шығаратын үлкен іс” деп бағаланған. Оның ойынша, бұл  басылым Ресей мұсылмандерына өз ата-бабаларының тарихын білуге ғана көмектесіп  қоймайды, олардың жалпы тарих ғылымына деген көзқарасын оятуға тиіс.

Осындан кейін “Шежіренің” баспа нұсқасын орыс тіліне аудару бірнеше дүркін қолға алынса да, олар сәтсіз шығады. Тек 1854 жылы ғана И.Н. Бередин өзінің “Шығыс тарихшыларының  кітапханасының”  үшінші томына  Г.С. Саблуков жасаған орысша аударманы кіргізеді. Бұл аударманы Г.С. Саблуков негізінен, Қазан басылымы бойынша және Петербургтағы ғылым академиясының музейінде сақталған қолжазбамен салыстыру негізінде жасайды. Бұдан басқа да “Шежіренің” Готенгинде, Берлинде, Парижде сақталған көшірмелері бар екенін көрсетеді. Міне, бұл көшірмелерді пайдаланып және Даль коллекциясынан Азия музейіне  түскен қолжазбаның негізінде 1871-1874 жылдары П.И. Демезон  оның сыни нұсқасын екі кітап етіп бастырып шығарады. Дәл осы  жерде бұл еңбекті мұсылман халқы аудармаған ба? – деген заңды сұрақ туады. Оған жауап берер болсақ, “Шежірені” түрік халықтарының бір қатары әлде қашан өз тілдеріне аударып алған болатын. Мәселен Абдолла Файзханұлы қазан татары тіліне, Ризи Нұр түрік тіліне аударды. Ол мәселе туралы да кіріспеде жан-жақты айтылған. Онда автор: “Түрік шежіресі” қазақ тіліне бұрын соңды аударылған емес. Оның бір себебі – шығарма тілінің басқа түрік халықтарынан гөрі қазақ тіліне жақындығы. “Шежіренің” алғашқы аудармасы Г.С. Саблуковтың айтуы бойынша, еңбек Хиуаның сол тұстағы сөйлеу тілінде жазылған. Ол тіл басқа тілдермен көп арласпай таза сақталған көне түркі тілі еді, ол тіл қазіргі қазақ, башқұрт,  Орынбор татарларының тіліне жақын. Мұндай пікірді Әбілғазының шығармаларының тілін зерттеген А.Н. Кононов, С.Н. Иванов, Т.Р. Қордабаев сияқты ғалымдар да айтады. Шежіре өзбек ғалымдары тарапынан да көп зетрттелді, олардың бір қатары бұл шығарманы ескі өзбек әдеби тілінің ескерткіші ретінде қарайды. Осы ретте Әбілғазының “Түрік шежіресі” атты тарихи еңбегін бүгінгі қазақ оқушысына қазіргі қазақ тілінде жеткізу толғағы жеткен мәселе деп ойлаймыз” /42/ – дейді, яғни автор көрші елдер тарапынан жан-жақты зерттеліп, өз тілдеріне аударылған бұл еңбектің қазақ тіліне аударылмауы үлкен қателік екендігін айтады. Міне бұл еңбектің жазылу тарихы мен қазақ тіліне аударылу тарихы осындай. Енді біз бұл еңбектің  деректік орнын нақтылау үшін жазылғанан кейінгі еңбекте берілген бағалар мен осы еңбектің үзінділерін келтірген ғалымдардың еңбектеріне тоқталамыз. Біз бұл ретте  ол мәселені Ш. Уалихановтан бастауды жөн көрдік. Ш. Уалихановтың 1985 жылы басылып шыққан “Шығармалар жинағының” екінші және үшінші томдарында “Киргизское родословие” және “История орды” деген бөліміндерінде осы Әбілғазы еңбегі жайлы жазылған жерлері   кездеседі. Енді біз сол мәселеге тоқталайық. Шоқан “История  орды” бөлімінде қырғыз халқының атауы мен шығуы  жайлы Әбілғазы еңбегінен үзінді келтіреді: “Абульгазы, историк преимущественно народов монголо-тюркских, говорит,  что киргизы – народ тюркский. “Кергези” или  “Киргизи”, – говорит он – происходят от внука Огуз хана Киргиза, – и делает тут же замечание: но в настоящее время  киргизской народы людей мало: от монголов и других родов (выходцы) по недостатко “Огня и воды” (т.е. в пастбищах и кочевьях) пристали и киргизам, соединились и приняли имя киргиз, но сами знают, из каких радов. Они жили в соседстве с кемкемджутами”, которие разделялись на два поколения и “сидели по селенге и искар мурену” /43/– дейді. Бұдан әрі автор Әбілғазының  қырғыздар  туралы жазбағанын айтады. Сонымен қатар Шоқан Әбілғазы өз еңбегінде қазақтар туралы жазбағандығын баса айтады. Енді сол Шоқанның өз сөзін келтірейік: “Абулгази в своей истории не обратил ни какого внимания на казаков (кайсаков), ногайцев и киргиз, хотя по-видимому, хорошо  знал их обстоятельства Изгнанный из Хорезма, он пользовался гостепримством киргизского хана Ишима.

Историю свою  Абулгазы писал именно в 1074  году хиджры следовательно, почти современно с предпологаемым переселением киргиз. Невозможно думать что бы Абулгазы упустил из виду такое важное событие, как эмиграция целого тюркского народа” /44/ – дейді. Қарап отырсақ, Әбілғазының қазақтар туралы еш  нәрсе жазбағандығы ұнамаған. Әбілғазының не үшін қазақтар туралы жазбағаны бізге де түсініксіз. Дегенмен Әбілғазы өз руын қазақтардан қоюы ғажап емес. Өйткені, Шынғыс ұрпақтары қазақтар ішінде “төре” деген атаумен ақсүйектер қатарына жатады.  Әбілғазы тек өз ата-бабаларының шежіресін ғана бастап бастан аяқ баяндауды мақсат еткені белгілі. Дегенмен де Шоқанның Әбілғазыға деген бұл сыни көзқарасы әрине орынсыз емес. Әбілғазының қазақтар туралы еш нәрсе айтпағаны туралы Ш. Уалиханов еңбегінің “Киргизское родословие” атты бөлімінде де тоқталған. Онда автор қазақтардың шығуы туралы аңыздардың жоқ екендігін айта келіп: “Но миф по произхождений казахов мы не имеем не какой возможности (объяснить): Абулгазы, историк монголо-тюркского корня, в своем “Родословном древе тюрков” не обратил ни какого внимания на киргиз, что и вызвало справедливое негодавание почтенного описателя моей родины, господина Левшина, как ближайший сосед киргиз, он имел к тому удобный случай  и повод, наконец, в ведах  благодарности за гостеприимство хана киргизского Ишима, укривавшего во дни его казачества в резиденции своей Тюркистане. Он должен был сказать что–нибудь подробное и обстоятельное, а не несколько брошенных вскользь родословий султанов киргизких от Чингиза до Джанибека” /45/ – дейді. Міне көріп отырғанымыздай Ш.Уалиханов өзінің еңбегін жазу барсында Әбілғазының “Түрік шежіресі” сүйенген, дегенмен де ол еңбектің кемшіліктерінеде  баса назар аударған. Әрине Шоқанның бұл еңбекке айтылған сол пікірлері Әбілғазы еңбегінің қазақ тарихындағы дерегіндегі орнына нұқсан келтірмейді. Біз осындай авторлардың бұл еңбекке айтылған пікірлері арқылы осы еңбектің деректік орнын көрсете аламыз. Шоқаннан кейін бұл еңбекке сын баға айтқан ғалымдар бірен-саран. Көбінесе  Әбілғазының еңбегіне шежіре жазушылар мен халқымыздың ортағасырлар тарихымен айналасушы ғалымдарымыз көбірек жүгінеді. Бұның өзі Әбілғазы еңбегінің қазақ тарихындағы деректік орнын нақтылай түсері сөзсіз. Келесі біз тоқталатын автор Б. Қожабекұлы, оның біз жоғарыда келтірген “Тарихитаным” еңбегінің бірінші бөліміне тоқталсақ. Автор қазақ хандығының тұсында көбірек қолданған шежірелерге кеңінен тоқталады. Сонымен қатар автор Әбілғазы еңбегіне жеке тоқталған: “Осындай шежіренің бірі – Әбілғазының “Түрік шежіресі” филология ғылымының докторы Бабаш Әбілқазымов қазақ тіліне аударып, “Ана тілі” баспасына жарыққа шығарды. Бұл қазақ тілінде шыққан тұңғыш шежіре қолжазбасы” /46/ – деген болатын. Одан әрі автор Әбілғазының еңбегін жазудағы айтқан сөздерін келтірген: “… Рашид-ад Дин” тарихы уәзір мен пақырдың алдында жатыр. Кітаптың басында айтқанмын, бұдан басқа да Шыңғыс тарихы жазылған 17 кітап әзір тұр. Осы кітаптардың керек жерінен көшіріп, осы шежірені жазып отырмын. Рашид-ад Диннен бері қарай 372 жыл бойы көшірмелер бір кітаптан бір кітапқа ауыстырған сайын жазылған тарихтың үштен бірін немесе жартысын бұзып, бүлдірген. Шежіредегі таулардың, өзен-сулардың, адамдардың аттары монғол не түрік тілінде. Ал шежірешілер көбінесе  парсылық не тәжік болғандықтан не монғол тілі не түрік тілін білмейді. Сондықтан бұған дейінгі шежірелердің жазбаларының ішінде жібі түзуі – Әбілғазы  шежіресі екені хақ. Солай бола тұрса да тегі монғол болғандықтан монғолды да түріктен таратады (б.қ.)” /47/ – деген  болатын. Демек автор Әбілғазы еңбегінің бір құндылығын  осылай көрсетіп отыр.

Еңбектің тағы бір құнды жағы – оның таза көне түрік тілінде жазылуы. Әбілғазының өзінің айтуына қарағанда, бұл еңбекті ол “5 жасар бала түсінетіндей етіп, қарапайым түрік тілінде жазған, араб, парсы тілдерінен ешқандай сөз қоспаған. Халқымыздың шежіресін жазуда емес,  көбінесе тарихын жазуда бұл еңбектің деректік орны ерекше көрінеді. Шыңғысхан мен оның ұрпақтары  кезіндегі тарихты баяндауда бұл еңбекті еш бір ортағасырлық еңбек ауыстыра алмайды. Міне, көріп отырғанымыздай  бұл еңбектің ортағасырлық жәдігерлер ішінен алатын орны ерекше. Барлық ортағасырлық еңбектер өзінің деректерімен қамтыған  уақытты, тарихы жағынан бір-бірінен бөлектенеді. Дегенмен, олардың өздеріне тән бір ерекшелік бірін-бірі үнемі толықтырып отырады. Бірінде жоқ дерек, келесіден табылады. Халқымыздың ортағасырлар тарихын өз қалпында бізге көзбен көргендей етіп баяндап беретін бұндай еңбектердің халқымыз тарихындағы деректік орны өте жоғары.

 

 

2.2 Қадырғали Жалайырдың “Жылнамалар жинағы” атты еңбегінің деректік орны.

 

Халқымыздың тарихында ортағасырлар, нақты айтсақ, XІІІ-XVІ ғасырлар тарихы өте күрделі және өте үлкен кезең болып саналады. Бұл ғасырлар тарихын  бізге сол қалпында баяндап бере алатын ортағасырлық еңбектерде аз емес. Сондай еңбектердің бірі – ғұлама  тарихшы, мемелекет  қайраткері Қадырғали Жалайырдың қалашығынан туған  “Жылнамалар жинағы” еңбегі болып табылады. Бұл еңбек XІІІ-XVІ ғасырдағы Қазақстан, Орталық және Орта Азия  тарихына қатысты маңызды тарихи дерек көзі болып табылады. Қазақ елінен шыққан ғұлама тарихшы, мемлекет қайраткері, XVІ ғасырдың 2-ші жартысы XVІІ ғасырдың басында ғұмыр кешкен Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың бұл еңбегі қазақ  халқын мәдени және рухани тарихында бірегей  еңбек болып табылады.

Атақты орыс ғалымы И.Н. Березин 1854 жылы Қазанда Шығыс тарихшылары кітапханасы басылымдары қатарында алғаш рет жария еткен, қазақтың ұлы ғалымы Шоқан бірінші болып зерттеп,  ғылыми бағасын берген әйгілі еңбек совет  жылдарында татар оқымыстылары тарапынан біршама зерттелді, баспа бетін көрді, ол бізде – Қазақстанда түпнұсқа күйінде белгілі ғалым Р.Сыздықованың дайындауымен 1989 жылы “Ғылым баспасынан” жарық көрді. Бұдан соң 1991  жылы “Қазақ университетінің” баспасынан Р. Сыздықова және М.Қ. Қойгелдиевтің дайындауымен  түпнұсқа күйінде басылып шықты. Кейін 1997 жылы  үш автор  Н. Мингулов, Б. Көмеков, С. Өтениязовтар Шағатай-қазақ тілінен аударып, алғы сөздерін жазып еңбектің атын “Жылнамалар жинағы” деп өзгертіп толық аудармасын ұсынған болатын, еңбектің атауын неге өзгертіп жариялағандары туралы: “Біз  кітаптың атын И. Березинше “Жами-ат-тауарих” деп қоюға да, “Жылнамалар жинағы”деп қоюға да болмайтынын ескеріп, “Шежірелер  жинағы” деп атауды жөн көрдік” /48/ – деген болатын. Шынында да Қадырғалидың бұл  еңбегі бұрынғы тарих пен Қазақ хандығының XVІ ғасырдың аяғына дейінгі шежіресі. Жұмысымыз  барысында біз де бұл еңбекті “Жылнамалар жинағы” деп атайтын  боламыз.

Қадырғалидің бұл тарихи еңбегі өз  заманындағы Орта Азиялық жазба дәстүрінде жазылған. Ол өзінің мағынасы мен жемісі және құрылымы жағынан “Тауарих тузида-и  нусратнаме (XVІ ғ.), Әбілғазының “Түрік шежіресі” (XVІІ ғ.) және басқа да ортағасырдың маңызды тарихи дерек көздері болып саналатын еңбектерге ұқсас.

Қадырғали Жалайырдың “Жылнамалар жинағы” мазмұны, құрылымы жағынан алып қарағанда, шартты түрде үш  бөлімге жіктеуге болады.

1. Ресей патшасы Боис Годуновқа арнау.
2. “Жами-ат-тауарих” атты Рашаид-ад Диннің еңбегі негізінде жазылған тарих.

• Ұрысханнан Ораз-Мұхаммед сұлтанға дейінгі Шынғыс әулеті ұрпақтарының шежіресі.

Қадырғали Жалайырдың бұл еңбегінің негізгі жемісі – Ораз-Мұхаммед. Осыдан сұлтанұлының тарихы. Қадырғалидің шежіре жазудағы басты мақсаты да  осы болуға тиісті. Қадырғали Жалайырдың өзі туралы нақты деректерді де осы шежіреден алуға болады. Оның шыққан елі – Жалайыр. Жалпы Жалайыр тайпасының аты ежелгі тарихи еңбектерде өте жиі ұшырысады. Автор бұл жайытты өзі де қысқаша баяндай отырып, Шыңғысхан заманынан бері қарай ата-бабасының шежіресін таратып береді. Негізінен алғанда Жалайырдың  көне түркі, араб, парсы тарихы мен тілдерін  жетік білгендігі осы “Жылнамалар жинағы” зерттеп оқыған адамға анық байқалады. Осы еңбек барысында Қадырғали ата-бабаларынан бері Ораз-Мұхаммед ханның әулетіне қызмет  жасап келеміз  деп нақты нұсқап айтқан. Ресейдің экспансиялық әккі саясатының салдарынан талай хандарының отбасы туған-туыстары мен ханзадалар Мәскеудің тұтқыны  болды. Ресейде кіріптарлыққа түскен мұндай тұтқындар мемлекет қызметіне жегілді, еңші алып, жат елде жүріп жатты. Соның бірі – Ораз-Мұхаммед ханзада. Оны тұтқындап  Мәскеуге алып келген соң, көп ұзамай Керман қаласына хат етіп отырғызады. Керман-Ресей құрамында “Қасымов” аталатын хандықтың орталығы еді. Осы жерде Ораз-Мұхаммед пен бірге бірнеше билердің де қызметі басталды. Солардың ішінде ең көрнектісі, білімдісі Қадырғали Жалайыр болатын. Оның өте білімді, сауатты, дана адам болғандығы бізге келіп жеткен  осы  “Жылнамалар жинағы” еңбегінен-ақ көрініп тұр.

Енді Қадырғали бек Қосымұлы Жалайырдың “Жылнамалар жинағына” тоқталып, оның Қазақстан  тарихындағы деректік орнын анықтауға тырысамыз.

Қадырғали Қосымұлының еңбегі көшірмесінің бізге екі түрлі нұсқасы жетіп отыр. Әттен, түпнұсқа осы күнге дейін табылмай келе жатыр. Оның бірінші нұсқасы Петербург университетінің ғылыми кітапханасының шығыс бөлімінде сақтаулы. Осыдан 150 жыл  бұрын И. Березин кітап етіп шығарған осы нұсқа. Бұл нұсқаның көлемі 157 бет. Бұл көшірменің жазылған кезі 1641-1642 жылдар. Екінші нұсқасы Қазан университетінде сақтаулы, ол 160 бет. Көшірменің дайындалған  бет кезі 1732 жыл екен” /49/.

Жоғарыда айтқанымыздай еңбектің кіріспе бөлімі Борис Феодоровичке арналған. Екінші бөлімінде, Қазақ хандығының құрылғанына дейінгі тарихы жан-жақты баяндалған. Бұл еңбектің Қазақстан тарихындағы орнының бір қыры осы бөлімінде көрінеді. Қадырғалидің бұл еңбегінің алғашқы беттері жоғалып кеткендіктен, И. Березин бұл еңбекті Рашид-ад-диннің “Жами-ат-тауарих” атты кітабының түрікше аудармасы деп санап, жаңа кітаптың атында солай атаған болатын, ал оған Жалайырдың өзі қойған аты әлі күнге белгісіз болып отыр. Қадырғали өз заманының араб, иран тіліндегі талай тарихи кітаптары мен жан-жақты таныс болған. Әрине, Қазақ хандығына дейінгі тарихты жазу үшін Рашид-ад-дин еңбектерін атап кету мүмкін емес. Сол кезеңді  жазған тарихшылардың барлығы ең алдымен Рашид-ад-дин еңбектеріне тоқталары сөзсіз. Сондықтан да ол “Жами-ат-тауарихты” пайдаланған және  қысқа күйінде  шежірелерді баяндаған Қ. Жалайыр Рашид-ад-диннің еңбектерін аударған деу өте қате пікір. Ол еңбекті аударуды ойламаған. Егер ол “Жами-ат-тауарихты” аударуды жоспарлаған болса, оның көлемі де, мазмұны да мүлдем басқаша болып шығар еді. Сол себепті де бұле еңбекті “Шежірелер жинағы” деп атаған әбден орынды.

Екінші бөлімінде ертедегі түрік-монғол тайпаларының тарихын жан-жақты және қысқа көлемде баяндаған. Одан ары қарай Шыңғысхан аталары мен ұрпақтарын, яғни Газан ханға дейін (1300 ж.) жіктеген. Қазақстан тарихы үшін аса маңызды бөлігі 3-ші, яғни бұрын-соңды ешқандай автордың еңбегінде жазылмаған тың тарихи мәліметтер берген соңғы бөлімі. Осы 3-ші бөлім маңыздылығы осы еңбектің Қазақстан тарихындағы деректік орнын қандай дәрежеде екендігін анықтап береді. Ол  бөлім тоғыз дастаннан тұрады. Олардың сегізі Шыңғысхан ұрпақтарының ішінде Қазақстан тарихына қатысы бар, тек қатысы бар емес, сол кезең тарихының ірі-ірі тұлғалары – Ұрыс хан, Тоқтамыс, Темір-Құттылық Ұрысқанұлы, Қажы-Керей, Қажы-Мұхаммед, Әбілхайыр Жәдігер, Ораз-Мұхаммед және басқаларға арналса, бір дастан түгелімен Алтын Орда тарихындағы ірі  тұлға Едіге биге арналады. Мұны алғаш  рет  зерттеген тарихшылар түп нұсқа деп атауның тегін еместігі осында жатыр. Ал, осынау “түп нұсқа” бөлімге кіріспе Борис Феодоривичке бағышталған тарауды да жатқызған еді. Кіріспенің өте түсінікті аса көркем тілімен жазылғандығы туралы Ш. Уалиханов: “… Язык Жами-ат-таварик совершенно джагатайский, очень близки нынешнему киргиз-кайсацкому (казахскому) имеет в прочем несколько слов и оборотов не совершенно ясных. По своему изложению эта книга так же замечательно. Здесь басен  менее, нежели в Абулгази и Шайбанинаме. Начало из слова Борису написано языком очень понятным и довольно выпшевато, во всяком случае это замечаттельный памятник татарской панегирики. Слово и обороты очень  замечательный, многие речи до сих пор сушествуют у казахов” /50/ – деп жазған болатын. Қадырғали  Жалайыр кітабының негізгі өзегі  автордың замандасы әрі шәкірті болған Ораз-Мұхаммедке арналған, ал қалған бөлімдерінде оның арғы аталары жөнінде қысқаша түсініктеме береді.

Қазақ хандығына дейінгі тарихи шежірелерді жазуға негізгі деректерді Рашид-ад-диннің “Жами-ат-тауарих” кітабынан алғанын көреміз. Бірақ автор басқа деректерден алған материалдар туралы ешқандай сілтеме келтірмеген. Әсіресе, маңызды деген үшінші бөлімінде қазақ хандары туралы айтқандар “бұл туралы кезінде көп жазылған” әлі де  “айтылған” деген сөз  тіркестері бар. Олардың қай жерде қалай жазылғандығы туралы сілтеме жоқ. Мысалы, Қасымхан туралы: “Оның жақсы хикаясы әр жерде айтылады, сондықтан мәшһүр болды…” –  деп жазған. Темір-Құттылық, Едіге т.б. туралы да осындай сілтемелер жасалады.

Дастанда айтылған тарихи оқиғаларға байыптап қарасақ, Қадырғали  Жалайырдың қолында  көптеген иран  және түрік тілдеріндегі тарихи материалдардың болғандығын байқау қиын емес.

Қадырғали  кітабында қазақ халқының фальклоры, әсіресе әйгілі Едіге жыры кеңінен пайдаланылған. Автордың Едіге мен Тоқтамыс туралы жазғандарында халқымыздың асыл мұраларының, жырларының тілі мен жемісінің ізі бар. Қадырғали  өзі  туралы: “Дүниеде көп елдерде болдым, көп оқыдым”, – деп жазғанына қарағанда, біз оның тек Қазақстан, Батыс Сібір мен Россияда болғанын ғана білеміз. Осы уақытқа дейін басқа қай мемлекетте болды және қандай кітаптар оқығаны бізге беймәлім.

Шынғыс тарихын баяндап жазу осындай ортағасыр еңбектерінің бәрін де дерлік орын алғандығы белгілі. Ол түсінікті нәрсе. Өйткені халқымыздың тарихының жартысы сол ұлы Шыңғыс  хан тарихымен тығыз байланысты. Шынғыс хан  тарихын зерттеудегі Қадырғали еңбегінің үлкен маңызы туралы А.А. Ромаскевич Рашид-ад-дин еңбектері басылымының аяғы сөзінде “… При установлений чтения собственных имен Хулагуитских ханов очень много помог татарских текст  сборника летописей изданный И.Н. Березиным” /51/ – деп жазған болатын.

Қадырғали кітбының деректік маңызы, әсіресе түпнұсқалық  бөлімдерде ерекше бағаланды. Кіріспе бөлімінде Борис Феодоривичке арналған мадақтау сөздерінде автордың әлеуметтік көзқарастары айқын көрінеді. Әрине Қадырғалидің патшаны ерекше мадақтауы түсінікті, себебі өздерінің жағдайы оған түгелдей тәуелді болды. Бір жағынан сол кезеңде кітап жазу дәстүрі де сондай болатын. “Кімде кім сенің шапағатыңа кезіксе, өлсе де өкінбес”,– деп мадақтап, әлемде оған тең келетін патша жоқ екендігін өрнекті тілде жеткізеді. Осылай Борис Феодоривичті бүкіл христян әлемінің патшасы деп көрсет се, қазақтың сол кездегі Тәуекел ханның “бүкіл (ислам патшасы) мұсылман билеушісі” деп жазған. Осы арқылы сол дәуірдегі қазақ хандығы да тасы өрге дұмалап тұрған мемлекет екенін көрсетеді. Автор “Алаш мыңы үш сан” болса, “Қатаған қауымы екі сан” екенін айтады. Ол  кездегі қазақ мемлекеті құрамында Ташкент уәлаяты, қарақалпақ пен қырғыз болған. Тіпті, жалаң түс батырдың өзі Самарқандта 1608-1656 жылдары бүкіл билік құрған. Қысқасын айтқанда XV ғасыр мен XVІІ  ғасырдың 1-ші жартысында Орта Азиядағы барлық саяси істер қазақ ханының арласуы мен  шешілген. Мысалы, Тәуелкелден кейінгі қазақ елінің айбынды ханы Есім хан қырғыздарды Көкім би сияқты аса беделді ру басының көмегімен басқарған. XVІІІ ғасырдың І-ші ширегінде Есім  ханның немересі Тәуке хан қырғыздарды Тиес би арқылы басқарады. Міне, осы мәселелердің Қадырғали еңбегінде жан-жақты жазылғандығы  бұл еңбектің Қазақстан тарихындағы деректік орнын көрсетуге нақты мысал болатындығы сөзсіз. Бұл туралы Ш. Уалиханов: “… С киргизями отношения их в те  времена были более дружнами и миролюбивы. Ишимхан (живши  около 1630 г.) имел в своем распорежении родоначальника бия Кукеша, при помощи которого ему удалось низвергнуть Турсуна китаганского и чаншклинского. В память союза киргизов и казахов Ишим построил в Ташкенте башню, которая существует до сих пор и называется Көкімнің көк күнбезі. Тәуке сын Джангира, внук Ишима управлял киргизами при помощи бия их Тиеса. Тәуке Тиеса признает вместе  так в площение единства” /52/ – деп жазған болатын. Осылай Қадырғали Жалайыр кітабын алғашқы зерттеушілердің еңбектерін сараптай отырып Қазақстанның сол кездегі жағдайына көз жеткізе аламыз. Қытай мен Ресейдің, яғни екі айдаһардың ортасында тұрған қазақ елінің басына 1723 жылдан бастап ауыр күндер туғаны белгілі.

Ұрыс хан туралы бөлімде оның арғы атасы Шыңғысханнан бастап жалпылма айта келіп, яғни ұлы ханның төрт баласына  төрт мыңнан әскер бөліп бергені жайында қысқаша баяндайды.

Ұрыс хан өлген соң оның баласы Құйыршақ сұлтан биледі, сол кезде Қашғар уәляты мен жауласатын еді. Оны таққа отырғызған соң, Құйыршақ хан деп атайтын болды. Оның баласы – Барақ. “Әкесінен соң ол патша болып, ұлы ұлысты түгел биледі” – деп Барақ ханның  тарихта қалған беделді  хан  болғандығы айтылады.

Қадырғали шежіресінде Алтын Орданың ыдырауына байланысты аса қажетті құнды мәліметтер мен деректер берілген. Қазақ хандығының құрылар кезедегі алғы шарттарына қатысты, яғни Ұрысхан  мен оның ұрпақтарына байланысты өте құнды деректер бар. Ол мәліметтер сол кездегі қазақтардың саяси өмірінен мол мәліметтер береді. Сондай-ақ кейбір авторлар Ұрысханның мұрагерін Тоқтақия деп атайды. Ал біздің Қадырғали Жалайыр болса, оны Құйыршақ хан деп көрсетеді, қазіргі тарихшыларда дәл осылай атап жүр. Сонымен қатар бұл бөлімде Жәнібек ұлысының ыдырауына қатысты  да біраз деректер келтірілген. Бірақ та, қолжазбаның осы тұстары да онша дұрыс келтірілмеген сияқты. Бұдан кейін барып Қ. Жалайыр Тоқтамыс хан мен оның билеген уақыты  және ұрпақтары туралы кеңінен баяндайды.

Қ. Жалайырдың осы “Шежірелер жинағында” үлкен екі бөлім – Оғыз хан ұрпақтары мен Шыңғысхан ұрпақтарына арналған дастандар, яғни шежірелер берілген. Жоғары да айтқанымыздай, бұл бөлімдерді көптеген зерттеушілер Рашид-ад-диннің “Жами-ат-тауарих” атты кітабының түрікше аудармасы деп атайды. Шындығында олай емес. Қадырғали Жалайырдың “Шежірелер жинағын” жазу барысында Рашид-ад-диннің еңбектерін тек қана пайдаланған, оны түгелдей аудармаған,  тек қосымша мазмұндамасын берген. Ол сондай-ақ (Шыңғыснама) және еңбектерді кеңінен пайдаланғаны туралы өзі де айтады.

Ал Оғыз  хан туралы бізге жеткен еңбектерді екі топқа бөлуге болады. Біріншісі – мұсылман дінінің әсері жоқ нұсқалар, бұларды кейде ұйғыр нұсқасы деп те атайды. Екіншісі – мұсылман дінінің әсері бар шығармалар олар негізінен Рашид-ад-дин, Ұлықбек, Жалайыр, Әбілғазы және басқалардың еңбектері. Қ. Жалайыр кітабындағы Оғыз  хан туралы баяндалған тарихи оқиғаларда мұсылмандықтың әсері мол. Оғызханның ұлылығын, жеңімпаздығын мұсылмандықты қабылдау мен байланыстырады.

Сонымен, Қадырғали Жалайырдың “Шежірелер жинағы” тек қазақ қана емес бүкіл түркі халықтарының мәдениет тарихында айрықша орын алатын құнды тарихи мұра екендігінде шүбә жоқ. Қадырғали Жалайырдың бұл еңбегі XІІІ-XVІ ғасырдағы Қазақстан, Орталық және Орта Азия тарихына қатысты маңызды тарихи дерк көзі болып табылады. Демек, ол еңбектің  Қазақстан тарихындағы алатын деректік орнын, ортағасырлар тарихы жан-жақты анықтап беретіндігіне көз жеткіздік. Қадырғалидің бұл еңбегін басты жариялауда жоғарыда аталған үш автор: “Қ. Жалайырдың осындай құнды еңбегін аудару үстінде қазіргі қазақтың әдеби, бай тілімен көркемдеуге тырыспадық… Себебі автордың тілін сақтай отырып тек біздің бүгінгі оқырманға түсінікті болуын ғана мақсат еттік…

Қадырғали Жалайыр кітабының бас жағында екі-үш беті жоғалған… Сондықтан автордың оқырманға арнап жазғанынан  мына екі сөйлемі ғана бізге жетіп отыр: … Есітушіге қош келіп оқушының ақылына пайдасы болғай әм (осының бәрін) жадында тұту әр пенде үшін уәжіп болғай.

Құдай қаласа  әр қайсысының тарихын бөлек-бөлек тараулармен айтып береміз” /53/ – деген Қ. Жалайыр сөзін келтірген. Ортағасырлық жәдігерледің көбі дерлік басталғанда осындай сөздермен ашылатынын аңғару қиын емес, яғни жазу үрдісі солай болған.

Халқымыз тарихының ең бір күрделі кезеңдері болып саналатын орта ғасырлар тарихын сол қалпында өз бойында сақтап, бізге жеткізген Қадырғали Жалайырдың “Шежірелер жинағы” атты еңбегінің қазақ халқының тарихындағы деректік орны ерекше. Ортағасырлар тарихы бар жерде бұндай ірі еңбектер  әр қашанда деректік маңызын жоймақ емес.

 

2.3 Шәкәрім Құдайбердіұлының “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі” еңбегінің деректік орны.

 

Біз жұмысымыз барысында Шәкәрім Құдайбердіұлының осы еңбегін алуымыз тегін емес. Өйткені, бұл еңбек өзіне дейінгі жазылған шежіре туралы еңбектерден біршама өзгеше. Өзіне дейінгі жазылған шежірелердің біреуі – ел билеген хан, төрелердің, ақсүйек саналған “тектілерді” қуалап кететін шежірелер болса, енді біреулері оқыған көзі  ашық азаматтарға билеушілердің тапсыруымен жазылған еңбектер болып табылатыны белгілі. Ал  бұл   еңбекте Ш. Құдайбердіұлының түркі елдерінің ата-тегін әңгімелей отырып, қазақ халқының шежіресіне кеңінен тоқталып, тарих түкпірінен ой екшиді. Шәкәрім шежіресінің басты ой қазығы – қазақтардың шығу тегі, нәсілі арабтардан емес, түп төркіні көне түркі әлемінде жатқанын ғылыми дәлелді, нақты тарихи деректер көзімен аша отырып Абай бағдар берген тарихи танымды одан әрі жетілдере жалғастыруында жатыр. Шәкәрімнің бұл еңбегінің құндылығы өзіне дейінгі халқымыздың ата тегі жайлы ауызша айтылып келген шежірелерді  бір жүйеге түсіріп, хронологиялық тәртіппен баяндап беруінде жатыр.

Ол еңбектің жазылу тарихы да, ерекше. Шәкәрімнің заманында қазақтардың арғы ата-бабалары Мұхаммед Пайғамбардың сақабаларынан тарапты – мыс деген ғылыми-тарихи негізі жоқ  қасіреттер тіпті баспасөз беттерінен де орын алған кездері  де болды. “Міне, осы ғылыми негізі жоқ діни ұғымдағы жасанды көзқарасты алғаш рет ұлы кеменгер Абай “біраз сөз  қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы” мақаласында жеріне жеткізе әшкерлейді. Әрі бүл іспеттес аса күрделі мәселені жан-жақты тереңдей зерттеп жалғастыру қажеттілігін де сезінді. Қазақтың шығу төркіні, тегі жайлы шежіре түрінде еңбектенуді өзінің немере туысы, қатарынан оза шапқан Шәкәрімнің қолына алуына сенім білдірді” /54/. Яғни Абай дәстүрін  жалғастырудың бір көрінісін Шәкәрімнің 1911  жылы Орынборда басылып шыққан “Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі” деген іргелі еңбегінен аңғарамыз. Демек, Абай қазақ шежіресінің жазылуы қажет уақытының туғанын аңғарып оны жазуды Ш. Құдайбердіұлына сеніп тапсыруы тегін емес, ол Шәкәрімнің өзінің білімі мен  қабілеті жағынан ұлы Абай сеніміне әбден кірген адам екендігін де көрсетеді. Демек, ұлы Абай шежіре жазу Шәкәрімнің қолынан келетініне сенім білдіріп үміт артқан. Ал, ол еңбек сол Абай үміт-сенімін ақтай алды ма және бұл еңбектің қазақ халқының тарихында алатын  деректік орны қандай екендігіне,  қолда бар еңбек арқылы көз жеткізіп көрейік.

Бұл еңбектің тағы  бір назар аудартатын жері басқа еңбектерден айырмашылығы ол жарыққа шыға салысымен-ақ сол кезеңнің көзі ашық  оқыған азаматтары тарапынан  өз бағасын үлгерген еді. Өйткені, Шәкәрім заманында ғылымнан, қоғамдағы болып жатқан өзгеріспен түрлі жаңалықтардан хабар беретін Қазақстан тарихынан жазба дерек көздері болып табылатын мерзімді басылымдардың шығып жатқан уақыты болатын.  Сондай мерзімді басылымдар ішінде өзінің ерекше орны бар, би ресми басылымға жататын “Қазақ” газеті де бар еді. Біз сөз етіп отырған Ш. Құдайбердіұлы осы “Қазақ” газетінің авторларының бірі еді. Сол себепті де Шәкәрім 1911 жылы еңбегін аяқтағаннан кейін еңбегінің қате-кемшіліктері болса, түзетілсе екен деген үмітпен “Қазақ” газеті арқылы көзі ашық оқығандарға хат жолдаған болатын. Ол кісінің хаты былай аталады: “Барша қырғыз-қазақ білімділеріне ашық хат”. Ал енді сол хатты келтірейік: “Кем-кетік болса да қазақ шежіресін жазып бір мың кітап бастырып еді. Ол таралып бітті. Өмір болса тағы  бастырмақ еді. Сол себепті оқып көргендеріңізді    өтінемін: алыстан естігендіктен бергі аталарда қатесі  болса, шын анығын тауып, не хат арқылы өзіме, не “Қазақ” газетасы арқылы білдірсеңіздер еді. Егер де арғы жердегі сөздерінің қатесі бар деушілер болса, оны дәлел мен, білімді жұрттың шежіресімен анықтау керек. Олай болмаған да, құрғана “менікі дұрыс” деген сөз толық бола алмайды” /55/ – деп жазған  еңбегінің кемшілігінсіз  емес екендігін ескеріп, кемшілігін көрген азаматтар болса толықтыруларын сұрайды. Ойын жалғастыра келе автор: “әрине, өз атасын өзі анық біледі. Әр таптың талапкерлері бір-бір шежіре жазып бастырғаны-ақ жақсы. Мысалы, қуандықты, сүйіндікті яки атығай-қарауылды дегендей наймандар қаракерейді, садырды дегендей әрқайсысын бір-бір кітапша қылса жарар еді. Әйтеуір басын біз бастадық. Ендігісін өзі жазса да яки бізге кешіктермей анық хабар қылса да, толтырмақ әр таптың талаптыларына міндет деп білемін” /56/ – деп аяқтайды. Өзінің жұмысында толық жазылмаған руларды атап, сондай руларды сол рудың азаматы бір-бір жеке кітапша басып шығарса, қазақ шежіресі толыға түсетінін айтып, қиын жұмысты өзі бастап, қалған істі өзінен кейінгі көзі ашық қазақ азаматтарына міндет етіп жүктейді. Ш. Құдайбергенұлының берген бұл өтініш хаты, әрине жауапсыз қалмайды. “Қазақ” газеті бетіне жауап жариялаған “Желкек” деген бүркеншек есіммен Жүсіпбек Аймаутов еді. Ол жауап хат “Шәкәрім ақсақалға” деп аталады. Хат былай басталады: “Қазақтың 153 нөмірінде шежіреңіздің екі рет басылуы жайынан азаматтарға жазған өтінішіңізге мынаны айтамыз: “Шежіренің” 50 бетіндегі кіші жүз жайынан жазған жерінде: 1) Әлімнің бір баласы Шекілі бай дегенді Шекті деп жазарға керек. 2) Әлімнің алты баласының бірі Шөшем емес, Кете деген ру. Әлім, Шөшем бір туысқан еді. Кіші жүз екеуін Алтын деп атайды, бұлар Алтын болып, кіші жүзге қосылады. Байлы мен Жеті ру Әлім, Шөменді Алтын деп атайды. Шөмен Әлімнің інісі ¯әм төрт руға бөлінеді: 1) Тоқа, 2) Көнек, 3) Аспан, 4) Бозқұл. “Әлім, Шөмен жау еді, сонда да басым сау еді” деп Жеті рудың айтып кеткен тарихи мақаласында бар” /57/ – дейді. Ж. Аймауытов одан әрі Шәкәрім еңбегіне тоқталып оның қазақ тарихында алтын деректік орнын да көрсетеді: Шәкәрім еңбегінің құндылығын айтып, ең алғаш баға берді, енді автордың сол сөздерін келтірейік: “Екінші кезі келген соң Шәкәрім ақсақал шежіресі туралы мынаны айтқымыз келеді. Шәкәрім ақсақал “шежіресіне” жеңіл желпі жұмысшы қарамай, терең ойлап, көп оқып, сан салыстырып барып жазғаны көрініп тұр. Бұл турада ақсақалды қазақтың “Карамзина” десек артық мақтаған болмаспыз. Түрік тарихымен танысқысы келген адам бұл шежірені оқымай кете алмайды. Шежірешілердің кітаптарында тозып жүрген мағлұматтың бәрінде Шәкәрім бір-бір кітапқа тізіп оқушының бейнетін бір қарағанда жеңілдеткен сияқты. Сонда да кеміссіз кенін түспейді”, шежіренің кемшілігі бар. Екінші басылуында мұндай кеміс жерлерін түзетіп басар деп ойлаймыз. Тарих екі мақсатпен жазылады: 1) Мектепте балаларға оқыту үшін һәм; 2) Халықтың бұрынғы хәлдерін жарыққа шығарып, айқындап, елдің өткен, бұл күнгі өмірін һәм келешегін білдіру үшін. Бұлай қарағанда Шәкәрім шежіресі мектепте оқу құралы есебінде тұтынуға, екі бастап, тұра келмейді. Қала берді. Екінші шартқа тура келуі керек еді, соңғы шежірелерге жәрдемші болуы тиісті. Бұған Шәкәрім шежіресі тағы үйлесінкіремейді. Ат, жыл, ел көп тұтас саналып, іс, әдет, заң сараң сөйленеді. Сондықтан тізілген аттар, ұйлыққан елдер есте зорлық пен қалады, арқандаусыз малша жылжып шығып кетеді.

Шәкәрім ақсақал тұнғыш шежіреші болған соң жұмысы қиын екеніне түсінеміз. Әйтсе де, “Қатыны өлген қызды үйге қарап жылайды” дегендей екінші басылымда құрғақ адам һәм елдердің  аттары мен қатар олардың ісін, тұрмысы, әдет, заңдарын да көргіміз келеді” /58/ – дейді.  Қарап отырсақ Жүсіпбек Аймауытов ең алғаш Шәкәрім еңбегін өте жоғары бағалап, оны қазақтың “Карамзині” деп бастап, артынан аңыз толтырып айтар кемшіліктерін де баса айтқан. Демек, Жүсіпбек Аймауытов, Шәкәрім еңбегіне белгілі бір дәрежеде рецензия арнағандығын көреміз. Ал, бұл жауап хатты Шәкәрім Құдайбердіұлы қалай қабылдағандығы әрине бізге беймәлім. Дегенмен, автордың өзі жұмысы туралы оқыған азаматтар ойын білгісі келгендігі, өз хатынан көрініп тұр. Өзі де жұмысының кемшілігінің емес екендігін хат барысында баяндаған болатын. Осы жұмыстың толықтырылып жазылуын өзінен кейінгі жастарға міндет етіп жүктейді. Жүсіпбек Аймауытов өз білгендері бойынша Шәкәрімнің еңбегіне түрлі шарттар қойып,  ол еңбектің Қазақ тарихындағы алатын орнына жоғарыдағыдай баға берген екен. Ондай еңбектерге сын, пікір білдіру әрине заңды табиғи құбылыс екендігі сөзсіз. Кез келген еңбек жарыққа шыққан соң өзіне берілген бағалар мен көзқарастар арқылы тарихтан өз орнын табады. Бұл келтірілген Шәкәрімнің хаты мен оған Аймаутовтың жауап хатынан басқа, сол заманда-ақ  халқымыздың аяулы,  ардақты азаматтары, Алаш зиялылары өз шығармаларында тұңғыш рет осы Шәкәрім Құдайбердіұлының еңбегіне деректанулық тұрғыдан, яғни ол еңбекті дерек деп бағалап өз еңбектерінде келтіріліп оған баға берген болатын. Демек, Шәкәрімнің бұл еңбегі жарық көре салысымен-ақ,  өз заманында оқыған Алаш азаматтары тарапынан сынға түсіп, өзіндік бағасын алып үлгерген еңбек екендігі даусыз. Демек, бұл еңбектің қазақ тарихындағы деректік орны да ерекше екендігі тегін емес. Деректанушы ғалым Қамбар Атабаев “Қазақ  баспасөзі Қазақстан  тарихының дерек көзі (1870-1918 жж.)” деген еңбегінің “Қазақ” газетінің сипаты және негізі авторлары” деген бөлімінде Әлихан Бөкейхановтың деректанулық ойларына тоқталып, оны деректанулық тұрғыдан аша түседі: “Әлихан Бөкейхановтың тарихи деректану ғылымына қосқан үлесінің келесі бір бөлігі, ол оның өз шығармаларында айтқан тарихи деректанулық ойлары, нақты төл деректерім сізді сынауға байланысты білдірген көз қарастары… Әлихан Бөкейханов өзінің деректанушылық ойларын негізінен ғасыр басында қазақ тілінде жарияланған шығармаларға жазған ғылыми рецензияларында айтқан. Мысалы, 1911 жылы жарық көрген Шәкәрім Құдайбердіұлының “Түрік қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі” деп аталатын кітабына арнаған рецензиясында: “Мұнан бұрын қазақ шежіресі қазақ тілінде кітап болып басылған жоқ. Шәкәрімнің бұл кітабы – қазақ шежіресінің тұңғышы, қазақ шежіресін білмек болған аға-іні іздегенді осы кітаптан табасың. Енді мұнан былай қазақ шежіресін жазбақ болған кісі Шәкәрім кітабын әбден білмей  қадам  баспа” – деп Шәкәрім еңбегінің “Қазақ шежіресі” ретіндегі қазақ тарихындағы деректік орны мен маңызын алғаш рет көрсетеді. Әрине ол еңбекті оқыған қазақ азаматы қазір де Шәкәрім еңбегі үлкен-талап біліммен ізденіс нәтижесінде дүниеге келген еңбек екендігін көре алады. Шәкәрім өз еңбегінде “Шежіре басы” деген бөлімінде бұрынғы түрік бабаларымыз жайлы сөз етіп, олардың өте ер жүрек, батыл болғандығын айтып, олардан қытайлардың көрген азабын нақты сол  жағдайды көз алдыңызға елестететін жыр жолдарын келтірген болатын. Ал жоғарыда аталған Қ. Атабаев еңбегінде Әлихан Бөкейхановтың деректік ойларын, көз қарасын көрсету мақсатымен осы жырды Әлихан Бөкейхановтың деректанулық тұрғыдан бейнелену дәрежесін көрсеткен деректанушылық ойларын келтірген болатын. Қ. Атабаев бұл ойлары біздің жұмысымыздың тиегі Ш. Құдайбергенұлының еңбегінің деректік орны көрсету мақсатына сай келеді.  Ол турасында автор: “Шәкәрім шежіресінен алынған бұл жыр жолдары туралы Әлихан. Бөкейхан – деп автордың сөзін келтіреді: “Міне, мәдениет тарихы пайдаланатын жыр сөзі.  Бес ауыз өлеңде жұрт салты айнаға түскендей көрініп тұр. Жеккен арба, жемтік іздеп ұшқан қарға, өрмек тоқыған қатын, жылаған бала, қайғырған ару – бәрі мұнда бар.  Осы жырдан бұл жерде айтылған істің қатаң болғаны көрініп тұр:   Шынғысхан жорығында һәм адам бұрынғы жорықтарда жұрт қатын-баланы алып, малды айдап,  ауыл жүріп соғысқан” – деп жырдың көркемділігіне,  ондағы қарапайым халық бейнелену дәрежесінің  жоғарылығына ризашылық білдіреді” /60/ – деп деректің  сол қоғам өмірін нақты бейнелеуінің, оның шынайылық дәрежесінің жоғары екендігін көрсетеді. Ал, бұған біздің қосарымыз Әлихан Бөкейханов өзінің деректанушылық ойларын келтіргенде  Ш. Құдайбердіұлының аталған еңбегін үнемі мысал ретінде басшылыққа алып отыруының өзі, бұл Шәкәрім еңбегінің қазақ тарихындағы деректік орнының қандай  дәрежеде екендігін көрсетсе керек.  Әлихан Бөкейханның Шәкәрім еңбегін мысалға алуының бір себебі,  Әлихан Бөкейханның өзі айтқандай Шәкәрімнің бұл еңбегі сол кездегі  қазақ тілінде жазылған алғашқы шежіре туралы еңбек болатын.

Шәкәрім шежіресі жазылудан бұрын осы саладан айтарлықтай дәрежеде көп ізденген. Осы мақсатпен қажылыққа екі рет барып, араб, парсы, түрік тілдеріндегі еңбектермен танысады. Ондағы қазаққа қатысы бар шежіре деректермен айналысып, осыған қоса ар ғылымы туралы да дерек-мағлұматтар жинастырған. Қолы жеткен деректер көзін орыс, европа тілдеріндегі кітаптардан да ұзақ жылдар бойы іздестіреді, олар шежіре жайлы айтылған қазақтың арғы-бергі аңыз-әңгімелері мен салыстырады. Міне осы аталған үш түрлі аталған рухани қазына көздерінен жиған-тергендерін ой көзімен талдап жүйелей келіп қазақ шежіресін өлең түрімен (“Қазақтың түп атасы – батыр Түрік” деп аталады. Әрі бұл Шәкәрімнің шежіре – тарихқа алғаш барған ой-танымының деңгейін аңғартады), қара сөз түрімен бірдей жазады. Шежірені өлеңмен жазу қазақ, қырғыз, қарақалпақ халықтарында  ертеден  бар дәстүр.  Мысалы,  жақын  арада жарық көрген, Шәкәрімнің  замандасы қырғыз ақыны  Тоголок Молданың өлең мен жазылған қырғыз шежіресі аса бір қызықты танымдық салмағы бар халықтық шежіре.  Шежіре негізінен қырғыз елінің ауызша айтылып келген аңыз-әңгімелеріне сүйенген. Бір қызығы шежіресін Тоголок Молда қара сөзбен де жазыпты…  Шәкәрім еңбегіндегі  жырлар мен өлең сөздерінің шежіренің деректік орнын сақтап шынайылық деңгейін жоғары дәрежеде жазылғаны көрінеді. Әлихан Бөкейханның Шәкәрім шежіресіне берген бағасы мен деректік орны сол кезде еңбекке айтылған бағалар мен пікірлердің бәрінен де жоғары тұратыны сөзсіз.  Дегенмен, сол кезде Әлихан Бөкейханнан басқа да ардақты қазақ зиялыларының бірі, халқымыздың тарихында аты Әлихан Бөкейханмен бірге аталатын қазақтың ленгвист ғалымы Ахмет Байтұрсынұлы сөзінің “Әдебиет танытқыш” деп аталатын еңбегінің “Әуезе түрлері” деген бөлімінде, бес әуезе түрін көрсетіп, шежіреде анықтама берген жері бар. Шежіреге ғылыми тұрғыда анықтама бере келіп, Шәкәрімнің осы еңбегін мысалға келтіреді: “Шежіре болған оқиға жайынан сөйлесе, себебін, мәнісін айтпай, тек болғанын айтады да қояды.  Мәселен, қазақ жұртының  өмірінде болған  оқиғиғалардың түп себептері  байланыстырылмай,  көбінесе хандардың түсін,   елдердің туысын көрсетіп тізген Шәкәрімнің  “Қазақ әм хандар шежіресі”  деген кітабындағы әңгіме шежіре болады” /61/ – деп шежіренің деректік ерекшелігін көрсеткенде Шәкәрім еңбегін басшылыққа алып, мысал ретінде көрсеткен. Сонымен қатар, бұдан Шәкәрім еңбегінің өз кезеңінде өте танымал еңбек болғандығын көреміз.  Шәкәрімнің шежіресі – Абай тұсында-ақ жинастырылып, келе-келе жиеленгенімен, 1911 жылы ғана басылым көрді.  Заманында бұл еңбектің халқымызға әсері айтарлықтай болған.  Өйткені тарих ата тек  жайлы деректер сол кезде ел ішінде ауызша айтылып таралғаны болмаса, бір жүйеге түсіріліп, арнайы түрде Шәкәрім еңбегіндей басылған, жол болатын.  Ал Шәкәрім болса, сол кездегі қоғамдағы бұл қажеттілікті түсініп, шежіре жазуы кездей соқ жәйт емес.  Сол уақытта Шәкәрім еңбегінен басқа шежіре туралы еңбектер жоқ деуге әрине болмайды. Сол кезде көзі қарақты қазақтарға ең танымалысы Әбілғазының “Түрік шежіресі” болатын,  бірақ оның өзі көбінесе ел билеген хан,  төрелердің, ақсүйек саналған  “тектілерді” қуалап кететін.  Шоқан айтқан Шал ақынның өлеңмен жырланған шежіресі бізге жетпеді.  Бірақ жақсыл-жаманды ел ішінде хатқа түсіп таралған шежірелер де болатын. Олар негізінен жүйеленіп бір ізге түсірілмей әрі тарихи танымдары да әр қилы өрістен шығып жататын.

Ал Шәкәрім кітабы нақтылығымен, ғылыми негізде жүйеленуімен жалпы түркі елдерінің ата тегін, түп төркінін қамти отырып, негізінен қазақ халқының шежіресіне баса назар аударуымен ерекшеленеді.  Шежіре айтушылардың дәстүріне орай өз ата тегінің тарихына көбірек тоқталып, баяндау жағы да жоқ емес.  Бұл шежіре кітап тұңғыш рет жинастырылып жүйеленуі себепті де кейбір ұғым, мағлұматтардың бірде асып, бірде кем түсіп жатуын автордың өзі де еңбегі жарыққа шыға салысымен  “Қазақ” газетіне жолдаған хатын біз жоғарыда айтқанбыз.  Кейін 1931 жылы Шәкәрім жазушы С. Мұқановқа жазған хатында: “Қолымда барынан аз ғана жазбамды жібердім… Шежіренің бір жыртылып қалғаны табылып, бұрынғы басылғанында  қате бар, һәм қосылмаған сөздер бар болғандықтан көшіріп жатырмын түзетіп”, – деп ескертетіні бар. Өкініші сол, осы көшіріліп түзетілген шежіре нұсқасы С. Мұқановқа жеткен, жетпегендігі біз үшін жұмбақ.  Өйткені, осы көшіріліп түзетілген шежіренің жаңа нұсқасы әзірше біздің қолымызда жоқ.  Міне біз жұмысымыз барысында Шәкәрім еңбегінің дүниеге қалай келгендігін, ол жарыққа шығысымен қазақтың ғалымдары тарапынан сол заманда-ақ халқымыздың тарихынан өз орнын алып үлгерген еңбек екендігіне көз жеткіздік.  Қазақ тарихында ең алғаш деректанушылық ойларын осы Шәкәрім еңбегі арқылы көрсеткен ұлтымыздың зиялылары Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлы екендігін де анықтадық.  Дегенмен де, Шәкәрім еңбегін  деректанулық тұрғыдан қазақ тарихындағы деректік орнын анықтау әлі де болса, толық емес. Біз келешекте мұндай еңбектердің халқымыздың тарихындағы деректік орнын толығымен алуын және сол еңбекті деректанушылық тұрғыдан толықтыра түсуді өз міндетіміз деп санаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Жұмысымызды қорыта келе айтарымыз, шежіре халқымыздың тарихында өз маңызын сақтап, өзекті бір сала болып қалары сөзсіз. Шежіре тарқату кейбіреулер айтып жүргендей рушылдықты, жікшілдікті қоздыратын құрал емес екендігіне көз жеткіздік. Шежіре керісіншге, халқымызды бауырмалдыққа, туысқандыққа, ағайын жекжат арасындағы силастыққа баулитын асыл тәсілдеріміздің бірі. Кез келген екі бейтаныс қазақтың бір-бірінен жөн сұраса қалса, әйтеуір бір ағайындығы немесе туыстығы бар болып шыға келетіндігі де бұрыннан жалғасқан қасиетті дәстүрімізге, “қарға тамыр ел боп кеткен” ардақты салтымызға саяды. Ендеше  ешкімді де сыртқа теппейтін бауырмал халқымыздың өз тарихы мен тегін түгендеуге деген ұмтылысына өлшеусіз қол қабыс беретін шежіре тарқату үрдісімізді халқымыздың ортақ игілігіне қайта айналдыруға үлес қосу қастерлі іс деп білеміз. Сол себепті де біз жұмысымыз барысында халқымыздың тарихында шежірелердің маңызына, деректік ерекшеліктеріне, шежіре оқыту қазіргі қоғамдағы қажеттілігіне және тарихтағы нақты шежіре еңбектердің деректік орнын көрсетуді өз алдымызға мақсат етіп қойдық. Белгілі бір дәрежеде ол мақсатымызға жеттік деп ойлаймыз.  Сонымен қатар шежіремізді дерек деп алып, өзінің әдіс-тәсілдері арқылы жан-жақты зерттейтін, сыннан өткізетін деректану пәнінің тарих ғылымындағы алатын орнына тоқталдық. Тәуелсіз Қазақстан тұсында топ-тобымен бірінен соң бірі өмірге келіп жатқан “киіз шежірелердің” ірі-ірі кемшіліктерге толы екендігін түрлі тарихшы ғалымдарымыз пікірлерімен дәлелдедік. Қоғамдағы мұндай келеңсіз құбылыстарға жол бермеуді өз міндетіміз деп білеміз. Сонымен қатар мұндай қателіктерге жол бермеудің әдісі – сол деректану пәнінде жатыр, ол пәннің Қазақстанда енді ғана өсіп келе жатқандығының салдарынан қоғамда осындай түсініспеушілік және тарих ғылымы үшін күрделі мәселе туып отырғандығын да сөз еттік. Өз халқымыздың алдында кешірілмес күнәға батпау үшін әр бір ру шежіресі деректанулық сыннан өтуі тиіс. Халқымыз тарихын шынайы жазу біздің міндетіміз. Біз жұмысымыз барысында ортағасырлық шежіре сарыны мен жазылған Әбілғазының және Қадырғалидің еңбектеріне де тоқталдық. Осы екі еңбектің Қазақстанның ортағасылар тарихын баяндауы, яғни сол ортағасырдың деректері болып табылатындықтан тарихтағы деректік орны өте жоғары еңбектер екендігіне көз жеткіздік. Бұл ортағасырлық екі жәдігерден соң, XX ғасыр басында жазылған Ш. Құдайбергенұлының еңбегіне тоқталдық. Біз бұл еңбекті алуымыздың себебін де жан-жақты түсіндіруге тырыстық. Бұл еңбек шежіре туралы жазылған еңбектердің дерегі мол шежіре қатарына жатады. Осы үш еңбекті алуымыздың себебі – шежірелердің Қазақстан тарихындағы деректік орнын ашу мақсатында жатыр. Демек, ол мәселе тақырып өзектілігінен туындап отыр. Біз бұл жұмысымызды жазу барысында көтерген мәселелеріміздің ауқымытар емес. Өйткені біз қазіргі уақыттағы шежіретану мәселесінің жағдайын толық көрсеттік.

Халқымыздың әрбір руын жалаң түрде емес, толықтырып тарихилық принцип аясында жазып шығу арқылы үлкен қазақ халқының тарихын жасаймыз. Сонда ғана ата-бабаларымыздың бізге үйретіп, жаттатып жеткізген шежірелерін келешек ұрпаққа ғылыми негізде ұсына аламыз. Тәуелсіз мемлекет болып тіліміз, дініміз қайта оралып, тарихымыз ұлттық тұрғыдан жазылып жатқанда шежірелерімізді толықтырып, оны оқытудың әдіс-тәсілдерін жасап, халқымызға ұсыну біздің міндетіміз. Қазіргі уақытта жарық көріп жатқан “киіз шежірелердің” тарих ғылымы үшін де, халық үшін де еш бір пайдасы жоқ. Ол ғылымға тек кері әсерін тигізеді. Бұл жағдайда ең алдымен халық емес, әрине тарихшылар оқыған көзі ашық ғалымдар ғана көре алады. Сол себепті де, әлі де өмірге келіп жатқан ондай кітапшаларға жол бермей, ғылыми тосқауыл қойылуы керек.

Сөз соңында айтарымыз ежелгі ру-тайпалардың бүкіл халықтардың шығу тегін, өсіп-өрбуін, даму тарихын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген шежірелердің маңыздылығы зор. Қазақ халқын құрайтын толып жатқан ру-тайпалардың шежіресін жазу арқылы қазақ тарихын жасаймыз. Сондықтан ірі-ірі тайпалардың барлығы жеке-жеке зерттеле отырып тарихы анықталуы тиіс. Біз келешекте осындай іргелі, көлемді, терең қарастырылған жете зерттелген шежіре туралы үлкен еңбектер жасаймыз. Сонда барып біздің тарихымыз толығады. М. Сералин сөзімен айтсақ: “Қазақ халқы бір атаның баласы емес, әр рудан құралған жиынтық” деген орыс ғалымдарының сөзіне еріп, руға бөлінбей, өз шежіремізді толықтырып, деректану пәнінің талап-міндеттеріне сай зерттеп, толықтап шығу біздің міндетіміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

 

1 Қожабекұлы Б.  Тарихи таным. Алматы; 1994, 9 б.

2 Мұқанов С.  Халық мұрасы.  Алматы; 1974, 9 б.

3 Толыбеков С.  Қазақ шежіресі. Алматы; 1992, 4 б.

4 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 7 б.

5 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 7 б.

6 Әбілғазы Түрік шежіресі. А., 1991.

7 Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. А., 1997.

8 Рашид-ад-дин. Жылнамалар жинағы. А., 1991.

9 Махмуд Қашқари. Диуани лұғат-ат түрік. А., 1993.

10 Заһир ад-дин Мухаммед Бабыр. Бабырнама. А., 1997.

11 Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. А., 1998.

12 Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацских или киргиз-казачьих орд и степеней. СПб., 1932.

13 Аристов Н.И. Заметки об этническом составе тюркских племен и народности и сведения об их численности. СПБ., 1897.

14 Аристов Н.И. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов Большой Орды и Кара Киргизов. СПБ., 1894.

15 Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Иркутск, 1929.

16 Потанин Г.Н. Очерки северо-западной Монголоии. СПб., 1883.

17 Бичурин И.Я. Собрания сведений о порядах обитавших в Средней Азии в древние времена. И-Л, 1951, т.-1.

18 Гродеков Н.И. Киргизы и кара киргизы Сыр-Дарьинской шежіресі. А., 1991.

19 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. А., 1991.

20 Уалиханов Ш. Собрание сочитаний в пяти томах. А., 1985.

21 Ниязов А. Үш жүздің шежіресі. Ташкент., 1924.

22 Бөжейұлы О. Қазақ жұртының шежіресі. Ташкент., 1923

23 Мәшһүр Жүсіп Көбейұлы. Қазақ шежіресі. А., 1994.

24 Тынышпаев М. Материалы к историй киргиз-кзахского народа. Ташкент.,1925.

25 Бейсенбайұлы Ж. Қазақ шежіресі. А., 1994.

26 Сариев Ч. Үш жүздің шежіресі. А., 1994.

27 Сәдібеков З. Қазақ шежіресі. А., 1994.

28 Толыбеков С. Қазақ шежіресі. А., 1991.

29 Арғынбаев Х., Востров В.В., Мұқанов М.С. Қазақ шежіресі хақында. А., 2000.     

30 Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацких или киргиз-казачьих орд и степей. СПб; 1932.

31 Аристов Н.И.  Заметки об этническом составе тюркских племен  и народности и сведения об их численности. СПб; 1987.

32 Аристов Н.И. Опыт  выяснения этнического состава киргиз-           казахов  Большой Орды и Кара Киргизов. // Живая старина. вып. 3-4, СПб; 1894.

33 Тынышпаев М. Материалы к историй киргиз-казахского народа. Ташкент; 1925.

34. Қазақ. “Қазақ энциклопедиясы” бас редакциясы. Алматы; 1995, 234 б.

35 Қазақ. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1995, 268 б.

36 Айқап. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1995, 127 б.

37 Айқап. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1995, 127 б.

38 Айқап. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1995, 128 б.

39 Айқап. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1995, 129 б.

40 “Ана тілі” газеті.  1991 жыл.  16 мамыр, N20.

41 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 11 б.

42 Атабаев Қ.  Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының  дерек көзі (1870-1918). Алматы; 2000, 220 б.

43 Атабаев Қ.  Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының  дерек көзі (1870-1918). Алматы; 2000, 222 б.

44 Атабаев Қ.  Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының  дерек көзі (1870-1918). Алматы; 2000, 222 б.

45 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 146 б.

46 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 150 б.

47 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 151 б.

48 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 152 б.

49 Байтұрсынұлы А. Ақ  жол. Алматы;  1991,  399 б.

50 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 250 б.

51 Арғынбаев Х., Востров  В.В., Мұқанов М.С. Қазақ  шежіресі хақында. Алматы; 2000, 223 б.

52 Ключевский В.О. Сочинения в девяти томах. Т. VІІ. М; Мысль, 1889, 5б.

53 Сыздықова  Р., Қойгелдиев М., Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы; Қазақ университеті, 1991, 37 б.

54 Омарбеков  Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы; 1997, 11б.

55 Атабаев Қ.  Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының  дерек көзі (1870-1918). Алматы; 2000, 222 б.

56 Атабаев Қ.  Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының  дерек көзі (1870-1918). Алматы; 2000, 6 б.

57 Атабаев Қ.  Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының  дерек көзі (1870-1918). Алматы; 2000, 7 б.

58 Қозыбаев М. Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері. // Қазақ тарихы. 1997.  N3,4. 37-44 бб.

59 Валиханов  Ч.Ч.  Собрание сочинений в пяти томах. А-А. 1961-72. 1-том. 391 б. 

60 Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Том 1.  2-кітап. М.,-Л., 1952. 29 б.

61 “Ана тілі” газеті.  1991 жыл.  4 маусым. N30.

62 Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері. Алматы; 1999, 22 б.

63 Бейсенбайұлы Ж. Қазақ  шежіресі. Алматы; 1994, 6 б.

64 Қожабекұлы Б. Тарихи таным.  Алматы; 1994, 25 б.

65 Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы; 1992, 3 б.

66 Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы; 1992, 4 б.

67 Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы; 1992, 5 б.

68 Валиханов  Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. І-ІІ. Алматы; 1985, 55 б. 

69 Валиханов  Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. І-ІІ. Алматы; 1985, 59 б.

70 Валиханов  Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. І-ІІ. Алматы; 1985, 163 б.

71 Қожабекұлы Б. Тарихи таным.  Алматы; 1994, 25 б.

72 Қожабекұлы Б. Тарихи таным.  Алматы; 1994, 25 б.

73 Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы; 1997, 9 б.

74 Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы; 1997, 9 б.

75 Валиханов  Ч.Ч.  Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата; 1961, стр. 158-159. 

76 Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Том 1.  Кн. 1. М.,-Л., 1952. стр.  17.

77 Валиханов  Ч.Ч.  Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата; 1961, стр. 374. 

78 Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы; 1997, 16 б.

79 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы; 1991, 5 б.

80 Қазақ. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1998, 234 б.

81 Қазақ. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1998, 234 б.

82 Қазақ. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1998, 268 б.

83 Қазақ. “Қазақ энциклопедиясы”  бас редакциясы. Алматы; 1998,268 б.

84 Атабаев Қ.  Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының  дерек көзі (1870-1918). Алматы; 2000, 216-217 бб.

85 Атабаев Қ.  Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының  дерек көзі (1870-1918). Алматы; 2000, 218 б.

86 Байтұрсынұлы А. Ақ  жол. Алматы;  1991,  398 б.

87 Байтұрсынұлы А. Шығармалар. Алматы;  1991.