МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………………………
- СОМАТИЗМ КАТЕГОРИЯСЫ…………………………………………………………..
1.1 Соматизмдердің тарихнамасы, зерттеу жолдары…………………………………….
1.2 Қазақ және орыс тілдеріндегі соматизмдерді талдау……………………………….
2 ҚОЛ-РУКА СОМАТИЗМДЕРІ: САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ………..
2.1 Қол-рука соматизмдері фразеологизмдер құрамында………………………………
2.2 Қазақ және орыс тілдерінде кездесетін сәйкестіктер………………………………..
2.3 Қазақ тіліндегі қол соматизмі бар фразеологизмдердің
ұлттық-мәдени ерекшеліктері………………………………………………………………….
ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………………..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ …………………………………………..
ҚОСЫМША……………………………………………………………………………………………….
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде генетикалық және типологиялық жағынан әр түрлі тілдердің лексика-семантикалық топтарын салғастырумен байланысты мәселелер әлі күнге дейін қарастырылуда. Тілдердің әр түрлі фактілерін салғастыру зерттеуге алынған тілдік құбылыстардың заңдылықтары мен ерекшеліктерін түсінуге, тілдік құрылымды ұғынуға, бір ғана тілді зерттеу кезінде байқалмайтын ерекшеліктерді анықтауңа мүмкіндік береді. Фразеологияны зерттеудегі лингво-мәдени аспект ерекше көңіл бөлуді қажет етеді.
Қазіргі тіл білімінде антропоцентрлік бағыттың пайда болуы құрамында соматизмдері бар фразеологизмдердің коннотативті семантикасын жеткізуде лингвистикалық және паралингвистикалық факторларды мұқият зерттеуді тудырды.
Құрамында соматизмдері бар фразеологизмдердің ұлттық-мәдени спецификасын зерттеу орыс-ағылшын, ағылшын-неміс, орыс-қазақ, қазақ-неміс, ағылшын-француз фразеологизмдеріне (Ю.А.Долгополов, З.К.Ахметжанова, Р.Е.Валиханова, М.Х.Абилгалиева, С.Г.Шафиков, т.б.) жүргізілген. Демек, құрамында қол-рука соматизмдері бар гетероморфты қазақ және орыс тілдеріндегі фразеологизмдерді салғастыру, олардың ұлттық-мәдени ерекшелігін анықтау алғаш рет жүргізіліп отыр.
Зерттеудің мақсаты. Соматизм ұғымын анықтау. Отандық және шетелдік тіл білімінде соматизмдердің жолдарын қарастыру. Қол-рука соматизмдерінің лексикалық қорда алатын орны. Соматикалық фразеологизмдерді қызметіне қарай топтастыру. Құрамында қол-рука соматизмдері бар фразеолгизмдерді әмбебірліктері мен ұлттық-мәдени ерекшеліктеріне қарай талдап көрсету.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер қарстырылған:
- Соматикалық фразеологизм, конвенционалды соматикалық фразеологизм, паралингвизмдер түсінігін анықтау;
- Құрамында соматизмдері бар конвенционалды фразеологизмдердің дифференциалды қасеттерін анықтау;
- Қазақ және орыс тілдеріндегі соматикалық фразологизмдердің қолданылу жиілігін анықтау;
- Конвенционалды соматикалық фразеологизмдердің коннотативті семантикасын сипаттау;
- Паралингвистикалық фразеологизмдердің спецификасын талдау;
Зерттеу нысаны. Қазақ және орыс тілдеріндегі көркем әдебиеттер мен сөздіктерде берілген қол-рука соматикалық фразеологизмдері.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Салыстырмалы-типологиялық және конттрастивті талдау әдісі, соматикалық фразеологизмдердің ұлттық және универсалдылық қасиетін нақтылау үшін салғастырмалы талдау және лингво-мәдени әдіс.
Жұмыстың теориялық маңызы. Өзін-өзі тану арқылы әлемді ұлттық-спецификалық тануды сипаттайтын конвенционалды соматикалық фразеологизмдердің ерекшеліктері туралы лингвомәдени түсінікті кеңейту. Әр түрлі ұлт мәдениеті өкілдерінің пікірлесу арқылы қарым-қатынасқа түсу процесін қарастырумен байланысты пайда болатын мәселелер толып жатқан ғылым салаларын зерттеушілердің (психолог, философ, социолог, филолог және тағы басқалар) зейінін өзіне көптен бері ерекше аудартып келеді.
Қарым-қатынастың ұлттық мәдени ерекшеліктеріне байланысты мәселелерін көптеген зерттеушілер арнайы салаға бөліп қарастырады. Бұл орайда біз А.А.Леонтьевтің төмендегідей анықтамасымен келісеміз: ….пікір алысу арқылы пайда болатын қарым-қатынастың ерекшеліктерін арнайы салада бөліп қарастырудың мақсаты тек теориялық жағынан ғана емес, практикалық тұрғыдағы түсініктерімен де сипатталады.
Бұл жағдай ең алдымен әр түрлі елдер арасындағы мәдени байланыстардың шешуші мәселесі. Өйткені адамдардың іс-әрекеті мақсаты жайындағы айтайын деген пікірі туралы түсінігін, олардың әр түрлі ұлттық ерекшелігіне сәйкес ойлау ойлану деңгейін айқындап, адамдар арасында қарым-қатынасында, ұлттың әсіресе тілдік саяси мәселенің жүзеге асып шешілуі мүмкін емес».
Қазақ, орыс тілдерінің өзара бір-біріне белсенді түрде әсер етуі қазіргі Қазақстанның өзіндік бір белгісі болып табылады. Қазақстанның шет елдермен сыртқы экономикалық, мәдени байланыстары салыстырмалы бағытта ғылыми зерттеушілердің қажеттілігін көрсетуде. Демек, сондықтан жалпы тіл білімінің жетік зерттейтін аспектісі — соматикалық фразеологиялық тіркестерге назар
аудару бүгінгі таңда қажет деп танылып отыр. Біздер бұл аспектіні қазақ, орыс тілдердің ұлттық мәдени ерекшеліктері тұрғысынан қарастырамыз.
Соңғы жылдары ғалымдар адам дене мүшелерін сипаттайтын лексико-семантикалық сөздер тобын салғастырмалы түрде зерттеуге көп көңіл бөлуде, себебі қазақ тіл білімінде тілдік семантика мәселесі жаңадан дами бастады.. Зерттеуге алынған әр құрылымды тілдердің ерекше айырмашылықтары мен ұқсастықтарын, сондай-ақ ұлттық-мәдени ерекшеліктерін анықтау жүйелі құрылымды салғастырмалы талдау арқылы жүзеге асады. Талдау фразеологизмдер құрамындағы лексико-семантикалық сөздер тобы — соматизмдерге жүргізіледі. Жүйелері әр түрлі тілдерді салғастырмалы талдау екі мақсатта жүргізілуі мүмкін:
А) олардың түпкі ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау үшін қажет.
Ә) шет тілді аудиторияда оқыту методикасының лингвистикалық негізін жасау үшін.
Бітіру жұмысымның негізгі зерттеу нысаны дене мүше атауларының бірі қазақ және орыс тілдеріндегі қол-рука соматизмдері. Соматизмдерді зерттеу аталған лексемалар тобының семантикасы мен қызметіндегі әмбебап және спецификалық сипатын анықтау мүмкіндігін береді. Талдау барысында қазақ және орыс тілдеріндегі соматизмдердің құраушы бөлігі болып табылатын ұлттық-мәдени семантикалық жағына ерекше көңіл бөлінеді.
1 СОМАТИЗМ КАТЕГОРИЯСЫ
1.1 Соматизмдердің тарихнамасы, зерттелу жолдары.
Тіл бірнеше элементтердің жиынтығынан тұратын біртұтас жүйелі құрылым. Оның жүйелілігі құрамына енетін элементтерді бір-бірімен тығыз қарым-қатынасқа түсіп байланысып біртұтастықты құрайтындығынан көрінеді.
Тілдің жүйелік сипаты тілдің ішкі заңдылықтарын, мүмкіндіктерін ашып сипаттауда тіл ғылымында көптеген жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік берді. Бұл тілдің кіші жүйелерінің өз алдына жеке-жеке алынып қарастырылуымен де байланысты. Сондай ішкі жүйелердің біріне тілдің лексикалық қабаты жатады.
Адамдардың қоршаған ортасын, ондағы түрлі құбылыстарды, олардың қасиеттері мен ерекшеліктерін және өзін-өзі әр қырынан тануы тілде айрықша ізін қалдырып, сан мыңдаған лексемаларды дүниеге келтірді. Сондай сөздердің біріне әрбір тілдің байырғы лексикалық қабатынан орын алатын дене мүше атауларын жатқызуымызға болады.
Дене мүше атауларының қай тілдің болмасын лексикалық көне қабатынан орын алуы кездейсоқтық емес, өйткені адамның болмысты тануы ең әуелі өзін және өзінің бойындағы қасиеттерді, ерекшеліктерді қоршаған ортамен салыстыра тануынан басталады. Сондықтан белгілі бір тілдің көне қабатынан орын алатын сөздердің топтарын зерттеу, олардың семантикалық, морфологиялық, сөзжасамдық, т.б белгілерін айқындау сол тілдің және сол тілде сөйлейтін ұлттқа тән өзіндік ерекшеліктерді тануға мүмкіндік береді.
Лингвистикада дене мүше атаулары соматизмдер ( грек. soma — дене ) деп аталады. Олар шығу төркіні мен ипологиясына тәуелсіз барлық тілдерге тән сөздер тобы. Сөздердің бұл тобы тілде өте жиі қолдануымен, көп мағыналылығымен сөзжасамдық мүмкіндігінің жоғарлылығымен және фразеологизмдерді жасауда ұйытқы сөз ретінде жиі жұмсалуымен ерекшеленеді.
Соматизмдердің жиі қолданысы олардың қызметімен тікелей байланысты. Соматизмдер әрбір тілдегі сөздіктердің құраушы бөлігі. Олар танымдық, тәлімдік қасиетке ие. Адам өзінің дене мүшелерінің көмегімен ең алдымен өзін физиологиялық жағынан танып біледі.
Тәжірибелерге сүйенсек нәресте өз өміріндегі алғашқы “мама”, “папа”, “апа”, “ата”, “әже” сөздерін айтуымен қатар, “бас”, “қол”, “көз”, “ауыз”, “аяқ”, “мұрын”, т.б сөздерді меңгеруге тырысады.
Лексикографиялық еңбектерде дене мүшелерінің алғашында «арақашықтықты өлшеу құралы» болғаны, яғни «жақын-алыс» сияқты аралықты білдіргені айтылған. Мысалы: қол созым жер — рукой подать.
Орыс тарихи тіл білімінде бұл сөздер тобы тақырыптық белсенділігі жағынан қарастырылып, зерттеушілердің пікірінше, барлық тілдерге ортақ, ең кең тараған тақырыптық топ болып табылады.
ХI-ХIVғғ. тарихи лингвистикалық сөздіктерде, сондай-ақ И.И.Срезневскийдің «Материалы для словаря древне — русского языка» еңбегінде дене мүшелерінің мәнін беретін 200 жуық лексемалар берілген және тілдің дамуы барысында соматизмдер үзіліссіз қолданыста болған.
Мәселен, профессор Б.Хасанов: «метафораларды саралай келгенде, олардың адамға, оның дене мүшелеріне байланысты жасалғандарын көп кездестіреміз. Адам өзінің қасиеттерін табиғат құбылыстарын, жансыз нәрселерге ертеден-ақ теліген. Бұған қарағанда адамға байланысты метафоралар – ең көне метафоралар. Адамның метафоралары қолданылмайтын мүшесі жоқ, басынан бастап бақайына дейін, яғни барлық мүшесі түгел метафораланады,» — дейді .
Ә.Болғанбаев «Анатомиялық атаулар негізгі сөздік қорға жататындықтан, көп мағыналы, туынды жаңа сөз жасауға сонша бейімділігімен ғана сипатталмайды, сонымен бірге тұрақты тіркестер жасаудағы белсенді қызметімен де айрықша көзге түседі,» — дейді. /1.6 /
Ғалым И.С.Козырев дене мүше атаулары туралы: «соматикалық лексика жоғары дәрежеде жүйеленген негізгі бөлігі анатомиялық терминдерден сәйкес келетін, өте тұрақты, тілде жиі қолданылатын, тілдің ішкі әсерінен дамитын, кең түрде метафораланған көне лексика… Компоненттері семантикалық тұрғыда негізінен мәндес болатын, кейде антонимиялық, синонимиялық байланысқа түсетін әрбір тілдегі соматикалық лексика бір ғана макрожүйеге бірігеді. Аталған макрожүйе бір-біріне тығыз семантикалық байланыста болатын бірнеше лексика-семантикалық топтарға бөлінеді», — деп жазды.
Тіл білімінде дене мүшелерін білдіретін сөздер тобының сипатын анықтауда ғалымдар арасында бірізділік жоқ, осыған байланысты олар әртүрлі анықталып, түрліше аталып жүр.
Мәселен, Г.С.Шур өз еңбегінде: «…ауру сырқауды, түр түсті адамның дене мүшелерін білдіретін терминдерге белгілі бір ортақтық тән, ол ортақтық лингвистикалық және эктралингвистикалық тұрғыдан алғанда — функция» — дей келе, дене мүше атауларын функционалды топ деп атайды.
Д.Н.Шмелев дене мүше атауларын тақырыптық топ деп көрсетіп, олардың бір-бірімен көбінесе тілден тыс, яғни өздерінің бейнелеп отырған заттарының арасындағы шынайы қатынастарға негізделе байланысатындығын айтады. Осындай пікірді М.Оразов еңбегінде де кездестіреміз.
Ғалым тақырыптық топтарға семантикалық байланысы жоқ, тек объектив дүниедегі заттардың өзара қатынасы негізінде топтасатын сөздерді жатқызады. Мысалы, қол мен көз, құлақ пен аяқ , бас пен қабырға.
Дене мүшелерін білдіретін сөздердің жиытығын Ф.П.Филин, П.Н.Денисов, И.А.Стернин секілді ғалымдар да тақырыптық топтар ретінде қарастырса, А.И.Кузнецова лексика-семантикалық топ деп атайды. Ал М.Бирвиш пен Ч.Дж.Филлмор дене мүше атауларын семантикалық өріс ретінде таниды.
Орыс тіліндегі дене мүше атаулары негізінде жасалған сөзжасамдық ұялардың құрылысын зерттеген Р.А.Қыдырбаева дене мүше атауларының бірнеше ортақ белгілерге ие екендігін көрсетеді:
- «дене мүшелері» деген ортақ семантикалық тақырыпқа;
- ұқсас синтаксистік байланыстарға ;
- бірдей сөз жасамдық мүмкіндіктерге;
Осы аталған белгілер арқылы бұл топты микрожүйе ретінде қарастыруға болатындығын дене мүшелерінің жүйелілігін дифференциалды семалар негізінде нақтылана түсетін осы топтағы сөздердің бәріне ортақ бір семантикалық тақырыптың негізінде көрінетіндігін айтады.
Алайда ғалымдар дене мүшелерін білдіретін лексикалық бірліктердің тобын әр түрлі терминдермен атағанымен де, бұл топтың бөлшек бүтін логикалық қатынасы құрылатынына келгенде ортақ пікірде.
Осыған орай, адамның дене мүшелерінің сыртқы бөліктерін — соматика сөзімен көрсеттік лексика – семантикалық топқа салыстырмалы зерттеуде назар аудару, біздің пікірімізше, әр түрлі мәдениетке жататын адамдар қатынасының негізін зерттеу мәселесінен тікелей байланысты.
Соматизм лексиканың ертедегі көне қабаттарының біріне жататындығынан, екінші тілде зерттеу басталады, олар сөзжасамдық белсенділігімен, жиі қолданылуымен сипатталады. Соматизм әсіресе әдеби мәтіндерде жиі қолданылады.
Әдеби шығарманың соматизмдерге толықтылығына мысал ретінде М.Әуезовтың «Абай жолы» романынан үзінді келтірейік: «Бейтаныс адам оған шоқпарын аяқ астынан алуға үлгертпей, шалды бас салып, үлкен қара тұмағын көзіне түсіріп жібереді. Жұмабай басын көтеруге қорықты, ол қарсыласып ұстауға жүрегі дауаламады, әрі оның уысынан шығып кетіп, қашу енді мүмкін емес еді. Жұмабай ақырындап түзеліп отырды да қалтырай маңдайына тұмағын көтереді.»
Соматизм барлық тілдер үшін универсалды категория ретінде жан-жақты және терең зерттеуде қажет етеді. Соматизм аспектілі лексикалық-семантикалық топтар ретінде ТМД және шетел мемлекеттері зерттеушілерінің назарын аудартады. Осы топтағы сөздердің әр түрлі қасиеттерін талдайтын әлеуметтер өте көп.
1.2 Қазақ және орыс тілдеріндегі соматизмдерді салғастырмалы талдау.
Салғастырмалы талдау ұзақ тарихқа ие. Салғастырмалы зерттеу XI ғасырда жазылған Махмұд Қашқаридің «Түркі тілдерінің сөздігі» (Диуани лұғат ат түрік) еңбегінде жазылған.
Тілдердің жүйелі сипатын жасайтын салғастырмалы тіл білімі, сол тілдердің спецификасын, жүйелі тіркесімділігін анықтайды, сондықтан да салғастыру тілдің барлық элементтері мен жүйесіне жүргізілген. Салғастырмалы талдаудың нысаны — салғастырмалы тілдердің нақты ерекшеліктерін танып білу.
Менің жұмысымда талдауға қазақ және орыс тілдері түсіп отыр, яғни ондағы дене мүше атаулары — соматизмдер арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табу.
Бұл бағытта көптеген ғалымдар, ізденушілер еңбек еткен. Ж.Қ.Өміралиеваның пікіріне назар аударсақ: «…..Наиболее распространенными соматизмами в казахском и русском языках является лексемы голова, глаза, рук, рот, (язык), сердце, что вполне объяснимо, если мы представим человека как систему, пропускающую информацию через себя, посредством определенных частей тела. Основные функции человека (любой национальности) — это получение информации через видение, взгляд человека (глаза), сознательная обработка когнитивной информации в голове (разумом) или в сердце (чувствами), и естественная реакция человеческого организма через деятельность (рот, руки), что нашло свое отражение в большей распространенности… соматизмов» /2.86/. Яғни бітіру жұмысымның негізгі нысаны қазақ және орыс тіліндегі қол-рука соматизмдерінің қолданылу аясы өте кең.
Қол — адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі (иықтан бастап саусақ ұшына дейінгі дене мүшесі). Карменов Н.Б дене мүше атауларын меронимиялық тұрғыдан қарастырған / 3.80 /.
Дене мүше атауларының лексика-семантикалық өрісіндегі келесі меронимиялық құрылымға қол-рука бөлігін білдіретін сөздердің лексико-семантикалық тобын жатқызамыз.
Қол — рука лексемалары өріс құрылымында мероним, әрі холоним ретінде жұмсалуы, яғни өзінің алдындағы сөзбен оның бөлшегі болып, ал өзінен кейінгі сатыдағы соматизмдермен олардың бүтіні болып тығыз қарым-қатынасқа түседі. Иықтан бастап саусаққа дейінгі дене бөліктерін қамтитын мүше қол одан әрмен иық, қар, шынтақ, білек, білезік, қолдың басы деген бөлшектерге тарамдалады.
Қол
иық қар шынтақ білек білезік қолдың басы
қолтық алақан саусақ
сурет 1
Қол-рука бөлігін білдіретін сөздердің лексика-семантикалық тобының көлденеңінен алты қатарлы, тігінен бес сатылы меронимиялық жүйені түзетіні бірінші суретте көрсетілген. Иық-плечо, қар- , шынтақ-локоть, білек-запястье, білезік- , қолдың басы- лексемалары қол-рука сөздерінен тарамдалған үшінші сатыдағы меронимдер. Бұлардың арасында эквонимиялық байланыс орнайды. Осы құрылымның үшінші сатысындағы иық-плечо сөздерінен қолтық-подмышка меронимдері таралады.
Сондай-ақ, бұл сатыдағы қолдың басы — сөздерінен алақан-ладонь, саусақ-палец деген меронимдер тарамдалған, өйткені аталған дене мүшелері қолдың басын— құраушы бөлшектер.
Иық-плечо және қолдың басы- сөздерінен тарамдалған қолтық-подмышка және алақан-ладонь, саусақ-палец лексемалары қол-рука сөздерінен тарамдалған төртінші сатыдағы меронимдер. Ал саусақ-палец лексемаларынан тырнақ-ноготь меронимдері тарап, олар қол-рука сөздерінен тарамдалған бесінші сатыдағы меронимдердің қатарына енеді.
Олай болса, қол-рука бөлігін білдіретін сөздердің лексика-семантикалық тобының меронимиялық құрылымы көлдеңінен алты қатарлы, тігінен бес сатылы болып келетін дене мүше атауларының лексика-семантикалық өрісіндегі үлкен жүйенің бірі болып саналады.
Дене
қол аяқ
алақан табан
саусақ бақай
Тырнақ
Сурет 2
Берілген суреттен көріп отырғанымыздай, қазақ тіліндегі дене холонимінен тараған қол және аяқ бөліктері әрі қарай тарамдалуымен қатар, тырнақ меронимінде тоғысып тұр, себебі, тырнақ сөзі қолдың да, аяқтың да ұшындағы қатты өсіндіні білдіретін атау болып табылады.
Меронимиялық құрылымдағы бір нүктеден тарамдалған екі бөлікті тоғыстырып қосатын нүктедегі тырнақ лексемасын А.М.Кузнецовтың ізімен супермероним деп айтамыз / 4.85 /.
Соматизмдер арасында орнайтын лексика-семантикалық байланыс түрлерінің, екі тілдің лексика-семантикалық өрісі құрылымдарының ортақ белгілерімен қатар, әр тілдің өзіндік табиғатына ғана тән, бір-біріне мүлде ұқсамайтын ерекшеліктері де бар. Бұдан адамзат атауының табиғи жаратылысы, физиологиялық бітім-болмысы, дене мүшелері бір-бірінен еш өзгешеленбегенімен де дене мүшелерін, олардың белгілі бөліктерін танып атау беру әрбір ұлттың таным көкжиегіне, болмысқа деген көзқарасына, ұлттық өзіндік ерекшеліктеріне тікелей тәуелді болады деген ой түйеміз.
Жылдар бойы жасалған тарихи логикалық, салғастырмалы талдау әр түрлі тілдердің лингво-мәдени бірлігін салыстыру барысында зерттеліп отырған тілдік ерекшеліктерді тануға, тілдің құрылымын терең білуге, зерттелетін тілдің әрқайсысының бірегей өзгешелілігін жан-жақты білуге, сол арқылы бір тілдің лингво-мәдени ортақтығын талдағанда, ашылмай қалатын фактілерді анықтау мүмкіндік беретіндігін көрсететін.
Өзінің ғылыми зерттеу жұмысын соматизмдер тақырыбында жазғандар қатарынан Сулькарнаева А.Р еңбегі де орын алады / 5.203 /.
Оның негізгі жұмысы техникалық терминологиядағы соматизмдердің қолданылуы. Техникалық терминологиядағы соматизмдер бүгінгі күнге дейін арнайы немесе контрастивтік талдаудың нысаны болмаған. Зерттеу қажеттігі қазіргі өмір шындығы, оның мәдени, саяси және экономикалық жағынан басқа тілді елдермен байланысынан, әсіресе адамның қазіргі өмір сүру салтының барлық түріндегі ғылыми-техникалық прогрестегі байланыстан туып отыр.
Қазақ және орыс тілдері сияқты гетероморфты тілдердегі соматизмдерді зерттеу екі тілдегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтайтын қызықты, көп қырлы, бірақ әлі дамымаған зерттеу болып табылады.
Техникалық терминологияда соматизмдердің ішінде мәдениеті, тұрғылықты жері, пікірі мен көзқарасы, қай тілде сөйлейтініне тәуелсіз, белгілі бір адам үшін құнды болып табылатын денотаттарды ғана ең жиі және өнімді қолданысқа түседі. Мұндай жағдай адам дене мүшелерінің өте маңызды заттар, түсініктер, қасиеттер мен әрекеттерді жеткізу үшін ыңғайлы болып келетіндігімен түсіндіріледі.
Барлық тілдерге тән заңдылық: ұйытқы сөз ретінде аталған қазақ және орыс тілдеріндегі техникалық терминологияда жиі қолданылатын сөздер саналады / 4.110 /.
Мысалы, қол адамның дене мүшесі ретінде оның өмірі үшін өте маңызды, сондықтан да, адам дүниедегі заттарды сыртқы ұқсастығына, қолдың көмегімен орындалатын әрекеттерді оған ұқсас заттармен орындауға сүйеніп, осы дене мүшесімен салыстырады.
Соматизмдік фразеологизмдер – қазақ және орыс тілдеріндегі фразеологизмдер тобының ең кең тараған түрінің бірі. Солардың ішінде адамды, оның түрін, түсін, мінез-құлқын, хал-ахуалын бейнелейтін фразеологиялық топ баса назар аудартады.
Салыстырылып отырған екі тілдің аталған фразеологиялық топтарын Қ.М.Шакирова когнитивті – контрастивтік әдіс-тәсілді қолданып, төмендегідей топтарға бөліп қарастырған.
- Адамның түр түсін, келбетін суреттейтін соматизмдік фразеология: үріп ауызға салғандай, бүйрек бет, ақша бет, алма бет, беті шиқандай, бетіне қаны тамған, аршын төс, оймақ ауыз, бас терісі келіспеген.
Орыс тілінде: маков цвет, косая сажень в плечах, грудь колесом, кровь с молоком, ни кожи, ни рожи.
- Адамның ішкі дүниесін, мінез – құлқын көрсететін соматизмдік фразеологизмдер:
а) ұнамсыз мінез–құлықты айқындайтын фразеологизмдерге төмендегілер жатады: тас бауыр, без бүйрек, бос кеуде, іші тар, мұрнын көкке көтеру, шаш ал десе, бас алатын, май желке, ақ саусақ, буынсыз тіл, аузы алты қарыс, қара бауыр қара жүрек, жүзі қара, қара бет, ала аяқ, кірпігінен қырау тамған, ақ көз, желөкпе, бұқа мойын, аузы аузына жұқпайды, желім ауыз, зор кеуде.
Орыс тіліндегі фразеологизмдер: рыльце в пуху, ветреная головушка, пустая банка, ветер в голове (легкомысленный), сердце моком обросло (бессердечный), язык без костей (болтливый), белоручка, слаба кишка окозалась (трусливый), хоть кол на голове тети (глупый).
Көркем шығармадан мысал келтірсек, «Әттең қандай ғана қара бауыр екен?» (М.Әуезов, Құм мен Асқар, 402 бет); «Мына біздің қара жүрек Әбен соққан алдымен конфискеге жатар деп тәтті бала жайлана отырды» (С.Бегалин, Замана белестері, 336 бет); «Сапар Иманның бұл сұрауына жауап қатқан жоқ, жасқа бұлығып сөйлей алмай тұра жөнелді. – Тас бауырлар (Ә.Әбішев. Найзағай, 16 бет); «Сонымен ұстараның жүзіндей қылпылдаған, шаш ал десе, бас алатын қылпылдақ, белсенді болып алдым» (С.Омаров, Бақыт шынары, 156 бет);
б) Жағымды мінез–құлықты білдіретін фразеологизмдер: еті тірі, бармағынан бал таныған, аяқ – қолы жеңіл бетке ұстар, жүрек жұтқан (батыр), атқа мінер (пысық), аузы берік, бел бермеді, ақ жүрек, қолы ашық, кең қолтық, қас қаққан жоқ (ұстамды), т.б.
Орыс тілінде: золотые руки, светлая голова, глаз наметан, большого сердца.
Мысалы: «Қайда соқса сонда соқсын, маған шындық керек». «Аяқ астынан ақ жүрек боламын де» (Б.Тоғысбаев, Шалғында, 329 бет). «Нұралының «өрікке сана бітсе екен деп тілер едім» дегенінен Жарқын бұның жалғыз өзінің ғана емес, өзгенің де көсегесінің көгергенін ұқты» (И.Есенберлин, Маңғыстау, 284 бет). «Өз ішінен ел Бақтығұлды ер жігіт көретін». Бүгін сөз білетін, орнымен ұстаса, көп керекке, жарайтын еті тірі, есті кедей екенін байқап отыр» (М.Әуезов, Қараш – қараш оқиғасы, 45 бет).
- Адамның жас мөлшерін білдіретін соматизмдік фразеологизмдер: кәрі құлақ, көз көрген, шөп желке, сары ауыз балапан, тіс қаққан, бетінің қызылында, шашының ұзынында, беті ашылмаған, ақ сақал, қара сақал т.б.
Орыс тілінде: молоко на губах не обсохло, желторотый, нос не дорос, съесть зубы;
- Адамның хал – ахуалын, шаруасының хал – жайын, басқалармен қарым – қатынасын білдіретін фразеологизмдер: басы бос, аузы аққа тиді, алпыс екі тамыры босады, ала ауыз болу, бармағын тістеді, арқа еті арша, басы ауырып, балтыры сыздау, бет моншағы түсті, басы аман, бауыры бүтін, аяғы ауыр, төбеден суық су құйғандай, бетінде қал – сөл жоқ, аузы кебу, аузы күйген, су құйғандай, бауыры балқыды, бауыры езілді, қоян қолтық араласу, басына күн туу, қолма – қол;
Орыс тілінде: получить по носу, повесить голову, взять себя в руки, задрать нос, хлопот полон рот, не сахар, держать сердце на кого – либо, зуб на зуб не попадает, ни кровинки в лице және т.б.
«Қыстағы соғымның жарты етін алғалы, ет бауыры езіле шыға келді» (Д.Досжанов, Кісі ақысы, 159 бет). «Қалған жігіттер де осы кезде қатты айқасқа кірісіп кеткен еді. Сасып қалған орыс әскерлері қоян-қолтық ұрыста енді мылтық ата алмай, нағыз қылыштасуға көшкен болатын» (Б.Алдамжар, Ұлы сел, 345 бет). «Менде паспорт жоқ, өртеніп кеткен, үймен бірге өртенген, ақ сирақ болып қалдық, — деді Муся күбірлеп» (Б.Полевой. Алтын. Ауд. Ә.Жұмабаев, 96 бет).
- Адамның қимыл-әрекетін көрсететін соматизмдік фразеологизмдер: бауырға тартты, ала көзімен атты, бас тартты, бармақ батырды, аузына қарату, аяқтан шалу, бүйрек бұру, бас салу, бас-көз болу, бас байлады, бас болды, буынын бекітті, тізесін бүкпеді, қолтығына су бүрку, бетке басты, білегін сыбанды, бүйректен сирақ шығарды, аяғын қия батырмау, аяғынан тік тұру, аяғына оралғы болу.
Орыс тіліндегі соматизмдік фразеологизмдермен салыстырсақ: кусать локти, тянуть за язык, насупить брови, протянуть ноги, моргать глазами, качать головой, показать пальцем, прикусить язык, носить на руках, взять себя в руки, взять в свои руки.
«Правильно, сказал Серпилин, и сделать осталось еще много, иначе до ноги на Днепр не выйдете. Берите дивизию в свои руки. Покажите, на что способны» (К.Симонов, Живые и мертвые, с.340).
- Туысқандық алыс-жақын қарым-қатынастарды бейнелейтін соматизмдік фразеологизмдер: бір кіндікті болу, ет бауыр, жат бауыр, бел құда, бауыр басты, бауырына кірді, бауырында болды, бауыры суыды, бауыр тұтты, бел бала, бел атасы, бел қылды, бүйірден бөлек біткен адамдай, бір кіндіктен.
Орыс тілінде: плоть от плоти, плоть и кровь.
«Ой, шырағым-ай, сені де ағайын деп арқа тұтып келсем сыртта жүріп, жат бауыр болып кеткенбісің?!» (Б.Тоғысбаев, Шалғайда, 137 бет); Қайғырса – іздейді, қуанса – іздейді, ауырса – іздейді. Бірге жүріп, ғұмыр бойы бірін – бірі іздеп кеткен кісілер – тін. Бір сөзбен айтқанда «кіндіктері бір болатын» (Ж.Нәжімденов, Ақ шағыл, 158 бет).
Контрастивтік талдау жүргізу нәтижесінде төмендегі тұжырымдарды қорытуға болады: салыстырылып отырған қазақ және орыс тілдерінде соматизмдік фразеология тобының бар болуы; осы топтпрдың негізгі ұғымдық кеңістігі дәлме – дәл келеді, себебі соматизмдік фразеологизмдер қазақ және орыс тілдерінде көркем суретті тұрақты тіркестердің мұқтаждығынан туады.
Аталған тілдерде соматизм – фразеологизмдер адамның дене тұлғасының, мүшелерінің қимылын, іс-әрекетін атайтын сөздердің негізінде жасалып, мазмұр\нды, ауыспалы тіркестерге айналады. Олар мағына жағынан біртұтас, тұрақты бейнелі фразеологизмдер қатарына жатады.
Салыстырылып отырған тілдерде соматизмдік фразеологизмдер адамның түр-түсін, мінез құлқын, іс-әрекетін, алыс-жақын туыстығын, жас мөлшерін, қарым-қатынасын, хал ахуалын бағалай отырып субъектілік бағытын көрсетеді.
Соматизмдік фразеологизмдерді когнитивтік аспектіде талдап қарастырғанда төмендегі ерекшеліктер көзге түседі.
1) Аталған фразеологизмдер тобы халықтың ұлттық мәдени сана сезімін, оның этнос ретінде қалыптасу өзгешеліктерін көрсетеді. Себебі олардың бейнелі ауыспалы мағынасында халықтың ұлттық – мәдени көзқарасының жүйесі суреттеледі. Бейнелі ауыспалы мағына этносқа және адамға байланысты туған, осы этносқа бағытталған.
Соматизмдік фразеология тобының мағынасында әлемнің мәдени ұғымдық суреті көрсетіледі. Әлемнің мәдени суреті С.Г.Тер – Минасованың айтуы бойынша, адамдардың сезімі негізінде қалыптасып, ұйымдық және жеке санадан өткен ұғымдар арқылы суреттелген мәдени — әлемдік бейне көрінісі.
Қазақ және орыс тілдерінде соматизмдік фразеологизмдер жалпы негізгі ұғымдық кеңістікте қиылысқанмен, мәдени – ұлттық ерекшеліктерді айқындайды. Ұлттық – мәдени ерекшеліктерді төмендегі фактілермен дәлелдеп көрейік:
Қазақ және орыс тілдерінде туысқандық қарым-қатынасты білдіретін фразеологизм болғанымен, аталған фразеологизмдер қазақ тілінде басқаша; алыс-жақын аралығын әртүрлі деңгейде көрсетеді, ал орыс тілінде олар осы мағынаны жалпы атағанмен, өте аз мөлшерде көрсетеді.
Орыс тілінің фразеологиялық сөздігінде аталған топқа қатысты екі ғана фразеологизм көрсетілген. Мысалы: «плоть и кровь» (324бет), «плоть от плоти» (324бет).
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде (І.Кеңесбаев, 1977) туысқандық алыс-жақын қарым-қатынасты білдіретін соматизмдік фразеологизмдер көп кездеседі. Жақындықты білдіретін: ет бауыр, бауыр басты, бауырына кірді, бауырнда болды, бауыр тұтты, бауыр етті, бел бала, бір кіндіктен, бел қолды, бел құда, бл атасы. Алыстықты білдіретіндері: жат бауыр, бауыры суыды, бүйірден бөлек кеткен адамдай.
2) Орыс тіліндегі соматизмдік фразеологизмдер көбінесе жағымсыз этноқұндық бағытты білдірсе, қазақ тілінде жағымды этноқұндық бағаны көрсетеді.
Ақ дидар, ақ иық, ақ көкірек, ақ сақалды, сары түсті бал, алақаннан түспеді, алақанында өсті, алмас тілді, алма бет, алма мойын, аршын төс, алтын басты еркек, арқаға қақты, аузына берік, аузы дуалы.
Орыс тілінде: сердце мохом обрасло, крутить носом, голова садовая, голова еловая, медная глотка, плевать в глаза, пускать пыль в глаза, развязывать себе руки, руки не дрогнут, своя рука, рука на руку моет.
3) Қазақ тіліндегі соматизмдік фразеологизмдерде жас мөлшерін бөлектеп көрсету қалыптасқан.
Жас кезеңін білдіретін фразеологизмдер: тіс қақтаған, шөп желке, шүйке бас, сары ауыз, беттің қызылында, шаштың ұзындығында.
Кәрілікті төменде келтірілген фразеологизмдер арқылы суреттейді: кәрі құлақ, сары табан, сары қарын әйел, көз көрген, көне көз, тіс қаққан, кәрі жілік, ақ сақал, қара сақал.
4) Қазақ және орыс тілдеріндегі соматизмдік фразеологизмдердің арасында ерекше көзге түсетіні — ұлттық-мәдени қимылды (жестерді) суреттейтін тұрақты тіркестер.
Ж.Қ.Ибраеваның айтуы бойынша қазақ тілінде ұлттық-мәдени қимылға (жестерге) сәлем беру, құлақ асу, бет шымшу, тізе бүгу жатса, орыс тілінде: грозить пальцем, руки в бока жатады.
Қазаақ тілінде ұлттық – мәдени қимыл (жест) әйел тілінде кең қолданылады.
Қ.Жұбановтың айтуынша, «әйел тілінің өзгешелігі қазақ тілінде де кездеседі. Ол өзгешеліктердің бірі – тек әйелдердің қимыл, іс-әрекетінде кездесетін ернін шығару,бетін шымшу, аузын шылп еткізу, аузын быртылдату».
І.Кеңесбаевтың сөздігінде әйел тілінде қолданылатын жестер тұрақты тіркес ретінде келтірілген: бет шымшыды (118 бет), ернін шығарды (165 бет).
Қорыта айтқанда, соматизмдік фразеологизмдер тобы қазақ және орыс тілдерінде де болғанымен, әр тілдің өзіне тән ұлттық-мәдени өзгешеліктерә кездеседі. Сол ерекшеліктерді когнитивті-контрастивтік әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы талдап көрсетуге болады / 6.37 /.
2 «ҚОЛ – РУКА» СОМАТИЗМДЕРІ: САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
2.1 «Қол — рука» соматизмдері фразеологизмдердің құрамында.
Адам ғалам заңдылықтарының тылсым сырына таным арқылы бойлайды. Ғаламды, ақиқат болмысты танудың құралы ойлау болып табылады. Ойлау арқылы адам өз саласында ғалам заңдылықтарын, ақиқат болмысты бейнелейді және оларды ұғым-түсініктер түрінде ұстап қалады, әлем бейнесі дегеніміз адамның ойлау әрекетінің атрибуты, ал ұғымдармен олардың өзара байланысы, қарым-қатынас түріндегі абстракция адам сомасындағы әлем бейнесінің формасы болып табылады.
Басқаша айтқанда, ойлау әрекетінің бейнелегіштік қасиетінің нәтижесінде санада адамның өзін қоршаған ақиқат болмыс әлемінде бағыт-бағдарын тежелеуіне, әлем жайлы жинақтаған білімін өз пайдасына жаратуына басшылық жасайтын дүниенің концептуалды бейнесі қалыптасады.
Ғаламды, ақиқат болмысты танудың құралы ойлау болатын болса, тіл — ойды жеткізудің аса маңызды құралы. Демек тіл танымдық әрекетті де танытады. Адамның творчестволық танымдық әрекетінің сан алуан қыры тілде көрініс табады, нәтижелері тілде бекітіледі.
Осылайша тілдің таным мен ойлаудың құралы бола алатын және айнала қоршаған ақиқат болмыстың элементтерін жинақтап бере алатын мүмкіндігін сөз ете келіп Г.Ф.Колшанский дүниенің (ғаламның) тілдік бейнесі туралы былайша ой қорытады: «Ни на одном этапе своего становления или развития язык не выступает в качестве самостоятельной креативной или и не создает, следовательно своей собственной картины мира, он лишь фиксирует концептуальный мир человека, имеющий своим первоначальным источником реальный мир и деятельность в этом мире существование языка как материальной формы закрепления мышления человека, а следовательно той совокупности знаний, которыми распологает мышления человека на определенном этапе, создает новую проблему в интерпретаций содержания выражения “картина мира” таким образом картина мира как совокупность знаний человека о мире подменяется картиной мира, существующей в языке, т.е. языковой картиной мира»
Дүниенің концептуалды бейнесі — ой санада көрініс тапқан адамның әлем жайлы білімі ғана емес, сонымен қатар жөнделген, өңделген түрде ақиқат болмыстың рационалды (логикалық) танымды танытушы құрал ретінде тілдің көмегімен адамның сыртқы және ішкі әлем туралы білімі беріледі.
Сөз байлығын тексеретін тіл білімінің саласын лексикология дейтін болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін саланы фразеология деп атау орынды. Қай ұлттың болса да тіл байлығы — сол ұлттың тарихи айнасы. Өйткені, сөздің бәрі сананың көрінісі.
Ал, тілдегі фразеологизмдер белгілі бір ұлттың салт санасының, мәдени өмірінің, ұлттық дүниетанымының айнасы. Тілдің әр түрлі даму кезеңдерінде қалыптасқан фразеологизмдер бірнеше ғасыр өмір сүрсе де, өзінің бастапқы, көне формасымен қатар, мәнерлілігін, пәрменділігін сақтаған. Бұдан фразеологизмдер халық даналылығына суарылған образды ойлау тілінің үлгісі деген ұғым туындайды.
Лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40 жылдары дүниеге келген фразеология бүгінгі күні зерттеудің мақсаты мен әдісіне қарай іштей сараланып, тарихқа ғалымдардың атын, орнын, өзіндік мектебін әкелді.
Өткен ғасырдың соңғы кезеңінде ұлт мәдениетін талқылау, ұлт тарихын зерделеу мәселелеріне үлкен маңыз беріле бастады. Кез-келген халықтың халық ретіндегі болмысы, ұлттық ерекшелігі оның тілінен көрініс табады.
Халықтардың бір-бірінің ұлттық айрықша белгілерін немесе ұқсастықтарын тануға деген құштарлық ғылымға салыстырмалы-салғастырмалы тіл білімінің келуіне себеп болды. Қазіргі күні төрт аяғын тең басқан бұл бағыттың ерекше мәселесі — әр халықтың ұлттық байлығының жарқын көрінісі болып саналатын фразеологиялық бірліктері.
Фразеологизмдерді салғастырмалы түрде зерттеуге соңғы 20-30 жылдың көлемінде үлкен мән беріліп келеді. Тіл білімінің қызықты да, болашағы зор, дербес саласының қалыптасуына, оның зерттеу нысаны, әдісін, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін айқындап белгілеуде І.Кеңесбаев, И.Чернышова, А.В. Кунин, Ә.Қайдаров, А.Райхштейн, Р.А.Глазырин, М.П.Брандес, Л.И.Ройзензон, Ю.П.Солодуб, З.А.Божеева, В.В.Виноградов, С.Я.Шабенов, М.М.Копыленко, В.Н.Телия, А.Н. Смирницкий, Н.Н.Амосова, М.Т.Сабитова, М.Х.Әбілғалиева, Р.А.Авакова, А.Болғанбаев, А.Жұбанов, Ғ.Қалиев, Қ. Өміралиев, Г.Смағұлова, т.б көптеген ғалым-фразеологтардың еңбектері мен ізденістері үлкен орын алады / 7.53 /.
Осындай ғылыми зерттеулердің нәтижесінде туыс және туыс емес құрылымы әр түрлі тілдердің фразеологизмдерінің классификациясы, мағыналық ерекшеліктері, құрылымдық жүйесі, стилистикалық қызметі, аудармадағы, қарым-қатынастағы орны сияқты мәселелер жан-жақты қарастырылады.
Фразеологизмдер – тіл атаулының бәріне тән, ортақ құбылыс, тек олардың пайда болуы, құрылымы, қолданылуы, бейнелеуіштік қасиеті тіл иесі халықтың мінез-құлқы, салт-санасы, әдет-ғұрпы, дәстүрімен ұштасып жатады, солардың көрінісі болып табылады. Бүгінгі еліміздің экономикасы қарқынды дамыған елдермен иық теңестіруге талпыныс заманында тілдердің табиғатын тану ерекше өзекті мәселе болмақ.
Теңеу – ойлаудың танымдық қызметінің барлық кезеңдерінде қолданылатын танымның әмбебап формаларының бірі десек, фразеологиялық теңеулер көркем ойлаудың, халықтың ой сұлулығын, ой ұшқырлығын, оның жан-дүниесінің көркемдігін, сезім-күйін білдіретін құралдардың бірі.
Сондықтан туыс емес құрылымы әр түрлі қазақ және орыс тілдерінің фразеологиялық теңеулерін салғастыра зерттеу қазақ тіл білімі үшін де, орыс тіл білімі үшін де өзекті мәселе.
Адам фразеологизмдерді стихиялы түрде меңгереді, яғни сәби кезінде ата-ана тілдерінен үйренсе, кейінірек өсе келе айналасындағылардың сөздерінен, кітап, радио-теледидар және басқа да бастаулардан алады, бірақ фразеология туралы жүйеленген білім алмайды.
Ұлттық тілде фразеологизмдер ұлттық — мәдени дәстүрлерімен байланысты тілдік қоғамның тарихи, рухани тәжірибесі негізінде ақиқаттың бейнелі түрде көрінуінің нәтижесінде пайда болады.
Тілдің фразеологиялық құрамы ерекше көңіл бөлуді қаажет етеді. Ол адамның, ұлттық рухани өмірі мен қызметін көрсетеді. Фразеологизмдер адамға бағытталған, өйткені олар адамның, оның әрекетінің, басқа халықпен қарым-қатынасының рухани қасиеттерін белгілейді.
Тілдің байлығы мен өзгешелігі ондағы фразеологизмдер мөлшерімен анықталады. Ал осы фразеологизмдер құрамында соматикалық атаулар жиі кездеседі. Соматизм — соматикалық фразеологиялық тіркестердің семантикалық өзегі ретінде болатын компоненті.
Лексикологтардың айтуына қарағанда қазақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің 30% — жуығы соматикалық атаулардан тұрады.
Башқұрт фразеологы З.Г.Ураксин: қазіргі түрлі тілдерінде біраз фразеологизмдер дене мүшелерінің атауларынан жасалған. О баста бұл тіркестер дене мүшелерінің әр түрлі қалып жағдайын білдіргенімен ауыспалы мағынада адамдардың түрлі психологиялық күйлері мен іс-әрекеттерін айқындауда олар бара-бар фразеологизмдерге айналған / 8.92 /.
Қарастырылып отырған тілдердегі фразеологизмдерді жаппай зерттеу олардың құрамының өте бай екендігін көрсетеді. Фразеологизмдердің лексика-семантикалық қоры көбінесе өмірдің тарихи көрінісінің ұлттық этнографиялық ерекшелігімен анықталады. С.Т.Скорупко мен Р.М.Вайнтрауб пікіріне сүйене отырып, соматикалық фразеологизмдердің табиғи және конвенционалды түрлері ажыратылады / 9.160 /.
Табиғи соматикалық фразеологизмдер — әрбір тілде басқа тілдерден тәуелсіз, стихиялы түрде қалыптасқан фразеологиялық тіркестер. Бұл бірліктердің негізінде негізгі үш факторды атап өту қажет.
- Айналадағы шындық (адам бақылауында болатын табиғи құбылыстар, жануарлар мен өсімдіктер әлеміндегі эволюциялық ерекшеліктер).
- Әлемнің дәуірлеп дамуының жалпы заңдылықтары (жалпы әлемдік мағынадағы дүниежүзілік тарихи оқиғалар).
- Адамның жеке басының қасиеттері (оның физиологиялық, психологиялық мінездемелік ерекшеліктері)
Табиғи фразеологизмдер гетереморфты тілдер үшін ортақ болып табылады. Мысалы, орыс тілінде — лицом к лицу, ломать голову; қазақ тілінде-бетпе бет, басыңды қатыру.
Конвенционалды соматикалық фразеологизмдер (латын тілінен convencionalis-келісімге, шарттқа сәйкес) — қалыптасқан дәстүрлерге сәйкес келетін фразеологизмдер. Олар белгілі бір халықтың дамуының спецификалық талаптарымен, яғни қоғамның тарихи дамуының ерекшеліктерімен, материалды және рухани мәдениетінің қалыптасуымен (тұрмыс салт, отбасылық жағдай, шаруашылық жүргізу және, т.б.), дінге сену, дәстүрлік көз қарастар спецификасымен (ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып) байланысты.
Конвенционалды фразеологизмдер басқа тілдік категорияларға қарағанда, тілдің ерекшеліктерін басқа тілдермен салыстыра отырып сипаттайды, сол арқылы аударманың барлық түрлерінің қызығушылығын тудырады.
Адамның дене мүшелер атауларының қатысуымен жасалатын соматикалық фразеологизмдерде адамның өзін өзі және өзгелерді тануына, адамдардың дене құрылысына қатысты ақиқат болмыс үзінділері (фрагменттері) көрініс тауып жатады.
Соматикалық фразеологизмдердің «табанында» жатқан о бастағы еркін тіркес, ең әуелі дене мүшелерінің қалып-күйін білдіреді. Бұл қалып-күй адамның дене мүшелерінің атқаратын қызметтеріне, сондай-ақ адам организмінің сыртқы ортадан келетін сенсорлық сигналдарды қабылдауына және оларға адам организмінің жауап қайтаруына байланысты түрліше болады.
Демек соматикалық фразеологизмдердің жасалуының түпнегізінде адамның сезімдік танымы жатады.
Соматикалық фразеологизмдер сезімдік таным арқылы алынған санадағы қарабайыр ақпараттардың өңделіп, қорытылып танымның жоғары сатысын (логикалық) танытатын ұғым түсініктерге айналуын, бұл ұғым түсініктердің объектенуін, материалдық формаға енуін, яғни ақиқат болмыс үзінділерінің тілдік бейнесін түзуін көрсете алатын тіл бірліктері қатарынан саналады.
Сондықтан да соматикалық фразеологизмдерді сыртқы әлемді сезіну мен дүниені қабылдаудың (мировосприятие) тілдік моделдері, сезімдік танымға негізделетін логикалық-танымдық мағлұматтар арқалаған ұғымдардың тілдік бейнесі деуге болады.
Дүниені қабылдаудың тілдік моделі ең алдымен тіл иесінің адамның дене құрылысы туралы түйген ойын, ұғым түсініктерін береді, тіл өнімінің өзінің әлемі мен өзін қоршаған дүние — әлемді тануын, сезінуін, түйсінуін бейнелейді.
Фразеологизмдер еркін тіркестер негізінде жасалатыны, фразеологиялық мағына негізгі ұғымнан келіп шыққан, екінші кезекте бертін келе өрбіген туынды мағына болып саналатыны белгілі. Фразеологизмнің жасалуына негіз болған еркін тіркестің тікелей мағынасы нақты өмір шындығына, халықтың ерте кездегі ұғымына, ой санасына сай келуі сөзсіз.
Осы тұрғыдан алғанда соматикалық фразеологизмдерде көрініс тапқан ақиқат болмыс фрагменттері адамның дене құрылысындағы дүниені қабылдау органдары туралы нақты ұғым-түсініктерді бере алады .
А.М.Эмированың пікірінше: «само человеческое тело является наиболее доступным и изученным объектом наблюдения человека с первых его жизненных шагов. Свою ориентацию в пространстве, свою оценку окружаюшего человека (удобнее) соотносить прежде всего с частями своего тела» / 10.13 /.
Соматизмдер фразеологиялық тіркестің құрама компоненті болып табылады. Біздің осы тұрғыда жүргізген зерттеуіміз соматикалық фразеологиялық тіркестер тілдердің фразеологиялық құрамының үштен-бірін құрайтындығын көрсетеді. Әр түрлі тілдерді зерттеу және салыстыра зерттеу қарастыратын тілдердің ұлттық бай ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Қазақ фразеологиясының маңыздылығы әсіресе салыстырмалы жоспарда зерттеген ғалымдардың еңбектерінде (Р.Сарсенбаева, Е.Бектұрғанова, Х.Қожахметова және т.б.)біршама анықталғанына қарамастан өзінің құрамында соматикалық компоненті бар фразеологиялық тіркестерді зерттеу жеткілікті дәрежеде қарастырылмағандығын байқатты.
А.Т.Қайдаров, Р.Е. Жайсакова қазіргі қазақ тілінің фразеологизмдерін пәндік, тақырыптық тұрғыда топтастыруда соматикалық фразеологиялық бірлік топтарын бөліп қарастырған.
Жалпы фразеологиялық бірліктер қазақ және орыс тілдерінің жүйесінде маңызды қабатты құрайтындығы және жиі қолданатын мәнді бірлік болып табылатындығы белгілі.
Әр тілдердің лексика және фразеология топтарындағы ортақ немесе әртүрлі жүйелік қасиеттерін (ұқсастығы немесе ерекшелігін) анықтау үшін қолданылатын нәтижелі тәсілдің бірі – когнитивті контрастивті аспект. Оның негізгі қызметі – салыстырылып отырған екі тілдің ұқсас топтарын параллельді түрде қарап, ұқсастығы мен айырмашылығын айқындау.
Осы аталған әдіс- тәсіл салыстырмалы және функционалдық салыстырмалы әдіс-тәсілдерден бөлек: біріншіден, контрастивтік лингвистика екі немесе бірнеше тілдердің жалпы қасиеттерін анықтаумен қатар, ол тілдердің генетикалық немесе типтік байланысына қарамай, ұқсастығын немесе айырмашылығын көрсетеді; екіншіден бұл лингвистикада контраст категориясына немесе «контрастивность» деген ұғымға аса назар аударылады; үшіншіден, контрастивтік категориялардың мәдени-ұлттық ерекшелігі қарама-қарсы көзқараста зерттелінеді. Бұл оны салыстырмалы типологиядан ажырататын белгілер.
Қазақ және орыс тілінің фразеологиялық топтарын зерттеу процесінде аталған әдіс-тәсіл әлі кең түрде тарамаған. Фразеологизмнің әр түрлі жеке топтары, соның ішінде соматизмдік фразеологиялар салыстырмалы функционалдық (Ахметжанова, Уәлиханова, 1999), салыстырмалы (Сыздықова, 2002) көзқараста зерттелінген.
«Қазақ және орыс тілдерінің фразеологиялық сөздігі» 1988 жылы жарық көрген. Фразеологияның осы және де басқа топтары әлі де болса толық түрде, не салыстырмалы-функционалдық аспектіде не когнитивтік-контрастивтік аспектіде қарастырылмаған.
Соматизмдік фразеологияға адамдардың дене қимылын білдіретін тұрақты тіркестер жатады. Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров фразеологизмнің осы топтарына: бет қимылын зерттейтін фразеологизмдер (мимика), қимылды (жест) көрсете баяндайтын фразеологизмдер (мазмұнды дене қимылдары); адамның белгілі уақыт ішіндегі сақталатын (қысқа немесе ұзақ уақыт бойы) мазмұнды қалпын жатқызады.
Қазақ және орыс тілдеріндегі фразеологизмдер құрамында жиі кездесетін соматизмдерге бас, көз, қол, ауыз (тіл), жүрек лексемаларын жатқызамыз. Біздің зерттеу нысанымыз қазақ және орыс тілдеріндегі қол-рука соматизмдерінің семантикалық мәнін осы дене мүшесінің адам үшін атқаратын қызметінен де байқауға болады. Бұл қатынаста қол-рука көп қызметті лексема болып табылады.
Ең алдымен қол-рука соматизмі дегенде жақын, жақында деген түсінік қалыптасады соған сәйкес, құрамында осы соматизмдер бар фразеологизмдер ара қашықтық өлшемін жеткізу үшін қолданылады: қол созым жер; рукой подать, под рукой.
Кез-келген тілде қол мағынасын беретін көне немесе кірме сөздер жүздеп кездеседі. Орыс тіліндегі рука сөзі жалпы славян тілдерінен шыққан, ғалымдардың айтуы бойынша, славян түбір сөзі REKTI-мен байланысты. Оған туыстас литва тілінде де осылай беріліп, «жинау, жинаймын» мағынасында қолданыс тапқан. Осыған сәйкес, «жинаушы» мағынасына қарай дене мүшесі де, қызметіне сәйкес рука деп аталған / 2.868 /.
Қолдың анағұрлым сипаттамалы мәнін «еңбек», «іс-әрекет» сияқты семантикалық тұлғалардан айқындаймыз. Мысалы: золотые руки, мастер на все руки , в руках дело спорится;
Қазақ тілінде адам шеберлігінің түрлері мен деңгейін сипаттайтын семантикалық фразеологизмдер көбірек кездеседі: шебер қол, қолы жүйрік, қолы қолына жұқпайды, қолынан өнері тамған, он саусағынан өнері төгілген.
«Не поклодая рук» фразеологизмі қазақ тіліне аударғанда соматикалық фразеологизм болмайды. Яғни, «тыным таппай» баламасында дене мүше атауы қатыспайды.
Қазақ тілінде еңбек етуді білдіретін бірқатар тіркестер бар: қолы қышу, қолына түкіріп отыру. Ал қарама-қарсы мағынада және жалқау адамды сипаттау үшін мына фразеологизмдер қолданылады: из рук валиться, из рук вон плохо, сидеть сложа руки, т.б. Қазақ тілінде осыған сәйкес қол қусырып отыру фразеологизмі қолданыс тапқан.
Орыс тіліндегі руки опустились фразеологизмін қазақ тіліне аударғанда рука ұйытқы соматикалық компонентінің мойын (бір нәрсені жасағысы келмеу мағынасында) болып өзгергені байқалады: мойнына жар бермеу.
Талдауға түскен тілдерде қол-рука соматизмдерімен келетін фразеологизмдердің көпшілігі сәйкес келеді. Олардың қатарына неке қию дәстүріне байланысты орыс тіліндегі просить руки, яғни қалыңдығынан отау құруға келісім сұрау мен қазақ тіліндегі қолын сұрап келді, шын жүректен қалындыққа қол ұсынуды жатқыза аламыз.
Р.Е.Валиханованың ойынша, қарастырылып отырған екі тілде де қол-рука соматизмдері көпмағыналы сөз болып табылады / 11.99 /.
Орыс тілінің 4 томдық сөздігінде рука сөзінің он мағынасы, ал қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігінде қол сөзінің үш мағынасы берілген, екі тілде де сөздердің беретің тура мағынасынан басқа, «өзге қасиеттерімен ерекшеленетін адамдарды» білдіретін мағына сәйкес келеді.
Орыс тіліндегі рука соматизмінің қазақ тілінде кездеспейтін бірнеше мағынасы бар:
- Жазу мәнері, жазуы
- Тұрмысқа шығуға келісім, үйленуге келісім сияқты синтаксистік байлаулы мағына.
- Белгілі бір жағдайда көңіл-күйде сияқты синтаксистік байлаулы мағына.
Қазақ тіліндегі қол соматизімінің де жазуы, жазу мәнері сияқты спецификалық мағынасы бар. Екі тілде де тура мағынадан туындағандары метонимиялық тасымалға негізделген: бөлік—бүтін: / қол—адам /, қызметі жағынан ауысу: /қол—жазу—жазу мәнері (почерк); қол—жазу—қолы (подпись); қол—көмектесу/, сондай-ақ күрделі ауысу да байқалады: /қол—адам—күйі—көңіл күйі/ : под пьяную руку, под горячую руку, /қол—адам—оның мүмкіндіктері/ : қолы қысқа, қолы ұзын, руки коротки.
Қазақ, сондай-ақ орыс тілінде де қол-рука соматизмдері тұрақты тіркес жасауда өнімді болып келеді. Аталған сөздіктерде құрамында қол сөзі кездесетін 164, рука сөзі бар 121 фразеологиялық тіркестер берілген. Қазақ және орыс тілдеріндегі қол –рука сөздері бар фразеологизмдерді салғастырудан мынаны айтуға болады:
- Екі тілде де кездесетін. / қол—адам / метонимиялық ауысу нәтижесінде семантикасы мен формасы жағынан толық не жартылай сәйкес келетін фразеологиялық тіркестерді екі тілде де жасауға болатыны анықталады. Мысалы, легкая рука — қолы жеңіл, правая рука — оң қолы, рабочие руки -жұмыс қолы, с пустыми руками — құр қол, руки не доходят — қол тимейді, связывать руки — қол байланды, средней руки — орта қол, рукой подать — қол созым жер.
- Қазақ және орыс тілдерінде ым семантикасына негізделген, адамның түрлі сезімі мен психологиялық күйін сипаттайтын фразеологизмдер қатарын бөліп қарауға болады. Олар баламасымен көп жағдайда сәйкес келмейді.
Қазақ тіліндегі:
- Екі қолы жағасында — күрес, төбелес кезіндегі тұрыс, яғни соғысу мағынасында;
- Қол берді — сәлемдесетін ым, тура мағынасы амандасу болса, ауыспалы мағынасы көмектесу;
- Қол бұлғады — қоштасу; не керісінше жанына шақыру мағынасында;
- Қолдан берді — күйеуге беру және ауыспалы мағынасында өз еркімен бір нәрседен айрылуды білдіреді.
- Қол жайды — бата беру салт-дәстүріне байланысты.
- Қол көтерді — өзінің жеңгендігін мойындау.
- Қол қусырды — құрмет, ізет қылу сыйлау ишаратын білдіретін қимыл; қол қусырып отырды — ештеңе жасамау, әрекет қылмау мағынасында.
- Қол соғысты — келісімге тұруды білдіретін қимыл.
- Қол соқты — біреуді мадақтау кезіндегі қимыл.
- Қолына түкіріп отырған — қандай да бір жұмысқа, іс-әрекетке даяр болған жағдайда орындалатын қимыл, дайындалу мағынасында.
- Қолын шығарды — қарсылық, келемеж, жек көру сияқты күйді білдіретін қимыл.
- Қол алысып, төс соғыстырды — бір-біріне серт беру мағынасындағы адамдардың бітімге келуі.
Жоғарыда баламасы бар орыс тіліндегі (руки не подать, сидеть сложа руки, поднять руку, ударить по рукам) фразеологизмдеріне қосымша мыналар: ухватиться обеими руками, руки опустились, ломать руки, руками-ногами отбиваться, валиться из рук, развести руками, махнуть рукой, носить на руках, положа руки на сердцу т.б.
- Қазақ тілі орыс тілінен құрамында қол сөзі бар фразеологизмдерді анықтауда образды теңеу, метафоралық ауысуды негізге алатындығымен ерекшеленеді:
Мысалы, бір қолы он болды — он адамның жұмысын орындау мағынасында; бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарды — бір нәрсені келісе жасау мағынасында; бес қолдың саласындай / как пять пальцев / — айқын, анық, ашық мағынасында; екі өкпесін қолына алып — асығуды білдірсе, қол басындай / с кулачок / — кішкентай мағынасында; қол жаулық етті – күлкі қылу, пайдалану мағынасында; қолымен қойғандай – нағыз түп нұсқа, тірі секілді мағынасында; қол созым жер — өте жақын аралықты білдіреді; қолы кесілді – ештеңе жасай алмады мағынасында; қолы қолына жұқпайды — өте шапшаң жұмыс жасауды білдіреді; қолымен күл көседі – бөтен үйде қара жұмыстың бәрін өзі ғана істегенді білдіреді;
Орыс тілінде образды теңеуге негізделген фразеологизмдер көп емес: чужими руками жар загребать, с руками оторвать, укоротить руку, как без рук, как рукой сняло, держать себя в руках.
- Түрлі септікте тұрған және предлогпен берілген рука сөзінен құрылған фразеологизмдерді орыс тілінің өзіндік ерекшелігі ретінде санауға болады: по руке, по рукам, под руку, под рукой, с руки, на руках, без рук, в руках.
Соматизмдердің барлық тура, ауыспалы контекстуалды шартты мағыналары туынды мағынада байқалады. Егер соматизмдердің тура денотативті мағынасынан туынды мағына пайда болса, ауыспалы мағына оларды сирек кездеседі. Бұл құбылыс қол-рука соматизмдерінің туынды мағынасында кездеседі
Қол сөзінің туынды мағынасының саны 28, оларда алдымен тура мағынасы шығады: қол – аяқ, қолғап, қолдай, қолжазба, қолжуғыш, қолөнер, қолтума, қолтоқпақ, қолтық, қол – басы, қолында.
Ауыспалы мағынадан туынды мағынаға тек екеуі ғана айналады:
А) көмек, тіреу: қолдау, қолды.
Б) әскер: қолбасшы, қолбасшылық.
Ал орыс тілінің 4 томдық сөздігіне сүйенсек, рука сөзінің 24 туынды мағына жасалған. Оларда тура мағынада қолданған дене бөлігі, мүше мағынасы: рукав, рукавицы, рукастый, рукомойшик, рукокрылья, рукоплескания, рукопожатие, рукоприкладство, рукоятка, ручка, ручной, ручонка, рукоделие.
Екі тілде де қол – рука сөздерінен пайда болған туынды мағынадан күрделі сөздер жасалған.
Сонымен, салыстырмалы тілдердегі қол – рука соматизмдері күрделі семантикалық құрылымымен, тұрақты тіркес және сөзжасамдық байланысымен сипатталады, қазақ және орыс тілдеріндегі осы сөздердің семантикасымен тұрақты тіркес жасалуында көптеген ұқсастықтар байқалды.
Бұл біріншіден, қолдың адамның басқа дене мүшелерінен қозғалыс рефлексі жағынан ерекшеленетінімен, екіншіден, адам немесе жануардың физиологиялық белсенділігі осы қолдың көмегімен жүзеге асатындығымен, үшіншіден, басқа адамдармен немесе физиологиялық әлем объектілерімен болатын қарым – қатынас қол арқылы жүзеге асатындығымен, төртіншіден, қолдың түрлі қалыпта тұруы тілі кеміс адамдардың ым тілінде, құрылыс жұмыстарындағы шартты белгілерде кең қолданылатын информацияны, күйді, адамға қатысты жеткізу құралы болатынымен түсіндіріледі.
2.2 Қазақ және орыс тілдерінде кездесетін сәйкестіктер
Салғастырылып отырған екі тілде де баламасы бар, мағыналары жақын сәйкестіктер көптеп кездеседі. Оның негізгі себебі қол – рука дене мүшесінің қазақ және орыс тілдеріндегі, сол халық өкілдеріндегі актив қолданысы болып саналады. Яғни қол – рука қыызметі жағынан басқа дене мүшелеріне қарағанда жоғарғы деңгейде тұрғандардың бірі.
Мысалы: қол созым жер – рукой подать, под рукой. Әне бір қол созым жерде көрінген ақша бұлтты Дәмештің қолымен ұстай алғысы кеп құмартады (З.Ш.). Орыс тілінде былай берілген: Парню-то и до дому рукой подать, — сказал первый из моих знакомых, — и всего-то версты четыре из Песошной! (Короленко, Река играет).
Қарастырылып отырған екі тілде де адам баласының шеберлігіне қатысты соматикалық фразеологизмдер кездеседі. Мысалы: қолы жүйрік – рука набита,золотые руки.
Құлағың сақ, қолың жүйрік жігітсің, түбі жақсы күйші сен боласың (Т.А.). Работу Паша найдет, руки у него золотые (М.Горький. Мать). Когда рука его набита, он лишь прищурится слегка. И посылает гвоздь в копыто одним ударом молотка (А.Твардовский. Григорий Пулькин).
Аталған тілдерде адамның белгілі бір нәрсеге қол жеткізу мүмкіндігінің бар-жоқтығына байланысты фразеологизмдер де бар. Мысалы: қолы қысқа, қолы ұзын; руки коротки, сильная рука сияқты соматикалық тұрақты тіркестер.
Талпынып қол сермедім ұшқан құсқа;
Болса да жетер ме деп қолым қысқа.
Про председателя слыхал, что его пришить хотели… – Хотели, да не вышло, — сказал я. – Руки оказались коротки (В. Тевекелян. Гранит не плавится). Құнанбайда әкімдік бар. Сыртқа да, ұлыққа да жақындыі бедел бар. Әрі қолы ұзын, малды. (М. Әуезов. Абай жолы). Потеряв наследство дяди, чтобы не лишится еще многого… Мне необходима сильная рука! (Н.А.Шимановский. Письмо Н.Н. Раевскому.)
Жоғарыда көрсетілген сөйлемдердегі қол – рука соматизмдерінің контекстегі мағыналары бір-біріне қарама-қарсы болып тұр. Олар: қолы қысқа – қолы ұзын; Сол сияқты орыс тіліндегі атонимдікмағынадағы соматикалық тұрақты тіркестер кездеседі. Мысалы, рука не налегает – рука не дрогнет. Біріншісі, белгілі бір әрекетті орындай алмауды білдірсе, екіншіден, керісінше, сол әрекетті жасауға қол бататындығын көрсетеді.
Нам оставалось этот акт подписать, но пришла опять княжна с угащеным, и рука не налегла его подписать (Пришвин. Моя страна).
Он (Ленский) верил, что друзья готовы за честь его приять оковы, и что не дрогнет их рука, разбить сосуд клеветника (Пушкин. Е.Онегин).
Қазақ және орыс тілдеріндегі соматикалық фразеологиялық тіркестер халықтың шаруашылық еңбекке деген қабілетінің түрлі деңгейінде көрсетеді. Мына бір сөйлемдерді қарастырайық.
Жайықтың суын бұру іске асқанша, қол қусырып қарап отыруға тағы болмайды. Мұнда қол қусырып «бос ешбір еңбексіз, әрекетсіз» дегенді білдіреді, ал оның орыс тіліндегі баламасы мына сөйлемде көрінеді. Жить сложа руки, конечно, безопаснее; но я полагаю, что на бездействие надобно также иметь призвание, как и на деятельность (Герцен. Кто виноват?).
Кейбір сөйлемдерде бір ғана емес, екі я одан да көп соматикалық фразеологизмдер кездесуі мүмкін.
Мысалы: ни что мне не мешало сидеть сиднем да оставаться зрителем, сложив руки; а ты должен был выйти на поле, засучив рукава, трудиться, работать (Тургенев. Рудин). Бұл контексте қол қусыру – сложа руки соматизмдерінің қарама-қарсы мағынадағы нұсқасы келтірілген – засучив рукава. Осы нұсқаның синонимдес түрі де кездеседі.
Для общины товарищей он требовал многого и мог работать всякую, и физическую, и умственную работу не покладая рук, без сна, без еды (Л.Толстой. Воскресенье).
Сол сияқты мына контекстерде де екі соматикалық фразеологиялық тіркестер қолданылып, «жолы болғыш, тілеуі орындалатын адам» деген мағынада жұмсалған: Жеңіл қолды, олжа тапқыш авторларға бұл либретто қол бола қоймас деушілер көбейді. Он заговаривал кровь, испуг, бешенство, выгонял червей, пчелы ему дались, рука у него была легкая. Он угодил Данилову (В.Панова. Спутники).
Дүние жүзі адамдарына ортақ мәдениет үлгілері ортақ мағынада қолданылатын тіларалық фразеологизмдерді жасауға ықпалды болады. Тіпті әр жеке адамның өзіндегі дене мүшелерінің қызметі мағыналық қызмет өрісіне қарай біркелкі айтылатын фразеологизмдерді жасайды. Әрине, тіл тілде соматикалық атаулардың фразеологизмдер жасауға ұйытқы болуы әр түрлі деңгейде көрінеді. Мысалы: оң қолы – правая рука / 12.49 /.
Елдегі талас-тартыстар кезінде Жарасбайдың касында оң қолы болып жүретін серігі – Қоқыш бар (М.Әуезов).
Это был Леонид Борисович Красын, с которым перед обедом нас познакомил Горький, сказав, что это его близкий друг и правая рука во всех важных делах (Куприна – Иорданская, Годы молодости).
Жоғарыда көрсетілген сәйкестіктер қатарына қол көтерді – рука поднимается соматикалық фразеологиялық тіркестерді де қосуға болады.
Ізбасар ұстай алмады қолынан. Жақыптың ағайындары үш-төрт жігіт орындарынан дүрдие тұрысты. Тоқабай қол көтерсе-ақ, бас салғалы тұр (Ғ.Мұстафин).
Из Поддубец прилетела весть: ночью неизвестными убит Гришутка Хороводько… Чья рука поднялась на этого юношу?(Н.Островский. Как закалялась сталь).
Қол көтерді тұрақты тіркесі кейде қол жұмсады түрінде қолданылады: Қайрат оған қол жұмсаса да, әлі тіл қатқан жоқ. Сондай-ақ, қолы қолына жұқпау – горит в руках фразеологиялық тіркестер де жиі қолданыста. Бұл соматикалық тұрақты тіркестер арқылы белгілі бір істі жылдам және ұқыпты жасайтын адам жайлы айтуға болады. Қол шоқпар болу – играть на руку сияқты тіркестер көркем әдебиет беттерінде жиі қолданылады.
Әділ, Шалабайлар – байдың қол шоқпары – Адиль и Шалабай – все они играют на руку баям (Ғ.Мұстафин. Дауылдан кейін). Кейде бұл тіркес қол жаулық болу түрінде кездеседі: Аудандық қызметке жіберілгендер Қыстаубаевтың қол жаулығы бола алмаймыз деп аяқ баспайтын болыпты.
Екі халықтың да тұрмыс тіршілігінде көп кездесетін, екі халықтың да ұлттық менталитетін ерекшклейтін фразеологиялық тіркестер бар.
Мысалы: қол ұшын беру – подать руку помощи. Бірдемеге ұрынып, пәлеге ұшырап жүрме. Егер пәлеге ұрынсаң, қол ұшын береді екен деп тағы ойлама.
Не попади в какую-нибудь историю. А если попадешь, не надейся, что протянем руку помощи (Қ.Ж.Шарайна).
Бұл арада образдылық біркелкі фразеологиялық мағынаны беріп тұр. Жалпы салыстырмалы тілдерде қол-рука соматизмдері жиі ұшырасады.
Мысалы, Башқұрт фразеологизмдерін зерттеген З.Г.Ураксин: «фразеологизмы, общие для большинства современных тюркских языков, образуются чаще всего от названий частей тела, которые в сочетании с другими словами в прямом значении обозначают положение частей тела, различное состояние или действия органов тела. Употребление их в переносном значении, когда они начали обозначать психическое состояние, способности человека и др. привело к фразеологизации всего словосочетания» — дейді /13.158/.
- Қазақ тіліндегі қол соматизмі бар фразеологизмдердің ұлттық—мәдени ерекшеліктері.
Ұлттық тілде фразеологизмдер тілдік қоғамның тарихи, эмпирикалық, рухани тәжірибесі негізінде шындықты образды бейнелеу нәтижесінде пайда болып, оның мәдени дәстүрлерімен тығыз байланыста болады.
Қазіргі тіл білімі дамуындағы лингвистикалық мәселелер орталығында әртүрлі ұлт өкілдерінің қарым-қатынас процесін зерттеу елеулі орын алады. Тілдің әсер етуі нәтижесінде адамның «әлем бейнесі», оның моральды, этикалық приоритеті қалыптасады. Бүгінгі таңда жаңа лингвистикалық бағыт – лингвомәдениет дамыды, оның құзырында барлық мәдениетке тән жалпыадамдық құндылықтарды зерттеу кіреді.
Жұмыста фразеологизмдер мәдени информацияны сақтаушы ретінде қарастырылады. Оған А.Вежбицкаяның тілдің фразеологиялық компоненті жайлы айтқан пікірі дәлел бола алады: « не только воспроизводит элементы и черты культурно-национального миро понимания, но и формирует их. И каждый фразеологизм, если он содержит культурную коннотацию, вносит свой вклад в общую мозаичную картину национальной культуры».
Соматикалық фразеологизмдер қызметінің спецификасын анықтау үшін оларды ұлттық менталитетпен байланыстыра қарастыру керек.
Мысалы, қазақ тіліндегі қол ұстатар соматикалық фразеологизмі қалыңдық пен күйеуді алғаш кездестіргенде күйеу жағынан алынатын кәдені білдіріп, қазақ халқы өмірінің тарихи әдет-ғұрпымен байланысты. Асының артынан екі жеңге ақырын күлісіп кеп, Абай мен Ділдәнің алдына қарсы отырып, екеуінің де қолдарын алып, бірін-бірі ұстаттырды… Қол ұстату, шаш сипау деген атақты ырымдар осы.
Қазақ тілінде қол ағаш сияқты соматикалық тіркес те бар. Ол дегеніміз қазықты қағуға арналған шоқпар басты салмақты ағаш, яғни қазақ халқының шаруашылық тұрмысында қолданылатын құралдың атауы. Бұл тек қазақ халқына тән құрал.
Қол ағашы мықты болса,
Киіз қазық та жерге батыр (мақал).
Сондай-ақ қазақ халқының ауыз екі сөйлеу тілінде қол бала деген тұрақты тіркес қолданылады. Алғашында асыранды бала мағынасында болса, қазір біреудің қара жұмысын жасайтын баланы атау үшін жұмсалады.
Күндіз малшы, отыншы,
Түнде күзет қораға.
Батымды күндес баурады
Болдың, қалдың қол бала (І.Жансүгіров).
Мына фразеологиялық тіркестенде біз халқымыздың басқа ұлттардан ерекшелейтін қасиеттерінің бірін көре аламыз – қолына ұстады.
Мысалы: Ұлжан Әбіштің әлі кішкентайлығын айтып және денсаулығы мықты емес жұқалаңдығын ескертіп, бұл немересін өз қолында ұстауды мақұл көріп еді. Мұнда халқымыздың бауырмашылық, кішіпейілділік қасиетін байқаймыз. Сондай қасиеттерді қолы ашық тіркесі толықтырады.
Мысалы: Шолпан Шәкеннің нақ сүйері болудың үстіне малайларына, аулына, басқа ағайындарына да сүйкімді. Мінезі кішіпейіл, қолы ашық (Ғ.Мұстафин. Дауылдан кейін).
Соматикалық фразеологиялық тіркестер бейвербалды амалдармен тығыз байланыста болады. Бейвербалды амалдар да ұлттық-мәдени айырмашылықтарына байланысты бір-бірінен ажыратылады. Бір ұлттың бейвербалды амалының екінші ұлттың бейвербалды амалынан ерекшелігі болады. Бір ұлтта белгілі бір мазмұнға ие дене қимылы басқа бір ұлтта еш нәрсені аңғартпауы мүмкін / 14.8 /.
XVI ғасырдың екіні жартысында өмір сүрген белгілі француз философы Мишель де Монтеньнің ой толғауынан ым тілі мен соматикалық атаулардың байланысын көре аламыз.
«… А чего только мы не выражаем руками? Мы требуем, обещаем, зовем и прогоняем, угрожаем, просим, отказываем, восхищаемся, раскаиваемся, пугаемся, приказываем, подбадриваем, поощряем, обвиняем, прощаем, презираем, рукаплещем, благословляем, унижаем, превозносим, чествуем, радуемся, сочувствуем, огорчаемся, удивляемся, восклицаем. Столько же самых различных вещей, как и с помощью языка! Кивком головы мы соглашаемся, отказываем, приветствуем, чествуем, почитаем, спрашиваем, выпроваживаем, потешаемся, ласкаем, покоряемся, грозим, уверяем, осведомляем. А чего только не выражаем мы с помощью бровей или с помощью плеч! Нет движения, которое не говорило бы и при том на языке понятном всем без всякого обучения ему, на общепризнанном языке».
Адамдар қарым-қатынасында сөз, сөйлем басты амалдардың бірі болып саналады. Сонымен бірге сөз, сөйлеммен қатар өзге амалдар да кең қолданылады (ым тілі, қимыл). Қимылдардың барлығы сөйлеу жағдайы мен қатынас ерекшеліктеріне байланысты сараланады.
Мысалы, қол соматизміне байланысты қол алысу (рахмет айту, амандасу т.б),қол беру,қол қусыру (амандасу), қол соғу (қошемет білдіру), қол жаю (шарасыздықтың белгісі ретінде), қол бұлғау (шақыру), қол көтеру (дауыс беру, құнды пікірді ортаға салу), т.б.
Дене қимылдарының қандай да бір түрлері сөйлеушінің әлеуметтік, кәсіби және ұлттық сипаттарына байланысты түрленіп отырады. Бейвербалды қарым-қатынастың келесі жүйесі – тактильді кинесикалық жүйе.
Тактильді кинесикалық жүйе бейвербалды қарым-қатынастың тактильді құрылымы және оның белгілері жөнінде толық ақпарат береді. Сипау, қол соғу дене байланыстары ерте жастан бастап тұлғаның қоршаған ортамен байланысуының негізгі, маңызды құралы болып есептеледі.
Кішкентай балалар қорқынышты әңгімелер тыңдағанда және фильмдер көрген кездерде бірін-бірі құшақтап, қол алысып отыратыны өзімізге күнделікті тұрмыстан да белгілі. Мұндай такесикалық репертуар олардың эмоционалды қиындықты жаюына көмек жасайды.
Бейвербалды қарым-қатынастың такесикалық құрылымының белгілерін әңгіме барысында қолдану көп факторлармен айқындалады. Олардың қатарына әңгімелесушінің дәрежесі, жасы, жынысы, танысу деңгейі орын алады.
Мысалы, қол алысу тұлғаның бейвербалды қарым-қатынасының такесикалық жүйесінің маңызд белгісі ретінде жиі қолданылады. Қол алысу қимылын амандасу кезінде қазақтарда әйелдерден гөрі ер адамдар көп қолданады. Қарым-қатынас барысында қол алысу қимылы көп қолданлады.
Қол алысу – сәлемдесу, қоштасу, алғыс білдіру, құттықтау, танысу, келісімге келу, шартқа отыру, растау, қолдау, тағы басқа жағдайларда қолданылып отырады. Бұл көптеген халықтарға тән қимыл болып саналады.
Мысалы, Федор Иванович, бізді де құттықтауыңызға болады, — деп ол жарылып кеткен қара қайыс қолын ұсынды, — шалғайдағы бөлімшелерде де соң егілетін егінді дәл мерзімінде аяқтаттық (І.Есенберлин. Көлеңкеңмен қорғай жүр). Бұл мысалдан қол алысу арқылы құттықтау рәсімін көруге болады.
Қарым-қатынас барысындағы қоштасу жағдайында көбіне дене қимылдарынан қол алысу, қол бұлғау, қолды жоғары көтеру қимылдары қолданылады. Қоштасу рәсіміндегі қол алысу бертінде: Бұл жолғы дидарласуда біз бір-бірімізді ренжіткен жоқпыз, алдағы кезде де осындай ақ пейіл, адал ниетпен, дос көңілмен кездесіп, қол алысатын болайық! – дегенді аңғартады.
Орыс халқында кездескен кезде әйел адам бірінші болып қол созбаса, ер адам бірінші болып бермейді. Ал неміс қарым-қатынасында кездесу мен танысу барысында әйелдер де, ер адамдар да тең дәрежеде қол алыса алады. Сонымен бірге үлкен-кіші, қызметі жоғары мен қызметі төмендер де бірдей қол алысады. Көптеген халықта амандық-саулықты қол алысу, қол бұлғау арқылы білдіре алады.
Қолды тамақ тұсына апарып көрсету қимылы орыс тілімен бірге қазақ тілінде де «тойдым, тамағымда тұр» дегенмен қоса, «өлтіремін» деген мағынаны да білдіре алады. Ал қол көтеру көптеген елде адамды тыныштыққа шақыруды білдіреді. қарым-қатынас барысында адресаттың ойын нақтылай, айқындай түсетін қимылдың бірі қолмен нұсқау. Қолмен нұсқау зат есімнің, сонымен қатар пысықтауыштың қызметін атқара алады. Мысалы, — Молдеке! – деді Мұстафа, қасында бейшарасыған кескінмен қарап отырған молдаға, босағада тұрып қалған мені қолымен нұсқап, — анау баланы танисыз ғой?
Қазақ халқындағы сәлемдесу рәсімдері күрделі. Оның еленіп жататын жүйелері бар. Сәлемдесудің күнделікті өмірде мәні зор. Қазақ халқының сәлемдесуінен қос қолдап амандасу, қолын қусырып амандасуды атап көрсетуге болады.
Қазақ халқында үй иесінің ас пен шайды қандай көңіл-күймен бергендегі т.б. басқалар маңызды рөлге ие. Қонақ келген үйдің келіндері берер ас-суын ыдыс-аяқты салдырлатып берсе, қонақ «үй иелері жақтырмай отыр» деп түсінуі мүмкін. Қонаққа шай екі қолдан алынып беріледі немесе шыныны оң қолымен ұстап, сол қолдың алақанын жайып, шыны ұстаған қолдың білегіне тигізіп, еңкейіп ұсынады. Бұл қонаққа деген ыстық ықыласын білдіреді.
Қазақ және орыс тілдеріне жасалған кешенді салғастырмалы талдау мынаған көз жеткізді. Екі тілде де қол-рука соматизмдері семантикалық жағынан бай, тұрақты тіркес және сөзжасамдық қабілеті жоғары лексемаларға атады. Бұл осы дене мүшесінің адам үшін атқаратын қызметімен түсіндіріледі. Салғастырылып отырған екі тілде де аталған соматикалық атаулардан болған фразеологиялық тіркестер ым семантикасымен сипатталады. Бұл кезде ұқсастықтармен қатар айырмашылықтар да байқалады.
Қазақ тілінде: қол қусырып отыру, қол соғысу, қол бұлғау, қол беру;
Орыс тілінде: махнуть рукой, ухватиться обеими руками, т.б.
Семантикалық даму бағыытында екі тілде де ортақ нәрсе көп. Мысалы, қол-рука соматизмдері тек белгілі бір дене мүшесін атап қана қоймай , «адам» түсінігін анықтайды да, яғни метонимиялық ауысу. Екі тілде де соматизмнің семантикасы «дене мүшесі» — аталмыш дене мүшесінің қызметі бағытында өзгеріске ұшырайды.екі тілде де аты аталған соматизмдер өлшем мағынасын (ұзындық, тереңдік, кеңдік, қашықтық) береді.
Қорытынды
Гетероморфты – қазақ және орыс тілдеріндегі конвенционалды соматикалық фразеологизмдерге жасалған құрылымды салғастырмалы талдаудың көмегімен зерттеуге алынған әрбір тілдің ерекше ұқсастықтары мен айырмашылықтарын, сондай—ақ ұлттық—мәдени ерекшеліктерін анықтадық. Зерттеу нәтижесінде аталған тілдердегі қол-рука соматизмдері жиі қолданысқа түсетіндігі анықталды.
Өзінің алуан түрлі қолданысына байланысты, соматизмдер тілдің қалыптасуы мен дамуындағы лексикалық ұйытқы болып табылады. Көркем әдебиеттердегі соматикалық фразеологизмдердің жиі қолданысы мәтіннің ерекшеліктері мен әрбір тілдің өзіндік болмысын бағалауға мүмкіндік береді.
Қазақ жән орыс тілдеріндегі адам дене мүшесін білдіретін соматизмдер өлшем, қашықтық, қозғалыс мағынасында қолданылып, сыртқы әрекеттерге әсерін тигізді.
Екі тілде де жағымды және жағымсыз коннотация байқалды. Құрамында қол-рука соматизмдері бар конвенционалды фразеологизмдерді халқының дәстүрімен байланыстыра отырып қарастырдық, соның нәтижесінде соматикалық фразеологизмдерді қызметіне қарай бөлдік.
Жалпы алғанда, салғастырылып отырған екі тіл мәдениетінде мына заңдылықтар байқалды. Қазақ және орыс тілдеріндегі қол-рука соматизмдері бар фразеологизмдердің көпшілігі адамның еңбекке талпыныс немесе керісінше еңбектен бас тарту сияқты қызметін білдіреді. Қазақ тілінде еңбек, жұмыс жасау сипаттамалы тәсіл арқылы анықталады.
Сондай-ақ екі тілде де сәйкес келетін адамның эмотивті жағдайын білдіретін соматикалық фразеологизмдер кездеседі. Әрбір тілде салғастырылып отырған басқа екі тілде аналогы болмайтын конвенционалды фразеологизмдер де табылған. Соған байланысты, тілдік мәдениеттердегі конвенционалды фразеологизмдердің жасалуына әсерін тигізетін тарихи, мәдени факторлар әртүрлі деп айтуға болады.
Бір соматизмді аудару қарастырылып отырған әрбір тілдің ұлттық-мәдени спецификалық ерекшелігі арқылы жүзеге асады. Соған сәйкес соматизм аудармаға түссе де мағынасын жоғалтпайды, керісінше күшейте түседі. Сондықтан, фразеологизмдерді бір тілден екіншіге аудару кезінде мағынаны сақтау деңгейі мен берілген сөздердің экспрессивтілігіне, бейнелілігіне ерекше көңіл бөліну керек.
Біздер салыстырмалы материалдар арқылы қазақ және орыс тілдерінің соматикалық фразеологизмдер құрылысындағы ұқсастықтары мен айырмашылығын айқындадық. Адамның дене мүшелерінің бөліктері мен ішкі мүшелерінің атаулары – соматизмдер кез келген тілдер фразеологизмдерінің жоғары дәрежеде қолданылатын бөлігін, маңызды көлемінің құрамды компоненті болып табылатын фразеологиялық бірліктерін құрайды.
Соматикалық фразеологияны салыстырмалы тұрғыда талдау нәтижесі бұл тілдердің тарихи және мәдени даму, экономикалық генетикалық туыстығы жағынан алыс болса да, әртүрлі тілдегі көп мүшелі фразеологиялық бірліктің компонентті құрамы мен маңызының жақындығын көрсетеді. Кейбір жағдайда орыс тілінің фразеологиялық бірлігі басқа тілге бейнелеп түсіндіру әдісімен аударылады, ондай фразеологизмде соматизм болмайды.
Мысалы, орыс тіліндегі фразеологизм «из рук вон плохо» қазақ тіліне «түкке тұрғысыз, өте нашар; барып тұрған бейбастық»; держать себя в руках — өзін-өзі ұстау, ұстамдылық көрсету. Бұл жағдайларда тілдің ұлттық өзіндік ерекшелігіне байланысты фразеологизмнің кейбір элементтері өзгереді.
Аударма жалпы мазмұнын және формасын сақтайды, ал негізгі ерекшелігі қосымша арқылы беріледі: түпнұсқаның ұлттық ерекшелігі ортаның ұлттық ерекшелігімен ауыстырылады. Фразеологизмдердің осы аспектісін зерттеу әдеби аударма мәселесімен байланысты көкейкесті, себебі аудармашының басқа фразеологизмді тілдің өзіндік ерекшелігіне сәйкес пайдалана алу мүмкіндігі бар /15.99/.
Аталған мәселелерді тілдік мәдениетте зерттеу нәтижесінде, біз мынандай қорытындыға келдік. Конвенционалды соматизм жеке алғандағы әрбір ұлттың ежелгі мифтік-діни сенімдеріне барып тіреледі. Экстралингвистикалық факторлардың тілге үлкен әсерін тигізетіні анық. Мифтік символикалық топтастырудың негізін қалыпты семантикалық оппозиция түріндегі қатынастар құрайды. Оларда адамның кеңістіктік және сезімдік бейімделуі орын алады.
Қазақ және орыс халықтарының мифоэпикалық ойлауы ұлттық-мәдени спецификасы анық байқалатын конвенционалды фрвзеологизмдерде көрініс табады. А.С.Мелетинскийдің концепциясы конвенционалды фразеологизмдердің спецификасын белгілі бір халықтың мәдениетімен тығыз байланыста анықтауға мүмкіндік береді.
Аралық тілде сөйлейтін түрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынас пікірлесушілердің толық түсінуінің негізінде ғана мүмкін болады, себебі түрлі тілдерде сөйлеушілердің қарым-қатынас жасауына байланысты, фразеологиялық құрылымның семантикасының нормативтілігі туралы түсінік байқалады.
Белгілі бір қарым-қатынаста жеке лингвомәдени топқа тән фразеологиялық соматизмдер жүйесі дегеніміз тілдік тұлға құрылымындағы ұлттық таңбаланған бірліктер, оны білмеген пікір таласушылар бір-бірін түсіне алмайды.
Ерекше мәдени спецификалық семантикаға ие фразеологиялық тіркестер белгілі бір лингвомәдени қоғамның тұрмыс салтын, менталитетін білдіріп, жеткізеді. Екі түрлі тіл мен екі түрлі мәдениетті білуші адамдар тіл мен ойлау образының өзара байланысын әдетте мойындайды /16.168/.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- Болғанбаев А. Анатомиялық атауларға байланысты фразеологизмдер. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің тәжірибелері. – Алматы: 1989
- Өміралиева Ж.Қ. Жестовая семантика соматизмов в художественных переводах // Вестник КазГУ. Серия филологическая. №27 – Алматы: 1999
- Карменов Н.Ғ. Лексика — семантикалық байланыс түрлері (Қазақ және араб тілдеріндегі дене мүше атаулары бойынша). – Алматы: 2002
- Сулькарнаева А.Р. Отсоматическая вторичная номинация в технической терминологии (на материале английского и русского языков). Автореферат. – Алматы: 2004
- Сулькарнаева А.Р. Семантико — сопоставительный анализ соматизмов (на материале технической терминологии русского и английского языков). // Вестник КазГУ. Серия филологическая. № 5 – Алматы: 2003
- Шакирова Қ.М. Қазақ, орыс тілдері фразеологиясындағы соматизм топтарының когнитивті — контрастивтік аспектіде қолданылуы // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №7 — Алматы: 2003
- Карбозова Г.К. Құрылымы әртүрлі тілдердегі фразеологиялық теңеулер // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №7 – Алматы: 2002
- Ураксин З.Г. Фразеология башкирского языка. – Москва: 1975
- Өміралиева Ж.Қ. Национально-культурная специфика конвенциональных фразеологизмов с соматизмами. Автореферат. – Алматы: 1999
- Эмирова А.М. К вопросу о структурной типологии устойчивых предложно-именных сочетаний в современном русском языке // Вопросы фразеологического и грамматического строя языков. – Ташкент: 1967
- Валиханова Р.Е., Ахметжанова З.К. Сопоставительно-функциональное исследование лексико-фразеологических систем казахского и русского языков. – Алматы: 1999
- Смағұлова Г.Н., Айтжанова Г.Д. Фразеологиялық калькалар. Оқу құралы. – Алматы: 2005
- Ураксин З.Г. Фразеология башкирского языка. – Москва: 1975
- Ешимов М.П. Ым семантикасы: Универсалды және ұлттық табиғаты. Автореферат. – Алматы: 2004
- Өміралиева Ж.Қ. Соматикалық фразеологиялық тіркестердің ерекшеліктері // Қазақ тілі мен әдебиеті. №3 – Алматы: 1997
- Өміралиева Ж.Қ. Семантика соматических фразеологизмов в романе-эпопее М.Ауезова «Путь Абая» (на материале русского и английского переводов) // Вестник высшей школы Казахстана. №6 – Алматы: 1999
- Сулькарнаева А.Р. О наиболее универсальных отсоматических технических терминах русского и английского языков // Вестник КазНУ. Серия филологическая. №7 – Алматы: 2003
- Вайнтрауб Р.М. Опыт сопоставления соматической фразеологии в славянских языках // Вопросы фразеологии. №3
- Телия В.Н. Типы языковых значений. Связанные значения слова в языке. – Москва: 1981
- Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. – Алматы: 1992
- Валиханова Р.Е. Сопоставительное исследование соматизмов казахского и русского языков. Автореферат. – Алматы: 1995
- Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: 1977
- Балакаев М.Б., Кенесбаев С.К., Копыленко М.М. Русско-казахский фразеологический словарь. – Алматы: 1985
- Молотков А.И. Фразеологический словарь русского языка. – Москва: 1986
- Жайсакова Р.Е., Кожахметова Х.К. Қазақ-орыс фрвзеологиялық сөздігі. – Алматы: 1988
- Аманжолов А.С. Русско-казахский фразеологический словарь
- Кеңесбаев І. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
- Мұсабаев Ғ.Ғ. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы: 1978
- Әуезов М. Абай жолы. Роман-эпопея.
- Мұстафин Ғ. Шығармалар жинағы. Дауылдан кейін.
Қосымша
Әмбебірліктер:
Қол ұстатар – рука в руку
Қолы жүйрік – рука набита, золотые руки
Қол созым жер – рукой подать, под рукой
Оң қол – правая рука
Қол көтеру, қол жұмсау – рука поднимается
Қолы ұзын – сильная рука
Қол қусырып отыру — сидеть сложа руки
Қол шоқпар болу – играть на руку
Қол ұшын беру – подать руку помощи
Қолы қысқа – руки коротки
Қолы қолына жұқпайды – горит в руках
Қазақ тілінде:
Қолға түсті
Қол жаулық болды
Қолмен істегенді мойынмен көтеру
Қолтыққа дым бүрку
Қол байлады
Қол соқты
Қолды болды
Қолына көшті
Қолы алдына симау
Қолы ашық
Қол жию
Қол қою
Қолына ұстады
Қол бала
Қол ағаш
Қол бола қоймас
Қол үзді
Қол артты
Қол сұқты
Орыс тілінде:
Засучив рукава
Рука не налегает
Рука не дрогнет
Не покладая рук
В ежовых рукавицах
Валиться из рук
Бить по рукам
Как без рук
Давать волю рукам
Чужими руками жар загребать
Легкая рука
