Дипломдық жұмыс. Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешу мәселесі

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………………….

 

І тарау. Қазіргі әлемдегі ядролық көпполярлылық жағдай және КХДР ядролық дағдарысы

1.1 Ғаламдану жағдайындағы халықаралық қатынастағы ядролық көпполярлылық жағдайдың орнауы………………………………………………………………..

1.2 КХДР ядролық бағдарламасының тарихи алғышарттары………………………….

 

ІІ тарау. КХДР ядролық дағдарысын шешуге қатысушы мемлекеттер мүдделерінің қарама-қайшылығы

2.1 КХДР тарабы…………………………………………………………………………………………………………..

2.2 АҚШ, Жапония және Корея Республикасы………………………………………………

2.3 Қытай және Ресей……………………………………………………………………………………

 

ІІІ тарау. КХДР ядролық дағдарысын шешу жолдары мен нәтижелері

3.1 КХДР ядролық дағдарысын шешудегі алтыжақты келіссөздердің нәтижелері……………………………………………………………………………………………………

3.2 КХДР ядролық дағдарысын шешудің болашағына болжам………………………

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………………..

Сілтемелер………………………………………………………………………………………………….

Пайдаланған әдебиет тізімі…………………………………………………………………………

 

 

КІРІСПЕ

 

ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында Кеңес Одағының және Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан халықаралық қатынастардың бүкіл тұтас жүйесі құлауымен байланысты әлемдік саясатта ғаламдық өзгерістер орын алды.

Биполярлы жүйе құлауымен байланысты әлемдік екі саяси жүйе арасында әскери және қарулы күштер саласындағы жарыс тоқтатындай көрінді. Алайда, биполярлы жүйелен кейін жекелеген мемлекеттердің ұлттық мүдделерінің алуан түрлілігіне орай геосаяси қарама-қайшылықтың орнады. Сол себепті халықаралық қатынастар тәжірибесінде әскери және қарулы күштер қолданылмайтын жаңа дәуір басталды деп айту қате тұжырым. Халықаралық қатынастардың жаңа заманға өтпелі кезеңінде ядролық қарудың жаңа әскери-саяси жағдайдағы ролін анықтау маңызды мәселеге айналды. Оның себебі, қазіргі ғаламдану жағдайындағы әлем мемлекеттердің арасындағы бұрынғыдай идеологиялық емес, өркениеттік діл және дін қарама-қайшылығының өсуі, дамушы мемлекеттерде тұрақсыздықтың орын алуы. Бүгінгі заманда мемлекетте ядролық қарудың бар болуы ғана емес, сол мемлекеттердің ядролық қару жасауға ниеттелуінің өзі де үлкен мәнге ие болып отыр. Бұл мәселенің жарқын мысалы ретінде КХДР-дың ядролық бағдарламасына байланысты туындаған 2002-2003 жылдары қалыптасқан халықаралық қатынастардың тұрақсыздық жағдайы бола алады. Алайда КХДР-да қалыптасқан тоталитарлық тәртіп пен сыртқы дүниеге жабық саясатын жүргізу саясатына байланысты бұл мемлекеттің ядролық қару жасау мүмкіндігі мен нақты жоспарлары бүгінде анық белгісіз күйінде қалып отыр.

Сол себепті, КХДР болашақта аймақтық ядролық державалар қатарына кіре ме немесе көршілес елдерге қауіп төндіретін ядролық қаруға ие мемлекетке айнала ма деген мәселеніі қарастыру қажеттігі туындады.

Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі заманда халықаралық қатынастардағы ядролық көпполярлылық әлемдік саяси процесте алатын орны зор деп айтуға негіздеме бар.

90 жылдары әлем ғалымдары мен саясаттанушылары, әсіресе, американ саясаткерлері АҚШ-тың барлық салалардағы ықпалы мен осыған байланысты халықаралық қатынастардың монополярлы жүйесі орнайды деп айтқан болатын.

Бірқатар мемлекеттердің қауіпсіздік кепілдігі ретінде ядролық қаруды жасауы немесе өзіне сатып алу мүмкіндігі әлем қауіпсіздігіне үлкен қатер тудырады.

Сондықтан қазіргі кезде ядролық қарудың таралуына бөгеу салуда күш қолдану тәсілі емес, дипломатиялық және экономикалық әдістер қолданылу керек. Социализм жүйесі құлағаннан кейін Солтүстік Корея қазіргі ғаламдану жағдайында өзінің социалистік тәртібі, тоталитаризм және казармалық коммунизм жағдайында қалып отыр. Осыған байланысты Солтүстік Корея басшылығы өз билігінен айырылып қалмау мақсатымен қолда бар іс-шараларды қолдануда: сыртқы қауіптерге жауап ретінде ядролық қаруға иелену арқылы елдің саяси қауіпсіздігін қамтамасыз етпек. Ал КХДР ядролық бағдарламасын жүзеге асыру Солтүстік Шығыс Азиядағы тұрақсыздыққа бастап, ұлы державалардың алаңдаушылығын туғызуда:

Біріншіден, КХДР-дың басқа мемлекеттерге ядролық технология немесе құралдар сатуы ядролық қаруды иеленуге асығып отырған мемлекеттерге оңтайлы жағдай туғызады.

Екіншіден, әлем мелекеттері арасында, әсіресе, Солтүстік Шығыс Азияда ядролық қару жасау жарысы бүкіл әлемдік қауіпсіздіктің дағдарысына әкеліп, ядролық қаруды таратпау тәртібін жояды. Сол себепті КХДР ядролық бағдарламасының бүгінде халықаралық қатынастардағы терең шиеленіскен мәселелердің бірі болып табылады.

Тақырыптың маңыздылығы. Бұрынғы «қырғи қабақ» соғысы кезінде КХДР ядролық дағдарысын шешу мәселесінің басты қиындығы АҚШ және КСРО бастаған екі жүйенің ғаламдық қарама-қайшылық болып табылатын еді. Қазіргі ғаламдану заманында Кореядағы дағдарысты шешуге негізгі кедергі – бұл мәселені шешудегі мемлекеттер пікірі мен мүддесінің қарама-қайшылығы болып табылады. Бұл мәселені толығымен талдауда, сонымен қатар, мәселенің ең негізгі өзегі КХДР-дағы әкімшіл-әміршіл жүйе мен жоспарлы экономика екендігі айқындалады.

Сондықтан, Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешуге қатысушы мемлекеттер осы мәселені басшылыққа алуы жөн. Себебі, бұл КХДР-дың бүкіл әлемдік дағдарысқа және саяси тұрақсыздыққа бастауын алдын алудың негізгі шарты болып табылады.

Мақсат – міндеттер. Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешу мәселесін қозғау үшін алдымен бұл жағдайдың туындауының алғы шарттарымен танысып, мән-жайға қанығу керек. Бұл бітіру жұмысының негізгі мақсаты – қазіргі көпполярлы халықаралық қатынастар жүйесіндегі Солтүстік Корея ядролық дағдарысына талдау жасай отырып, аталмыш мәселені шешуге жаңа механизмдерді алға тарту.

Бұл мақсатты жүзеге асыру барысында жұмыстық міндеттері де айқындалады:

• КХДР ядролық бағдарламасының алғы шарттары мен туу себептерін айқындау;
• Аталған мәселені шешудегі США-5 елдерінің (АҚШ, Қытай, Ресей, Жапония, Оңтүстік Корея) мақсат-мүдделерін айқындау.
• КХДР ядролық бағдарламасын талқылаудағы алтыжақты келіссөздердің жеткен жетістіктері, нәтижелері мен қателіктеріне баға беру.
• КХДР дағдарысын шешудің салдары және КХДР-дың болашақта жүргізетін саясатына болжамдар жасау.

Хронологиялық шеңбер. Бітіру жұмысы негізінен ХХІ ғасыр басындағы КХДР ядролық бағдарламасымен туындаған халықаралық қатынастар дағдарысы туралы мәліметтерді қамтиды. Сонымен қатар, қалыптасқан жағдай алғышарттары ретінде Солтүстік Корея ядролық бағдарламасының тарихи дамуын қамтитын «қырғи-қабақ» соғысы кезеңі турады да жазылған.

Жұмыстың деректік негізі. КХДР ядролық дағдарысы мәселесінің түпкілікті шешілмеуіне байланысты бұл аталмыш мәселе әлі күнге дейін толығымен зерттеліп біткен жоқ. Сонымен қатар, бұл оқиғаны зерттеушілердің пікірі де әр тараптың мақсат-мүддесіне орай алуан түрлі болып табылады. Аталмыш бітіру жұмысы негізінен Ресей зерттеушілері  Жебин А.З. мен Михеев В.А.-ның «Проблемы Дальнего Востока» және «Азия и Африка сегодня» мерзімдік басылымдардағы еңбектерін кеңірек қолданды. Сондай-ақ, мәселені талдаудың біржақтылығының алдын алу мақсатында Оңтүстік Корея, АҚШ мерзімдік басылымдары қолданылды. Әсіресе, «Korea now» мерзімдік басылым беттеріндегі Оңтүстік Корея авторлары Чой Сонг-Ах, Джу Санг-Мин және Сео Хвен-Джиннің КХДР ядролық дағдарысы мәселесі туралы мақалалары басшылыққа алынды.

Зерттеу әдістемесі. КХДР ядролық дағдарысы кең халықаралық мәселелерді қамтитындықтан, зерттеу әдістерінің бірнеше түрі қолданылды:  кросс-темпералды, бинарлық және салыстырмалы әдістері.

Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы бұл мәселені жүйелі түрде талдау мақсатында бірнеше негізгі тарауларға бөлінеді. Бірінші тарауда КХДР-да ядролық бағдарламаның дамуына қозғаушы күштер: қазіргі ғаламдану кезеңіндегі халықаралық қатынастар жағдайы және КХДР ядролық бағдарламасының даму тарихы қарастырылады.

Екінші тарауда КХДР ядролық бағдарламасы мәселесін шешудегі әлемдік жетекші елдердің мүдделерінің қарама-қайшылығ мен олардың әрқайсысының бұл мәселені шешудегі жеке саяси мақсаттары талданады.

Ал соңғы үшінші тарауда КХДР ядролық бағдарламасын шешудегі алтыжақты келіссөздер нәтижелері жіберілген қателіктер және оның салдары туралы мәліметтер мен дәлелдемелер келтіріледі. Сондай-ақ, осы келіссөздерден кейін КХДР болашақта қандай ішкі және сыртқы саясат ұстанады деген сұраққа жауап іздестіріледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І ТАРАУ. ҚАЗІРГІ ӘЛЕМДЕГІ ЯДРОЛЫҚ КӨППОЛЯРЛЫЛЫҚ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ КХДР ЯДРОЛЫҚ ДАҒДАРЫСЫ

 

1.1 Ғаламдану жағдайындағы халықаралық қатынастағы ядролық көпполярлылық жағдайдың орнауы

 

Қырғи  қабақ соғыс аяқталғаннан кейін халықаралық қатынастардың көпжақты қауырт трансформациясы байқалады. Бұрынғы биполярлы қатынас орнына әлемде мемлекеттердің, мемлекет түсті институттардың, мемлекеттік емес ұйымдар мен қозғалыстардың қарым-қатынастарының басқа принциптері мен модельдеріне негізделген әлдеқайда күрделі құрылым орнады.

Осыған орай, ядролық саясатта да жаңа әдістерді қолдану қажеттігі туды.

Себебі, әлемдегі саяси күштердің қайта құрылуының негізгі мәселелерінің бірі болып жаңа әскери-саяси жағдайдағы ядролық қарудың ролін анықтау саналады.

Әскери немесе саяси  қажеттіліктер туындаған кезде мемлекеттердің ядролық қаруды алу немесе жасау мүмкіндігі жоғары күйінде қалып отыр. Бұл қауіпті Үшінші дүниенің бірқатар мемлекеттеріндегі жағдайдың тұрақсыздығы батысқа қарсы көңіл-күйдің пайда болуы НАТО-ның Югославияға және АҚШ-тың Иракқа қарсы сияқты іс-қимылдардың құрбаны болудан сақтану сияқты факторлар күшейтіп отыр.

Қазіргі кезде ядролық қаруға ие болу және оны алу мен жасауға қабілеттілік қана емес, мемлекеттердің ядролық қару жасау туралы саяси шешімнің декларациясы барған сайын үлкен мәнге ие болуда. Бұған 2002-2003 жылдардағы Солтүстік Корея дағдарысына байланысты халықаралық жағдайдың тұрақсыздануы мысал бола алады [1].

Бүгінде ядролық қарудың таралу қаупін азайту іс-қимылдары даулы аймақтардағы жағдайды тұрақсыздандыру үшін қолданылатын әскери күш жолымен емес, дипломатиялық және экономикалық жолмен жүзеге асыруы тиіс.

Бұған тағы да Солтүстік Корей басшыларының 2003 жылы КХДР-дің АҚШ тарапынан қысым болған жағдайда, қатаң шаралар қолданатыны туралы мәлімдемесі мысал бола алады. Бұл мәлімдеме Пентагон әскері Парсы шығанағындағы 120 мыңға жетіп, Иракта соғыс жүргізілетіні белгілі болған кезде жарияланған болатын [2].

Осылайша, мемлекеттер ғаламдық және аймақтық дәредедегі ядролық қаруландыру саяси, әскери, геостратегиялық, мәдени, тарихи тағы басқа шарттарға байланысты қарастырылады. Мұны қалыптасушы жүйені бағалауда есепке алуы керек.

Ядролық қаруды жасаудан «бас тарту» мүмкін емес, ал оған тыйым салу немесе жою аз уақытта қолдан келмейді. Осы себепті, ядролық қару алдағы болашақтағы әлемдік саясаттың маңызды элементі болары анық. Осыған орай, ядролық көпполярлылық халықаралық қатынастардың тұтас жүйесін құрайтын маңызды құрамдас бөлігі деп санауға негіз бар.

Әр түрлі елдердің ядролық бағдарламасын талдаулар көрсеткендей, ядролық қаруды құру үшін кемінде экономикалық және ғылыми-техникалық база, сондай-ақ, саяси және әскери-техникалық сипаттағы себептер болу керек.

Жалпы алғанда, қазіргі әскери-саяси жүйеде ядролық қаруға қатысты мүдделерге ие мемлекеттерді бес топқа бөлуге болады: Біріншісіне ресми ядролық державалар – АҚШ, Ресей, Ұлыбритания, Франция және Қытай (ЯҚТК арқылы 1968 жылы белгіленген).

Екінші топ  —  ЯҚТК-не мүше емес, бірақ ядролық қаруға ие мемлекеттер – Үндістан, Пәкістан және Израиль. Оларды «мойындалмаған» ядролық мемлекеттер деп атауға болады.

Үшіншісі — ядролық қаруды жасауға және қолдануға экономикалық және технологиялық күші бар, сондай-ақ, ядролық қаруды құру мақсатын көздейтін мемлекеттер: Иран, Ирак, Ливия және Солтүстік Корея. 2002 жылы АҚШ президенті олардың ішінен мейлінше қауіпті үш мемлеетті – Ирак, Иран және КХДР-ды бөліп көрсетіп, оларға «зұлымдық ошағы» деген атау берді [3].

Төртіншісі — ядролық салада сынақтар өткізген немесе өз территориясында ядролық қаруға ие болған, бірақ кейін одан бас тартып, 90 жылдары ЯҚТК-не қосылған мемлекеттер: Алжир, Аргентина, Белоруссия, Бразилия, Қазақстан, Румыния, Украина, ЮАР.

Бесінші топқа дамыған индустриалдық базаға ие, 60-70 жылдары ядролық зерттеулер жүргізген, ал қазіргі кезде ядролық емес мемлекет ретінде ЯҚТК-не мүше мемлекеттер жатады.    

Ядролық көпполярлылық жүйесінің қалыптасу процесінде ядролық державалар басты рольге ие болып, бірақ мойындалмаған ядролық мемлекеттердің маңызы артады деп болжам жасауға болады.

Ядролық көпполярлылықтың басты орталық күші болып саналатын АҚШ барлық салаларда басым орынға ие және болашақта да ең күшті әлемдік орталық болуға барлық негізге ие. АҚШ өз қорғанысы үшін 20 елдің, соның ішінде, Англия, Франция, Қытай, Жапонияның  т.б. әскери шығынын жұмсайды. 2002 жылы АҚШ-тың әскери шығыны 343 млрд.доллар болды. 2003 жылы одан да көп қаржыны құрады. Вашингтонның ядролық қарудың таралуын азайту мақсаты бойынша жүргізетін саясатына келсек, 1992 жылы 13 шілдедегі Дж.Буштың мәлімдемесінде АҚШ басқа мемлеекттермен екіжақты қатынастарында олардың экономикалық ынтымақтастық жобасын жүзеге асыру кезінде ядролық қаруды таратпаудың халықаралық нормаларын сақтауын есепке алады деп жарияланды [4]. Американ президентінің мәлімдемесінде ядролық қаруды таратпаудың нормаларын бұзғандарға мына шаралар қарастырылған: экономикалық санкциялар енгізу, арнайы бақылау жүргізу, жаппай қырып-жою қаруларын жасауға және қолдануға жауапты тұлғаларды ұстап беру.

Вашингтон ядролық қаруды таратпау саласындағы саясаты негізінен үшінші топ мемлекеттеріне бағытталған. Соның ішінде, АҚШ-қа қарсы саясат жүргізуші Иран, Ирак, КХДР бөліп көрсетілді.

Сонымен қатар, АҚШ-тың саяси және әскери басшылығының құжаттары мен нақты шешімдерін талдаулар көрсеткендей, Вашингтонның ядролық стратегиясының басты нысаны болып Ресей саналатыны белгілі.

90 жылдардың бірінші жартысында КСРО құлағаннан кейін Вашингтон ядролық қаруға бақылаудан айырылу қаупіне байланысты алаңдаушылық білдіріп, Ресеймен өзар ядролық арсеналдарды қысқартуға бар күшін салды.

Бір жағынан, АҚШ-пен жау мемлеекттерде жаппай қырып-жою қаруының болуы әлемнің түрлі аймақтарында АҚШ-тың ықпалының төмендеуіне әкелсе, бір жағынан АҚШ ЖҚҚ-ды таратпау саласында Ресеймен әріптестікке мүдделі. Қырғи қабақ соғысынан кейін Вашингтонның ЖҚҚ-ды таратпау мәселесін АҚШ ұлттық қауіпсіздігіне туған басты қауіп ретінде көтеруінің себебі – бұл қару түрінің көптеген мемлекеттерде пайда болуы АҚШ-тың әлемдік көшбасшылық ұмтылуына кедергісін келтіруде. Әрі аймақтық мәселелерді өзіне қолайлы шарттармен шешу мүмкіндігін азайтады.

АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігіне қауіптердің өзгеруі 1998 жылы 1 қазанда жаңа ведомство – Қауіпті азайту бойынша басқарма (Defense Threat Reduction Agency) [5]. Оның құрылуы Вашингтонның ядролық саясатындағы ядролық қаруды тартпау мәселесінің маңызы өскенін тағы да дәлелдейді.

Алдағы ширек ғасырда Ресей өзінің геосаяси, зымыран-ядролық арсеналына интеллектуалдық потенциалына сәйкес әлемдік аренада маңызды орынға ие болары анық. Дегенмен Ресейдің ядролық салада күшті әскери одақтастары жоқ екендігін айта кеткен жөн. Сонымен қатар, барлық ядролық державалардың және «ядролық клубтың» жаңа мүшелердің ядролық қаруы Ресей Федерациясына бағытталған немесе бағытталуы мүмкін [].

Бірақ Үндістан, Ливан, Куба, бұрынғы кеңестік республикаларды айтпағанда, басқа да мемлекеттер Ресей позициясының күшеюіне мүдделі.

Сондай-ақ, бұрында КСРО-мен суық қарым-қатынаста болған мемлеекттер Ресейді АҚШ ықпалына қарама-қайшы күш ретінде мойындайтыны маңызды факт.

Халықаралық тұрақтылыққа тиімді ықпал етер болса, Ресей жаңа жағдайда ең ықпалды күш орталығы ретінде қалыптасады.

Еуропа – халықаралық қатынастар жүйесінің тағы да бір дамыған перспективті полюсі. Биполярлы жүйе құлағаннан кейін 90 жылдардың соңында қауіпсіздік саласында жаңа институттар – ортақ сыртқы саясат пен қауіпсіздік саясаты жәнеқауіпсіздік пен қорғаныс саласындағы ортақ Еуропалық саясат құрылды. Бірінші институт Еуропалық Одақты кеңейту қауіпсіздік мәселесінен айналысатын халақаралық ұйымдармен (БҰҰ, ЕҚЫҰ, НАТО) және алыс-жақын мемлекеттермен қарым-қатынас жасау істерімен шұғылданады. Екіншісі ЕО қажет болған жағдайда гуманитарлық, құтқару және бітімгершілік міндеттерді орындау үшін әскери және әскери емес потенциалды пайдалана отырып, Еуропадан тыс жерлерде Одақтың іс-әрекеттерін күшейту мәселесімен айналысады.

Еуропа ішіндегі қарама-қайшылықтарға қарамастан, болашақта біріккен Еуропа ядролық көпполярлылықтың күшті орталығына айналуы мүмкін. Еуропалық интеграция нәтижесінде Еуропалық мемлекеттердің (әсіресе, Англия мен Францияның) өзара ортақ ядролық саясатын жүргізуі мүмкіндігі бар.         

Осылайша, қазіргі кезде үш қатар жүріп жатқан процестерді атауға болады: 1) ЕО пен АҚШ арасындағы қарым-қатынастардың жаңа типінің пайда болуы; 2) Еуропаны демократиялық ұлттар қауымдастығына айналдыратын демократиялық құндылықтардың бекітілуі; 3) Еуропаның әлемдік держава ретінде қалыптасуы [6].

Халықаралық қатынастар саласындағы көптеген мамандар ойынша, алдағы онжылдықтарда Қытай АҚШ-тан кейін әлемдік державаға айналуға талапкер мемлекет болып табылады. Бұған КХР-дің 1230 млн. тұрғын халқы, 1980-2000 жылдар арасында экономиканың жылдық дамуы 9 пайызды құрауы, шетел инвестициясының өсуі, саяси тұрақтылық дәлел болады. Қытай басшылары пікірінше, Қытайдың «әлсіз тұсы» — оның зымырандық-ядролық потенциалы, сондықтан Пекин өзінің стратегиялық ядролық күштерін әрі дамытуға бар күшін салуда.

Қытайдағы ядролық қарудың ең жоғарғы көлемі 1984-1994 жылдары 435 данаға жетті. Қазіргі кезде ҚХР-да континентаралық баллисттік зымыран «Дунфэн-5» және орташа қашықтықтағы баллистикалық зымырандар (160-200 дана) жасалған. Егер АҚШ ЗҚҚ бағдарламасын бастар болса, ҚХР өз ядролық қаруын сапалы және сандық жағынан өсіруге тырысады. Қытайдың 2020 жылы мың боезаряд өндіруге мүмкіндігі бар. Бұл әлемдегі стратегиялық балансты өзгертіп; Ресей, АҚШ және Үндістна үшін қиындық туғызады және өз кезегінде аймақтық және ғаламдық деңгейде ядролық қаруды жасауға жарыстың жаңа периодын бастайды.  

5 топ елдері арасында ұлы державаға айналуға басты үміткер мемлекет — Жапония. Ол экономикалық және ғылыми­-техникалық потенциалға ие болса да, АҚШ-тың әскери стратегиясының бір бөлігі болғандықтан, өз зымырандық-ядролық потенциалы жоқ. Бірақ, мамандар пікірінше, Жапония сәйкес саяси шешім қабылдаса, аз уақыт ішінде дамыған ядролық инфрақұрылым құра алады. Әсіресе, Жапониядағы артық ядролық плутоний мөлшері алаңдаушылық туғызады: ол 2010 жылға қарай 80-85 тоннаға жетуі мүмкін. Әсіресе, қазіргі кездегі Солтүстік Корея ядролық дағдарысы мен Қытай зымырандық-ядролық қаруларының көбеюі Жапонияның өз ядролық қаруын жасау мүмкіндігіне түрткі болуы мүмкін.

Ядролық көпполярлықтың потенциалды орталықтарының келесі тобына мына мемлекеттер жатады: Үндістан, Пәкістан, Израиль. Әлемде алтыншы болып, Таяу Шығыста бірінші болып, ядролық қаруды жасады. Ол 1966 жылы ядролық қаруды жасауды аяқтап, 1970 жылы ол халықаралық деңгейде ядролық мемлекет ретінде танылды. Алайда, Израильдің ядролық қаруға ие екендігі әлі дәлелденген жоқ. Өз кезегінде Израиль американ және кеңестік ядролық қаруды таратпау саясатының дамуына үлкен ықпал етті. Израиль бүгінде бұл мәселені құпия түрде ұстайды. Кейбір мәліметтер бойынша Израиль 1994 жылы жүзден екі жүзге дейін боезарядтар жасаған [7].

Израиль ядролық «айқын емес саясатын» әлі де болса жүргізеді, бірақ бұл саясат Израиль мен Иран немесе Араб елдері арасындағы қатынастар шиеленісе түссе, өзгерері анық. Әрі Израильдің ядролық бағдарламасы Үндістан мен Пәкістанға қарағанда, дамыған. Сондықтан, қазіргі жағдайдың күрделі екендігін есепке ала отырып, болашақта болуы мүмкін дау-жанжалдарды модельдеуде Израильдің ядролық потенциалын естен шығармау керек.

Қазіргі заманда және алдағы 10-15 жылда ядролық көпполярлылықтың қалыптасуы кезінде Үндістанды ядролық держава ретінде қарастыруға барлық негіз бар.

2003 жылы қаңтарда Үндістан ядролық доктринасы қабылданды. Ол бойынша Үндістан өзі бірінші болып ядролық қаруды қолданбайды. Ол тек Үндістанға қарсы ядролық қару қолданылған болса ғана жауап ретінде іске қосылады.

Қазіргі кезде Үндістан дамыған инфрақұрылымға ие, елде 1995 жылдың өзінде 65-90 боезаряд жасауға жетерлік 400 килограмм плутоний бар. «Притхви» мен «Агни» баллистикалық зымырандары қазіргі үнді зымырандық потенциалын құрайды.

Үндістанның ядролық саясатын жүргізуі Оңтүстік Азиядағы қару жарысына және аймақтағы жағдайдың тұрақсыздығына әкелу мүмкіндігі зор.

Үндістан ядролық күштеріне қарағанда, Пәкістан ядролық күштерінің құрылымы мен сипаты айқын анықтама беруге келмейді. Үндістан ядролық сынақтар өткізгеннен кейін, Пәкістан да 70 жылдары өз ядролық қаруын құруға күшін салды. 90 жылдардың басында Пәкістан басшылары оның өз ядролық қаруды шығаруға мүмкіндігі бар екендігін бірақ оны белгілі бір мемлекетке қарсы қолданбайтынын мәлімдеді [8]. Пәкістан ядролық арсеналы 500 килограмм уранға ие, ал бұл 20-30 ядролық боезарядқа жетерлік мөлшер.

Ядролық қаруды таратпау режимі саласындағы Үндістан мен Пәкістанның айырмашылығы мынада: Пәкістан бұл режимді аймақтық деңгейде қарастырады, ал Үндістан болса әлемдік державаға айналу мүддесін көздейді. Пәкістан ядролық материалдары Үндістаннан саны және сапасы жағынан артта қалса да, Пәкістан ядролық күштерінің Үндістанға  ядролық шабуыл жасауға мүмкіндігі жетеді.

Үндістанның ЗҚҚ құруды жоспарлайтынын есепке алсақ, Пәкістан ядролық қару негізінен шабуылдық сипатқа ие деп қорытуға болады. Ағылшын журналы «Jane’s Defence Weekly» мәлімдеуі бойынша, Пәкістан басшылары елдің ядролық-боезарядтарын 60-70-ке жеткізуге ниет білдіруде.

Пәкістан МАГАТЭ мүшесі, бірақ ЯҚТК-не қосылмаған және ядролық экспортқа бақылау жасауға қатысты халықаралық келісімдер қатыспайды.

Үшінші топ мемлекеттерінің, соның ішінде, алдымен, Иран және Солтүстік Кореяның ролін анықтауға қиынға соғады. Әскери-саяси қатынастардағы олардың орнын анықтауға осы мемлекеттердегі ядролық қару мен ядролық бағдарламаға қатысты айқындылықтың болмауы қиындық келтіреді.

МАГАТЭ-нің 1992, 1995 жылдары жүргізген тексерістері кезінде Ираннан ядролық қару табылмаса да, Иранның 2015 жылға дейін орташа қашықтықтағы баллистикалық зымыран жасауға бар күшін салары анық. 1991 жылы Аятолла Хомейни: «Жау ядролық мүмкіндіктерге ие болса, Ислам мемлекеттері де осындай мүмкіндіктерге ие болуы тиіс», — деп айтты. Ирандағы ядролық бағдарламаның жүргізілуінің ең басты себебі — Ирак. 1980-1988 жылдары Иракпен соғыс Иранның әскери әлсіздігін көрсетті. Иран агрессорларға қарсы ракеталар мен арнайы қару жасауға басым көңіл бөлді. Осы кезге дейін Иран американ әскерінің аймақта болуынан қауіптенуін ядролық қаруды жасаудың жанама себебі ретінде қарастырса, қазір АҚШ-пен қарым-қатынас бірінші кезектегі маңызға ие болды. Осыған байланысты Тегеран ядролық қаруды саяси қорқытудың тиімді құралы ретінде қарастыруы мүмкін.

Осы уақытқа дейін Солтүстік Кореяның «қауіпті елдер» қатарына енгізіліп келсе де, мамандардың көбі оны аймақтық ядролық күшке айналады деп қарастырған да жоқ. Қазіргі кезде ядролық бағдарламасын қайта жандандыруы мен ЯҚТК-ден шығуы туралы жариялаған КХДР өзіне әлем назарын аударды. Ирак кризисі кезінде Солтүстік Корея өзінің ядролық бағдарламасын жаңартатынын және ядролық қару саясатындағы мүмкіндіктері туралы жариялап, өз территориясындағы халықаралық бақылаушыларды шығарып жіберді. Өз кезегінде КХДР Иракқа қарағанда, өз айналасындағы елдерге, алдымен, Оңтүстік Кореяға және Жапонияға көбірек қауіп төндіреді.

Әр түрлі мемлекеттердің беретін бағасы әр түрлі, тіпті өзара қарама-қайшы. Тек Солтүстік Кореяның КСРО-мен және Қытаймен әскери саладағы әріптестігі туралы және сондай-ақ, КХДР-дің химиялық қаруды өз әскери арсеналының қажетті бөлігі ретінде қарастыратыны туралы нақты деректер бар. Ресей мамандары КХДР-да ядролық қарудың барына және КХДР оны тез арада жасай алатына күмән келтірсе, батыс сарапшылары, керісінше, КХДР-да 30 ядролық бірлік бар деп есептейді [9].

Қазіргі кезде КХДР зымырандар технологиясында белсенді жұмыстар жүргізуде. 1998 жылы мемлекет басшылығы зымыран қаруын жасап сынауды, қолдануды аймақтағы және әлемдегі саяси мәртебені көтеру, сауда-экономикалық шектеулерді жою, елдің экономикалық жағдайын жақсарту мақсатында әрі қарай жалғастыратынын мәлімдеді. АҚШ-тың ҰЗҚҚ бағдарламасы КХДР-дің бұл саладағы әскери-техникалық дамуын шектеп, оны негізінен аймақтық міндеттерді орындауға бағыт беруі мүмкін. Ал Ресей мен КХР жағына шығып, өз ракеталарын Ресей территориясына бағыттауы мүмкін.

АҚШ-қа қарсы ЖҚҚ қолданған мемлекетке қатысты Американың ол мемлекетті жойып жібере алатын қабілеттілігіне негізделген американ стратегиясы КХДР-ға қолдануға жарамсыз болуы мүмкін. Осы себепті 2003 жылы АҚШ әкімшілігі қатаң саясатты емес, КХДР ядролық бағдарламадан бас тартқан жағдайда берілетін энергетикалық және экономиклық көмек беру мүмкіндігін талқылау үшін КХДР-мен диалог жасау жолын таңдады.

 Мұнда АҚШ-тың, Пхеньянның ядролық күшін, сондай-ақ, Солтүстік Корея режимін жойып жіберуге мүмкіндігі жетсе де, Корей ядролық мәселесін реттеуге қатысушылардың (Ресей Федерациясы, Қытай, Жапония және Оңтүстік Корея) бұл мәселені әскери жолмен шешуге қарсы екендігін түсінеді. Солтүстік Корея ядролық дағдарысын  шешуге аталған мемлекеттердің ауқымды жұмыстарына қарамастан, бұл мәселе әлі де болса толығымен шешіле қойған жоқ.

Алдағы 10-15 жылда ядролық мемлекеттердің күш орталығы ретінде басқа мемлекеттерді елестету күрделі болса да, болашақта АҚШ-қа бағынғысы келмейтін немесе басқа да державалар ықпалында қалуға қарсы елдер ядролық мемлекеттер қатарына қосылуға тырысуы әбден мүмкін. Бүгінгі күнгі жағдай қазіргі көпполярлылықтың тұрақсыздығы мен әлсіздігін тағы да дәлелдейді [10]. 

 

1.2 КХДР ядролық бағдарламасының тарихи алғышарттары

 

КХДР ядролық бағдарламасын екі кезеңге бөлуге болады.

 Бірінші кезең — КХДР ядролық салада негізгі зерттеулерін жүргізіп,сәйкес инфрақұрылым құра бастаған 50 жж. ортасынан 70 жж.аяғына дейінгі аралық.

   Екінші кезең – 70 жж. аяғынан бастап қазіргі кезге дейінгі уақыт аралығы. Аталмыш кезең КХДР-дың негізінен өз күшімен ғылыми-өндірістік базаны дамытуымен сипатталады, сондай-ақ осы кезде КХДР елдегі энергетикалық дағдарысты шешу үшін шетелден көмек алуға тырысты.

1947-1950 жж. КСРО жүргізген геологиялық барлауларының нәтижесінде Солтүстік Кореяда 26 млн. тонна уран қоры табылған, ал оның 4 млн. тонасы өнеркәсіптік өңдеуге жарамды. Кеніштер құрылысы басталып, КСРО өз кезегінде КХДР-дан 9 мың тонна моназит рудасын алған болатын. Корей соғысы аяқталғаннан кейін (1950-1953жж) КХДР ядролық саланы зерттеуге ғылыми-техникалық мамандар дайындауды қолға алады, ол үшін 1956 жж. КСРО-мен корей мамандарын дайындау туралы келісімге келді.Олар МИФИ, Бауман атындағы МВТУ, МЭИ-де оқып, Дубнадағы Біріккен ядролық зерттеулер институтында тәжірибеден өтіп отырды. Жалпы 90 жж. басына дейін КСРО-да үш жүзге жуық корей мамандары дайындалған. КХДР-дың өзінде ядролық физика және радиохимия ғылыми-зерттеу институттары ашылған болатын. 1953 ж КСРО-мен атом энергиясын бейбіт пайдалану келісіміне қол қойғаннан кейін Ненбенде (Пхеньянның солтүстігінен 80 км жерде) ядролық зерттеулер орталығының құрылысы басталып, ол 1965 жылы аяқталды. КСРО орталыққа жылу қуаттығы 2 Мвт  ИРТ-200 зерттеу реакторын қондырған болатын,  Солтүстік Корея оны екі рет жаңартып, жылу қуаттығын 8 Мвт-қа жеткізді. 1991жылға дейін реактор үшін жанар-жағармай КСРО-дан тасылды.Сонымен қатар, КСРО радиоактивті изотоп пен критсборк(100 вт, 10 %-ке байытылған уран қышқылы негізінде) алу үшін 7 камера мен 9 блоктан тұратын радиохимиялық лабороториямен қамтамасыз етті.70 жж. КХДР өзінің ядролық циклын ашу мақсатында белсенді зерттеулер жүргізіп, корей мамандары Ким Ир Сен нұсқауымен ядролық қару жасаудың жобасына кірісті [11].

   1974 жылы КХДР Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік (МАГАТЭ) құрамына қосылады, осының арқасында Солтүстік Корея ядролық- энергетикалық кешен инфрақұрылым ашу бойынша ашық материалдарға қол жеткізеді.Осы жылы КХДР ядролық қару жасау үшін ҚХР-дан көмек сұрады, нәтижесінде 1977 жылы корейлер қытайлық ядролық қару сынағына қатысады.

   1977 жылы КХДР МАГАТЭ-мен тағы да келісімге келіп, Солтүстік Кореяға МАГАТЭ кепілдігімен ИРТ реакторы мен критсборк енгізілді.

  1980 жылдан бастап Ненбенде ірі құрылыстың екінші кезегі басталып, КХДР өзінің Магнокс 5 Мвт(электрлі) реакторы мен жылу қондырғыларын өндіру зауытын өздігінен қамтамасыз етуді қолға алды. 1985 жылдан бастап Ненбенде 50 Мвт электр реакторы мен Тэчонда 200 Мвт электр реакторының құрылысы басталған болатын.

   Осы жылы КХДР Ядролық қаруды таратпау туралы келісімге қол қояды, себебі бұл КСРО-ның Пхеньянға АЭС –тың 4 блогының (ВВЭР-440) құрылысына көмек көрсетуі үшін қойған шарты болатын. КСРО-мен әріптестік 1991 жылы КХДР атқарылған жұмыс үшін қаржы төлеуге бас тартқанға дейін тоқтамаған болатын [12].

   1985-1992 жылдар аралығында КХДР мен МАГАТЭ арасында барлық толық кепілдіктерді қолдану келісіміне келу туралы бірқатар келіссөздер жүргізілді.Пхеньян бұл келісімге қол қою үшін саяси шарттарды, соның ішінде Солтүстік-Оңтүстік қарым – қатынастарын жақсарту шартын қойды. Нәтижесінде тек 1992 жылы 30 қаңтарда ғана Ядролық қаруды таратпау келісім-шарты бойынша КХДР мен МАГАТЭ арасында ядролық қауіпсіздік кепілдігі туралы келісімге қол қойылды. Ал 1992 жылы 9 көкекте КХДР Жоғарғы халық жиналысы бұл келісімді күшіне енгізді.10 көкекте КХДР-ға МАГАТЭ тарапынан техникалық көмек ретінде бұрынғы КСРО-да құрастырылған ядролық жеделдеткіш енгізілді. Бұл КХДР-ға АҚШ пен Оңтүстік Корея тарапынан жасалған күшті қысым еді. Сондай-ақ, келісімге сәйкес Агенттік кепілдігімен Солтүстік Кореядағы ИРТ зерттеу реакторы, 5 Мвт реакторы, ядролық жағармайды сақтау орындары және ядролық өңдеу зауыттарының жұмыстары тоқтатылды.КХДР-дың өз иелігіндегі ядролық материалдар туралы мәлімдемесіне сәйкес, онда 1989 жылы 5 Мвт реакторын тоқтату кезінде бұзылған жанар-жағармай қондырғыларын қайта өңдеу кезінде алынған 100-300 г плутоний бар екендігі белгілі болды.Дегенмен, МАГАТЭ бұл мәлімдеме мен Ненбендегі радиоактивті қалдықтар орнында жүргізілген зерттеулер арасында сәйкессіздіктер бар екендігін анықтады, өйткені бұл зерттеулер КХДР-да ол мәлімдемеген плутоний бар болуы мүмкіндігін куәландырған еді. Пхеньян мәлімдемесі бойынша ядролық емес болып табылатын екі объектке арнайы бақылау орнатуға қойылған талапқа жауап ретінде КХДР 1993 жылы 12 наурызда ЯҚТК-ден шығатынын жариялады. Осыған байланысты, Ресей Солтүстік Кореямен  ядролық саладағы әріптестігін үзіп, Синпхо аданындағы жеңілсутек реакторлы АЭС құрылысын тоқтатты.

  БҰҰ ҚК 1993 жылы 11 мамырдағы Пхеньянның ЯҚТК- не қайта қосылуына және МАГАТЭ-мен ынтымақтастыққа келуіне үндеуі КХДР тарапынан оның ішкі істеріне араласу және егемендігіне қол сұғу деп бағаланды. Осы  жылдың маусымында Солтүстік Корея АҚШ оның ішкі істерге араласпау және күш қолдану арқылы қатер төндірмеу туралы міндеттемелерін алғаннан кейін ЯҚТК-нен шығу туралы шешімінің күшін «жойғанын» мәлімдеді [13]. Пхеньян ЯҚТК-мен ынтымақтастығын одан әрі жалғастыру үшін Корей түбегіндегі әскери—саяси мәселелерді шешу және АҚШ-пен қатынасты жақсарту шартын қойды. КХДР өз территориясындағы жекелген объектерге Агенттіктің бақылаушыларын өткізбеуіне байланысты МАГАТЭ Басшылығы кеңесі бірқатар жобаларды жүзеге асыруда Пхеньянға техникалық көмек көрсетуді тоқтатуды ұйғарды. Осы шешімге орай, КХДР

 1994 жылы  13 маусымда Агенттіктің бақылауынан бас тартатынын және МАГАТЭ-ден шығатынын жариялады [14].

 Бұл кезде мәселенің ушығуына байланысты Б.Клинтон басқарған американ әкімшілігі КХДР ядролық  нысандарын жою үшін әскери күш қолдану мүмкіндігін талқылауға алған болатын.Дегенмен мәселені одан әрі күрделендірмеу мақсатында 1994 жылы 13 маусымда Женевада КХДР мен АҚШ арасында солтүстік корей ядролық дағдарысын шешу туралы келісім өтті, ол бойынша Пхеньянның бүкіл ядролық бағдарламасын тоқтату,

КХДР- ды жеңілсутек реакторлы АЭС құрылысы кезінде мазутпен қамтамасыз ету, ең соңында КХДР-ң МАГАТЭ- мен жасалған келісімі бойынша алған міндеттемелерін қалпына келтіру қарастырылды.Бұл үшін АҚШ Солтүстік Кореяның энергетикалық қажеттілігіне жұмсау үшін жыл сайын 500 мың тонна мазутпен қамтамасыз етуге міндеттелді.

  Сонымен қатар, 1995жылы наурызында АҚШ, Корея Респуликасы және Жапония өкілдері қатысқан келісім нәтижесінде жеңілсутек реакторлы АЭС салу мақсатында «Корей түбегіндегі энергетикалық даму ұйымы» халықаралық консорциумы (КЕДО) құрылды, оған кейін ЕО да қосылады.Мұндай типтегі реакторлар «қауіпсіз» болып табылады, оның қалдықтарынанядролық қару үшін керекті материалдар жасау мүмкін емес. 1997 жылдың тамызынан АЭС құрылысы Синпхода басталды, ол 2008 жылы толығымен аяқталады деп жоспарланды.Алайда тараптар келісім бойынша алған міндеттерін аса мұқиат орындамады. Негізгі қаржыны Оңтүстік Корея бөлсе де, КЕДО-да жетекші орынға ие болған АҚШ АЭС құрылысын салуға асықпады.Ол Пхеньянмен келісілген құрылыс мерзімінен әлдеқайда артта қалды. Өз кезегінде АҚШ- ты міндеттерін орындамағаны үшін кінәлаған КХДР әлі де болса, ядролық қару жасау ниетінен арылмаған болып шықты [15].

  Осылай тараптар арасында Солтүстік Кореяда ядролық қару бар ма, жоқ па деген мәселе тұрды. Егер АҚШ КХДР- да бірден алтыға дейін ядролық заряд пен олардың бірнешеуін жасауға жетерлік уран бар деген пікірде болса, ресейлік мамандар Солтүстік Кореяны ядролық державалар қатарына қоспады.

  Ал, 1998 жылы 31 тамызда КХДР өзінің көп сатылы ракетасын іске қосып, ол Жапонияның үстінен өтіп, Тынық ммұхитына барып құлайды.Осылайша корейлер кез-келген жапон аралына шабуыл жасай алатыны белгілі болды. 

 Осы жылдың 17 қарашасында АҚШ пен КХДР арасында жоғары дәрежедегі келіссөздердің алғашқы раунды басталды. Бұл келіссөзде Солтүстік Кореяда жерасты ядролық нысанының құрылысы басталды ма деген мәселе қаралды, сондай-ақ, АҚШ тарапы  атом энергиясы бойынша бақылаушыларды КХДР-ға енгізуді талап етті.Бұған жауап ретінде 1999 жылдың 27 ақпаны мен 16 наурызы аралығында болған келіссөзде тұтыну тауарларымен қамтамасыз ету көмегін көрсетсе, МАГАТЭ бақылаушыларын енгізуге қарсы болмайтынын білдірді. Осы жылдың мамырында американ бақылаушылары жүргізген зерттеулері ядролық бағдарлама шеңберіндегі жұмыстардың жалғасын дәлелдейтін еш нәрсе таппады. Осыған орай, 28 мамырда Пентагон басшысы Уильям  Перри Пхеньянда АҚШ-ң   қарусыздану туралы ұсынысын  білдірді. Пентагонның бұл қадамына сәйкес КХДР осы 1999 жылдың 13 қыркүйегінде алыс радиусты зымырандарды сынау жұмыстарын келіссөздер аяқталғанға дейін тоқтатуға міндеттелді.Ал АҚШ президенті Клинтон 1953 жылы Солтүстік Кореяға салынған экономикалық санкцияны жеңілдетуге келісім берді. Сонымен қатар, 1999 жылдың желтоқсанында АҚШ бастаған халықаралық консорциум КНДР- де 4,6 млрд долларды құрайтын екі АЭС –ті салу келісім-шартын жасады [16].

   Дегенмен, бұл келісімдерде қарастырылған мәселелер кейіннен  іс жүзінде жүзеге аспады. 2000 жылдың шілдесіндегі КХДР мәлімдемесі бойынша егер уәде етілген  АЭС құрылысының салынбауына байланысты электр энергиясының жетіспеушілігінен туған шығындарды  АҚШ толтырмаса, Пхеньян өзінің ядролық бағдарламасын қайта қалпына келтіретіні жарияланды.Ал 2001жылдың маусымында Солтүстік Корея егер де Вашингтон қарым- қатынасты қалпына келтіруге бағытталған келісім не келіссөздер жүргізбесе зымырандардың сынағына мораторий жүргізуді қайта қарастыратынын мәлімдеді [17].

   Осылайша КХДР ядролық бағдарламасы мәселесі тараптар арасында қайтадан біртіндеп агрессиялық сипатқа ие болды. 2001 жылы шілдеде АҚШ мемлекеттік департаменті Солтүстік Кореяда  алыс радиусты зымырандарды жетілдіру жұмыстары жүргізілуде және Тайпдонг – 1 зымыраны  сынақтан өтті деп мәлімдеді. Сондай-ақ, осы жылдың желтоқсанында АҚШ- тың жаңа президенті Джордж Буш КХДР мен Ирак егер жаппай қырып-жою қаруын дайындап және көршілес мемлекеттерге террорлық іс-әрекеттер жасайтын болса, олар «жауапқа тартылады» деп мәлімдеді. Ал 2002 жылдың 29 қаңтарында Буш КХДР, Ирак және Иранды «зұлымдық ошағына» жатқызды.

   2002 жылдың 6 сәуірінде КХДР АҚШ және Оңтүстік Кореямен диалогты жаңартуға келісім берді. 14 тамыздан бастап  Оңтүстік Корея мен Солтүстік Корея бейресми дәрежедегі кездесулерді жаңғыртып, қарым- қатынасты жақындатуға баяу бағыт алды. 

   КХДР-ге сапармен келген АҚШ өкілі Джеймс Келлимен өткен кездесуде Солтүстік Корея өзінің ядролық бағдарламасын (уран байытуды)  жүзеге асырып отырғанын мойындады. Пхеньян Корея түбегіндегі  ядролық мәселе туралы  шешімдерін КХДР мен АҚШ арасындағы өзара шабуыл жасамау келісім – шартымен сәйкестендіретінін білдірді [18].

   2002 жылдың 2 желтоқсанында МАГАТЭ-ның Басшылар кеңесінің (БК) мақұлдаған резолюциясы КХДР-ң ядролық бағдарламаны жүзеге асыруы оның халықаралық міндеттемелерін (соның ішінде, ЯҚТК және МАГАТЭ-пен кепілдіктер туралы келісімдерді) бұзды деп жариялады және Пхеньянның ядролық қару құқығы туралы ашық мәлімдемесін сынады.

  12 желтоқсанда Солтүстік Корея 1994 жылы АҚШ пен КХДР арасындағы келісім нәтижесінде тоқтатылған өз ядролық бағдарламасы  жаңартатынын

мәлімдеді, бұл жағдай «екінші ядролық дағдарыстың» басталуына түрткі болды.

  Пхеньян бұл шешімін АҚШ-тың аталмыш келісім бойынша АЭС салуға және ЖЭС-ке мазут жеткізу міндеттемелерін орындамағанымен, сонымен қатар  оны «зұлымдық ошағының»  қатарына кіргізгенімен байланыстырды.

   2002 жылдың аяғында АҚШ-тың КХДР-ге жанар-жағармай тасымалын тоқтатуы ондағы электр энергиясына деген мұқтаддықты одан әрі шиеленістірді. Оның үстіне, көп ұзамай КЕДО халықаралық консорциумы екі жеңілсутек ядролық реакторының құрылысы жұмыстарын тоқтатты.

   Бұған жауап ретінде КХДР өзінің барлық ядролық объектілерінен МАГАТЭ-нің бақылау камераларын алып тастап, Агенттіктің бақылаушыларын елден шығуды ұсынды [20].

   2003 жылдың 6 қаңтарында  МАГАТЭ-ның Басшылар кеңесінің кезектен тыс сессиясы бірауыздан қабылдаған резолюциясы КХДР-ды   Агенттікпен ынтымақтастықты қайта жалғастыруды, мониторинг бойынша құрал-жабдықтың қызметін қалпына келтіру және МАГАТЭ-ның бақылаушыларын қайта қабылдауға үндейді. Сондай-ақ, резолюция мәселені бейбіт шешу қажеттігін атап көрсетті.

  9-13 қаңтарда Нью-Мексико штатының губернаторы У. Ричардсон мен БҰҰ жанындағы КХДР постпред орынбасары Хан Сон Ера  арасында бейресми кездесу өтіп, мұнда Солтүстік Корея ядролық бағдарлама мәселесін алтыжақты келіссөздер арқылы талқылауға дайын еместігі байқалды.

  Ал, 10 қаңтарда Пхеньян БҰҰ ҚК төрағасына және ЯҚТК–не қатысушыларына  1993 жылы 11 маусымда қабылданған Келісімнен шығу процедурасын  тоқтату шешімінен бас тартатынын мәлімдеді. Оған себеп —  АҚШ тарапынан болып отырған «күшті қаскөй саясат мен қысым» жағдайындағы жоғарғы ұлттық мүдделерді қорғау қажеттілігі. Солтүстік Корея  2003 жылдың 11 қаңтарынан бастап өзін ЯҚТК мен МАГАТЭ-мен кепілдіктер туралы келісімі бойынша міндеттемелерден тәуелсіз деп санайтынын жариялады. 12 ақпанда МАГАТЭ-ның Басшылар кеңесі (БК) көпшілік дауыспен КХДР-дың ЯҚТК-ге байланысты кепілдемелер туралы   Агенттікпен   келісім шарттарын орындамауы жайында БҰҰ ҚК- не баяндама жолдауға резолюция қабылдады. Мәселені шиеленістірген жағдай: құрамында Нёнбендегі реактордың ядролық жанармайы бар 8000 стерженді қайта өңдеу жұмыстары аяқталуға жақындығы туралы  18 көкектегі Пхеньянның  мәлімдемесі  КХДР-де  біршама көлемде қарулық плутоний бар екендігін білдіруі [21].

   Бұл мәселе Корей түбегімен көршілес мемлекеттердің алаңдаушылығын туғызды, өйткені жаңа ядролық державаның пайда болуы ешкімге тиімді емес еді. Себебі, бұл жағдай ядролық қару жасауға мүмкіндігі бар, бірақ ядролық қаруды таратпау режиміне сәйкес бұл істі жүзеге асырмай отырған мемлекеттер үшін «үлгі» болуы мүмкін еді.

  Пхеньян мен Вашингтон өзара қатаң мәлімдемелер жасауы кезінде бұл аймақта біршама ықпалға ие державалар Қытай, Ресей, Оңтүстік Корея, Жапония оларды келіссөздер жүргізуге үгіттеді. КХДР мен АҚШ бұл мәселені ұзақ талқылауға алып, ақырында КХДР, АҚШ, Қытай, Ресей және  Оңтүстік Корея қатысуымен болатын алтыжақты келіссөздерге келіп тірелді.

  Алтыжақты келіссөздердің  алғашқы раунды 2003 жылдың 27-29 тамызында Пекинде болып өтті. Бұл келіссөз сәтсіз аяқталуының себебі АҚШ пен КХДР-дың өзара мәмілеге келуге ниетсіздігінен туды: Вашингтон КХДР талап еткен жазбаша кепілдіктер тек Пхеньян алдымен өз ядролық бағдарламасынан бас тартқаннан кейін ғана мүмкін болады деген пікірді  ұстанды. Өз кезегінде Солтүстік Корея да бірінші болып АҚШ талабын орындағысы келмеді.

    Алтыжақты келіссөзден кейінгі кезең диалогқа қатысушылардың әртүрлі құрамымен кездесулері мен ондағы тараптардың келісулері мен ұсыныстары және оған қарсылықтарға толы өтті. 2003 жылдың қазанында Пхеньянда  өткен келіссөзде Ким Чен Ир  ядролық мәселе бойынша алтыжақты келіссөздерді жалғастыруға келісімін берді. 5 қарашада АҚШ КХДР- мен 1950-1953 жылғы Корей соғысы аяқталуы кезінде қол қойылған соғысты тоқтату келісімінің орнын басатын жаңа көпжақты бейбіт келісім жасауды ұсынды. Вашингтоннның басты талабы- Пхеньянның ядролық бағдарламаны тоқтатып, химиялық және баллистикалық зымырандарға қатысты кепілдік беруі. Ал, бұған жауап ретінде, 16 қарашада  Солтүстік Корея үкіметінің  өкілі  егер АҚШ өзінің қаскөй саясатын тоқтатса, ядролық  зерттеулерін одан әрі жалғастырмайтынын жариялады. Осыған сәйкес, КЕДО халықаралық консорциумы Солтүстік Кореядағы ядролық реактор құрылысын  бір жылға тоқтатты [21].  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ТАРАУ. КХДР ЯДРОЛЫҚ ДАҒДАРЫСЫН ШЕШУГЕ ҚАТЫСУШЫ МЕМЛЕКЕТТЕР МҮДДЕЛЕРІНІҢ ҚАРАМА-ҚАЙШЫЛЫҒЫ

 

2.1 КХДР тарабы

 

Қырғи қабақ соғыстың аяқталғанына біраз уақыт өтсе де, Корей түбегі оның заңдарымен өмір сүруін тоқтатқан жоқ. Корей мәселесін шешуге қатысушы мемлекеттер АҚШ, Жапония, Оңтүстік Корея, Ресей, сонымен қатар, Қытайда (ОША-5) нарықтық-демократиялық және плюралистік жолмен даму үстінде. Ал Солтүстік Корея ұлтшылдық, коммунизм жүйесінде қалған. Бұдан бірнеше қорытындыға келуге болады: Біріншіден, Солтүстік Кореяның бұрынғы одақтастарының ешқайсысы да (Ресей мен Қытай) идеялық-саяси себептермен КХДР-ға қолдау көрсетпейді [22].

Екіншіден, саясаткерлер ресми мойындамаса да, Солтүстік Корей режимінің тарихи болашағы жоқ, ал оның қашан құлайтынын тек уақыт көрсетеді.

Үшіншіден, тағы да ресми мойындалмаса да, Солтүстік Корея мен Оңтүстік Кореяның қосылуы тек КХДР-ды Оңтүстік Кореяның басып алуымен және Солтүстік Кореяның Корея республикасының  заңдары мен саяси экономикалық шарттарын қабылдауы арқылы жүргізілетіні анық.

Ресей мен Қытай қазір КХДР-дің әскери одақтастары болып табылмайды және соғыс болған жағдайда Солтүстік Кореяға әскери күштермен көмек көрсетпейтін болады. Мәскеудің қазір Пхеньянмен әскери келісім шарты жоқ. Пекиннің Пхеньянмен мұндай келісімі болса да, сонымен қатар, 1953 жылы Бітім туралы келісімге қол қойған болса да (БҰҰ атынан — Пхеньян мен Вашингтонмен бірге), соғыс жағдайы туса, КХДР-ға әскери көмек көрсетпейтін ыңғайын білдірді. Себебі бұл Қытай-Американ қатынастарының шиеленісуіне, соның ішінде, Қытай экономикасының және саяси тұрақтылығының күйзеліске ұшырауына әкеп соқтыруы мүмкін.

90 жылдары социализм жүйесі құлап, Кеңес Одағының көмегі тоқталғаннан кейін Солтүстік Корея терең жүйелік дағдарысқа тап болды. Әміршіл экономика ресурстық жоқшылықтарға күші жетпей, егістің шықпауы және ашаршылық ішкі әлеуметтік жағдайды шиеленістіруде. Бұл жағдайды уысынан шығармау үшін Солтүстік Корея басшылығы сырттан төнетін қауіп туралы үгіт-насихатын күшейту үстінде.

Солтүстік Корея басшылығы нарықтық Ресей және Қытай үлгісі бойынша экономика мен мемлекеттің сыртқы ашықтығы бағытын ұстанғысы келмейді, себебі бұл басшылығын биліктен тайдыруы мүмкін.

Ішкі саяси өзгерістер әскерилер мен Ким Чен Ирдің өзі басқаратын Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитеті билігінің ролінің күшеюіне әкелді.

Партиялық элитаның ролі бұрынғыға қарағанда әлсіреді – партия съездері ширек ғасырдан бері өткізілген жоқ. Күнделікті тәжірибеде жоғарғы Солтүстік Корея басшылығына қолы жететін әлеуметтік топтардың беделі артып отыр.

Нарықтық реформалар КХДР-да жүргізілмейді және ол ел басшылығының жоспарында да жоқ. Онымен қоймай, КХДР үкіметінің экономикадағы басты стратегиялық бағыты – елдің қорғаныс қабілетін арттыру болып табылады. Әскер мен әскери-өнеркәсіптік кешен қажеттіліктеріне Пхеньян иелігіндегі қалған материалдық ресурстар қолданылады.      

КХДР-дың ядролық және зымыран бағдарламасы АТМ аймағының елдері қауіпсіздігіне төндіріп отырған басты қауіптердің бірі. Солтүстік Корея бұл аймақтың елдері арасында алғашқылардың бірі болып зымыран технологиясын жүзеге асыра бастады. 1960 жылы КХДР КСРО-дан қашықтығы 50-70 км болатын «Луна», «Луна-М» зымырандарын сатып алды [23].

КХДР өзінде ғылыми техникалық қоры болмағандықтан, Қытаймен тығыз әріптестік жүргізуге тырысты. 90 жылдардың екінші жартысында Солтүстік Корея ғалымдары 600 км қашықтықты алатын Қытай баллистикалық зымырандарын жасауға қатысты.

1980 жылы Мысырдан 8К14 (Scud-B) зымыранымен қоса, үш зымыран кешені сатып алынды. 1984 жылы алғаш рет Солтүстік Корея шығарған

Scud-B зымыраны сынақтан өткізілді, ал бір жылдан кейін ол қарулы күштер қатарында қолданылды.

Солтүстік Корея үшін зымыран өндірісін кеңейтуге түрткі болған бір жағдай – ол Иран-Ирак соғысынан кейін Иранның Солтүстік Кореяға 100 зымыран жасауға тапсырыс беруі. Иран Солтүстік Кореяға Ирактық «Аль-Хусейн» БЗ-нің сынықтарын бергеннен кейін, КХДР 1989 жылы жаңартылған зымыран Scud-C жасап шығарып, ол зымыран 1990 жылы сынақтан өткізілді.

Солтүстік Корея өз зымырандарын жасап шығаруды 1988-1989 жылдары бастады, бұл бағдарламаның мақсаты – орташа қашықтықтағы баллистикалық зымырандарды шығару. Бұл «Нодон — 1» атты зымыран жобасына Иран мен Ливия да қатысқан болатын. Ол мемлекеттер Батыс елдерінен керекті материалдар мен техникалық құралдар алып отырған болатын.

«НОДОН -1 ОҚБЗ» — нің алғашқы сәтті өткен сынағы 1993 жылы Тайпобенг полигонында өтті. 

«НОДОН -1 ОҚБЗ» — нің ең жоғарғы қашықтығы 1300-1500 км, дәлдігі – 2000-3000 км болып табылады және ол Scud зымыранының технологиясының негізінде жасалған. «НОДОН -1 ОҚБЗ» энергетикалық мүмкіндігі Ресей Қиыр Шығысын (Хабаровск, Комсомольск – на – Амуре, Чита), Шығыс Қытайды (Пекинді қоса) және Жапония территориясына залал тигізуге жетеді.

Солтүстік Корея әскери күштерінде Scud-В, Scud-С және «НОДОН -1» зымырандарымен қаруланған үш жеке зымыран бригадасы құрылған. КХДР-дың зымыран өнеркәсібіне қарастыра отырып, Солтүстік Корея әскерінде зымыран жетіспеушілігі жоқ деп баға беруге болады.

Қазіргі кезде КХДР алыс қашықтықтағы (2000 км-ден жоғары) БЗ құруды алға қойған.

Екісатылы «НОДОН -2 ОҚБЗ» құрылысының алғашқы сатыыс ретінде «НОДОН -1» зымыраны, ал екінші сатысы ретінде Scud-С зымыраны қолданылды. Бұл зымыран 21-22 тонна массаға ие, ал қашықтығы 2200-2300 км болып табылады. Бұл зымыран Жапония (Окинава аралдарын қоса), Қытай, Монголия, Ресей (Красноярскіге дейінгі территорияларды қосқанда) жерлеріне қолданыла алады. Бұл зымырандардың «Тэпходон — 1» атты үшсатылы қатты жанар-жағармайлы зымыран двигателі қолданылады. Бұл зымыранның массасы – 24 тонна, ұшу қашықтығы 3200 км, ату дәлдігі – 3700-3800 км.

Бұл зымыран Жапония, Қытай, Монголия, Үндістан, Пәкістан, Ресей (Уралға дейінгі жерлер), сондай-ақ, Гуам, Гавайи, тіпті Аляскаға да зардабын тигізе алады.

Бұл «НОДОН -2 ОҚБЗ»  мен оның үшсатылы «Тэпходон — 1»  нұсқасында қарулы күштерге қолдану 2003-2004 жылдарға жоспарланған болатын, алайда бүгінге дейін олардың бір ғана сынағы жүргізілген.

Қазіргі кездегі Пхеньянның алыс қашықтықтағы баллистикалық зымырандар жасауын уақытша тоқтатуы Солтүстік Корея зымыран бағдарламасындағы дағдарысты көрсетеді. Өнеркәсіп қазір ең алдымен сапалы ғалымдар мен инженерлер жетіспеушілігін сезуде [24].

Сондықтан, Солтүстік Кореяның зымырандар жасауды тоқтатуы оның өз еркімен емес, мәжбүрлі түрде өткізгені анық.

 

2.2 АҚШ, Жапония жәнеКорея Республикасы

 

Вашингтон қазіргі кезде өзінің КХДР-мен жасаған екіжақты келісімімен байланысты міндеттерін мынаекі пунктке әкеліп тірейді:

• КХДР-да жеңіл су екі реакторын салу үшін Корей түбегінде КЕДО халықаралық концепциясын құруды уәде ету;
• Ол реактордың бірі іске қосылғанға дейін жыл сайын өтемақы ретінде 500 мың тонна сұйық жанар-жағармаймен қамтамасыз ету.

Осы үшін Пхеньян плутоний алатын Ненбендегі нысандар мен газографитті реакторларын жоюға және күштілігі 50 МВТ, 200 МВТ реактор құрылысын тоқтатуға, сондай-ақ, ЯҚТК-не мүше ретінде қалып, Оңтүстік пен Солтүстік Кореяның 1981 жылы Корей түбегін ядролық қарудан азат етуге міндетті болды.

АҚШ өзін келісім бойынша міндеттерін орындады деп мәлімдеуіне қарамастан, Вашингтон мен американ басшылығы КЕДО АЭС құрылысын сегіз жылға созып, оған тек 2002 жылы ғана кіріскені белгілі. Ал сол кездегі АҚШ президенті Билл Клинтонның Ким Чен Ирге хатында егер КЕДО АЭС-ті салуға мүмкіндігі болмаса, АҚШ өзі жалғыз жүзеге асыратынына жариялаған болатын [25].

Бірақ АҚШ тарпы әуел бастан екіжақты келісім міндеттерін орындауды жоспарлаған жоқ.

1994 жылы Женева келісім шартына қол қойғаннан кейін ешкім АҚШ КХДР-да АЭС салады деп ойлаған да жоқ еді, одан үш ай өткен соң Ким Чен Ир қайтыс болғасын (1994 жылы 8 шілде) АҚШ Пхеньян тәртібі жақын арада құлайдыдеп сенімді болды.

Сонымен қатар, қазір АҚШ екіжақты келісімде ядролық қаруды таратпаудан басқа, КХДР-ға қарсы ядролық қаруды қолданбауға және саяси-экономикалық қатынастарды қалпына келтіруге күш салу туралы саяси міндеттер алған болатын.

Ол міндеттердің ешбірі де жүзеге асырылмады да, АҚШ — КХДР қатынастары шиеленісті. Клинтон кезінде АҚШ саясаты Солтүстік Кореямен келіссөздер жүзінде болса да, қарым-қатынастарды жақсартуға бағытталған болатын. Оған мысал жоғары көрсетілген 1994 жылғы Женева келісімі мен КЕДО халықаралық консерциумы болады. АҚШ демократтар мен республикандықтар арасындағы келіспеушіліктерге қарамастан, КХДР-мен қарым-қатынасты тұрақтату саясатын ұстанды: бірқатар сауда шектеулері алынды, келіссөздер процесін жаңартты.

Ақ үйге республикандықтар әкімшілігінің келуімен американ тарабы радикалды сипатқа ие болды. АҚШ президенті КХДР-ды «зұлымдық ошағына» енгізіп, ол әлемдегі бейбітшілік пен қауіпсіздікке қауіп төндіреді деп жариялады. Бұл жерде Буш Ким Чен Ир режимі әлсіз, ол АҚШ-тың Ауғанстан мен Ирактағы жеңістерінен кейін, амалсыз америка шарттарын қабылдады деп сенімді болғанға ұқсайды.

Ал американың алған міндеттемелері КХДР үшін екіжақты келісімдердің басты құндылығы  болып табылады. Мұнсыз КХДР сияқты елдерге экспорттық бақылау туралы американ заңдарына сәйкес, КХДР-да АЭС салу жобасы мүмкін емес еді.  

Дегенмен, бұл оқығаның (мәселенің) шиеленісуі кенеттен басталмады. Республикандықтар Дж.Буштың 2000 жылғы президент сайлауындағы жеңісіне дейін-ақ, АҚШ қалай КХДР-мен келісім міндеттемелерінен құтылады дегенді ойлаумен болды (КХДР-ға бар кінәны артып). Олар тым болмаса, КХДР-мен келісімді қайта қарастырып, КХДР-ға қосымша шарттар қоймақ болды.

1998 жылы республикандықтар дайындалған декретте КХДР-да АЭС орнына ЖЭС салу, КХДР-дің үлкен және орташа қашықтықтағы ракеталар жасаудан бас тартуына қарапайым қарулы күштерді қысқартуына қол жеткізу, адам құқықтарын қорғау қарастырылады. Олардың бәріне Ирактағыдай бақылау орнатуы керек еді. КХДР бас тартқан жағдайда, теңіз блокадасын енгізу мен бұл елге превентивті соққы беру мүмкіндігі де есепке салынды [26].

КХДР-ға жанармай жеткізуді тоқтатудың ресми негіздемесі КХДР-дың Екі Корея да плутонийді өңдеу мен уран байытудан бас тартуы туралы Корей түбегін ядролық қарудан босату декларациясын орындау туралы уәдесін КХДР-дың бұзуы болып табылады.

АҚШ-тың бұл позициясының негіздемесі бар десек, онда 1993 жылдың 11 маусымындағы Американ-Солтүстік Корей мәлімдемесінің ережелерін сақтаудың осындай негіздемеге ие болып шығады. Мәлімдемеде «күш қоданудан бас тартудан» басқа АҚШ пен КХДР «егемендікті сыйлау» және «ішкі істерге араласпауға» міндеттелді және «теңдік пен әділдік» принциптеріне сай үкіметаралық диалог құруды жалғастыруға келісті. Пхеньянмен екі жыл бойы диалогты тоқтату, КХДР тарапына қауіп төндіру және оның басшыларын көпшілік алдында жәбірлеу АҚШ – КХДР келісіміне қарама-қайшы. АҚШ КХДР-дың ұлттық энергетикалық атом бағдарламасын тоқтатуға халықаралық-құқықтық Негіздемелері болмағандықтан КХДР-дың атом бағдарламасын тоқтатуды АЭС салумен және жанар-жағармаймен қамтамасыз етумен жүзеге асырмақ болды.

АҚШ — Пхеньянның «әлем қауымдастығынан» мұндай көмек талап етуін көп айтады, бірақ КХДР-дың АҚШ-тан келісім шарт бойынша алатын қаржысын талап ету бопсалау болып табылмайды.

КХДР-ға тағылған кінәлардың бірі оның халықаралық міндеттемелерді бұзуы болып табылады. Осы жержде айтылған жәйт, ЯҚТК-ның 10 бабына сәйкес, егер мемлекетке қауіп төнсе, ол өзінің егемендігінің қауіпсіздігі үшін кез келген келісім шарттан шығуға құқығы бар. Солтүстік Корея осы құқықтыпайдаланған. Дегенмен, кез келген мемлекеттің ЯҚТК-ден шығуы ол үшін жақсы еместігі сөзсіз. Бірақ КХДР-дың жасаған қадамы халықаралық жағдайды ушықтырса да, ол халықаралық құқықты бұзған жоқ. Мұны МАГАТЭ-ның бас директоры М.Эль Барадей де мойындап, осы бапқа өзгерістер енгізуді ұсынды.

Туындаған жағдай үшін Солтүстік Кореяны осы қадамға итермелегендер де жауапкершілік тартуы керек. АҚШ КХДР-ды ядролық соққы беру үшін жеті мемлекеттің қатарына қосқан кезде, ол бірқатар ЯҚТК-ні құрайтын бірқатар халықаралық келісімдерде көрсетілген ядролық қаруға ие мемлекеттің ядролық қаруы жоқ мемлекетке бұл қарумен қауіп төндірмеуге міндеттемесін бұзғаны белгілі. Осы себепті екі тарап та – АҚШ та, КХДР да кінәсіз емес. Сондықтан бірқатар сарапшылар пікірінше, американың АҚШ – КХДР келісімін ереже бұзушылығы КХДР-ға қарағанда көбірек. Дегенмен, мамандардың айтуынша, қазіргі кезде Америка тарабы КХДР-мен қарсылыққа байланысты саясатын өзгерту үстінде. Мысалы, АҚШ Оңтүстік Корея президенті Но Му Нёнге АҚШ 38 параллель деп өз әскерін әкетпейді деп мәлімдеді. Бұрында Вашингтон өз әскер күштерін демаркациялық линиядан әкететін жариялаған еді, ал бұл КХДР-ға қарсы әскери іс-қимыл жүргізуге дайындықты білдіретін еді.

Егер бұрында АҚШ «Ким Чен Ирді күшейтпес үшін» Солтүстік Кореяға қандай да бір кепілдіктер беруге бас тартып келсе, қазір АҚШ «алтыжақтың» КХДР-ға жазбаша түрде кепілдік беруіне ұсыныс жасады.            

Жағдайдың бұлай өзгеруі мыналарға байланысты: АҚШ-тың Ауғанстан мен Ирактағы сәтсіздіктері, көптеген елдердің соғысқа қарсы позициясы, АҚШ-тың АТР-дағы одақтастары Жапония және Оңтүстік Кореяның соғысқа қарсылығы; сондай-ақ, АҚШ Солтүстік Кореямен соғысты оңай жеңеді деп сенімі жоқ, әрі оларға онсыз да үш жергілікті соғысты қатар жүргізуге тура келді. Осы факторлардың барлығы Корей ядролық дағдарысын әскери жолмен шешуден бас тартуға әкелді.

Сарапшылар, сондай-ақ, Буш әкімшілігінің мүдделерін әр түрлі қарастырады.

Бірінші орынға геосаяси мүдде, яғни АҚШ-тың Корей түбегінде және Жапонияда өз позициясын күшейттіріп, сонымен қатар, 1961 жылғы КХР-ҚХДР достық туралы келісімін есепке ала отырып, ҚХР-мен қарым-қатынастағы қарама-қайшылықтың алдын алуға деген мүддесі қойылады.

Екінші орынға ол ядролық аймақтың Жапония, Оңтүстік Корея мен Тайваньға қарай кеңеюіне жол бермеу мәселесі жатады. Ең соңғы орында: Ким Чен Ир режимінің күшеюіне және екі Кореяның жақындасуына жол бермеу. Сондай-ақ, жоғарыда аталғандай Солтүстік Корея тәжірибесі көптеген ядролық қару жасау мүмкіндігі бар елдерге өз ядролық бағдарламасын жасауға үлкен үлгі еді. Осыған қоса, Солтүстік Корея басқа мемлекеттерге ядролық технология мен компоненттерді беру мүмкіндігі қаупі де жоқ емес. Саясаттанушылар пікірінше, Солтүстік Корея ядролық бағдарламасын тоқтату үшін Вашингтон әлі де болса КХДР-дің егемендігін мойындап және экономикалық санкцияларды жоюы мүмкін.  КХДР егемендігін мойындаудың себебі АҚШ Оңтүстік және Солтүстік Кореяның қосылуынан қауіптенеді, себебі бұл аймақтағы американ мүдделері үшін жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін.

КСРО құлағаннан кейін және Шығыс Еуропа елдері социализмнен бас тартқаннан соң, Вашингтон Солтүстік Корея режимі тез арада құлайды деген сенімде болды. АҚШ-тың әскери-саяси басшылығымен жүргізілетін Оңтүстік Кореяның Солтүстік Кореяны басып алуы американдықтар үшін АҚШ-пен әскери салада болмаса, саяси-экономикалық жағынан бақталас елдер Ресей, Қытай, Жапония тоғысуында орналасқан Азияның геогрфиялық жағынан ерекше ауданына бақылау орнатуға мүмкіндік береді.

Ал аймақтағы экономикалық және саяси қатынастардың дамуы, Корей түбегіндегі қауіпсіздіктің күшеюі АҚШ-тың аймақтағы үстемдігіне қауіп төндіріп, оның геосаяси мүдделеріне қарама-қайшы.

Осы себепті Вашингтон аштық жайлаған, экономикасы артта қалған, электр энергиясыз және жылусыз қалған Солтүстік Корея әлемнің ең басты қаупіне айналуда деп әлемді сендіргісі келеді. АҚШ-тың қайта-қайта жағдайды «қыздыруға» әрекет етуі 90 жылдардың басы мен қазіргі кездегі Кореядағы қарым-қатынастардың жақсаруы Оңтүстік Кореяға американдық әскерлерінің орналасуы мәселесін көтереді. Оңтүстік Кореядан американдық әскердің шығарылуы Жапониямен Корей республикасымен әскери альянсына негізделген АҚШ-тың ОША-дағы барлық стратегиясына үлкен нұқсан келтіреді. Сонымен қатар, екі Кореяның қосылуы АҚШ-тың ұлттық зымырандарға қарсы қорғаныс құрудың маңызды негіздемесінен айырады. Себебі «Солтүстік Корей зымыраны қаупі» жоғалса, ол АҚШ-тың ЗҚҚ-сы арқылы Қытай мен Ресейдің зымырандық ядролық қорларын бейтараптандыру мақсатын көрсетер еді. Сол себепті АҚШ үшін түбектегі белгілі бір қысымды ұстау.  

Шығыс Азия елдерінің соңғы жиырма жылдағы экономикалық дамуы аймақтағы саяси жағдайды өзгертіп, ондағы көшбасшы елдерге жаңа міндеттер алдына әкелді. Жаңа ғасыр басында Жапония үшін өзінің әлемдік экономикадағы ролін одан әрі дамыту орнына, саяси салмағын арттыру міндеті қойылды. АТР аймағындағы жеткіліксіз саяси ықпал Жапонияның геосаяси жағдайына теріс әсер етуде. Жапония өзіне үлкен ықпал ететін АҚШ-тың, территориялық дауларға ие Ресейдің, аймақта Жапония орнын басуға жақын Қытай және қарқынды даму үстіндегі Оңтүстік Кореяның «ортасында қалып отыр». Ал КХДР-мен Жапонияның дипломатиялық қатынастары да жоқ.

Токио пікірінше, КХДР-дің қазіргі әскери-саяси бағыты Жапония мүдделеріне үлкен қауіп төндіруде және Солтүстік Кореямен қарым-қатынас Жапонияның сыртқы саясатының ең өткір мәселесі. КХДР Жапониядан 1910-1945 жылдар арасындағы жапон отарлығы кезіндегі келтірілген зияндардың орнын толтыруды талап етеді. Ал Токио Жапон азаматтарының ұрлануына байланысты, оларды Отанына қайтаруды талап етуін тоқтатпайды. Екі ел де бір-бірінің талаптарын орындаудан бас тартып келеді [27].

Алайда Д.Коидзуми премьерлікке келгеннен соң, оның сыртқы саясат мақсаттарына жету уәдесін жүзеге асыруға кенеттен шиеленісіп кеткен КХДР ядролық мәселесі қиындық келтіруде.

2002 жылы қыркүйекте екі мемлекеттің премьер-министрлерінің алғашқы кездесуі өтіп, Пхеньян декларациясы қабылданған болатын. Коидзуми кездесуде 13 млрд. доллар экономикалық көмек және 400 мың тонна тұтыну тауарларымен қамтамасыз ететінін мәлімдеді (КХДР ядролық бағдарламадан бас тартса). Жапония Солтүстік Кореяға географиялық жақындығынан ядролық дағдарыс мәселесін әскери күшпен шешуге қарсы. Жапонияның позициясына АҚШ-тың үлкен ықпалы барын жасыруға болмайды. Коидзуми Солтүстік Корей баллистикалық зымырандарын қолдауға тыйым салуды жалғастыру және Жапон территориясының суларындағы КХДР кемелерінің барлаушылық қызметтеріне шектеу қою мәселесін көтеруде. Сондай-ақ, Жапония Солтүстік Корей ядролық қару шынымен бар екендігіне көз жеткізу үшін КХДР территориясына халықаралық бақылаушыларды кіргізуге де ұсыныс жасауда.

Бір жағынан, КХДР ядролық бағдарламасы аймақтағы қару жарысына әкелу мүмкіндігімен, сондай-ақ Жапонияның бұл мәселеге реакциясымен байланысты қауіптер бар. Әзірге Жапон тарабы сабырлық танытуда, дегенмен КХДР-дың мәлімдемелерін ресми сылтау ретінде Жапония өз әскери күштерін арттыруы әбден мүмкін.

КХДР ядролық бағдарламасы мәселесін шешу: КХДР-Жапония қарым-қатынастардың жақсартудың басты факторы, бірақ бұл мәселе екіжақты елдермен шешім қоймасы анық. Токио-Пхеньян қатынастары осы себепті «алтыжақты» келіссөздерге көп тәуелді, бірақ Жапония бұл келіссөздерде тәуелсіз саясат жүргізе алмайтыны екі жақ үшін де қиындық келтіруде [28].    

Жапон тарабының позициясы үш элементке ие:

Біріншіден, КХДР ядролық стерженьдердің өңдеуін тоқтатып, ядролық нысандарды жойып және халықаралық бақылаушыларды қабылдауы тиіс.

Екіншіден, КХДР баллисттік зымырандарды жасаудан, санықтан өткізуден бас тартып, экспортын тоқтатуы тиіс, ал соңынан зымырандар жасау бағдарламасынан да бас тартуы керек.

Үшіншіден, КХДР «Жапон азаматтарының ұрлануы» мәселесін толықтай шешуі керек.

Пхеньян осы талаптарды қанағаттандырғанда ғана, Токио Солтүстік Кореяға гуманитарлық және энергетикалық көмек көрсетуге дайын болды: алдымен, ауыр мазутпен қамтамасыз етеді, кейіннен ЖЭС жабдықтауға көмекетеседі. Екіжақты қатынастар қалпына келген кезде, Токио экономикалық көмек көрсете алатынын білдірді.

КХДР жоғарыда көрсетілген талаптарды орындаған жағдайда ғана, оған қауіпсіздік кепілдігін беру мәселесі қарастырылады. Жапонияны Пхеньянға мұндай кепілдікті тек ядролық мәселені шешу негізінде ғана беру қанағаттандырылмайды, себебі ол, сонымен қатар, КХДР-дің зымыран химиялық және бактериологиялық бағдарламасынан да қауіптенеді. Осыған байланысты Жапония АҚШ-қа КХДР-мен өзара шабуыл жасамау келісіміне келуге де қауіпсіздік кепілдігін беруге де кеңес бермейді. Себебі бұл кепілдіктерді Пхеньян тек АҚШ-тан ғана күтеді, бұл мәселе Жапонияның өзіне жанама қатысы бар. Жапония КХДР-ға шабуыл жасау мүмкіндіктерінен айырылған: заңи жағынан – Конституцияның әйгілі 9-бабы бойынша Жапония басқа мемлекеттерге соғыс ашпайды, тәжірибеде – қазіргі заманғы зымырандар қаруы болмауымен.

Токио қарым-қатынастарды жақсартуға асығыстық қажет емес, уақыттың созылуы тек КХДР-дің өзіне ғана қолайсыз әсер етеді деп санайды.

Егер бұрында Токио «Жапон азаматтарының ұрлануы» мәселесін шешуде келіссөздің басқа қатысушылардың қолдауына сүйенбек болса, қазір бұл мәселені екіжақты шешу дұрыс деп санағанға ұқсайды. Осыған байланысты 2004 жыл мамырда Д.Коидзуми Пхеньянға екінші сапарын жасады, бұл қадам сыртқы саяси әсері болса да, екі мемлекеттің жақындасу деңгейі әлі де болса белгісіз күйде қалып отыр.

2005 жылы ақпан айында Солтүстік Корей ядролық дағдарысының шиеленісінен кейін Жапония — Солтүстік Корей позициясының жақындасуына қауіп төнді. Жапония Америка Солтүстік Корея қарама-қайшылықтың бұғауында қалып, бұл екіжақты қатынастарды жақсартуға кедергісін келтіруде.

Алтыжақты келіссөздер Коидзумиге қолайлы саясат жүргізуді шектейді, себебі тек екі ел емес, алты мемлекет позициясын есепке алу керек.

Осылайша, Токионың аймақта өз позициясын күшейтуге бағытталған сыртқы саяси қызметін дамыту қадамдары кедергіге тап болуда.

Корей Республикасы бұл Солтүстік Корей ядролық бағдарлама мәселенің қарулы қақтығысқа айналуына жол бермеуге тырысады. Мұндай соғыстың үлкен материалдық шығындары мен түбектегі экологиялық апат Оңтүстік Кореяның экономикалық дағдарысқа ұшырауына әкелуі мүмкін. Сондықтан түбектегі дағдарысты жою үшін Оңтүстік Корей бірқатар экономикалық жобаларды жүзеге асыруды жоспарлайды: ол КХДР-мен тығыз байланыс орнатып, Оңтүстік пен Солтүстік диалогын дұрыс жүргізу негізін құруға қабілетті. Оңтүстік Корей екі Кореяның бейбіт бірге өмір сүріуне қол жеткізу және соңынан конфедерацияға бірігу секілді ортақ мүдделердің бар екендігін біртіндеп түсінуде.

Екіжақты 1950-1953 жылдары бір-бірінен айырылған корей жанұяларының қосылуы мен соғыс кезіндегі тұтқындар мен теңізде Солтүстік Корей шекарашылары ұстаған Оңтүстік Корей балықшыларын қайтару мәселелерін шешуге мүдделі. Алайда екі жақтың идеологиялық әр түрлілігі, әлі де болса аяқталмай отырған ақпараттық қарама-қайшы және әскери күшті арттыру тараптардың жақындасуына ядролық кедергісін келтіруде [29].      

 

2.3 Қытай және Ресей

 

Әлем және Азия Тынық Мұхиты аймағының дамуы жөніндегі болжамдарға сәйкес Қытай ғасырдың ортасында жалпы ұлттық күші бойынша және экономика саласында АҚШ-ты басып озады.

Ал Корей түбегі мыңдаған жылдар бойы Қытай ықпалындағы ел болып келген еді. Қытай оған бақылау жасаудан тек жүзге жуық жыл бұрын ғана айырылған болатын. Қытайға қысым жасау үшін КХДР-дің АҚШ плацдармына айналып кетуі мүмкіндігіне Пекин алаңдаушылық білдіруде. ҚХР үшін әскери-стратегиялық және саяси жағынан алғанда, американдықтардың әскери күшпен КХДР-ды басып алуы тиімсіз болып табылды. Мұның салдары АҚШ-тың Корей түбегіне бақылау орнатуына, Қытаймен шекаралас жерге (Маньчжурия маңында) АҚШ қарулы күштерінің орналасуына әкеп соғады. Сонымен қатар, кейбір ресей мамандары пікірінше, АҚШ-тың Ауғанстандағы террористерге қарсы операциялары, Иракқа қарсы шабуыл нәтижесінде Орталық Азияда құрылған АҚШ әскери базалары АҚШ-қа терроризмге қарсылық көрсету үшін емес, Қытайдың солтүстік-батысына бақылау орнату үшін қажет. Сондай-ақ, ҚХДР-дан «айырылу» ҚХР-дың Азия мен әлемдегі беделі мен сыртқы саяси беделіне нұқсан келтіреді.

Қытайдың ядролық дағдарыс мәселесін шешудегі ролі туралы 2005 жылы ақпандағы АҚШ Мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс пен Оңтүстік Корея СІМ-і Бан Ки-Мун кездесуінде Қытайдың бұл мәселені шешуде маңызы зор деп жарияланды [30].

Қазіргі дағдарыс кезінде Пекин әлденеше рет Корей түбегінің ядролық қарусыз мәртебесін қолдайтынын мәлімдеді. Себебі КХДР-да  ядролық қарудың пайда болуы Жапония, Оңтүстік Корея, Тайваньды осындай қадам жасауға итермелеуі мүмкін. Бірақ Қытайдың осы қауіптерін пайдалана отырып, оны ҚХДР-ға мейлінше қысым жасауға мәжбүрлегісі келетіндер мына мәселені «аңғармайды». Ол мәселе мынады: ядролық қарудың таратпауға Қытаймен қатар АҚШ та мүдделі. Өйткені Жапония, Корея Республикасы, Тайваньның ядролық қаруға ие болуы американ әскерінің аймақта қалуының қажетсіздігін туғызады, ал бұл жағдай осы елдермен екіжақты әскери альянстарын қайта қарастырып, американ әскерінің шығарылуына әкелуі мүмкін. Бірақ Вашингтонның ең үлкен қорқынышы – АҚШ-тың Кореядағы әскери іс-қимылдарын жүргізуі Ресей мен ҚХР-дің әскери-саяси одағын қайта қалпына келтіруі Қытай ҚХДР-ды АҚШ-пен арадағы буфер секілді ұстауға кең арсеналға ие. Әрі Пекин Солтүстік Кореямен әскери-саяси келісім шартқа ие оның бірден-бір одақтасы болып табылады. Американдықтардың Кореямен саясатындағы соқтығы Кореяда, Ирактан бір ерекшілігі, Қытай ықпалының болуымен түіндіріледі. АҚШ әзірге Қытаймен бұл мәселеге байланысты қарама-қайшылықтарға ие болуға дайын емес. Өйткені бұл бір жарым миллиард адаммен дау-жанжал туады деген сөз, сол себепті Вашингтон Кореяда әскери күш қолдану үшін әлі де көп ойланары анық. Сондықтан, АҚШ тек өз әскерін 38-параллельден әрі асырмайды немесе КХДР-дағы ядролық нысандарға дәл соққы берумен шектеледі.

Сонымен қатар, КХР 1983-1984 жылдардағы жағдайға қарағанда, қазіргі дағдарысты шешуде белсенді позицияны иемденген.

Елдің әрі қарай дамуы үшін қолайлы сыртқы жағдайлар туғызуға бар күшін салатын ҚХР-дің қазіргі басшылығы Пхеньянға белсенді ықпал көрсетуге дайын екендігін білдірді. 2003 жылы ақпанда КХР-дің МАГАТЭ-дегі өкілі КХДР ядролық бағдарламасы мәселесін БҰҰ ҚК-не беру резолюциясына дауыс берді. Дәл сол айда қытайлықтар «техникалық ақауларға» байланысты екі ел арасындағы жалғыз мұнай құбырын жауып, Пхеньянның ядролық мәселеге байланысты саясатына көңілі толмайтынын білдірді. 

Солтүстік Корея қоғамдық құрылысы әкімшіл-әміршіл экономикаға, азаматтарға бақылау жүргізуге және елдің сыртқы әлемнен оқшаулығына негізделген тоталитарлық-диктаторлық тәртіп болып табылады.        

Қытай, сондай-ақ, КХДР режимін қолдау ісін жеңілдету үшін Солтүстік Кореяны сыртта саясатта сабырлылық және экономиканы қайта құруға шақыруға тырысады. Солтүстік Корея өздерінің жазаланбайтынын байқап (қытайлықтар оларды «сатып кете алмайды», ал мерикандықтар дәл Қытай қасында әскери күш қолдана алмайды), қазіргі режимді сақтау үшін зымыран қаруын жасай бастады. КХДР-дің ядролық қаруды жасау мүмкіндігі туралы КГБ-нің 90 жылдардың басында жүргізілген бақылау жұмыстарында айтылған болатын.

КХДР-дың бұрынғы одақтасы Ресей де Корей түбегінің ядролық қарусыз мәртебесін қолдайды және КХДР-дың ЯҚТК-ден шығу туралы шешімі жөнінде РФ СІМ «бұл қадам халықаралық қауымдастықтың ядролық қаруды таратпауға деген қызметіне нұқсан келтіреді және ядролық қаруды таратпау мәселесін саяси-демократиялық жолмен шешуге тырысатын мемлекеттердің атқарған істеріне әлемдік және аймақтық дәрежеде теріс әсерін тигізеді» деп мәлімдеді.

Путин мен Ху Цзиньгао 2003 жылы мамырда Мәскеуде өткен саммитте қабылдаған декларацияда тараптар ЖҚҚ-ның таратпауды және Корей түбегінің ядролық қарусыз мәртебесін қолдайтынын білдірді. Сонымен қатар, олар Солтүстік Кореядағы дағдарысты шешу үшін Ресей мен Қытай әскери күш қолданбайды және КХДР-дың қауіпсіздігіне кепілдік беріп, оның әлеуметтік-экономикалық дамуына қолайлы жағдай туғызуға күш салады деп мәлімдеді [31].

Бірақ Мәскеу позициясының бұл екі аспектісіне үнемі күмән келтіріледі. Кейбір ресейлік саясаттанушылары пікірінше, АҚШ-тағы 2001 жылы 11 қыркүйектегі оқиғасынан кейін Ресей дипломатиясы алдында «зұлымдық ошағына» кіретін мемлекеттермен қарым-қатынасты қайта қарастыру мәселесі тұр. Путиннің мұндай мемлекеттерге байланысты қатаң саясаты туралы кейбір сарапшылар Ресей басқа мемлекеттерді қорғауы үшін өзі әлі де болса, тым әлсіз деген пікірде. Ал басқа сарапшылар Ресей өркениетті мемлекет ретінде басқа елдерге сүйеніш қорғау бола алмайды. Осылайща, Ресей өзінің дәстүрлі одақтастарымен қарым-қатынасты үзбесе де, оларға сүйеніш болмайтынын білдірді.  

Ресей дәстүрлі түрде Солтүстік Корея үшін дос мемлекеттерінде танылған болатын. Дегенмен, «қырғи — қабақ» соғысынан кейін Мәскеу Сеулмен дипломатиялық қарым-қатынас орнатқан соң, Ресей мен КХДР достастығы үзілді.

Пхеньян өз одақтасынан айырылғаннан кейін жаңа қалыптасқан халықаралық жүйеде саяси және экономикалық оқшауланған күйінде қалды.

Осыған байланысты, Пхеньян өзінің ішкі-сыртқы саясатын қайта қалыптастыру мақсатымен АҚШ және еуропалық мемлекеттермен қарым-қатынас орната бастады. 1994 жылы Женевада АҚШ-КХДР қол қойған келісімі Корей ядролық мәселесін шешудің құқықтық негізі болуы тиіс еді.

Алайда АҚШ-тың өз міндеттерін орындамауы аймақтағы жағдайды күрт шиеленістірді. 

Ресей пікірінше, мәселені шешу үшін КХДР-ға қауіпсіздік кепілін беру керек, сондай-ақ, Корей түбегіндегі гуманитарлық және экономикалық бағдарламаларды жаңарту керек. Дәл осы тұста Ресей мен кепілдік беру мәселесін қарастырғысы да келмейтін Вашингтон арасында пікірлер сәйкессіздігі орын алады

Бұған 2003 жылы қыркүйектегі Кэмп-Дэвидтегі Ресей-АҚШ саммитінде тағы да көз жеткізілді. Мұнда В.Путин Дж.Буштан бір ерекшелігі, КХДР-дың ядролық қарудан бас тартуы үшін оған қауіпсіздік кепілдігін беру керек деген ұсыныс айтқан болатын.

Пхеньян қазіргі дағдарыс жағдайында Ресей позициясы туралы өз пікірін білдіруден қашқақтайды. Дегенмен, АҚШ пен оның құрамында Ресей де бар одақтастарының мәлімдемелері мен іс-әрекеттеріне берген жауаптарына қарағанда, тараптардың позициялары үнемі сәйкес бола бермейтіні байқалады. Си — Айлендте (АҚШ) Ресей қатысқан «сегіздік» қабылдаған ядролық қаруды таратпау туралы жоспар КХДР-дың наразылығын туғызды. КХДР СІМ өкілі өз мәлімдемесінде АҚШ және басқа мемлекеттерді КХДР-ға қысым көрсетпек болғандары үшін және «халықаралық қатынастардағы әділдік, теңдік» принциптерін бұзғандары үшін айыптады.

Солтүстік Корея, әсіресе, Ресейдің ядролық қаруды «толық, қайта қалпына келтірілмейтін және тексерілетін жою» жолы принципі мен КХДР-дан уран байыту жұмыстарын тоқтатуды сұрауына көңілі  толған жоқ. Пхеньянды жұбатарлық нәрсе ол бұл құжатта тек әскери атом жобаларын тоқтату талп етілген, ал бұл бейбіт атомның дамуына жол ашады.

КХДР-дың берген қатал сынына қарағанда, 2004 жылы мамырда Ресейдің, АҚШ-тың «жаппай қырып-жою қаруының таралуымен күресі бойынша бастамасына» қосылуын КХДР мақұлдамағаны анық.

Осы себепті Ресейді алты жақты келіссөздерге жетелеген факторларға баға беру аса маңызды. Бұл жерде ресейлік дипломатия да өз ролін ойнады. Бірақ негізгі себеп Солтүстік Кореяның Пекин позициясынан көңілі қалуында болып отыр, осыған байланысты Солтүстік Корея өзінің екі держава көршісінің бақталастығын тудырғысы келеді.

Әрі, өткен тарих көрсеткендей, Солтүстік Корея АҚШ-пен дипломатиялық қатынас жүргізуінде көршілес мемлекеттердің қауіпсіздігін есепке алмайтыны белгілі. Сол себепті Солтүстік Корея-АҚШ қатынастарының күтпеген нәтижелеріне Ресей мен Қытай еске сақтауы тиіс.    

ІІІ ТАРАУ. КХДР ЯДРОЛЫҚ ДАҒДАРЫСЫН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ МЕН НӘТИЖЕЛЕРІ

 

3.1 КХДР ядролық дағдарысын шешудегі алтыжақты келіссөздердің нәтижелері

 

Солтүстік Корея ядролық бағдарламасы мәселесін алтыжақты келіссөздер арқылы шешуді американ-солтүстік корей диалогының баламасы ретінде АҚШ ұсынған болатын. Мұндағы Вашингтонның айтқан сылтауы Пхеньянның АҚШ-пен жасаған келісімдерді жүзеге асырмауына байланысты сенімнен шығуы. Ал көпжақты күш жұмылдырудағы АҚШ-тың негізгі мүддесі КХДР-дағы қалыптасқан жағдай үшін өз жауапкершілігін басқалармен бөлісу. Кореядағы тұрақтылық, Солтүстік Кореяның ядролық қарусыз елге айналуы және осы елдің бірден нарықтық-демократиялық жолға түспесе де, кемінде нарықтық жолға өтуіне алтыжақты келіссөзге қатысушылардың бәрі де мүдделі. Дегенмен ішінара кейбір мәселелерде мемлекеттердің пікірі әр түрлі.  

Шартты түрде айтқанда КХДР мен АҚШ ядролық дағдарыстың екі қарама-қарсы тарабында тұр. Сонымен қатар, бұл жерде Жапония ядролық қаруды таратпау және зымыран технология мәселесін шешудегі қатаң ұсыныстары жағынан басқа мемлекеттерге қарағанда АҚШ-қа жақынырақ келеді. Оңтүстік Корея да сөз жүзінде американ позициясына жақын болса да, іс жүзінде Вашингтон қысымы болмаса, бұл мәселені «айналып өтуге» дайын. Ресей мен Қытай ядролық қаруды таратпауға жауапты державалар ретінде бұл мәселеде американдықтардай қатал саясат ұстануға тиіс болса да, Мәскеу мен Пекин нақты іс-қимылдарды тек Пхеньян ядролық сынақтар жүргізетін болса ғана жүзеге асырады.

КХДР-мен әріптестік мәселеде Оңтүстік Корея мен Қытай белсенділік көрсетуде. Қытай бұл арада Пхеньян режимінің құлауы Солтүстік-Шығыс Қытай провинциялары үшін күрделі әлеуметтік салдарға әкелуі мүмкіндігінен қауіптенеді [32].

Жапония бір жағынан экономикалық қатынастар мәселесін қозғаса, екінші жағынан оған ядролық мәселені шешу шартын қояды. Ресей экономикалық  көмек көрсету ресурстарына ие емес. Солтүстік Кореяда мұнай-газ қорының болмауы және жекешелендіру бағдарламасының жүргізілмеуіне орай КХДР Ресейдің ірі іскер орталықтарының қызығушылығын туғызбай отыр. Сондай-ақ, Қытай мен Оңтүстік Корея КХДР режимінің құлайтын болса, жоғары көлемдегі босқындар легінен қауіптенеді. Ал Ресей Солтүстік Кореямен 17 км ғана жер шекералас болса да, бұл босқындар Қытай арқылы өтіп кетеді ме деп алаңдаушылық білдіруде.

Солтүстік Корея өзінің қауіпсіздігі мәселесін АҚШ-пен қарым-қатынаспен байланыстырады. Сонымен қатар, Қытайдан энергетикалық көмек, экономикалық көмекті Оңтүстік Корея және Қытайдан, ал саудада Оңтүстік Корея және БҰҰ-нан жәрдем күтеді. Солтүстік Корея элитасының қаржы мүдделері Жапония және Еуропа мемлекеттерінің (Швейцария, Англия, Австрия) банк институттарымен байланыстырады. Ресей мен Қытай сияқты Жапония да КХДР үшін қаруды заңсыз сатып алу және есірткіні сату үшін маңызды.

Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешудегі аталған елдер мүдделерінің қарама-қайшылықтарына қарамастан, бұл мәселені шешуде тежейтін басты себеп – КХДР мен АҚШ позицияларының қарама-қайшылығы.

 БҰҰ хатшысы К.Аннанның кеңесшісі Морис Стронг пікірінше, АҚШ – КХДР қарама-қайшылығы мәселені шешудің өзегі болып табылады. Екі мемлекет те өз міндеттерін орындау үшін өзара кепілдіктер беруі қажет [].   

Америка Солтүстік Кореяның ядролық бағдарламасын толық жойғаннан кейін ғана, бұл мәселені талқылауға кірісетінін мәлімдеді. Сондай-ақ, АҚШ Солтүстік Кореяның тек әскери мақсаттағы ядролық бағдарламасын ғана емес, ұлттық энергетиканы дамыту үшін бейбіт қолданылатын атом энергиясын пайдалануды тоқтатқысы келетіні анық. АҚШ талаптары МАГАТЭ-ның мемлекеттерге өз бақылауымен бейбіт атом энергиясын пайдалануға беретін құқығымен қарама-қайшы. Осы жерде АҚШ-тың КХДР-да АЭС салуға құлқы жоқ екендігі айқындалады: яғнм атом саласына тыйым салынса, КЕДО-ның таратылуы заңды түрде ақталады [33].

КХДР-дің өзі бұл мәселені кезең-кезеңімен шешуді ұсынды. Бірінші кезеңде АҚШ-пен мемлекетаралық қатынастарды жақсарту мәселесі қойылады, яғни американ экономикалық санкциялардың жойылуы мен КХДР-дің халықаралық терроризмді қолдаушы мемлекеттер тізімінен шығарылса, КХДР да өзінің плутоний бағдарламасын тоқтатады. Алайда Пхеньян бейбіт ядролық бағдарламасын жүргізу құқығын өзіне қалдыратынын білдірді.

Алты жақты келіссөздерге қатысушылар арасында КХДР-дағы әскери ядролық саласы үлкен дау туғызды. АҚШ пікірінше, ҚХДР-да плутоний бағдарламасынан бөлек, ядролық қаруға материалдар алу үшін уран байыту ісі жүргізілуде деп кінә тағуда. Ал Қытай мен Оңтүстік Корея АҚШ-тың бұл мәлімдемесін дәлелдеуді талап етуде. Ресей болса, Си Айлендтегі «үлкен сегіздіктің» кездесуі кезіндегі қол қойылған құжаттарға сәйкес АҚШ позициясына іс жүзінде қосылды.

Аталмыш алты жақты келіссөздердің сәттілігі үшін АҚШ ең ақырында тек ядролық қаруды таратпау мәселесімен шектеледі ме, әлде келіссөздерді КХДР-дің режимін құлатуға алғышарт ретінде пайдаланады ма деген сұрақ үлкен маңызға ие.

2004 жылы наурыз айындағы «Нью-Йорк Таймс» газетінің редакциялық мақаласында «Буш әкімшілігі келіссөздерді тек басқа қатысушылар – Оңтүстік Корея, Жапония, Ресей, Қытайды Солтүстік Корея дипломатиялық шешімдер жасауға мүддесі мүлде жоқ деп сендіруге пайдаланғысы келгенге  ұқсайды деп жариялады. Газет әрі қарай егер Солтүстік Корея өзінің барлық ядролық бағдарламасын бақыланатын жолмен жоятын болса және оған жауап ретінде Вашингтон нақты дипломатиялық және экономикалық қадамдар жасаса ғана бұл мәселені шешуде алға жылжу бар деп айтуға болады дейді.

АҚШ-тың өз позициясын қатаң ұстауы 2004 жылы 23-25 маусымдағы алты жақты келіссөздер (Пекин) кезінде КХДР-дің емес, АҚШ-тың өзінің оқшалануына әкелді. Бұл келіссөздер басталмай тұрып-ақ, Жапония мен Оңтүстік Корея егер КХДР ядролық қаруды толығымен біртіндеп жоятын болса, ядролық бағдарламаны жүргізуді тоқтату кезеңінен бастап КХДР-ға көмек ұсынатынын білдірген болатын.

Осыған орай, АҚШ КХДР ядролық мәселесін кезеңдерге бөліп шешуге келісуге мәжбүр болды. КХДР СІМ өкілі келіссөздердің 3-раундын “игі қадам” деп мойындаса да, бұл келіссөз АҚШ-тың әлі де болса КХДР-дың қарусыздануынан кейін атқаруға тиіс міндеттерін артқа шегеруде деп мәлімдеді. Солтүстік Кореяның бұлайша қауіптенуіне негіз бар: 2004 жылы 15 шілдеде АҚШ делегациясының басшысы Дж.Келли Солтүстік Кореяның өз ядролық қаруын жоюы АҚШ-ты КХДР-мен қарым-қатынасты жақсартуға жетелемейді. Оның себебі – КХДР-да заңсыз қару мен есірткінің саудасы, жалған доллардың шығарылуы және адам құқығының аяққа тапталуы. АҚШ-тың бұл акцияларына жауап ретінде КХДР келіссөздерді жүргізудің түп негізі жоғалды деп мәлімдеді. Өйткені КХДР үшін басты мәселе АҚШ-пен қарым-қатынасты жақсарту болып табылады.

Дегенмен алтыжақты келіссөзге қатысушылар бұл келіссөздің Пекинде 4-раундын өткізуге қол жеткізді. 2005 жылы 19 қыркүйекте Солтүстік Кореяның ядролық мәселесіне байланысты өткен келіссөзде екі жылдан бері алғаш рет ортақ мәлімдеме жарияланды. Алайда бұл мәлімлдеме ешбір нақты істі шешкен жоқ, тек тараптардың онсыз да белгілі позицияларын белгіледі. Дегенмен бұл келіссөздің өз оң тұстары да бар.

Біріншіден, нақты маңызға ие болмаса да, ортақ мәлімдемеге қол қойылудың өзі алға жылжушылық болып табылады.

Екіншіден, Ортақ мәлімдемеде АҚШ Оңтүстік Кореяда ядролық қаруды жоқ екендігін жазбаша мәлімдеді.

Үшіншіден, Солтүстік Корея мәселесі Қытай мен АҚШ-тың тығыз және нәтижелі дипломатияның ең алғашқы қадамы болып саналады.

Бірақ бұл аталғандар Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешуге жеткіліксіз. Келіссөзден кейін келесі күні КХДР бұрынғы әдетімен Солтүстік Корея ядролық реактор алғаннан кейін ғана, ядролық қаруды жояды деп мәлімдеді [34].

Ал АҚШ пен Жапония АЭС құрылысы тек КХДР ЯҚТК-ге қосылған кезде ғана мүмкін болады деп қарсы пікір айтты.

Осылайша, келіссөздердің төрт раундында да Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешуде айтарлықтай жетістікке жеткізілген жоқ, осы мәселеге байланысты алуан түрлі пікірлер айтылуда. Ресей ғалымы В.Михеев пікірінше, Солтүстік Кореядан басқа мемлекеттердің («бестік») қателігі. Олар КХДР-дың ядролық бағдарламасын тоқтатуға қалай көндіруге болады деген мәселеге көп көңіл бөледі, яғни бұл мәселені Солтүстік Корея қолданатын ережелермен жүреді. Бұл қателікті жөндеу үшін бұл мәселені шешу стратегиясын мына екі мақсат үшін қайта қарау керек: қазіргі 1953 жылы Бітім туралы келісімге негізделген тәртіп орнына Кореяда бейбітшілікті сақтаудың жаңа халықаралық құқықтық тәртіп орнату керек; Солтүстік Корея режимін бейбіт жолмен қайта құру.

Бұл үшін алтыжақты келіссөздердің күш тәртібін өзгерту керек: Бітім туралы келісімді КХДР мен АҚШ, Оңтүстік Корея және Солтүстік Корея арасындағы дипломатиялық қатынастармен алмастыру мәселесін қарастыру керек, бұл мәселені ядролық дағдарыс мәселесі қалай шешіліп жатқаннан тәуелсіз жүргізу керек.

Одан әрі қарай, алтыжақты келіссөздер кезінде Солтүстік Кореяға ядролық бағдарламадан бас тартуы үшін берілетін қауіпсіздік кепілдіктерді беру туралы келіссөздерді КХДР-ға экономикалық және энергетикалық көмек беру туралы келіссөздерден бөлек жүргізу керек. Экономикалық көмек тек КХДР-дың ядролық бағдарламадан бас тартуы үшін емес, нарықтық реформа жүргізуі үшін берілуі керек.

«Бестіктің» кездесулері Солтүстік Корея қатыссын не қатыспасын тұрақты түрде өткізіліп тұруы керек, дегенмен Пхеньян үнемі шақырулар алып отыруы тиіс. Бұл кездесулердің күн тәртібі болашақта аймақтық қауіпсіздік мәселелерімен толықтырылуы мүмкін.

Алтыжақты келіссөздерге қатысушылар Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешу үшін мына мәселелерді қарастыруы қажет:

Біріншіден, мәселенің негізі Солтүстік Корея ядролық бағдарламасы емес, Солтүстік Кореяның жабық, тоталитарлық тәртібі және оның үнемі сыртқы әскери-саяси қауіп туралы үрей таратуы. Яғни Корей түдегіндегі қауіпсіздік сақтауға басты қауіп ядролық қару емес, Солтүстік Корея тәртібі болып отыр.

Екіншіден, КХДР АҚШ және басқа мемлекеттерді өзінде ядролық қару бар деп алдауы да мүмкін. КХДР-дың бұл саясатының мақсаты – ядролық бағдарламаны жою үшін емес, тәртіпті нарықтық қатынастарға өткізуі үшін АҚШ-тан қауіпсіздік және экономикалық кепілдік алу.

Үшіншіден, Кореядағы тұрақсыздықтың тағы бір себебі 1953 жылы АҚШ-КХР-КХДР қол қойған келісім негізінде құрылған тәртіптің ескеруі болып табылады.

Төртіншіден, КХДР ядролық бағдарламасының төндіретін негізгі қаупі – бұл Солтүстік Кореяның шетелдерге радиоактивті материалдар мен зымыран технологиясын сату мүмкіндігі.

Айтылғандарға сай, Кореяда қауіпсіздік пен бейбітшілікті сақтау үшін ядролық бағдарламаға емес, Солтүстік Корея саяси тәртібін қайта құруға мән беру керек. Әскери жолмен тәртіпті қайта құру жолы ҚХР, Ресей, Оңтүстік Корея және КХДР-дағы адам өміріне қауіп төндіруі мүмкін болғандықтан, бұл мәселені шешуде қолданылмағаны жөн. Екіншіден, 1953 жылы Бітім туралы келісім орнына бейбітшілікті қолдайтын жаңа тәртіп орнату. Үшіншіден, Солтүстік Кореядан қауіпті материалдар мен технологияның таралуы жолын бөгеу.

Бұл жерде Солтүстік Кореяның мүлде қарама-қайшы мүддесін есепке алу керек: тәртіпті өзгертпей-ақ, ядролық бағдарламаны мүмкіндігінше қымбатқа сату.

Бір жағынан, соңғы кезде Пхеньянның 1953 жылғы Келісім негізінде құрылған қазіргі халықаралық-құқықтық тәртіпті қайта қарауға ынтасын байқауға болды.

Бұл келісімді ауыстыру Қытай үшін де қолайлы болар еді, себебі ол Пекинде 1950-1953 жылдары Корей соғысы кезіндегі КХДР одақтасы ретінде өз жауапкершілігі мен міндеттемелерінен құтылады [35].

Сонымен қатар, егер алтыжақты келіссөздерге қатысушылар одан әрі Солтүстік Корея қойған шарттармен жүрсе, қалыптасқан жағдай бұрынғы ізін қайталап шығады: Пхеньян келіссөздерге бірде қатысып, бірде қатыспай немесе жағдайды ушықтыруы мүмкін. Ал КХДР келіссөздерге қатысуға келісім беру арқылы тәртіптің қауіпсіздігі туралы кепілдік пен өзінің экономикалық кедейленуін тоқтату үшін экономикалық көмек алғысы келеді.   

 

3.2 КХДР ядролық дағдарысын шешудің болашағына болжам

 

КХДР ядролық дағдарыстың жағдайының одан әрі дамуының сегіз түрлі жолы бар. Біріншісі – қазіргі дағдарыс жағдайындағы КХДР басшылығы саясаты негізгі мақсатына сәйкес, ядролық бағдарламаны жою ісін Солтүстік Кореяның келіссөзге қатысушылардан қаржылай-экономикалық көмекке айырбастау. Қазіргі кезде саудаға түсіп тұрған нәрсе – бұл КХДР ұлттық қауіпсіздігі, ал ол үшін шабуыл жасамау, ішкі істерге қол сұқпау кепілдігі берілуі керек және КХДР-ды АҚШ-тың мойындауы талап етілуде. Сондай-ақ, бұл жерде ядролық бағдарламаның әскери саласын толығымен жою шарты орындалмақ. Ал МАГАТЭ бақталастығы бейбіт ядролық бағдарлама әлі күнге дейін ашық күйінде қалып отыр.

АҚШ-тың «Пхеньян еш қарсылықсыз тізе бүгеді» деген ойы болмас үшін, Солтүстік Корея өзін ядролық қаруға ие деп жариялады.

Пекинде өткен алты жақты келіссөздер бұл дағдарысты келісім жолымен шешуге болатынын көрсетті. Бірақ бұл үшін АҚШ әкімшілігі КХДР егер ядролық қаруынан бас тартса, онда оны өз мүддесіне қарама-қайшы мемлекет деп қарастырмауы керек.

Егер Дж. Буш әкімшілігі мұндай шешімге келсе, КХДР-дың аталған жоспары жүзеге асу мүмкіндігі бар. Бірақ, ол үшін «бестік» (АҚШ, Қытай, Ресей, Оңтүстік Корея, Жапония) КХДР-дың көңілі толатындай сомада қаржылай көмек беруі тиіс. Сондай-ақ, бұл жағдайда барлық шығынды АҚШ көтеруге міндетті емес [36].

Екінші жол – қазірігі шектеулі саяси диалог жағдайындағы мәселенің шиеленісуінің күшеюі. Яғни ол бойынша, АҚШ КХДР-ға қарсы әскери күш қолданбаса да, Солтүстік Корея басшылығының шарттарына қатал қарсылық білдіреді. Сондай-ақ, мұндай жағдай туындаса, АҚШ Оңтүстік Кореядағы әскерін күшейтуі мүмкін.

КХДР өз тарапынан американ үстемдігіне күшті қарсылық көрсететінін білдіру үшін баллистикалық зымырандарды сынауды қайта жаңартуы мүмкін. Бұл жағдай КХДР-ға халықаралық бақылаудан тыс әскери ядролық зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, АҚШ өз мақсатына жету үшін КХДР-дың толық саяси және экономикалық оқшаулануына қол жеткізуге тырысады. КХДР мен АҚШ-тың бұл іс-әрекеттері нағыз әскери іс-қимылдардың басталуына әкелуі мүмкін.

Үшінші жол – АҚШ-тың әскери шабуыл жасауы. Бұл жағдайдың жақын болашақ орын алуына әзірге сенім жоқ. Дегенмен, бұл іс-қимылдың саяси легитимділігі Ирак жағдайындағыдай күрделі емес болар еді. Бұл жолдың жүзеге асырылуының негізгі қиындығы Солтүстік Корея басшылығы әскери тұрғыдан да, саяси тұрғыдан да АҚШ пен оның одақтастарының «басқыншы армиясын» Оңтүстік Корея территориясына өткізбес үшін, оған басып кіруге дайын. Пхеньян әскери күш қолдануға бүгінде ниеттесіп отырмаса да, қазіргі таңда қалыптасқан жағдайдың екінші жолмен жүру мүмкіндігі басым болып отыр. Оның басты себебі Дж. Буштың Ким Чен Ир тәртібіне төзімсіздігі болып табылады.

Осы жерде КХДР-дың ядролық қаруға ие мемлекет мәртебесіне алуының салдарын талқылау бөлек мәселе болып табылады.

2005 жылы 10 ақпанда КХДР СІМ: «Біз ядролық қаруды таратпау туралы келісімнен шығу үшін шешімін қабылдадық және КХДР-ды барынша оқшалауға тырысатын АҚШ президенті Джордж Буш әкімшілігінің саясатына жауап ретінде қорғаныс үшін өз ядролық қаруымызды жасап шығардық», — деп мәлімдеді [37].

Сондай-ақ, оған дейін аз бұрын КХДР СІМ басшысының орынбасары Ким Ге Гван американ конгресмені Курт Уолдонмен кездесуінде Пхеньян ядролық қаруға ие, бірақ оны «тек қорғаныс мақсатында» пайдаланады деп айтқан болатын.

КХДР СІМ-нің мәлімдемелеріне сенуге бола ма, болмай ма әлі белгісіз болып отыр, себебі Солтүстік Корея ядролық қарудың бар екендігін 2004 жылы КХДР-дың атом нысандарын көрген АҚШ-тың Лосс-Аломос лабораториясының бұрынғы басшысы Зигфрид Хэкер Пхеньянның жақын арада ядролық қару жасау мүмкіндігіне күмәнданады. Оның ойынша, Солтүстік Корея ядролық қаруды іске қосумен байланысты техникалық мәселелерді шешкен жоқ. Бірақ, бір жағынан, Пәкістан ядролық бомбасының негізін қалаушы А.К.Ханның Солтүстік Корея уран бағдарламасы әлем жұртшылығы ойлағаннан гөрі әлдеқайда жоғары дамыған деген пікірін де есепке алу керек. Әрі уран бағдарламасы МАГАТЭ арқылы бақыланған да жоқ. Сондықтан, плутоний қару жобасы деген бүркемемен, Пхеньян 2002 жылдың желтоқсанына дейін уран қаруы жобасын жүзеге асырып келуі мүмкін.

Дегенмен шетелдік, соның ішінде, ресейлік сарапшылар пікірінше, 2006 жылы 10 ақпандағы КХДР СІМ мәлімдемесі Солтүстік Кореяның келесі жалған қауіп төндіруі деп санайды [38].

Алайда, КХДР да ядролық қару жасау жұмыстары жүргізіліп жатқаны белгілі, сондықтан Әлемдік Қауымдастық егер дұрыс іс-шаралар жүргізбесе, болашақта тек Солтүстік – Шығыс –Азияның ғана емес, ғаламдық масштабтағы қауіпсіздікке қатер төндіретін жағдай туындауы мүмкін .

Біріншіден, Корей «ядролық дағдарысын» күш қолдану әдісімен шешу мүмкіндігі көбейеді. Себебі баллистикалық зымыран саудасын жүргізетін Пхеньян ядролық қару жасау технологиясын сатуы әбден мүмкін. Екіншіден, Корей түбегіндегі дағдарыс тұрақтылығы бұзылады. АҚШ-тың Солтүстік Корея ядролық қаруды қолдануын елемеуі мүмкін емес. Сол себепті, дағдарыс шиеленіскен жағдайда КХДР-дың ядролық нысандарына алдын ала соққы беруі мүмкін. Ал Пхеньян мұндай сәтте «to use or to lose» принципін ұстана алады.    

Үшіншіден, Солтүстік Шығыс Азия аймағында «ядролық домино» процесі басталуы мүмкін. Жапония аз мерзім ішінде, бір-алты айда, өзінің ядролық қаруын жасап шығара алады. Бұл мемлекетте керекті технологияға ие болып табылады. Сондай-ақ, бес, алты тонна плутоний қоры бар. Осымен қоса, Жапония, Оңтүстік Корея және Тайвань АҚШ-пен ынтымақтаса отырып, зымыранға қарсы қорғанысты ортақтандырады. АҚШ та өзінің және өз одақтастарының территорияларының қорғанысы үшін Солтүстік Корея жағалаулары жағына өзінің әскери кемелерін орналастыруы мүмкін.

Бұл жағдайда Ресей мен Қытай да, зымыран ядролық саладағы мүмкіндіктерін одан әрі күшейтуге мәжбүр болады, мұның өзі зымыран    ядролық қарудың таратылуы саласында жаңа жарыстың басталуына әкеледі [39].

Төртіншіден, КХДР-дың ядролық қаруды жасауы және Солтүстік Шығыс Азиядағы ядролық қару жасау жарысы ЯҚТК-нің күйреуіне әкеп соқтырады. ЯҚТК-ге мүше-мемлекеттер арасынан белгілі бір себептерге байланысты ядролық қару жасап шығарғысы келетіндер бұл келісім шарттан шыққан елдер жазасыз қалатынына және әлемнің жетекші елдері оларға еш нәрсе қолдана алмайтынына көзі жетеді.

Осылайша, КХДР-дың ядролық және зымыран саласындағы саясатын талдау арқылы мынадай қорытындыға келуге болады.

Біріншіден, Солтүстік Кореяның оған жау мемлекеттерге тигізетін соққысын айтып, қауіп төндірмек болса да, Ким Чен Ир бұл іс-қимыл жауап соққы салдарынан бәрінен бірден айырылатынын түсінеді.

Зымыран ядролық қаруға ие болу КХДР үшін АҚШ бастаған коалицияның тоталитарлық елдерге жасаған қысымынан қорғаныш іспеттес болады. 

Екіншіден, КХДР-да ядролық қару бар деп кесіп айтуға болмайды, бірақ Кореяда ядролық қару жасау үшін жоғары байытылған уран негізінде құрылған керектінің бәрі бар. Бір нәрсені анық айтуға болады, Корея әлі күнге дейін ядролық сынақ өркізіп көрген жоқ.

Үшіншіден, КХДР егер АҚШ өзіне қарама-қайшы саясатын тоқтатса, ядролық бағдарламадан бас тартуға ниеті бар. Бұл жерде жағдайды шешудің кең мүмкіндігі бар, яғни КХДР-дың өзінде немесе басқа мемлекет территориясында КХДР қатысуымен АЭС салу.

Төртіншіден, КХДР-дың ядролық және зымыран бағдарламасының дамуы (немесе жойылуы) алтыжақты келіссөздердің нәтижелеріне байланысты жүргізіледі.   

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазіргі ғаламдану жағдайында 1953 жылы Бітім туралы келісімге негізделген Кореядағы бейбітшілікті сақтау жүйесі өз дәуірінен асып, заман талабына сай емес. Қытай мен АҚШ бұл мәселені қайта қарастыруға дайын емес, сондай-ақ, АҚШ КХДР-ды дипломатиялық жолмен мойындауға асықпайды. Сеул мен Пхеньян БҰҰ және басқа да халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылса да, өзара дипломатиялық қарым-қатынас жасауға дайын емес. Бұған олардың бір-бірін өз мемлекеттерінің біт бөлігі ретінде қарастыратын Конституциялары кедергі болып отыр. Сонымен қатар, бұл мәселені шешудегі мемлекеттер мүдделерінің қарама-қайшылығы кедергісімен қоса, КХДР-дың басшылығы өз билігінен айырыламын деген қауіппен келіссөздерде бітімге келуден және басқа мемлекеттердің шарттарын қабылдауға үрейленетіні де бөлек қиындықтар туғызуда [40].

Сондықтан, Солтүстік Корея ядролық дағдарысын шешуде АҚШ, Қытай, Ресей, Жапония және Оңтүстік Корея ғаламдану кезеңін басынан өткізіп отырған бұл мәселені шешуде мыналарды мойындауы қажет:

• Солтүстік Корея саяси тәртібінің болашағы жоқ екендігі тарихи тәжірибеде дәлелденген;
• Пхеньян қаншама қауіп төндірсе де, ядролық сынақтарды өткізбейді;
• Кореяның бірігуі тек Солтүстігінің нарықтық-демократиялық жолға өтуі және Оңтүстікке қосылуы арқылы ғана жүзеге асырылады;
• Солтүстік Кореяның жаңа жүйеге өтуі аталған елдердің КХДР-ға байланысты ортақ саясаты негізінде, алдымен, нарықтық кейін демократиялық қайта құруларды жүзеге асыру арқылы жүргізіледі;
• КХДР-ды қайта құру саясаты 1953 жылғы Бітім туралы келісім орнына қолданылатын Кореядағы жаңа бейбіт өмір орнату үшін қажет;
• «Бестік» Солтүстік Кореяның көпжақты келіссөздерге қатысуына қуанбай, керісінше КХДР-дың өзі аталған мелекеттермен келіссөздер жүргізудің жолдарын іздестіруі керек.

Осылайша, Корея дағдарысын шешудің жүйелі жоспары келіп шығады.

Бірінші кезең  — Қытай – КХДР – АҚШ-тың екі мәселеге байланысты үшжақты кездесуін өткізуі. Бірінші мәселе КХДР-дың әлемдік қауымдастық алдында әскери мақсаттағы ядролық бағдарламасының дәлелдемелі және бақылау жолымен бас тартуы. Келіссөздер негізі ретінде Пхеньян бұл шартты қабылдамаса, келіссөздерді одан әрі жүргіздің пайдасы жоқ. Екінші мәселе Қытай, Америка, Солтүстік Корея қатысуымен КХДР және АҚШ арасындағы дипломатиялық қатынастар туралы келісімге келуі. Дәл осы кезде Оңтүстік Корея Солтүстік және Оңтүстік Корея арасында дипломатиялық қатынастарды орнату үшін осы келіссөздерге қатысады. Бұл келісімдерге қол қоймайынша КХДР қауіпсіздік кепілдіктері мен экономикалық көмек алуға үміттене де алмайды.

Екінші кезең – КХДР мен Жапония арасындағы қатынастарды Солтүстік Кореяда жоғалған жапондықтар мәселесін шешу негізінде қайта қалпына келістіру. Мұнсыз КХДР Жапонияның көмегі ғана емес, сондай-ақ, Солтүстік Шығыс Азияның басқа елдерімен қауіпсіздік және экономикалық көмек туралы келіссөздердің жалғасуын күте алмайды.

Үшінші кезең – КХДР-ға заңды түрде қауіпсіздік кепілдіктерді беруді міндеттейтін және КХДР-дың нарықтық және ашық экономикалық реформалар жүргізуіне айырбас ретінде «бестіктің» экономикалық көмегін көздейтін толыққанды алтыжақты келіссөздер жүргізу. Бұл «бестіктің» ұтымды артықшылығы қазіргі ғаламдану жағдайында саяси және экономикалық жүйе Солтүстік Кореяның емес, өздерінің жүйелеріне сәйкес болып табылады [41].

Бұл дағдарыстың шешу болашағы көптеген факторларға тәуелді. Бірақ та ең біріншіден тараптардың (ең алдымен, бұл АҚШ және КХДР-ға қатысты) бір-біріне деген көмек көрсету, бітімге келуге деген ниеті болу қажет. Тараптардың бірі алдымен екінші мемлекеттің мүдделерін қорғауға кіріседі деп кесіп айту қиын. Себебі, КХДР-дың өзінде мынадай пікір қалыптасқан: басқа мемлекеттің шартын орындау немесе саясатына көну Ким Чен Ирдің жеке билігі мен елде қалыптасқан тәртіптің құлауына әкеледі. Сондықтан, Пхеньян болашақта өзін ядролық бағдарламасын ашық түрде жариялай отырып, өзінің дәстүрлі ядролық қауіп төндіру және бопсалау саясатын жалғастыруы мүмкін. Алайда, егер Солтүстік Корея ядролық сынақ жүргізетін болса, онда ол өзінің одан әрі қарайғы ядролық бопсалау саясатын қолдана алмайды. Сондай-ақ, бұл жағдайда АҚШ-тың КХДР-ға қарсы санкцияларын жүргізу ұсынысын қолдамай отырған Ресей мен Қытай БҰҰ Қауіпсізді Комитеті Пхеньянға қарсы санкциялар туралы резолюциясына келісім беруге мәжбүр болады.

Пхеньянның өз шарттарын орындауды талап етуінің  де саяси негіздері бар. Оған нақты мысал ретінде АҚШ-тың 1994 жылғы екіжақты келісімдер бойынша өз міндеттерін орындамай, КХДР тарапынан сенімсіздік тудыруы болып табылады.

Пхеньянның дағдарыс жағдайы осыншама ұзақ уақытқа созу мақсаты дәл бұрынғыдай. КХДР тәртібінің өмір сүруін одан әрі жалғастыру және жақсы нәтижелерге жетуге деген үмітпен ядролық және зымыран бағдарламасын одан әрі жалғастыру.

Сондай-ақ, әлі күнге дейін державалардың КХДР шарттары мен қажеттіліктерін есепке алып келуін пайдалана отырып, КХДР өз шарттарын одан әрі кеңейтуге тырысады.

Сонымен қатар, КХДР Оңтүстік Корея әкімшілігінің Солтүстік Корея әкімшілігінің қысымына көнбістігін қолдана отырып, Сеулмен экономикалық диалогты күшейтуге тырысады. КХДР-дың бұл жоспарының жүзеге асырылуы Оңтүстік Корея позициясының қаншалықты ядролық қаруға қарсы және қатаң болатынына тәуелді болып табылады.     

Пхеньян одан әрі Солтүстік Корея ядролық бағдарламасы мәселесін шешудегі Солтүстік Шығыс Азия бестігінің өзара бәсекелестігі мен мақсат-мүдделерінің қарама-қайшылығын пайдалана отырып, Еуропалық Одақтың антиамерикандық және жұмсақ саясатына сүйене отырып, өзінің сыртқы саясатында еуропалық бағытты арттыруға күшін салады.

Сондай-ақ, бұл жерде ел ішінде нақты өзгерістер мен реформалар жүргізуді қолға алмайды. 

Осыған байланысты, КХДР ядролық дағдарысын шешудегі басты мәселелер болып мемлекеттер арасындағы өзара сенімнің болмауы мен тек өз мүдделерін көздеуі, сондай-ақ, КХДР-дың ішкі және сыртқы саясатының басқа елдерге қарама-қайшылығы және қазіргі халықаралық қатынастардағы тұрақсыздықтың белең алуы  табылады.

Сол себепті, бұл мәселеге қатысушы мемлекеттер үшін тек өздерінің ғана мүдделерін ғана көздемей, өзара кепілдіктер мен сенімділікке негізделген саясат арқылы аталмыш КХДР ядролық дағдарысын шешудің ортақ және бейбіт жолдарын іздестіретін уақыты жетті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сілтемелер

 

1. Жебин А.З. «КНДР: традиции и совремменость» // Восток/Orients. — №2. -2003. – c.56
2. Любецкий В. «Эволюция ядерной политики США в 1989-2000 гг.» // Мировая экономика и Международные отношения. — №9. -2001. –c. 45
3. Choi Soung-Ah. “Seoul, Washington reaffirm cooperation on North Korea nuke stand off” // Korea March 6, 2004 p. 13
4. Суэо Мачи «Радиационная технология в целях устойчивого развития» // Международная жизнь. — №7. -1997. –c. 54
5. Киреченов О. «Ядерная политика КНДР: дипломатическое уравнение шестой степени» // Азия и Африка сегодня. — №6 (563). -2004. –c.79
6. Seo Hyun-Jin. “President urges NK to resume talks” // Korea February 19, 2005, p. 25
7. «Новейшая история стран Азии и Африки. ХХ век, 1945-2000» т.2, под ред. Родригеса, Москва, 2002г. – c.102
8. Choi Soung-Ah. “Seoul, Beijing agree to speed up six way talks” // Korea April 17, 2004 p. 36
9. «Внешняя политика РФ 1992-1999» под ред. Торкунова А.В., Москва, 2000г. 250
10. Бурмистров Р. «Япония – КХДР: обострение северокорейской ядерной проблемы» // Азия и Африка сегодня. — №, (575). -2005. – c7 78
11. Есин В. «Восточно-Азиатская подсистема после распада СССР» // www.google.ru
12. Кокошин А. «Ядерное сдерживание и национальная безопасность России». // Мировая экономика и Международные отношения. — №7. -1999. Июль –c. 28
13. Joo Sang-Min. “Roh, Koizumi to make efforts to revive six-party nuke talks”// Korea December 25, 2003 p. 64
14. Ромашкина Н. «Ядерная многополярность как новый фактор стратегического баланса» // Мировая экономика и Международные отношения. — №8. -2003. – c.92  
15. Seo Hyun-Jin. “Six nations express commitment to N-free Korea” // Korea March, 2004 p. 29
16. Seo Hyun-Jin. “US, North Korea urged to show flexibility” // Korea March 6, 2004 p. 56
17. Булычев А.Р. «Ким Чен Ир отправляется в путь» // Проблемы Дальнего Востока. — №5. -2001. Сентябрь-Октябрь –c. 39
18. Есин В. «Ядерное оружие КНДР: угроза или шантаж» // www.rambler.ru
19. Жебин А.З. «О возможных сценариях развития ситуации на Корейском полуострове» // Корейский полуостров и вызовы ХХ века: ИДВ РАН. – Москва. — 2003. –с. 40
20. Seo Hyun-Jin. “Roh appeals US to soften stance toward NK” // Korea November 27, 2004 p. 49
21. Koh Yu-Hwan. “Roh, Bush seek diplomacy on nukes” // Korea November 27, 2004 p. 63
22. Трошин Ю.А. «История стран Азии и Африки новейшее время» Москва, 2003г. – c.201
23. Koh Yu-Hwan. “Roh’s NK policy lays groundwork for unification” // Korea March 6, 2004 p. 18
24. Кальвокореси «Мировая политика 1945-2000» кн.2, Москва, 2003 –c. 69
25. Жебин А. «Ядерный кризис в Корее и интересы безопасности России» // Азия и Африка сегодня. — №3 (572). -2005. –c. 23
26. Paul Chamberlin. “Great powers in peaceful Korean unification” // World Peace. November 17, 2001 25
27. Лещенко Г. «Корейская бомба и Российская политика» // Евразия сегодня. -2004. Март –c.34
28. «Современные международные отношения и мировая политика» под ред. Торкунова, Москва, 2004г. –c.93
29. Joo Sang-Min. “Seoul urges US to assuage tensions on nukes” // Korea December 20, 2004 p. 35
30. Васильев А.С. «История Востока» т.2, Москва, 2003г. -c.56
31. Seo Hyun-Jin. “Roh, APEC leaders discuss NK, economy” // Korea November 24, 2004 p. 30
32. Жебин А. «Ядерный кризис в Корее и интересы безопасности России» // Проблемы Дальнего Востока. — №2. -2004. Март-Апрель –c. 56
33. Калядин А. «Россия и международный режим ядерного нераспротранения» // Международная жизнь. — №7. -1997. –c. 91
34. Михеев ВА. «Глобализация и корейская проблема» // Проблемы Дальнего Востока. — №2. -2004. Март-Апрель 56
35. Choi Soung-Ah. “Former UN adviser urges economic aid to North Korea” // Korea December 25, 2004 p.10
36. Михеев В.А. «Корея сегодня: Внутренние и глобальные основы ядерного кризиса» // Азия и Африка сегодня. — №1. -2006. -c. 48
37. Мурогов В. «Стратегия ядерной энергии» // Международная жизнь. — №7. -1997. –c/ 69
38. Толорая Г. «Корейский полуостров и Россия» // Международная жизнь. — №12. -2002. –c7 96
39. Фесюн А. «Япония: ядерная программа КНДР угрожает Северо-Восточной Азии» // www.rambler.ru
40. Бурнашев, Кукеева «История международных отношений и внешней политики» ч.3, Алматы, 1998г. –c.39
41. Choi Soung-Ah. “Former UN adviser urges economic aid to North Korea” // Korea December 25, 2004 p. 38

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

 

42. Бурмистров Р. «Япония – КХДР: обострение северокорейской ядерной проблемы» // Азия и Африка сегодня. — №, (575). -2005.
43. Булычев А.Р. «Ким Чен Ир отправляется в путь» // Проблемы Дальнего Востока. — №5. -2001. Сентябрь-Октябрь
44. Есин В. «Восточно-Азиатская подсистема после распада СССР» // www.google.ru
45. Есин В. «Ядерное оружие КНДР: угроза или шантаж» // www.rambler.ru
46. Жебин А.З. «КНДР: традиции и совремменость» // Восток/Orients. — №2. -2003.
47. Жебин А.З. «О возможных сценариях развития ситуации на Корейском полуострове» // Корейский полуостров и вызовы ХХ века: ИДВ РАН. – Москва. — 2003. –с. 40
48. Жебин А. «Ядерный кризис в Корее и интересы безопасности России» // Азия и Африка сегодня. — №3 (572). -2005.
49. Жебин А. «Ядерный кризис в Корее и интересы безопасности России» // Проблемы Дальнего Востока. — №2. -2004. Март-Апрель
50. Калядин А. «Россия и международный режим ядерного нераспротранения» // Международная жизнь. — №7. -1997.
51. Киреченов О. «Ядерная политика КНДР: дипломатическое уравнение шестой степени» // Азия и Африка сегодня. — №6 (563). -2004.
52. Кокошин А. «Ядерное сдерживание и национальная безопасность России». // Мировая экономика и Международные отношения. — №7. -1999. Июль
53. Лещенко Г. «Корейская бомба и Российская политика» // Евразия сегодня. -2004. Март
54. Любецкий В. «Эволюция ядерной политики США в 1989-2000 гг.» // Мировая экономика и Международные отношения. — №9. -2001.
55. Михеев ВА. «Глобализация и корейская проблема» // Проблемы Дальнего Востока. — №2. -2004. Март-Апрель
56. Михеев В.А. «Корея сегодня: Внутренние и глобальные основы ядерного кризиса» // Азия и Африка сегодня. — №1. -2006.
57. Мурогов В. «Стратегия ядерной энергии» // Международная жизнь. — №7. -1997.
58. Ромашкина Н. «Ядерная многополярность как новый фактор стратегического баланса» // Мировая экономика и Международные отношения. — №8. -2003.
59. Суэо Мачи «Радиационная технология в целях устойчивого развития» // Международная жизнь. — №7. -1997.
60. Толорая Г. «Корейский полуостров и Россия» // Международная жизнь. — №12. -2002.
61. Фесюн А. «Япония: ядерная программа КНДР угрожает Северо-Восточной Азии» // www.rambler.ru
62. Choi Soung-Ah. “Former UN adviser urges economic aid to North Korea” // Korea December 25, 2004
63. Choi Soung-Ah. “Seoul, Beijing agree to speed up six way talks” // Korea April 17, 2004
64. Choi Soung-Ah. “Seoul, Washington reaffirm cooperation on North Korea nuke stand off” // Korea March 6, 2004
65. Joo Sang-Min. “Roh, Koizumi to make efforts to revive six-party nuke talks”// Korea December 25, 2003
66. Joo Sang-Min. “Seoul urges US to assuage tensions on nukes” // Korea December 20, 2004
67. Koh Yu-Hwan. “Roh, Bush seek diplomacy on nukes” // Korea November 27, 2004
68. Koh Yu-Hwan. “Roh’s NK policy lays groundwork for unification” // Korea March 6, 2004
69. Paul Chamberlin. “Great powers in peaceful Korean unification” // World Peace. November 17, 2001
70. Seo Hyun-Jin. “President urges NK to resume talks” // Korea February 19, 2005
71. Seo Hyun-Jin. “Roh, APEC leaders discuss NK, economy” // Korea November 24, 2004
72. Seo Hyun-Jin. “Roh appeals US to soften stance toward NK” // Korea November 27, 2004
73. Seo Hyun-Jin. “Six nations express commitment to N-free Korea” // Korea March, 2004
74. Seo Hyun-Jin. “US, North Korea urged to show flexibility” // Korea March 6, 2004

 

 

 

І. Оқу-анықтамалық құжаттар

 

75. Бурнашев, Кукеева «История международных отношений и внешней политики» ч.3, Алматы, 1998г.
76. Васильев А.С. «История Востока» т.2, Москва, 2003г.
77. Кальвокореси «Мировая политика 1945-2000» кн.2, Москва, 2003
78. Трошин Ю.А. «История стран Азии и Африки новейшее время» Москва, 2003г.
79. «Новейшая история стран Азии и Африки. ХХ век, 1945-2000» т.2, под ред. Родригеса, Москва, 2002г.
80. «Внешняя политика РФ 1992-1999» под ред. Торкунова А.В., Москва, 2000г.
81. «Современные международные отношения и мировая политика» под ред. Торкунова, Москва, 2004г.