Дипломдық жұмыс. Сөзжасамдық жұп және оның мағынасы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

                                                                                  

ӘЛ‑ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

 

 

Д И П Л О М  Ж Ұ М Ы С Ы

 

 

СӨЗЖАСАМДЫҚ ЖҰП ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҒЫНАСЫ

 

Алматы — 2011

РЕФЕРАТ

 

Жұмыстың тақырыбы: Сөзжасамдық жұп және оның мағынасы

 

Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған негізгі әдебиеттер тізімінен  және сөздіктер тізімінен тұрады.

 

Жұмыстың көлемі: 44.

 

Пайдаланған әдебиеттер саны: 28.

 

Тірек сөздер: сөзжасам, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық жұп, негіз сөз, негізді сөз, сөзжасамдық тәсілдер.

 

Бітіру жұмысының нысаны: жұмысымыздың нәтижесінде алынған тілдік материалдар мен дәлелдемелер.

 

Мақсаты: Қазіргі қазақ тілі сөзжасам жүйесінде негізгі зерттеу нысаны бола қоймаған сөзжасамдық жұпты семантикалық аспектіде қарастыру. Сөзжасамдық жұптарға семантикалық талдау жасау арқылы сөзжасамдық жұптың өзіндік қасиеттері мен семантикасына қатысты ғылыми тұжырымдарды нақтылау, қорыту.

 

Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде жұмыстың мақсаты мен міндеттері, әдіс-тәсілдері жайында мәлімет берілді. Негізгі бөлімі үш тарауды қамтиды. Мұнда сөзжасамның соның ішінде сөзжасамдық жұптың зерттелуіне шолу жасалып, ғалымдар мен еңбектеріне тоқталдым. Сөзжасамдық жұптың өзіндік қасиеттері мен парадигмалық  қасиеті туралы сөз қозғалды. Ең бастысы сөзжасамдық жұпқа, мүшелеріне семантикалық талдау жасалып, нақты,  дәлелді тұжырым жасалды. Қорытынды бөлімде жалпы жұмыс барысы жүйеленіп, нақтыланды.

 

Жұмыста қолданылған дерек көздер: Ғылыми еңбектер      және сөздіктер, негізінен «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» алынды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………………4

 

1 СӨЗЖАСАМНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ……………………………………………………………….6

  1.1 Түркологияда зерттелуі………………………………………………………………………6

  1.2 Қазақ тіл білімінде зерттелуі………………………………………………………………8

 

2 СӨЗЖАСАМДЫҚ ЖҰПТЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 МЕН ПАРАДИГМАЛЫҚ СИПАТЫ………………………………………………………14

 

3 СӨЗЖАСАМДЫҚ ЖҰПТЫҢ СЕМАНТИКАСЫ………………………………..20

 

 ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………………..38

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………………………40

ПАЙДАЛАНҒАН СӨЗДІКТЕР ТІЗІМІ   ………………………………………………..41

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                     КІРІСПЕ

 

Жұмыстың өзектілігі  Сөзжасамдық жұп дегеніміз сөзжасамдық ұядағы себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты кейбір ғалымдар сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде қарастырады, сөзжасамдық ұяның, сатының, тізбектің бірлігі ретінде қарастырады.

Бірқатар ғалымдар, атап айтсақ, А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б. өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде сөзжасамдық жұпты көрсетеді.

А.И.Моисеев ғылыми еңбектерінде «основная единица словообразования происходит в пределах словообразовательных пар; почти все … явления словообразования  можно обнаружить в этих пределах: производное слово, производящее слово, средство и способ словообразования, словообразовательное значение; а словообразовательные гнезда и типы сводимы к словообразовательной паре, т.е. могут быть равны ей … словообразовательные в миниатюре» — деген ой тұжырым жасайды.

Ал, ғалым Л.К.Жаналина өзінің ғылыми еңбектерінде сөзжасамдық жұпты сөзжасамның негізгі бірлігі деп танып, оған мынадай сипаттама береді: Словообразовательной парой называется объединение мотивированного слова на основе отношения формально-семантической выводимости, т.е. словообразовательной ммотивации, с мотивирующим. Именно словообразова-тельная пара является основной единицей словообразовательной системы, так как она отвечает всем требованиям языковой единицы. Сомнение сожет вызвать ее элементарность.

Осы мәндес тұжырымды З.Бейсембайқызының «Қазақ тілін модуль негізінде оқыту» деген еңбегінен кездестіруге болады. Онда: «Негізгі сөзжасамдық құбылыстардың бәрі осы сөзжасамдық қосақтан тарайды. Сондықтан, сөзжасамдық қосақты «шағын сөзжасам» деп те атайды. Осыған орай, сөзжасамдық талдаудың да негізгі единицасы – сөзжасамдық қосақ болып табылады» — делінген.

А.Салқынбай «Қазақ тілінің сөзжасамы» атты еңбегінде сөзжасамдық жұпқа мынадай анықтама береді: «Сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болады» /1, 119/.

Б.Есімсейітов «Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын синхронды тұрғыдан сипатау» деген еңбегінде сөзжасамдық жұпты: «Сөзжасамдық тізбектегі синтагматикалық қатынас негізінде сөзжасамдық жұп жасалады. Сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын екі құрамды сөзжасамдық құбылыс» — деп түсіндіреді. Яғни ғалымның еңбегінде сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбектің құрылымдық бірлігі ретінде қарастырылады.

Сөзжасамдық жұп өз алдына жеке зерттеу нысаны ретінде қаралмаған, десек те кейбір еңбектерде сөзжасамдық жұпқа анықтамалар беріліп, сипаттама жасалған. Бұл ретте Н.О.Оралбаеваның, А.Салқынбайдың, Б.Есімсейітовтың, З.Бейсембайқызының еңбектері мен мақалаларын көрсетуге болады. Сөзжасамдық жұп негізінен сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тізбек мәселелеріне арналған еңбектерінде сөз болады. Бұл еңбектерде сөзжасамдық жұп сөзжасамдық ұя, тарам, тізбектердің қарапайым бірлігі ретінде қарастырылады.

Сөзжасам — лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып, жетіліп келе жатқан сала. Қазақ тіл білімінде ол жеке сала ретінде соңғы 80, 90- жылдардан бері қарай зерттеле бастады. Сондықтан сөзжасам жүйесінің зерттелмеген теориялық мәселелері де баршылық. Солардың бірі сөзжасамдық жұп. Айтып өткендей, сөзжасам жүйесінде сөзжасамдық жұпты жеке қарастырған еңбектер жоқтың қасы. Ал А.С.Тихонов: «Пока не будет создана типология всех единиц словообразования, вряд ли возможно дать полное описание словообразовательной системы языка» — дейді. Ғалымның бұл тұжырымынан сөзжасамдық бірліктер толық қарастырылмайынша, сөзжасамдық жүйенің, ұяның өзіндік ерекшеліктерін толық сипаттау мүмкін еместігін аңғарамыз.

 

Зерттеудің мақсаты: сөзжасамдық жұптардың өзіндік ерекшеліктері мен мүшелері арасындағы мағына байланыстылығының дәрежесін анықтау.

 

Зерттеудің нысаны: жұмысымыздың нәтижесінде алынған тілдік материалдар мен дәлелдеулер.

 

Зерттеудің әдістері: баяндау, салыстыру, сипаттау, дәлелдеу, зерттеу.

 

Зерттеу жұмысының материалдары: тілдік материалдар ғылыми әдебиеттер мен сөздіктерге сүйеніп алынған.

 

Зерттеудің жаңашылдығы: бұрын соңды қарастырылмаған тақырып. 

 

Жұмыстың ғылыми нәтижесі: Сөзжасамдық жұптың мүшелері – негіз сөз бен негізді сөз – мағыналары екіншісі біріншісі арқылы, яғни негізді сөз  негіз  сөз арқылы уәжделіп жасалғандықтан мағынасы негіз сөзге байланысты болып келеді. Және негіз сөздің мағынасы негізді сөзге толығымен не жартылай беріледі.

 

 

 

 

 

 

 

1 СӨЗЖАСАМНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ.

 

1.1 Сөзжасамның түркологияда зерттелуі

 

Сөзжасамдық жұп дегеніміз сөзжасамдық ұядағы негіздеуші сөз бен негізделетін сөздің синтагматикалық қатысы. Яғни сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты жеке алып зерттеген жұмыстар жоқтың қасы. Ал сөзжасамның зерттелуін айтар болсақ, түркологияда сөзжасамның зерттелуі бастауын тереңнен алады. Орта ғасырда өмір сүрген, түркі тілдерінің алғашқы грамматикасы мен сөздігін, лингвистикалық картасын жасаушы Махмұт Қашқаридың «Дивани лұғат-ит турк» еңбегінде сөзжасам туралы алғашқы қисындар айтылады. Түркі тілдеріндегі дыбыстық алмасулардың ерекшеліктері, грамматикалық категориялардың мағынасы мен қызметі айқындалады. Қашқари орта ғасырда қалыптасқан түбір сөздердің құрамының тұрақты әрі қалыпты мағынасы болатындығын айтқан. Түркі тілінің грамматикасын зерттеушілер тек XIX ғасырдан бастап, батыстық және орыстық дәстүр негізінде шыға бастады. Бұл кезеңдері түркі тілдеріндегі сөз тұлғалары мен сөз таптарын саралап жіктеу проблемасын тікелей байланыста алып, сөзжасамның басты-басты жолдары мен тәсілдерін ғылыми тұрғыда анықтау революциядан бұрынғы  орыс түркологтары А.Казембек, О.Бетлинг, В.В.Радлов, Н.И.Ильминский, П.М.Мелиоранский, Н.Ф.Катанов, М.Терентьев, В.В.Катаринский, Э.К.Пекарский, Н.И.Ашмарин жазған еңбектерден басталып, кеңес дәуірінде В.А.Богородицкий, А.Н.Смайлович, В.А.Гордлевский, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, В.М.Насилов, А.К.Боровков, Е.И.Убрятова, И.А.Батманов, Э.С.Севортян, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак, Ю.Д.Дешериев еңбектерінде онан әрі жетілдіріп отырды. 

Түркі тілдерінің сөзжасамдық жүйесі кеңес өкіметі  тұсында терең әрі ауқымды зерттеле бастады. Сөзжасам тарихына шолу жасайтын А.Салқынбайдың «Тарихи сөзжасам» атты монографиялық еңбегінің негізінде, бұл зерттеушілерді шартты түрде екіге бөліп қарастыруға болады:

1) Түркі тілдерінің грамматикасын жазу барысында, морфология құрамында сөзжасамдық тәсілдерге талдау жасайтын зерттеулер Н.А.Баскаков, И.А.Батманов, А.К.Коровков, Н.К.Дмитриев, Ф.Г.Исхаков, А.А.Пальмбах, А.Н.Кононов, С.Е.Малов, К.М.Мусаев, А.М.Щербак т.б. ғалымдар түркі тілдерінің әр түрлі салалары бойынша жан-жақты зерттеу еңбектерін жазған. Н.А.Баскаков «Каракалпакский язык», «Историко-типологическая морфология тюркских языков» т.б. еңбектерінде сөз таптарының сөзжасамдық тәсілдеріне толық талдау жасап, әсіресе морфологиялық тәсіл арқылы жасалатын туынды сөздердің тұлғалық қырларын сараптайды. Н.К.Дмитриев «Строй тюркских языков», «Грамматика современного якутского литературного» т.б. зерттеулерінде тілдегі қалыптасқан сөзжасамдық аффикстерді сөз таптарын жасау қызметіне қарай топтастырып, сөз таптарының морфологиясымен бірге қарастырады. 

 Б.Серебрянников, Н.Гаджиева «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков» атты зерттеулерінде түркі тілдеріндегі сөзжасамдық тұлғалардың даму, қалыптасу тарихын салыстыра зерттеуге күш салады.  

А.Н.Кононов «Грамматика современного узбекского литературного языка» деген еңбегінде сөзжасамды морфологиялық аспектіде қарастырған. Ал «Грамматика языка тюрксих рунических памятников» атты еңбегінде сөзжасам мәселелері жеке сипатталады. Автор бес түрлі сөзжасамдық тәсілді көрсеткен: морфологиялық, синтаксистік,  синтаксистік-морфологиялық, фонетикалық және калькалау тәсілі.

А.Щербак «Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Имя)», «Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (Глагол)», «Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. Из Восточного Туркестана» атты еңбектерінде түркі тілдеріндегі сөз таптарының жасалу жолы мен сөз тудырушы аффикстердің шығу, қалыптасу жолдары салыстырмалы әдіс негізінде зерттеледі. Көптеген сөз тудырушы тұлғалардың түп негізі – қимыл есімге алып баратыны туралы ғылыми тұжырым жасалады.

1. II) Сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы ретінде бөліп қарастыратын зерттеулер. Түркологияда сөзжасамды жеке сала ретінде бөлек алып қарастырып, туынды сөздердің мағынасын айқындаған А.А.Юлдашев еді. «Система словообразования и спряжения глагола в башкирском языке» атты монографиясында башқұрт тілінде бір буынды түбір сөздердің жалпы саны 200, етістік түбірлердің саны 800 деп көрсете отырып, тілдің байланыс құралы ретіндегі негізгі қызметі туынды сөздер арқылы орындалатынын көрсетеді.

А.Г.Гулямов «Проблемы исторического словообразования узбекского языка» атты зерттеуінде, негізінен, аффикстік тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің мағынасын айқындап, сөз тудырушы тұлғалардың тарихи тұлғасын қалыптастыруға күш салған. Г.М.Гарипов «Башкирское именное словообразование» еңбегінде башқұрт тіліндегі есімді сөзжасамды жүйелейді. Морфологиялық тәсілді толық қарастырып, жаңа сөз жасаудағы аффикстердің рөлін айқындаған. Б.О.Орузбаеваның  «Словообразование в киргизском языке» атты еңбегі қырғыз тіліндегі сөзжасамды анықтаған, оның жасалу тәсілдерін көрсетіп берген. Э.В.Севортянның «Аффиксы глагольного словообразования в азербайджанском языке», «Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке» еңбектері тек азербайжан тілі емес, жалпы түркологияда жасалған іргелі еңбектер болған. Зерттеуші туынды сөздің мағыналық құрылымының қалыптасуы мен сыңарларының мағыналық  құрамы жөнінде терең теориялық талдаулар жасайды. Э.В.Севортянның аталған еңбектері жалпы түркологиядағы сөзжасамның әр түрлі тарихи аспектіде зерттелуіне негіз болды. Ф.А.Ганиев «Суффиксальное словообразование в современном татарском литературном языке» атты еңбегінде сөзжасамдық тәсілдің түрлерін бөлудегі әркелкі пікірлерге тоқтала отырып, кірме сөздер мен калька әдісі арқылы енген сөздерді сөзжасамдық аспектіде қарастыруды бұрыс деп табады. Ф.А.Ганиев сөзжасамды морфологияның құрамында қарастыруға қарсы болады, оны жеке сала ретінде бөліп қарастыруды батыл ұстанады.  М.А.Хабичев «Именное словообразование и формообразование в куманских языках» атты еңбегінде негізінен морфологиялық сөзжасамға көп көңіл бөліп, дәстүрлі грамматикалық принциппен өнімді, өнімсіз аффикстердің мағыналық қырларын көрсетеді.

Осындай іргелі еңбектерден басқа да, сөзжасам мәселесіне байланысты көптеген кандидаттық диссертациялар қорғалды : Б.К.Кутлумуратов, У.Д.Алиев, А.Ю.Бозиев, Ю.К.Мамедов, Ғ.С.Садвакасов, В.П.Гузев, К.Мелиев, А.Шибаев, Н.Демичян, Л.С.Гадельшин, А.А.Аймурзаева, С.И.Бекмурзаева, В.В.Андреев т.б.

 

1.2 Қазақ тіл білімінде зерттелуі.

 

Қазақ тілі білімінде сөзжасам мәселесінің зерттелуі тарихына келер болсақ,  қазақ тілі ғылымының корифейлері саналатын А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбановтан бастап, тіл білімімен айналысқан ғалымдардың бәрі дерлік әр түрлі дәрежеде сөзжасамның теориялық және практикалық мәселелері жөнінде сөз қозғаған. Сөзжасамның негізгі мәселелері – туынды сөз туралы түсінік, оның жасалу жолдары мен тәсілдері, қос сөз, біріккен сөз туралы алғашқы мәліметтер А.Байтұрсыновтың 1914 жылы жарық көрген «Тіл – құрал» атты еңбегінде баяндалады. Сөзжасамдық негізгі терминдер де осы еңбекте жасалады. Қ.Жұбановтың 1936 жылы жарыққа шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» зерттеуінің бірінші бөлімінде сөздің жалпы құрылысы сөз болады, ал «Заметки о вспомогательных и сложных глаголах», «Шылаулар, қос сөздер, біріккен сөздер» атты мақалаларында сөзжасам тәсілдеріне арнайы талдау жасайды. Н.Т.Сауранбаев, С.Аманжолов , М.Балақаев сияқты ғалымдар сөзжасам туралы болмаса да, сөз тудыруға қатысты мақалалар жазды.

Сөзжасамды негізгі зерттеу обьектісі етіп, жеке сала ретінде қарастыра бастау, біздіңше Ә.Төлеухановтың «Словообразовательные аффиксы имен в современном казахском языке» атты кандидаттық диссертациясынан басталады. Мұнда алғаш рет есімдердің сөзжасамдық аффикстері жеке зерттеледі. Сондай-ақ,  автордың «Қазақ тіліндегі зат есім мен сын есім тудыратын жұрнақтар», «Қазақ тіліндегі сын есім мен сан есім категориясы», «Проблемы синтетического словообразования имен существительных и прилагательных в казахском языке» деген еңбектері түркологияда қалыптасқан дәстүрлі принцип негізінде, сол қалыпқа түсіріліп жазылған. Олардың маңызы зат есім, сын есім, сан есімдерге тән сөз тудырушы тұлғаларды сұрыптап, саралап беруінде (1, 32).

         А.Хасенова (Қалыбаева) «Қазақ тіліндегі туынды етістіктер» атты еңбегінде туынды етістік жасайтын аффикстердің мағыналық топтары мен түрлеріне  жекелей тоқталып, теориялық құнды байламдар жасайды. Б.Қайымова «Етістік түбірден есім тудыратын аффикстер» атты еңбегінде қазіргі қазақ тіліндегі ең өнімді тәсіл болып саналатын синтетикалық тәсілдің есім тудыратын тұлғаларын саралайды. Ә.Керімов «Словообразовательные аффиксы в языке памятников тюркоязычной литературы  XIV в.» деген еңбегінде XIV ғасыр ескерткіштер тіліндегі сөзжасамдық аффикстерді зерттеген.  А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі. Морфология» деген еңбегінде морфологиялық аспектіден сөзжасамдық мәселелер жүйелі зерттелген. Сөз тудырудың тілдің өзімен бірге жасап келе жатқан көне құбылыс екенін көрсетіп берген еңбек — А.Есенқұловтың «Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар» атты зерттеуі. Еңбекте Орхон, Енисей жазба ескерткіштеріндегі қосымшалардың тұлғалық және мағыналық ерекшеліктері мен қалыптасу, даму жолдары пайымдалған. Ә.Ибатовтың «Сөздің морфологиялық құрылымы» зерттеуінде XVI ғасырдағы Алтын Орда мен Египетте жазылған ескерткіштер тіліндегі түбір сөздер мен туынды сөздердің сипаты, сөз тудырушы аффикстердің құрылымдық жүйесі айқындалады. Автор «Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігін» (1988) шығарды. Бұл еңбектің сөзжасамның зерттелуіндегі рөлі айтулы. Ғ.Айдаров «Язык орхонских памятников древнетюркской писменности VIII века» деген еңбегінде жазба ескерткіштер тіліндегі сөзжасам тәсілдерінің түрлері мен жасалу жолдарын, даму тарихын нақтылы тілдік деректермен көрсетеді.

Қазақ тіліндегі сөзжасамдық мәселелер негізінен морфологияның құрамында қарастырылғандықтан, сөзжасамның теориялық мәселелері: тәсілдері мен қалыбы, типі, мағыналық қырлары туралы сөз қозғалмауы заңды еді. Түркологияда, оның ішінде қазақ тілі білімінде сөзжасамдық мәселелерді зерттеу   — суффикстік тәсілді тексеру мен сөз жасушы суффикстерді түгелдеумен шектелді.

Сөзжасам — лингвистика ғылымында жеке сала ретінде кеш дамып, жетіліп келе жатқан сала. Қазақ тіл білімінде ол жеке сала ретінде соңғы 80, 90- жылдардан бері қарай зерттеле бастады. Бұрын жеке сала ретінде мән беріле қоймаған сөзжасам мәселесі грамматиканың морфология саласында, кейбір мәселелері лексикология саласында қарастырылып келгенін атап өттік. Бұдан сөзжасам жүйесінің теориялық мәселелерінің назардан тыс қалып келгендігі анық. Бұл жөнінде, яғни сөзжасам жеке сала ретінде танылмай, жеке сөз таптарының құрамында қаралып жүргенде, барлық назар сөз таптарының жасалуының төңірегінде болып, бұл сөзжасамның жеке проблемаларының зерттеліп, жалпы теориялық проблемаларының артта қалуына әкелгені жөнінде  профессор Н.Оралбаева сөз қозғаған.

Қазіргі таңда сөзжасам – тіл білімінің жеке бір саласы. Сөзжасамның дербес сала ретінде танылып, теориялық дәлелдеулері белгілі бір деңгейге көтерілуі 1989-жылғы «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» — атты монографияға байланысты. Аталған монографияда ғалымдар сөзжасамды қазақ тіл білімінің жеке, дербес саласына жатқызып, сөзжасамның негізгі обьектісіне сөз жасаушы тәсілдерді, сөз жасаушы тілдік нұсқаларды, сөзжасамдық типтер мен тізбектер, сөздің жасалу үлгілерін, туынды сөздер мен олардың түрлерін, сөзжасамдық заңдылықтар мен сөзжасамның сөз таптарына қатысын жатқыза отырып, сөзжасам тілдегі сөзжасау процесімен байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейтінін көрсетті. Осы мәселелер төңірегінде алғаш мағлұматтар беріліп, тұжырымдар жасалды. Сонымен қатар, сөзжасамның жеке сала ретінде қалыптасуына ғалымдардың кейінгі екі он жылдықта жазылған еңбектерінің де қосқан үлесі көп. Олардың қатарына: Н.Оралбаеваның «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің жүйесі» А., 1988-ж., С.Исаевтың «Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты» А., 1998-ж. атты еңбектері мен Л.Жаналинаның «Сопоставительное словообразование русского и казахского языка» А., 1998-ж., З.Бейсембаеваның «Сөзжасамды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері» А., 1998-ж. монографияларын жатқызуға болады. Н.Оралбаева «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі» атты еңбегінде сөзжасам жүйесінен жалпы мәлімет бере отырып, сан есімнің сөзжасам жүйесін жан-жақты қарастырады. Сан есім сөзжасамның негізгі жасалу тәсілдері көрсетіліп, олардың сөзжасам жүйесінен алатын орны сипатталады.

Кейінгі кезде сөзжасам мәселелері жөнінде өзіндік көзқарасын түйіндеген бірқатар зерттеу жұмыстары қорғалды. Сөзжасамның жеке сала ретінде танылып, оның өзіндік ерекшеліктерін айқындауда бұл зерттеу жұмыстарының орны ерекше. Бұл ретте А.Салқынбайдың, Б.Қасымованың, Г.Жексембаеваның, Г.Шаһарманның, Ж.Отарбекованың, З.Умирзақованың зерттеу жұмыстарын атауға болады. А.Салқынбайдың «Тарихи сөзжасам» атты докторлық диссертациясында сөзжасам семантикалық аспект тұрғысынан қарастырылған. Ғалым сөзжасам жүйесінің түркологияда, соның ішінде қазақ тіл біліміндегі зерттелуіне тоқтала отырып, сөзжасам жүйесімен байланысты бірнеше мәселелерді қарастырады. Б.Қасымның «Күрделі зат атауларының мағыналық құрылымы және сөзжасамдық үлгілері» атты еңбегінде күрделі зат атауларының даму жолдары, қалыптасуында сапалық өзгеріске ұшырауын саралау тіл біліміндегі уәждеме, аталым теориясы тұрғысынан зерттеледі. Күрделі зат атауларының сөзжасам үрдісіндегі семантикалық аспектісі қарастырылады.

Г.Е.Жексембаеваның «Қазақ тіліндегі кірме сөздердің сөзжасам қызметі» атты кандидаттық диссертациясында қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің сөзжасам қызметі, тілде орнығуы, сөз тудыру ерекшеліктері қарастырылады. Маңғол, араб, парсы, орыс тілдерінің қазақ тіліндегі сөзжасамдық сипаты айқындалып, аталған тілдердің қазақ тілінің дамуына тигізген әсері сөз болады.

Г.Шаһарманның кандидаттық диссертациясында сан есім негізінде жасалған туынды сөздердің құрамы, өзіндік ерекшеліктері, жасалу жолдары жан-жақты қарастырылған. Диссертацияда  сан есім сөздердің мағыналарына туынды мағыналардың қосылуы сөзжасамның мағыналық (лексика-семантикалық), синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) тәсілдері арқылы жүзеге асатындығы туралы айтылады. Ал, Ж.Отарбекованың зерттеу жұмысының негізіне ортағасырлық (1602) түркі жазба мәдениетінің тамаша үлгісі Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың «Жами «ат-тарауих» атты шежіресі алынған. Зерттеуші өз еңбегінде ескерткіш тіліндегі сөзжасамды қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам процесімен салыстыра қараған. Шежіредегі сөздердің жасалу табиғатын, даму сипатын сөзжасам жүйесін зерттеуге арқау еткен. Аталған еңбектерде сөзжасамның теориялық мәселелері қарастырылған болса, енді бір ғалымдар өз еңбектерін әр кезеңдегі ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан асыл қазына, төл туынды сөздерді жинақтап, басын біріктіріп, жүйеге келтіріп, сөздік ретінде ұсынған. Қандай да бір сөздік белгілі бір мақсат үшін, қоғамдық сұраныс пен қажеттілікті атқару үшін жасалатындығы белгілі. Олай болса, мына ғалымдарды атап айтсақ, А.Ибатовтың «Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігі» А., 1988, Р.Сыздықованың «Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар» А., 1990, А.Алдашева, Ш.Сарыбаев, Н.Уәлиевтің «Жаңа атаулар» А., 1992, О.Тоққожаеваның «Қазақ тіліндегі сөзжасамдық ұялар сөздігі» А., 1996, Б.Қ,Қасымның «Күрделі зат есімдер сөздігі» А., 1999 сияқты еңбектердің сөзжасамдық ұя жасауда пайдасы мол.

А.Ибатовтың сөздігі қазақ тіліндегі туынды сөздердің жүйелі жиынтығын, сөздердің сөз тудыру мүмкіншілігін көрсетудегі арнайы жасалған еңбек болып табылады. Сөздікте 14 мыңға жуық сөз қамтылған. Автор туынды сөздердің қалай жасалғанын анықтауда туынды сөздерді түбірден қосымшаға қарай және керісінше қосымшадан түбір тұлғаға қарай қуалай отырып талдау жасау амалын қолданған. Р.Сыздықованың 1985-жылы жарық көрген сөздігі толықтырылып, 1990-жылы баспадан қайта шықты. Алғашқы сөздікте 1973-1983 — жылдар арасындағы жаңа қолданыстар қамтылса, екінші басылымда 1984-1988-жылдар аралығында пайда болған жаңа қолданыстар енгізілген. А.Алдашева, Ш.Сарыбаев, Н.Уәлиевтердің сөздігіне сөзжасам тәсілдері арқылы жасалған жаңа сөздер, жаңа мағынада қолданылған бұрынғы сөздер, қазіргі қоғам өмірі тудырған  жаңа құбылыс, зат, іс-әрекет, т.б. атаулары болып келетін, мағынасын ашып беруді қажет ететін тіркестер енген. Ал, О.Тоққожаеваның сөздігі қазақ тіліндегі түбірлес сөздерді   ұяларға топтастыру негізінде жасалған алғашқы еңбек. Бұнда бір буынды есім негізден тараған 511 ұяға кіретін 9 мың 980 туынды сөз қамтылған. Б.Қ.Қасымның «Күрделі зат есімдер сөздігі» тіліміздегі сөзжасамның аналитикалық амал-тәсілдері арқылы жасалған зат есімдерді қамтыған.

Әр жылдары жарияланып, қазақ тілі сөзжасамының қалыптасуына өз үлестерін қосқан Н.Оралбаева, Е.Жанпейісов пен С.Нұрханов, Ә.Ағманова, Е.Ағманов, Қ.Есенов, Ж.Отарбекова, А.Салқынбай, Қ.Құрманәлиев, Н.Қоқышева, т.б. ғалымдардың ғылыми мақалаларын да айта кеткен орынды. Аталған авторлардың ғылыми мақалаларында негізінен сөзжасам жүйесінің жеке сала ретінде қалыптасуы, сөзжасамның тілдегі басқа салалармен, әсіресе, морфология, лексикологиямен байланысы, айырмашылығы, сөзжасамдық ұя, тізбек, тарам, жұп, т.б. сөзжасамның құрылым бірліктерін зерттеу, олардың зерттелу тарихына шолу жасау мәселелері қарастырылған.

Сонымен, сөзжасам тілдің дамуымен бірге дами отырып, талай даму сатыларынан өтіп, әбден толығып, күрделеніп, қазіргі өте жүйелі дәрежеге жеткен. Осындай ұзақ даму жолы бар сала ғалымдардың еңбектерінде түрліше қарастырылып, зерттеліп келгендігі белгілі. Сөзжасам жүйесін ұялар арқылы сипаттаудың алғашқы тәжірибесін А.Н.Тихонов еңбектерінен көреміз. А.Н.Тихонов сөзжасамдық ұяларға қатысты жарық көрген еңбектерінде сөздерді ұялау теориясымен байланысты бірнеше мәселелерді талқылай отырып, сөзжасам жүйесін сөзжасамдық ұялардың жиынтығы ретінде қарастырады.

Тілдің сөзжасамдық жүйесін сөзжасамдық ұялар тұрғысынан зерттеуде өз теориялық үлесін Е.Л.Гинзбург, П.А.Соболева, Е.А.Земская, И.С.Улуханов, В.Н.Немченко, Л.К.Жаналина және т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері қосты. Е.Л.Гинзбург, П.А.Соболевалар өз еңбектерінде сөздерді ұяларға топтау мәселелері, сөзжасамның құрылымдық бірліктерінің иерархиясы, олардың сөзжасам жүйесіндегі орнын, сөзжасамдық ұялардың мағыналық құрылысын қарастырса, Е.А.Земская сөзжасамдық ұяны синхронды және диахронды аспектілер тұрғысынан қарастыра отырып, синхронды сөзжасам жүйесінің құрамды (комплексный) бірліктерін зерттейді. Ал, профессор Л.К.Жаналина сөзжасамдағы синхрония және диахрония ұғымдарына қатысты мәселелерді, сондай-ақ, мотивация, сөзжасамдық қатынастар, семантиканың негізгі бірлігі – сөзжасамдық мағына, т.б. көптеген күрделі мәселелерді зерттейді. Ғалымдардың сөзжасамдық ұя мәселесіне арналған әр жылғы құнды еңбектерінің негізінде ғалым А.Н.Тихонов 1985-жылы «орыс тілінің сөзжасамдық сөздігін» шығарды. Бұл сөзжасамдық ұя жайлы жазылған ең алғашқы әрі көлемді сөздік. Сөздікте сөзжасамдық ұяның ең маңызды мәселелері қарастырылып, 126690-нан астам туынды сөздер жүйелі түрде сөзжасамдық ұяларға біріктірілген.

Қазіргі қазақ тіл білімінде сөзжасамдық ұяға алғаш ғылыми анықтама «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографиялық еңбекте: «Сөзжасамдық ұя деп бір негізгі түбірден тараған туынды түбірлердің жиынтығы аталады» берілген /2,51/. Сонымен, сөзжасамдық ұя қарапайым құрылымдық бірліктері күрделі бірліктер құрамына кіретін жүйелі иерархиялы бірліктердің жиынтығын құрайды. Яғни, сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбек, тарам құрамына кірсе, кейінгі екі бірлік сөзжасамдық тізбек пен сөзжасамдық тарам бірі синтагматикалық тұрғыдан, бірі парадигматикалық тұрғыдан өзара байланысқан түрде  сөзжасамдық ұя құрамына енеді. Олай болса, сөзжасам жүйесін сөзжасамдық ұяларды зерттеу арқылы сипаттау, сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктерін жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Бұл жөнінде А.С.Тихонов: «Пока не будет создана типология всех единиц словообразования, вряд ли возможно дать полное описание словообразовательной системы языка» — дейді. Ғалымның бұл тұжырымынан сөзжасамдық бірліктер толық қарастырылмайынша, сөзжасамдық жүйенің, ұяның өзіндік ерекшеліктерін толық сипаттау мүмкін еместігін аңғарамыз.

Кейінгі кезгі қазақ тіл білімінде сөзжасамдық жұп (кейбір еңбектерде «қосақ»), сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тізбек сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктері деп танылып, жоғарыда аталған монографиялар мен ғылыми мақалаларда азды-көпті мәліметтер беріліп жүр. Ғалым Е.Жанпейісов пен С.Нұрханов «Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері» атты мақалаларында «Қазір зат есім жасайтын жұрнақтарды мынадай негізгі ұғымдармен байланыстыра зерттеу қажеттігі туып отыр. Ол ұғымдар, атап айтсақ мыналар: сөзжасамдық тип «словообразовательный тип), сөзжасамдық мағына (словообразовательное значение), сөзжасамдық тұлғалық (словообразователь-ный формант), сөзжасамдық ұя (словообразовательное гнездо), сөзжасамдық қосақ (словообразовательная пара), сөзжасамдық қатынас (словообразовательное отношение), т.б.» — дейді .

Сөзжасамдық жұп өз алдына жеке зерттеу нысаны ретінде қаралмаған, десек те кейбір еңбектерде сөзжасамдық жұпқа анықтамалар беріліп, сипаттама жасалған. Бұл ретте Н.О.Оралбаеваның, А.Салқынбайдың, Б.Есімсейітовтың, З.Бейсембайқызының еңбектері мен мақалаларын көрсетуге болады.

Сөзжасамдық жұп негізінен сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық тізбек мәселелеріне арналған еңбектерінде сөз болады. Бұл еңбектерде сөзжасамдық жұп сөзжасамдық ұя, тарам, тізбектердің қарапайым бірлігі ретінде қарастырылады. Сөзжасамдық жұпты сөзжасамдық тізбектің құрылымдық бөлшектері ретінде қарастырған ғалымдар ретінде С.А.Тихонов, К.Я.Хурамшина, А.С.Какаев, М.Ю.Зуева, Р.А.Қыдырбаева, Б.Есімсейітовті тануға болады. А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б. өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде сөзжасамдық жұпты көрсетеді. Сөзжасамдық жұп туралы бірер сөз қозғаған И.С.Улухонов, Е.С.Кубрякова, О.П.Ермакова, П.А.Соболева, Н.Д.Голев, М.М.Гинатулин, Е.А.Земская және т.б. көптеген ғалымдарды атауға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 СӨЗЖАСАМДЫҚ ЖҰПТЫҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН

ПАРАДИГМАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ.

 

Сөзжасамдық жұп арнайы зерттеу нысаны болмағанмен, ол туралы ғалымдар анықтама, сипаттама бергені туралы белгілі. Осы анықтамалар мен сипаттамаларға назар аударсақ.

Бірқатар ғалымдар, атап айтсақ, А.И.Моисеев, Л.К.Жаналина, т.б. өздерінің еңбектерінде сөзжасам жүйесінің негізгі бірлігі ретінде сөзжасамдық жұпты көрсетеді.

А.И.Моисеев ғылыми еңбектерінде «основная единица словообразования происходит в пределах словообразовательных пар; почти все … явления словообразования  можно обнаружить в этих пределах: производное слово, производящее слово, средство и способ словообразования, словообразовательное значение; а словообразовательные гнезда и типы сводимы к словообразовательной паре, т.е. могут быть равны ей … словообразовательные в миниатюре» — деген ой тұжырым жасайды.

Ал, ғалым Л.К.Жаналина өзінің ғылыми еңбектерінде сөзжасамдық жұпты сөзжасамның негізгі бірлігі деп танып, оған мынадай сипаттама береді: «Словообразовательной парой называется объединение мотивированного слова на основе отношения формально-семантической выводимости, т.е. словообразовательной ммотивации, с мотивирующим. Именно словообразовательная пара является основной единицей словообразовательной системы, так как она отвечает всем требованиям языковой единицы. Сомнение сожет вызвать ее элементарность» / 3 ,122/.

Осы мәндес тұжырымды З.Бейсембайқызының «Қазақ тілін модуль негізінде оқыту» деген еңбегінен кездестіруге болады. Онда: «Негізгі сөзжасамдық құбылыстардың бәрі осы сөзжасамдық қосақтан[1] тарайды. Сондықтан, сөзжасамдық қосақты «шағын сөзжасам» деп те атайды. Осыған орай, сөзжасамдық талдаудың да негізгі единицасы – сөзжасамдық қосақ болып табылады» — делінген.

А.Салқынбай «Қазақ тілінің сөзжасамы» атты еңбегінде сөзжасамдық жұпқа мынадай анықтама береді: «Сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болады» /4, 119/.

Б.Есімсейітов «Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын синхронды тұрғыдан сипатау» деген еңбегінде сөзжасамдық жұпты: «Сөзжасамдық тізбектегі синтагматикалық қатынас негізінде сөзжасамдық жұп жасалады. Сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын екі құрамды сөзжасамдық құбылыс» — деп түсіндіреді /5,32/. Яғни ғалымның еңбегінде сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тізбектің құрылымдық бірлігі ретінде қарастырылады.

Ғылыми еңбектерде сөзжасамдық ұяның құрылымдық бірліктері ретінде сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық саты, сөзжасамдық жұп  сипатталып жүр. Әрине бұл дұрыс. Өйткені осы сөзжасамдық бірліктер сөзжасамдық ұяның құрамында орналасады. Сөзіміз дәлелді болу үшін түс етістігі негізінде жасалған сөзжасамдық ұяны талдайық.

Түс – биіктен төмендеу, жерге келіп тірелу.

1-саты	2-саты	3-саты
Түсік Түсім         à Түсіңкі       à Түсір          à	Түсімді       à Түсіңкіре    à Түсірт Түсіруші Түсірулі Түсіріл Түсіріңкіре Түсіріс	Түсімділік Түсіңкірет

 

Түс à          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Берілген ұя құрамында тек синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды түбір сөздер қамтылған. Ұя құрамында 10 сөзжасамдық тізбек, 2 сөзжасамдық тарам, 3 сөзжасамдық саты, 14 сөзжасамдық жұп бар. Олардың бәрі де бір сөзжасамдық ұя құрамынжа орналасқан.

         Сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық сатының сөзжасамда атқаратын қызметі сөзжасамдық тізбек пен сөзжасамдық тарамға қарағанда ерекше, өзгеше. Себебі сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық саты сөзжасамдық ұяға қарағанда тізбек пен тарамға тікелей қатысты. «Сөзжасамдық жұп алдымен сөзжасамдық  ұяның құрамына тән болса, оның ішінде ол сөзжасамдық тізбекке қатысты» — деп жазады профессор Оралбаева.

Тіл білімінде сөзжасамдық ұяны зерттеп жүрген ғалымдар сөзжасамдық жұп пен саты тізбек пен тарамның құрылымды бірлігі ретінде сипаттайды. Зерттеуші С.А.Тихонов осы мәселе жөнінде: «Кез-келген сөзжасамдық тізбек құрамы қарапайым құрылымдық бірлік сөзжасамдық жұптан тұрады – дейді. ғалым Л.Жаналина «Сөзжасамдық жұп пен сатының ғылымды жеке қарастырылмауы олардың қарапайымдылығы» деп түсіндіреді. Сөзжасамдық ұядағы түбірлес туынды сөздер ұя құрамындағы негізгі бірліктер сөзжасамдық тізбек пен тарам бойында орналасады. Сөзжасамдық жұп тізбек пен тарам бойындағы бірінің негізінде бірі жасалған туынды түбір сөздердің өзара жұптасуын, екі жақты қатысын көрсетеді. Мысалы, жоғарыда көрсетілген сөзжасамдық ұяда 10 сөзжасамдық тізбек бар екенін айтып өттік. Түс à  түсік екі мүшелі сөзжасамдық тізбегінде бір  жұп бар. Ол: түс  ßà түсік сөздерінің жұптасуы. Түс à түсір à түсірт үш мүшелі сөзжасамдық тізбегінде екі жұп бар. Олар: түс ßà түсір, түсір ßà түсірт сөздерінің жұптасуынан құралған. Түс à түсім à түсімді à түсімділік төрт мүшелі сөзжасамдық тізбегінде үш жұп бар. Олар түсßà түсім, түсім ßà түсімді, түсімді ßà түсімділік.

Берілген сөзжасамдық ұяда екі сөзжасамдық тарам бар дедік. Бірінші тарам төрт мүшелі, екінші тарам алты мүшелі.

 

1. Түс — түсік 2. Түсір —              түсірт

                   түсім                                                                   түсіруші

                    түсіріңкіре                                                          түсірулі

                   түсір                                                                   түсіріл

                                                                                              түсіріңкіре

                                                                                              түсіріс

 

Сөзжасамдық тарам бойындағы сөздер, алғашқыда, түс етістігі мен одан тікелей жасалған төрт туынды түбір сөздің жұбын құраса, екінші тарам бойындағы сөздер түсір туынды сөзінен тікелей жасалған алты туытнды түбір сөзінің жұбын құрайды. Олар: түс ßà түсік, түс ßà түсім, түс ßà түсіңкіре, түс ßà түсір; түсір ßà түсірт, түсір ßà түсіруші, түсір ßà түсірулі, түсір  ßà түсіріл, түсір  ßà  түсіріңкіре, түсір ßà түсіріс.

Тарам мүшелері алдындағы бір негіз сөзбен тікелей жұптасады. Яғни бір сөз екі немесе одан да көп бірнеше сөздермен бір тік сызық бойында тікелей жұптасады. Ал тізбек мүшелерінің жұптасуында ондай қасиет жоқ. Себебі, тізбек мүшелері бірінің негізінде бірі жасалған бір сызық бойындағы бірнеше сөздің өзара жұптасуын қамтиды.

Сонымен, осы талдаудан байқағанымыздай, сөзжасамдық ұяда бір түбірден таралған түбірлес сөздер топтасады. Сөзжасамдық ұядағы түбірлес туынды сөздер ұя құрамындағы негізгі құрылымдық бірліктер сөзжасамдық тізбек пен сөзжасамдық тарам бойында орналасады. Сөзжасамдық жұп пен сөзжасамдық сатының ұядағы қызметі тізбек пен тарамға тікелей қатысты. Яғни, сөзжасамдық саты тізбек пен тарам бойындағы сөздердің орнын көрсетсе, сөзжасамдық жұп тізбек пен тарам бойындағы бірінің негізінде бірі жасалған туынды сөздердің өзара жұптасуын, екі жақты қатысын білдіреді.

          Сөзжасамдық жұптың сөзжасамдық тізбектің құрылымды бөлшегі ретінде қарастырылғандағы кейбір қасиеттерін атап өтейік. Бір түп негізден тараған, бірінен-бірі тікелей туындаған сөздер үнемі бір бағытта бірімен-бірі жұптасқан қалыпта дамиды. Әр сөзжасамдық тізбектің құрамындағы жұп саны түрліше. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрамы ең кемі бір сөзжасамдық жұптан, ең көбі бес сөзжасамдық жұптан құралады. Сөзжасамдық тізбек құрамындағы туынды сөздің морфонологиялық ерекшеліктері тізбек құрамындағы жұпта анық көрінеді.

          Сөзжасамдық жұптың мүшелері – негіз сөз, негізді, яғни туынды сөз – үнемі өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болатыны туралы айтқанбыз. Олай болуының ішкі себебі бар. Сөзжасамдық жұпқа енетін сөздердің ішкі мағыналық құрылымы мен тұлғалық жағында ортақ белгілер болады, айырмашылығы когнитивтің өзгешелігінде. Таңбалап тұрған зат немесе құбылыс әр түрлі болып, белгіленетін ұғымның өзгеше болуы, жаңа атау жасалуы – олардың мағыналық айырмашылығын көрсетеді. Ал тұлғалық сипаты кейде бірдей, кейде әр түрлі болуы ықтимал, ол сөзжасамдық тәсілдің түріне байланысты өзгереді. Егер сөз мағынасы семантикалық дамудың нәтижесінде өзгерсе, онда тұлғалық сипаты еш өзгеріске түспейді де, өзге сөзжасамдық тәсіл арқылы өзгергенде туынды сөз тұлғасында да ерекшеліктер болады. Мысалы: фонетикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: ауа-әуе, өкім-үкім, өкімет-үкімет, ана-ене, аса-есе, ырықтау-іріктеу, тарс-тұрс, тіре-шіре, айыр-ажыра, құдық-құйық, қазық-қада, қырыл-сырыл, қыру-сыру, құла-сұла, тоқ-той, соқ-сой, соғыс-сайыс, сыйысу-сығысу, жақ-жай, жалаң-желең, т.б.

Семантикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: Көз (адамның көзі) – көз (иненің көзі), бай (бай адам) – бай (әйелдің күйеуі), той (той тойлау) – той (асқа тою), жаз (дастарханды жаз) – жаз (жаз мезгілі), бақ (баққа бару) – бақ (малды бағу), тақ (тақ сан) – тақ (ханның тағы), айтыс (қыз бен жігіт айтысы) – айтыс (екі бидің айтысы), тартыс (әңгіме тартысты өтті) – тартыс (термин), сабау (жүн сабайтын құрал) – сабау (баланы сабау), т.б.(Бұл сөздердің семантикалық дамуы тарихи тұрғыдан толық түсіндіріледі) /6, 68, 69/.

Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптар: Бал – балшы, балшы – балшылық, өс — өсім, өсім -өсімдік, өсім — өсімтал, өсім — өсімпаз, өс — өсер, өс -өскін, өскін — өскіндеу, т.б. Бала – балалық, бала – балапан, бала – балажан, бала – балала, балала – балалат, балалат – балалатқыз т.б. Оқы – оқу, оқу – оқушы, оқушы – оқушылық, оқыр – оқырман, оқы – оқығыш, оқығыш – оқығыштық, т.б.

Көріп отырғанымыздай, сөзжасамдық жұп барлық сөзжасамдық тәсілдер арқылы айқындала алады. Сөзжасамдық жұптардың құрамындағы туынды сөздер мағыналық жағынан бір — бірін негіздейтіндіктен, соңғы сыңардағы туынды сөз алдыңғы негіз арқылы уәжделіп тұрады екен.

Парадигма сөзі грек тілінен енген. Сөзбе-сөз аударғанда үлгі деген мағына береді. Парадигма термині тіл білімінде әр түрлі қолданыста жұмсала алады. Кең  мағынасында: 1) бір-бірімен жалпы белгілер арқылы немесе қарама-қарсы белгілер арқылы ортақ мәнге ие болатын, ұқсас ассоциация туғызатын кез келген лингвистикалық бірліктер тобы. Мұнда тіл бірліктері парадигмалық қатынас арқылы байланысады. 2) Парадигмалық қатынас арқылы байланысатын тіл бірліктері жиынтығының моделі немесе үлгісі. Тар мағынасында: Морфологиялық парадигманың синонимі ретінде жұмсалады. сөзжасамдық парадигмалық қатынас туралы ғалым И.С.Улуханов: Парадигматические связи в словообразовании – это связи в системе языка между единицами словообразования, которые имеют как общие, так и различные свойства (семантические, формальные и др) /7, 118/.

Сөзжасамдық парадигмаға бір түбір арқылы жасалған туынды сөздердің деривациялық қатары кіреді. Сөзжасамдық жұптың парадигмалық қасиетін көрсету үшін мысалдар келтірейік:

         Түс – түсір

Түс — түсірт

         Түс — түсім                                                                  

          Түс —  түсіріңкіре

Түс – түсірулі

Түс – түсіруші сөзжасамдық жұптарының негізді, яғни туынды сөздерінің құрамында «түс» ортақ мағынасы бар сөздер.                                       

Жорық – жорықтас                                  

Жорық – жорықты

Жорық – жорықтық

Жорық – жорықшы сөзжасамдық жұптарының негіз сөзі бір түбір «жорық».

Жел – желгіз

Жел – желгіш

Жел – желдір

Жел – желіс, осы сөзжасамдық жұптардың негіз сөзі, түбірлес сөзі «жел» сөзі. Еніді, келтірілген және басқа да парадигмалық сипаты бар сөзжасамдық жұптардың мағынасына тоқталып өтейік.

Шап – шапқыла

Шап – шапқыш

Шап – шаптыр

Шап – шапшаң, сөзжасамдық жұптардың негіз сөзі, туынды сөздерге ортақ негіз «шап» сөзі болып тұр.

Соқ – соғым

Соқ – соғыл

Соқ – соғыс, сөзжасамдық жұптарының туынды түбірлерінде «соқ» негіз сөзі болғанмен, туынды сөздердің беретін мағыналары әр басқа.

Қон — қоныс

Қон — қонақ сөзжасамдық жұптарының парадигмалық сипатын білдік. Енді, осы мысалдарымыздың кейбіреуінің мағынасына тоқталсақ.

Жорық – жорықтас сөзжасамдық жұбының негіз сөзі жорық «Шабуыл, аттаныс» мағынасын білдіреді. Мысалы, Қанша қажығанмен жорықта оқ даусына үйренген ат ышқынып, шаба жөнелді (С.Жүнісов, Жапанда). Ал, осы жұптың негізді сыңары жорықтас туралы ҚТТС-де былай делінген: Жорыққа бірге шыққан. Мысалы, Амангелдінің жорықтас үзеңгі серіктерінің бірі Әбжан Құндызбаевтың жасы тоқсан жетіде («Қаз.әдеб.»).

Жорық — жорықты деген сөзжасамдық жұптың, және басқа да сөзжасамдық жұптардың негіз мүшесі жорық «шабуыл, аттаныс» деген мағына беретіні мәлім болды. Бұл туралы қайталап айта бермейік. Сөзжасамдық жұптың жорықты негізді сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Шабуылы, жорығы көп, аттанысты. Мысалы, Есімханның жорықты күндерден сақтап қалған бес атар мылтығы болды (Ж.Жұмаханов, Соқпақ.).

Жорық — жорықтық сөзжасамдық жұбының негізді мүшесі жорықтық «Жорыққа қажетті, керекті» деген мағынаны білдіретіні аталған сөздікте жазылған. Мысалы, Павлов жорықтық жабдықтардан басқаға шорқақ адам еді (С.Мұқанов, Аққан жұлдыз).

Жорық — жорықшы деген сөзжасамдық жұптың негізді мүшесі жорықшы ҚТТС-де былай түсіндіріледі: Жорыққа, сапарға аттанушы. Мысалы, Семсерімді шешпеймін, Тұлпарымнан түспеймін, Кегімді жауға кешпеймін, Жорықшы бол да еріңдер (Б.Күлеев, Таңд.шығ.).

Сөзжасамдық жұптардың мүшелерінің мағыналары байланысты екенін көріп отырмыз, яғни туынды сөздің мағынасы себепші сөздің мағынасына уәжделіп жасалып тұрғанын дәлелдейді.

Сонымен, сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшелігі ретінде мыналарды танысақ: 1) Сөзжасамдық жұп негізді сөздің лексикасына арқау болатын негіз сөзден және одан жасалған негізді сөзден тұратын болғандықтан, сөзжасамдық жұптың арасындағы мағыналық байланыс – ең мықты мағыналық байланыс.

2) Сөзжасамдық жұптың мүшелері морфемдік құрамы жағынан тең болмайды, жұптың бірінші мүшесінен екінші мүшесінің құрамы күрделі болады.

3) Сөзжасамдық жұп мүшелерінің мағынасында айырмашылық болады.

4) Бір сөзжасамдық тізбектегі жұп мүшелерінің құрамындағы жұрнақтар әр түрлі болады, бір жұрнақтың қайталануы болмайды. Бұл қасиеті оның сөзжасамдық тізбек құрамындағы жұптарды санағанда байқалатын ерекшелік. Бұл ерекшеліктер қазіргі кезге дейін қарастырылған жұмыстар нәтижесі, алайда сөзжасам ғылымның жас саласы болғандықтан, толықтырулар, сөзжасамдық жұптың жаңаша ерекшеліктерін қарастырып, ғылымға енгізу келешектің ісі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 СӨЗЖАСАМДЫҚ ЖҰПТЫҢ СЕМАНТИКАСЫ

 

Біз жоғарыда сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын екі құрамды құбылыс дедік, яғни сөзжасамдық жұп сөз жасау процесінің негізінде туады. Сонымен қатар, сөзжасамдық жұптың сыңарлары бар, олар туралы да сөз қозғаған жөн. Тілде сөз жасауға қатысатын нақтылы элементтер бар. Сөз жасау процесі тілде бар элементтердің негізінде ғана болады. Тілдік элементтерге сүйенбей, жоқтан ешбір сөз жасалмайды. Бұл туралы ғалымдар пікірі бойынша да және түрлі тілдердің сөз жасау тәжірибесінде де жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі тілдерінің, қазақ тілінің сөз жасау тарихы жаңа сөз тілде бар элементтердің негізінде ғана жасалатындығын дәлелдейді. 

          Сөзжасам процесінде түбір сөздің, яғни негіз сөзсіз ешбір жаңа сөз туындамайны тайға таңба басқандай айқын болды. Біздің жұмысымызда негіз сөз сөзжасамдық жұптың бір сыңары, негізгі сыңары ретінде  қарастырылады.  Негіз  сөздің сөзжасамдық жұп құрауда өзіндік белгілі қызметі бар. Алдымен негіз сөздің сөзжасамдық жұптың сыңарларының  бірі ретінде танылуы оның жаңа сөздің мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам процесіндегі түбір сөздің негізгі тұлға болып саналатын себебі түбір сөздің лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені тілде бір лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалатыны белгілі. Негіз сөздің мағынасының негізінде негізді сөз, яғни туынды сөздің жаңа мағынасы жасалады. Мысалы: бала — балалы, бала — балалық, бала — балаң, бала — балажан, бала — балапан т.б. келтірілген бес туынды сөздің бәрінің мағынасында жақындық бар, себебі олардың бәрінің мағынасының жасалуына бала деген бір сөз негіз болып тұр. Осылайша,  бес туынды сөздің мағынасына арқау болғандықтан, оларда мағына ұқсастығы, жақындығы бар, олардың мағына байланысы көрініп тұр. Сөйтіп, түбір сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы өте тығыз байланысты және ол кездейсоқ құбылыс емес, сөз жасауда үнемі сақталатын заңдылық екенін байқаймыз. Оның сөзжасамдағы рөлі өте күшті. Сөзжасамға негіз сөз ретінде қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан, оларға тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады. Кейде негізді сөз құрамында тілде түбір ретінде жеке қолданылмайтын сөздер де кездеседі. Ондай сөздер қазіргі қазақ тілінде лексикалық мағынасы жоқ сөздер, ондай сөздер, тіпті сөздік қорда кездеспейді.

Бұл туралы «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографияда: «Өте сирек жағдайда туынды түбір құрамында тілде жеке қолданылмайтын негіз сөздер де кездеседі. Мұндайда негіз сөздің лексикалық мағынасы анық байқалмайды. Бірақ бұл тілдің қазіргі кезеңіне, дәуіріне, сатысына байланысты. Мысалы: ұял, ұят, оян, жұбан, жұбат, шалқала, шалқасынан, шалқалай, момын, момақан сияқты туынды түбірлерге негіз болып тұрған ұя, оя, жұба, мом элементтерінің қазір лексикалық мағынасы анық көрінбейді. Олар қазір тілде жеке лексикалық единица ретінде қолданылмайды, сөздік қорда ол сөздер сақталмай, қолданудан шығып қалған. Сондықтан олардың лексикалық мағынасы байқалмайды, бірақ осы туынды түбірлер жасалған кезде олардың лексикалық мағынасы болған. Лексикалық мағынасы болмаса, одан туынды түбір жасалмас еді» — деп түсіндіреді /2, 15/.

          Сөзжасамдық жұп құрауда тілдің сөздік құрамындағы сөздердің қатысы да бірдей дәрежеде  емес. Тілімізде байырғы сөздермен қатар басқа тілден енген сөздер де өте көп. Осы екі топтағы сөздердің сөзжасамдық жұп құрауға қатысында да айырма бар. Байырғы сөздердің сөзжасам процесіне қатысы актив түрде болса, басқа тілден енген сөздер одан әлдеқайда пассив түрде қатысады. Басқа тілден енген негіз сөзден жасалған сөзжасамдық жұптарға мысал келтірейік: әуес — әуесқой, әуес — әуестік, әуре — әуреле, ғарыш – ғарышта, т.б.  Келтірілген мысалдардың кейбіреуіне талдау жасап көрелік:

Әуре — әуреле сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі әурені ҚТТС-де былай түсіндіреді: «ир.зат. Бейнеті мол, бос машақат». Мысалы, Соғыс әуресі кейінгі күндері мұртын басуға мұршасын келтірмегені сөзіледі (Б.Момышұлы, Москва үшін.). осы себепші негіз арқылы туған әуреле етістігін аталған сөздікте былай түсіндіреді: Әуреле — Мазасын алып, тынышын кетіру. Мысалы, Артынан жарасы көпке дейін бір ашылып, бір бітіп, көп әуреледі (М.Әуезов, Шығ.).

Ғарыш – ғарышта сөзжасамдық жұбы «Аспан кеңістігі, космос» дегенді білдіретін ғарыш негіз сөзі мен сол арқылы уәжделіп жасалған «Биіктеп өрлеу, аспанға самғау» мағынасын беретін ғарышта негізді сөзінен жұп құралған.

Туынды сөз атаулының мағынасына негіз сөздің мағынасы арқау болады, сондықтан туынды сөз негізді сөзге жатады. Мысалы жер, су, тау, көл, бал, бер, ал, же сияқты сөздердің мағынасы неліктен осылай екенін көрсететін дәлел, айғақ жоқ, олардың морфемдік, дыбыстық құрамы ол жөнінен ешбір дерек бермейді. Ал негізді сөздер олай емес, олардың неге сондай мағыналарды беріп тұрғанын түсіндіруге, дәлелдеуге болады. Өйткені негізді сөздердің мағыналарының негізі бар. Негізді сөздердің мағыналары негіз сөздің мағынасы арқылы уәжделіп туады. Мысалы, жасар, көгер, бөлме, әсерлі сияқты негізді сөздердің мағынасы  жас, көк, бол, әсер деген негіз сөздердің мағынасының негізінде туған.

          Сонымен, сөзжасам процесінде негізінен негіз сөз бен туынды сөздің семантикалық байланысы үзілмейді. Ондай туынды сөз мағынасы негіз сөздің мағынасына ыңғайлас, екеуінің өзара лексико-семантикалық желісі үзілмейді.

          Бұл жайында «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографияда: «Сөзжасам процесіндегі түбірдің негізгі тұлға болып саналатын себебі, түбір сөздің лексикалық мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені, тілде бір лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады. Түбір сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы өте тығыз байланыста және ол кездейсоқ құбылыс емес, сөз жасауда үнемі сақталатын заңдылық» — дейді /2, 14, 15/.

          Профессор Б.Қалиев осы мәселе жөнінде өз ойын: «Под мотивированностью мы понимаем семантическую выводимость одного слова из другого. Мотивированность лексических единиц определяется на основе их соотношения с лексическими мотиваторами. Мотивированными являются единицы, содержащие корневую морфему мотивирующего слова» — деп білдіреді.

          А.Б.Салқынбай өз еңбегінде жоғарыда айтылған мәселе туралы: «Түбірлес сөздерді жасаушы түбір сөздің семемасы барлық туынды сөздер мағынасына дифференциалды түрде сақталады, яғни, әрбір жаңа мағыналы туынды сөздің мағынасында себепші негіздің бір семалық қыры болады. Түбірлес сөздер тек тұлғалық жағынан ғана ұқсас емес, ішкі семантикалық жағынан да ұқсас, сабақтас болып табылады» — дейді /1, 248/.

          Көрсетілген ғалымдардың сөздері мен тұжырымдары негіз сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы өте тығыз байланысты және сөз жасауда үнемі сақталатын заңдылық екенін дәлелдейді. Осы сөздеріміз дәлелді болу үшін сөзжасамдық жұптардың семантикасына назар аударып көрелік. Сөзжасамдық жұп сөзжасамдық тәсілдердің барлығы арқылы жасалады дегенді айттық. Сөзжасамдық тәсілдің фонетика-семантикалық тәсілі арқылы жасалған мына сөзжасамдық жұптардың мүшелері арасындағы мағыналық байланыстарды талдайық: ауа — әуе, аса – есе,  бақ – бау, жаға – саға, жаз – жай, жау – дау, қалыңдық – келін, құлау – сұлау.

          Ауа — әуе деген сөзжасамдық жұптың семантикасына үңілсек, негіз сөз ауа зат есімінің мағынасы «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (ҚТТС) былай анықталған: «Ауа — жер атмосферасын құрайтын газ тәрізді заттардың жалпы жиынтығы, атмосфера». Мысалы, Жарып жалпақ ауаны, Көкте қалқып келем мен. Теңіз маған қарады, Төрт мың метр төменнен (С.Мәуленов, Жаз ерке).  Осындағы  әуе негізді сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: әуе – жер үстін қоршаған көк күмбезі, аспан. Мысалы,  Әуедегі тырнадан, жердегі торғай артық (Мақал).

          Жау — дау сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөз жау сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама беріледі: «Жау — өштескен, қастасқан адам, дұшпан». Мысалы, Бұның ол жолына ел жуаны жау. Олар Абайдың өзін де бұрынғы өтірік пәле-жала жабумен  жарға жықпақ болады (М.Әуезов, Әр жыл). Ал туынды сөз дау туралы ҚТТС-де былай делінеді: Келіспеушіліктен, қарсы болудан туатын егес, керіс, жанжал. Мысалы, Ырыс баққан дау бақпас (Мақал).

          Аса – есе деген сөзжасамдық жұп мүшелері негіз сөз аса сөзіне ҚТТС-де анықтама: «Өте, сонша, ерекше, тым» — деп беріледі. Мысалы, Тауда жүріп үйренген аттар аяғын аса ептілікпен аңдап басады (Қ.Қамбаров, Алтай аясы). Ал есе туынды сөзіне ҚТТс-де мынадай анықтама беріледі: Бастапқы қалпымен салыстырғандағы артық, кем мөлшері. Мысалы, Бұл айдың сүт жоспары екі есе орындалатын болды (Ж.Тілеков, Қайнар).

           Бақ – бау сөзжасамдық жұбының мүшелері негіз сөз бақ туралы ҚТТС-де былай делінген: Әр түрлі жеміс ағаштары өсірілген көлемді жер, бау-бақша. Мысалы,Ертіс өзенінің аңғарында бақ өсіруге де зор мүмкіндік бар (Н.Баяндин, Өзен алқабы). Ал, бау туынды сөзіне ҚТТС-де былай анықтама берілген: Жеміс ағаштары, гүл және басқа өсімдіктер егілген бақ. Мысалы,  Жайқалады ырғалып, Колхозды ауыл баулары. Жұлдыз болып тұр жанып Аманкелді арманы (С.Мәуленов, Таңд.).

          Жаға – саға сөзжасамдық жұбының мүшелері негіз сөз жаға сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: Су арнасының кемері, жиегі. Мысалы,  Қасым да көлді жақсы білетін. Бала кезінде оның жағасында талай асырды салған-ды (Ө.Қанахин, Мұрагер). Ал, саға негізді сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: Саға өзен я болмаса тау сілемінің қабысып-түйіскен жері. Мысалы, Сағадағы су ішеді, аяқтағы у ішеді.

          Жаз – жай деген сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөз жаз етістігіне ҚТТС-де мынадай анықтама беріледі: Жаймалап, тегістеу. Мысалы, Мақұлбек қалтасынан сиыр тіліндей үш қызыл қағазды алып, қыртысын жазып, Доскейдің алдына қойды (Д.Досжанов, Зауал). Ал, туынды сөз жай туралы былай делінген: Таратып, ыдырату, жазу. Мысалы, Бұлар үндемеген соң Ыбырайым үйілген шөпті айырмен қозғап, жайып тұрды (А.Жақсыбаев, Қайырлы таң).

           Қалыңдық – келін деген сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөз қалыңдықты ҚТТС-де мынадай анықтама берілген:  Біреуге атастырылған, айттырылған оң жақтағы қыз. Мысалы, Әбіш елде, жақында өзінің қалыңдығы Мағышқа үйленіпті (М.Әуезов, Абай жолы). Ал, негізді келін сөзі туралы былай делінген: жаңадан тұрмысқа шыққан әйел. Мысалы, Біреудің ерке қызы боп өстім де, келін боп түскен бойда енемізді билеп кеттім білем (К.Баялиев, Дегелек.).

           Құлау – сұлау сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөз құлауды ҚТТС-де былай түсіндіреді: Жығылу, мұрттай ұшу. Мысалы, Қазақтың ұғымында ат пен түйеден құлаудан өгізден құлау жаман. Ал негізді сөз сұлау аталған сөздікте былай түсіндіріледі:  Ұзынынан түсу, құлап жату,  серею. Мысалы, Жол үстінде сұлау деген не? (І.Жансүгіров, Шығ.).

         Байқағанымыздай, негіз сөздер мен негізді сөздерге «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» берілген анықтамалар олардың мағыналарының байланыстылығын анық көрсеткен. Т.А.Абжанова: «Исследования показали, что «смысловая заряженность» производящих находит свое отражение в значениях производных. Это происходит разными путями. Так, в одних случаях в семантике производного может актуализироваться целое значение производящего, а в других – только часть его сем или одна сема» — деп жазады /20, 10/. Дегендей, көріп отырғанымыздай, фонетика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптардың негіз сөздерінің мағыналары негізді сөзге толық дерлік берілген. Ал синтетика-семантикалық және аналитика-семантикалық сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған сөзжасамдық жұптардың мағыналарының байланыстылығының дәрежесін, алланың қалауы болса, болашақта зерттеп көреміз.

         Сөзжасамның  синтетика — семантикалық тәсілі арқылы жасалған сөзжасамдық жұптардың мүшелері семантикасына талдау жасап көрелік.  Және де келтірілген сөзжасамдық жұптардың негізді сөздерінің мағынасына қарай топтастырып көрелік: негіз сөздің мағынасынан қимылға итермелеу мағынасы туатын сөзжасамдық жұптар:

Әзіл — әзілде сөзжасамдық жұбының мүшелері әзіл негіз сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама беріледі: Әзіл зат. Зілсіз қалжың. Мысалы, Сөйлесті біраз екі шер, Біріне-бірі білдіріп, Қалжыңдасып ырғасып Әзілменен күлдіріп (Алпамыс). Әзілде негізді сөзін «зілсіз, қалжың сөз айту, ойнап-күлу, қалжыңдау» деп түсіндіреді аталған сөздікте. Мысалы, Раушанның онда жас кезі, жеңгелері әзілдеп, күйеуің келді деп сүйінші сұраған (Б.Майлин, Таңд.).

Әлсіз — әлсізде  деген сөзжасамдық жұптың негіз сөзі әлсіз «Күші кем, мықты емес» деген мағынада жұмсалатын сөз екенін жоғарыдан білгенбіз, ал осы негіз арқылы жасалған туынды сөз әлсізде ҚТТС-де: «Әлсіреу, әлі кету» — деп түсіндіріледі. Мысалы, Құшақтап сүйген жарын қатты қысып, Әлсіздеп нәзік дене қалтыранды (Әсет, Шығ.).

Әсем — әсемде деген сөзжасамдық жұптың мүшелері әсем негіз сөзі «Көздің жауын алатындай әдемі, көрікті, көркем» деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Жаздың әсем түнін тұңғыш рет көргендей әсерленіп, Аяжан рахаттанып тұра берді (Б.Соқпақбаев, Аяжан). Негізді сөз әсемде туралы ҚТТС-де былай делінген: Келісті етіп әдемілеу, сәніне келтіру. Мысалы, Осынша нығыздап, осынша әсемдеп хат жазып отырған кім? (Б.Майлин, Шығ.).

Келесі талданатын сөзжасамдық жұп мүшелері негіз сөз әуейі сөздікте:  Селтеңдеген желікпе – деп түсіндіріледі. Мысалы, Тасын кемір білімнің, Білім үйрен ерінбе! Болып жүрме әуейі, Ойынға артық берілме! (С.Сейфуллин, Өлеңд.). Ал, бұл жұптың туынды сыңары әуейілен туралы ҚТТС-де: «Есерленіп, селтеңдеп желігу» делінген. Мысалы, Парсының бір патшасы аң аулаудың қызығына түсіп, әбден әуейіленіп біткен екен (Мың бір түн). Түсінгеніміздей, талданған сөзжасамдық жұп – «әуейі — әуейілен» деген жұп болған.

Безе  — безен сөзжасамдық жұбының негіз сөзі безе етістігіне сөздікте: Өрнектеу, нақыштау, әшекейлеп сәндеу мағынасын беретіні жазылған. Мысалы, Алтынмен ішін безеген Сырты күміс ақ отау. Келістіріп түзеген Арттыруға сайланды (Қобыланды батыр). Жұптың негізді сөзі безен етістігі туралы ҚТТС-де: «Сәндену, әдемілену, жасану, нақыштану, әсем түрге еніп әшекейлену» — делінген. Мысалы, Қыздардың көйлектері де түрлі әшекейлермен әрленіп безенетін (Х.Арғынбаев, Археология).

Бейне – бейнеле сөзжасамдық тізбегінің негіз мүшесі бейне туралы ҚТТС-де былай делінген: Мүсін, сымбат, пішін. Мысалы, Беттем жазулары бар үй салу, тас бейнелер жасау дегендер руника текстерінде жиі кездеседі (Қаз ССР тарихы). Жұптың негізді, яғни туынды мүшесі бейнеле етістігіне сөздікте мынадай анықтама береді: Бейнеле — Өмір көрінісін көркем образ арқылы суреттеу. Мысалы, Мынау ғажап суретті өлеңмен бейнелеп, өлеңмен өріп болар ма? (Ә.Сәрсенбаев, Теңіз әуендері).

Дәйек – дәйектіле сөзжасамдық жұбының негіз сыңары дәйек сөзінің «дерек, мағлұмат» деген мағына беретінін білдік, ал дәйектіле негізді сыңарын ҚТТС-де былай түсіндіреді:  Жан-жақты дәлелдеп тиянақтау. Мысалы, Ол еңбектерін математикалық көзқараспен қайта қарап, дәйектілеп шықты (Е.Қалығұлов, Жарық).

Дәлел – дәлелде сөзжасамдық жұбының мүшелері дәлел негіз сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Дәлел — Себеп, сылтау; айғақ. Мысалы, Мен Қарамысовқа, егер басқа қызметке ауысатын болсам, одан бұрын оқуымды аяқтап алғаным жөн ғой деген сөзді дәлелдеріммен айта бастадым (С.Мұқанов, Есею жылдары). Ал, негізді сөз дәлелде етістігі туралы аталған сөздікте былай делінген: Бір нәрсенің анығына көз жеткізу. Мысалы, Егер керек десеңіздер, үкімет алдында өзімнің тіпті кінәсіз екенімді дәлелдеп шығуға бармын (І.Есенберлин, Қаһар).

Ес – ескер деген сөзжасамдық жұптың мағына байланыстылығы қызық. Атап айтсақ, осы сөзжасамдық жұптың ес негіз сөзіне сөздікте мынадай анықтама береді: Адамның естіген, көрген-білгенін ойда сақтау қабілеті; ақыл-ой. Мысалы, Ес — сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының бейнесі адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылуын, ұмытылуын бейнелейтін психологиялық процесс (ҚСЭ). Ал, ескер негізді сөзі: «Еске алу, елеу, қадірлеу, құрметтеу» — деген мағынаны беретіні туралы да аталған сөздікте жазылған. Мысалы, Ғанидың ісін ескереміз, ісінен үлгі аламыз (Ш.Өтепов, Ғани).

         Кеуде – кеуделе сөзжасамдық жұбының негіз сөзі кеудеге ҚТТС-де былай анықтама береді: Дененің қарыннан мойынға дейінгі бөлігінің алдыңғы жағы, көкірек. Ал осы жұптың негізді мүшесі кеуделе сөзі «Кеудемен итеру, омыраулау» деген мағына береді.

Қара — қарала сөзжасамдық жұбының қара негіз мүшесі жоғарыда айтылғандай, «күйенің, көмірдің түсіндей түс» мағынасын білдірсе, ал туынды сөз қарала аталған сөздікте былай түсіндіріледі: Қара түске бояу, қара ету. Мысалы, Тас көмірдің топырағы Денені басып қаралап, Тас көмірдің түтіні Өкпені қауып аралап (С.Сейфуллин, Өлеңд.).

Қыс – қыста сөзжасамдық жұбының негіз сөзі қыс «Күзден кейін келетін, ең суық жыл мезгілі» мағыналы сөз екенін жоғарыда айтып өттік. Ендеше осы сөзге негізделіп жасалған қыста туынды сөзі: «Қыс бойы бір жерге қоныс тебу, қыстап шығу» деген мағынаны беретіні туралы ҚТТС-де жазылады. Мысалы, Қыста үш -төрт отар бір жерге қыстайтын болып жүрміз (Тоғызыншы шежіре).

Қыс – қыстыр деген сөзжасамдық жұптың мүшелері қыс негіз сөзінің мағынасы алдындағы келтірілген сөзжасамдық жұптың негіз сөзінің  мағынасынан бөлек, яғни ол туралы ҚТТС-де: Бір нәрсені екі заттың арасына салып сығу, жаншу — делінген. Мысалы, Техник жігіт папиросын саусағының арасына қысқан күйінде қырын қарап қалыпты (К.Оразалин, Ақ жазық). Осы жұптың негізді сөзі қыстырма сөздікте: «Бір нәрсені жоғарыға ілу, қысып қою» деп түсіндіріледі. Мысалы, Мен шинелімнің етегін түріп, беліме қыстырдым (Б.Жетпісбаев, Жорық.).

Қытық – қытықта деген сөзжасамдық жұптың мүшелерінің арасындағы байланысты көру қиын емес, яғни негіз сөз қытық «Қолтыққа, табанға не тамақ астына біреудің қолы тигенде болатын жайсыз сезім» деген мағынаны білдіретін болса, мысалы, Біраздан соң әлгі қол қытығын келтіріп, жоғары-төмен сумаңдап, қыдыра бастады (Қ.Жұмаділов, Соңғы.). Негізді сөз қытықта туралы ҚТТС-де былай делінген: Қолтығының астын, тамағын қолмен жыбырлату; қытығын келтіру. Мысалы, Көктемнің саумал самалы жүзін аймалады, өн бойын қытықтағандай болды (С.Досымов, Директор.).

Маза – мазала деген сөзжасамдық жұптың мүшелері маза түбір сөзі «Тыныштық, дамыл» мағынасын беретінін ҚТТС-нен көреміз. Мысалы, Домбыраға күндіз де маза жоқ, түнде де маза жоқ, өзіме де маза жоқ (С.Аққошқаров, Бақыт.). Ал туынды сөз мазаланы көрсетілген сөздікте: Тыным таптырмау, тыныштық бермеу» деп түсіндіреді. Мысалы, Мен әжемнің мойнына асылып, мазалап ойнай бердім (Б.Соқпақбаев, Бастан кеш.).

Мәлім – мәлімде деген сөзжасамдық жұптың мүшелері түбір сөз мәлім «Жұртқа аян, белгілі, анық» деген мағына беретіні туралы ҚТТС-нен көруге болады. Мысалы, Үнді діні бойынша өлікті өртейтіні мәлім ғой. Біз соны көзімізбен көрдік (Т.Ахтанов, Үндістан.). Туынды сөз мәлімдеге көрсетілген сөздікте анықтаманы былай береді: Мәлімде – Болған уақиғаны толық айтып жеткізу, хабарлау, баяндау. Мысалы, Әрбір жаңа қоздаған қойдың, әрбәр жүре алмай қалған қойдың қай отардікі екенін екеуі кездесіп келіп, Айгүлге мәлімдеп кетеді (Ғ.Мүсірепов, Кезд. кет.).

         Негіз сөз мағынасы арқылы уәжделіп сын мағынасын білдіретін не «қандай?» деген сұраққа жауап беретін негізді мүшелерден тұратын сөзжасамдық жұптар:

         Айтыс — айтысқыш сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз айтыс айтып өткеніміздей, Сөйлеу, сөзбен ой пікірін білдіру деген мағынаны білдірсе, негізді сөз айтысқышқа ҚТТС-де мынадай анықтама берілген:  Айтысқа шебер, айтыс құмар. Мысалы, Әрі мағыналы, әрі тартымды өлеңімен жұртты елең еткізген екі жас талай тойда төселген, айтысқыш екендіктерін танытты.           

Айтысқыш – айтысқыштық деген сөзжасамдық жұптың мүшелері айтысқыш  негіз сөзі «Айтысқа шебер, айтыс құмар» — деген мағынасы білдіреді де, негізді сөз айтысқыштық туралы ҚТТС-де былай делінген: Топ алдында өлең сөзбен жарысқа төселгендік. Мысалы, Жамбыл ақындығын түсіну үшін оның ауызша айтқыш, айтысқыштығын талдап ұғыну қажет (М.Әуезов, Әр жыл.).

         Әл — әлсіз сөзжасамдық жұбының мүшелері негіз сөз әл туралы ҚТТС-де былай делінген:  Күш, қуат, шама. Мысалы, Алуан-алуан жүйрік бар, Әліне қарай шабады (Мақал). Ал, негізді сөз әлсіз сөздікте былай түсіндіріледі: Күші кем, мықты емес. Мысалы, Наганды басып қап ем әлсіз қолмен, Ашулы оқ арсыз жауды түсті турап (Д.Әбілев, Өлеңд.).

         Әсем — әсемдік сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз әсем «Көздің жауын алатындай әдемі, көрікті, көркем» деген мағынасын беретінін білдік. Ал, әсемдік негізді сөзінің ҚТТС-де: Келістілік, әдемілік, көріктілік, көркемдік деген мағынаны беретіндігі туралы айтылған. Мысалы, Ақбоз аттың әсемдігі көз тойғысыз, мойнын аққу иіп, көлденеңдеп билеп тұр (Б.Соқпақбаев, Жекпе-жек).

Әсем — әсемпаз деген сөзжасамдық жұптың мүшелері әсем  негіз сөзі «Көздің жауын алатындай әдемі, көрік» — деген мағынасы білдіреді де, негізді сөз әсемпаз туралы ҚТТС-де былай делінген: Кербездікке, сәнқойлыққа әуес.  Мысалы, Әсемпаз болма әрнеге. Өнерпаз болсаң, арқалан, Сен де бір кірпіш дүниеге Кетігін тап та, бар қалан (Абай, Шығ.).

Әсемпаз — әсемпаздық сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз әсемпаз, жоғарыда айтып өткеніміздей, Кербездікке, сәнқойлыққа әуес  деген мағынаны білдіреді. Сөзжасамдық жұптың әсемпаздық негізді сөзі туралы ҚТТС-де былай делінген: «Әсемпаздық — сәнқойлыққа әуестік». Мысалы, Үстіндегі киімі, әсемпаздығы оның көптен бері әскер қызметінде екенін сездіргендей еді (А.Бек, Арпалыс).

         Әуейі — әуейілік деген сөзжасамдық жұптың мүшелері әуейі негіз сөзі «Селтеңдеген желікпе» мағынасын білдіретінін білдік. Негізді сөз әуейілік туралы ҚТТС-де былай делінген: Желікпемен сенделіп, селтеңдеушілік. Мысалы, Ат жараттық, Сән тараттық, Әуейілік күйлестік. Көңілге келер, Кім жолар, Кім көнер (Абай, Шығ.).

Әзіл — әзілдес сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз әзіл жоғарыда айтылғандай, зілсіз қалжың деген мағынаны берсе, туынды сөз  әзілдес ҚТТС-де: «Бір-бірін қадірлеп құрмет тұтатын көңілдес адамдар» деген мағынаны білдіретіні жазылған. Мысалы,

   Бала – балалық сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі баланы ҚТТС-де былай түсіндіреді: Нәресте, сәби, бөбек. Мысалы, Бала — адамның бауыр еті (мақал). Осы жұптың негізді, яғни туынды мүшесі балалық туралы аталған сөздікте: «Кәмелетке толмаған балғын шақ» делінген. Мысалы, Он жеті-он сегіз жас балалық пен жігіттіктің аралығы (Т.Ахтанов, Махаббат).

         Бауыр – бауырлас деген сөзжасамдық жұптың мүшелері бауыр негіз сөзіне ҚТТС-де анықтама былай берілген: Бірге туған қандас, ағайындас адамдар. Мысалы, Ұлтуған азар кетті, жылай-жылай, Қаңғырып өттік пе деп елге сыимай. Бауыры бірге туған шыдата ма, Егілді Бектас боздап о да қоймай (И.Байзақов, Ақбөпе). Ал, негізді сөз бауырласты сөздікте былай түсіндіреді: Бірге туған, туыстас. Мысалы, Күш берген, атақ берген, әлпештеген, Туысқан өздеріңсің бауырласым (С.Мұқанов, Шығ.).

         Бауырлас – бауырластық сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз бауыр жоғарыда айтылғандай, «Бірге туған, туыстас» деген мағынаны берсе, туынды сөз  бауырластық  ҚТТС-де: «Туыстастық, жақындық, достық.» деген мағынаны білдіретіні жазылған. Мысалы, Интернационалдық қарым-қатынас арқасында совет халықтарының туыстығы мен бауырластығы төтенше күшейді (Қазіргі қаз.тілі).

Бауыр –бауырмал сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз бауыр жоғарыда айтылғандай, Бірге туған қандас, ағайындас адамдар деген мағынаны берсе, туынды сөз  бауырмал ҚТТС-де: «Басқаны жатсынбай, өзіне бауыр санайтын, туысқаншыл, ағайыншыл» — деп түсіріндіріледі. Мысалы, Ерекше адамгершілік тазалығы бар, өте бауырмал және кең мінезді, әділеті мен ары зор, ерекше қасиет иесі адам болады (М.Әуезов, Әр жыл.).

Бауырмал – бауырмалдық деген сөзжасамдық жұптың мүшелері бауырмал негіз сөзі «басқаны жатсынбай, өзіне бауыр санайтын, туысқаншыл, ағайыншыл» мағынасын беретінін атап өттік, енді бауырмалдық туынды сөзіне анықтаманы ҚТТС-де былай береді: Ағайыншылдық, туысқаншылдық. Мысалы,  Қазақтың бауырмалдық салтынша, кейде бір еңбек адамын сағалап туысқандары бос отырады (Ғ.Мүсірепов, Оянған өлке).

         Безе – безенді деген сөзжасамдық жұптың мүшелері безе негіз сөзі «Өрнектеу, нақыштау, әшекейлеп сәндеу» деген мағынаны берсе, ал осы негіз сөз арқылы туындаған сөз безендіні ҚТТС-де былай түсіндіреді: Сәнді, әшекейлі, өрнекті. Мысалы, Зергерлер білезік, сырға, түйме, ер-тұрман безенді бқйымдарын жасады (ҚазССР тарихы).

         Егінші – егіншілік сөзжасамдық жұбының мүшелерінің мағыналарын талдап көрсек, негіз сөз егінші егін егетін, егін шаруашылығымен айналысатын адам деген мағынаны беретіні белгілі. Негізді сөз егіншілікке ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: Егін шаруасымен айналысушылық, егін егушілік. Мысалы, Мал шаруашылығын жан-жақты дамыту үшін ең алдымен егіншілікті жолға қою керек болды (С.Ақтаев, Дала).

         Жабырқа – жабырқағыш деген сөзжасамдық жұптың негіз сөзі жабырқа:  «Көңіл босап жабығу, қамығып жасу» — деген мағына беретіні туралы ҚТТС-де келтірілген. Мысалы, Самалдың лапылдаған шат көңілі осылайша су сепкендей, қатты жабырқап қалған шағы еді (З.Жакенов, Таң самалы). Ал, жұптың негізді сөзі жабырқағыш «Көңілі жасып, қамыққыш» мағынасын білдіреді.

Жабырқа – жабырқарлық деген жұптың негіз сыңары адамның көңілі босап жабығу, қамығып жасу күйін білдіретіні мәлім. Негізді сөз жабырқаңқылық көңіл жабығып, жаситындай мағынасын білдіретін сын есім болып табылады..

Жабырқа – жабырқаулы  сөзжасамдық жұбының «көңіл босап жабығу, қамығып жасу» деген мағынаны білдіретін жабырқа негіз сөзі мен «Көңіл-ойы қамығыңқы, ренішті» мағынасын білдіретін жабырқаулы негізді сөзінен құралған жұп.

Жай – жайымен сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі жай мынадай мағына береді: Жайымен ғана, ақырын, баяу. Мысалы, Ұлжанның жай, салқын айтқан сөзі бұған ұрысқаннан да, ұрғаннан да жеңіл тиген жоқ (М.Әуезов, Абай). Ал, негізді мүше жайымен: Ақырындап қана, баяу – деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Байқайын деген оймен біршама уақыт өтті. Екеуі терезені жайымен аша бастады. Бұл сөзжасамдық жұптың да мағыналары ҚТТС-нен алынған.

Ез – езбе деген сөзжасамдық жұптың мүшелері ез негіз сөзіне ҚТТС-де анықтама былай берілген: Бір нәрсені  мыжу, мыжғылау. Мысалы, Дәу қараның қарулы саусақтары ананың білегін езіп жіберсе керек (О.Сәрсенбаев, Жалғыз күрке). Ал, негізді сөз езбені сөздікте былай түсіндіреді: Езіліп жатқан, миы шыққан жер. Мысалы, Жуық арада басылмайтын, бір күйінен тынбайтын көктемгі езбе жауын (С.Мұратбеков, Отау үй).

Дәлел – дәлелқор сөзжасамдық жұбының түбір сөзі дәлел себеп, сылтау, айғақ мағынасында жұмсалса, жұптың негізді сөзі дәлелқор ҚТТС-де: Себеп тапқыш, дәлелшіл – деп түсіндіріледі. Мысалы, Сөйлегенде дәлелқор, Біреуді жүрер қудалай. Кеудесін қағып мен-мен деп, Жағасын да жұлмалай (Қ.Қуанышбаев, Шаншарлар).

Кеуде – кеуделі деген сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөзі кеуде «Дененің қарыннан мойынға дейінгі бөлігінің алдыңғы жағы, көкірек» мағынасын білдіретіні туралы жоғарыда айтып өттік. Ал негізді сөз кеуделі  мынадай мағына береді: «сом денелі, иықты».

Қос – қосалқы сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі қос етістігіне ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: Бір нәрсені екінші бір нәрсемен біріктіру. Мысалы, Құбылмалы көктем оған тағы да бір он күн қос деп тұрғандай (Ж.Молдағалиев, Жүрек.). Ал, жұптың негізді мүшесі қосалқы сөзі «Қосымша, жанама» деген мағына береді. Мысалы, Бұрын балықшы колхоздар қосалқы ауыл шаруашылығына мән бермей келген еді (Х.Ермұратов, Октябрь.).

Қос – қосымша деген сөзжасамдық жұптың мүшелері қос негіз сөзі «Бір нәрсені екінші бір нәрсемен біріктіру» мағынасын беретіні түсінікті болды, ал негізді сөз қосымша «қосалқы, жанама» деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Еңбек жөніндегі заңды қатаң сақтауға байланысты қосымша шаралар белгіледі (Ж.Жанарыстанов, Бұзақылық.).

Қорға – қорғағыш деген сөзжасамдық жұптың мүшелері қорға негіз сөзіне ҚТТС-де былай анықтама береді: Бір нәрсені қауіп-қатерден аман алып қалу, құтқару, сақтау. Мысалы,  Торғай жаңбыр жауса, балапанын қорғайды, бұршақ жауса басын қорғайды (О.Бодықов, Бұлбұл.). Ал, қорғағыш негізді сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Қорғағыш сын. Үнемі қорғап, сақтап жүретін.

Құбыл – құбылғыш сөзжасамдық жұбының  негіз мүшесі құбыл етістігіне ҚТТС-де мынадай анықталама берілген: Әлденеше түске ену, сан түрлі бояумен түрлену. Мысалы, Картоп сабағының түсі ашық қызылдан басталып қоңыр түске дейінгі, тіпті ашық жасыл түске дейінгі аралықта құбылып отырады (Б.Шағыров, Картоп). Жұптың негізді мүшесі құбылғыш туынды сөзі аталған сөздікте былай түсіндіріледі: Тез құбылатын, жиі-жиі құбыла беретін; өзгергіш, айнымалы. Мысалы, Алматының ауа райы бала мінезді құбылғыш та айнығыш.

Құбылғыш – құбылғыштық деген сөзжасамдық жұптың мүшелері құбылғыш негіз сөзі «Тез құбылатын, жиі-жиі құбыла беретін; өзгергіш, айнымалы» мағынасында жұмсалса,  негізді сөз құбылғыштық «Құбыла бергіштік, айнығыштық (қасиет)»деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Ол топтың ел билеуде қолданатын неше түрлі сұрқиялық, аярлық, құбылғыштық мінездерін жарыққа салады (М.Әуезов, Әр жыл.). Бұл сөздердің мағыналары ҚТТС-нен алынған.

Құбыл — құбылмалы  сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі құбыл етістігінің «Әлденеше түске ену, сан түрлі бояумен түрлену» деген мағына беретінін анықтадық. Негізді мүше құбылмалы туынды сөзі «Бірде олай, бірде бұлай болып өзгеріп тұратын, өзгергіш» – деген мағынаны білдіретіні туралы ҚТТС-де жазылған. Мысалы, – Жеріміз жомарт болғанмен, ауа райы құбылмалы ғой (Ә.Әлімжанов, Махамбет.).

Құбылмалы– құбылмалылық деген сөзжасамдық жұптың мүшелері құбылмалы негіз сөзі «Бірде олай, бірде бұлай болып өзгеріп тұратын, өзгергіш» мағынасында жұмсалатынын ҚТТС-де берілген анықтама арқылы дәлелдедік. Ал құбылмалылық негізді сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Құбылмалылық — жиі өзгеріп тұратындық, құбылғыштық. Мысалы, Ауа райының құбылмалылығы адам ағзасына, әсіресе, жаңа келіп қоныс тепкен кісілерге әр алуан әсер ететіні айтпаса да түсінікті. Байқағанымыздай, бұл жұптың мағыналарының арасын бәлендей айырмашылық жоқ.

Қыс – қыстай деген сөзжасамдық жұптың мүшелері қыс негіз сөзінің  мағынасы ҚТТС-де былай анықталған: Күзден кейін келетін, ең суық жыл мезгілі. Мысалы, Күз, қыс, көктемнің алғашқы айларында адам жиі ауырады (М.Сисекенов, Өкпе). Ал  қыстай негізді сөзінің мағынасын ҚТТС-де: «Қыстай — Қыс бойы, қыс өткенше» — деп түсіндіреді. Мысалы, Қар түскен соң қайдан алғандарын білмеймін, қыстай осында астық тасыды (С.Мыңжасарова, Қыр қыз.).

Қыс – қыстық сөзжасамдық жұбының мүшелері қыс негіз сөзінің мағынасы бізге мәлім күзден кейін келетін, ең суық жыл мезгілі. Ал негізді сөз қыстыққа ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: Қысқа арналған, қыста пайдаланатын. Мысалы, Қазақ ол уақытта шөп шауып, қыстық қорын дайындап көрмеген (І.Есенберлин, Алмас.).

         Қыстыр – қыстырма сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі түбір сөз қыстырдың бір нәрсені жоғарыға ілу, қысып қою мағынасында жұмсалатынын жоғарыдан көрдік, ендеше негізді сөз қыстырманың түбір сөздің мағынасының негізінде жасалғандықтан, «Бір нәрсенің арасына қосылған, қыстырылған» деген мағына беретіні түсінікті. Мысалы, Оның үстіне бюро мүшелерінің «бұл қалай, масқара ғой» деген қыстырма сөздері де қағыта берді (Қ.Тұрсынқұлов, Есіңде ме.).

Қытық – қытықшыл деген сөзжасамдық жұптың мүшелерінің мағыналарының арасында да байланыс үзілмеген, тіпті тығыз деуге лайық. Ендеше салыстырып көрелік. Негіз сөз қытыққа ҚТТС-де анықтаманы былай береді: Қытық — Қолтыққа, табанға не тамақ астына біреудің қолы тигенде болатын жайсыз сезім. Мысалы, Сақал-мұрты жыбыр-жыбыр еткізіп, қытығын келтірді (М.Мағауин, Бір ата.). Ал негізді сөз қытықшыл туралы аталған сөздікте былай делінген: Қытықшыл — Қытығы тез келетін. Мысалы, Қытықшыл Балым сығыраңдай күліп, қымсынған боп, жүзін алып қаша берді (М.Сүндетов, Құмда.).

         Майыс – майысқақ сөзжасамдық жұбының мүшелері негіз сөз майыс ҚТТС-де: Бір заттың бір жері қабысып, бір жақа қисаюы, жапырылуы – деп түсіндіріледі. Мысалы, Қабырғаң сынбапты, сәл ұшы ішіне қарай майысыпты (М.Жұмағұлов, Қыран.). Ал негізді сөз майысқақ туралы аталған сөздікте былай делінген: Иілгіш, солқылдақ, жұмсақ. Мысалы, Шеңгел мен жыңғылдай емес, майысқақ тобылғы бірденсынбай бұратыла береді (Т.Ахтанов, Боран).

Жорық – жорықты сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі жорық «шабуыл, аттаныс» мағынасын білдіретінін білдік, жұптың негізді сөзі жорықты туралы сөздікте: Шабуылы, жорығы көп, аттанысты делінген. Мысалы, Есімханның жорықты күндерден сақтап қалған бес атар мылтығы болды (Ж.Жұмаханов, Соқпақ.).

Жорық – жорықтық деген сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөз жорық шабуыл, аттаныс мағынасын білдіреді. Ал негізді сөз жорықтықты ҚТТС-де:  Жорыққа қажетті, керекті деп түсіндіреді. Мысалы, Павлов жорықтық жабдықтардан басқаға шорқақ адам еді (С.Мұқанов, Аққан жұлдыз).

Жорық – жорықтас сөзжасамдық жұбының мүшелерінің мағыналарына келсек, негіз сөз жорық «Шабуыл, аттаныс» деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Қанша қажығанмен жорықта оқ даусына үйренген ат ышқынып, шаба жөнелді (С.Жүнісов, Жапанда). Ал осы негіз арқылы уәжделіп жасалған туынды сөз жорықтасты ҚТТС-де былай түсіндіреді: Жорыққа бірге шыққан. Мысалы, Амангелдінің жорықтас үзеңгі серіктерінің бірі Әбжан Құндызбаевтың жасы тоқсан жетіде («Қаз.әдеб.»).

Жабырқа – жабырқаулы  сөзжасамдық жұбының «көңіл босап жабығу, қамығып жасу» деген мағынаны білдіретін жабырқа негіз сөзі мен «Көңіл-ойы қамығыңқы, ренішті» мағынасын білдіретін жабырқаулы негізді сөзінен құралған жұп.

         Келесі сөзжасамдық жұп майыс негіз сөзі мен майысқыш негізді сөзінің жұбы, бұл жұптың негіз мүшесі «заттың бір жері қабысып, бір жақа қисаюы, жапырылуы» мағынасында жұмсалғаны туралы жоғарыда сөз қозғалды. Негізді мүше «Майысқыш — Майысқақ, иілгіш» мағынасын беретіні туралы ҚТТС-де жазылған. Мысалы, Сосын машинаның өзі оралымсыз, кейбір бөлшектері сынғыш, майысқыш еді (Х.Ерғалиев, Октябрь.).

Маңыз – маңызды сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі маңыз туралы ҚТТС-де: Бір нәрсенің өмірдегі алатын орны, мәні, мазмұны — делінген. Мысалы, Жезқазған кен орнының Ұлы Отан соғысы жылдарында маңызы зор болды (М.Бакенов, Қазақст. ресурс.). Ал негізді мүшесі маңызды аталған сөздікте: Маңызды — Аса құнды, мәнді, маңызы зор деп түсіндіріледі. Мысалы, Тұтқынға түскен үш неміс офицері осы маңызды мәліметтерді берді (Ә.Әлішев, Батыр.).

Маңызды – маңыздылық сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі маңызды «Аса құнды, мәнді, маңызы зор» деген мағына беретіні туралы жоғарыда айттық. Негізді мүше маңыздылықты ҚТТС-де: Маңызы зорлық, мәнділік деп түсіндіреді. Мысалы, Көркем әдебиет неғұрлым күнбе-күн алдымызда тұрған ұлы құрылысқа ат салыса алса, солғұрлым оның маңыздылығы аса түседі (Ғ.Мүсірепов, Суреткер.).

Неке – некелі сөзжасамдық жұптың мүшелері неке негіз сөзі «жаңа үйленген адамдардың ерлі-зайыпты болғандығын ресми түрде заңдандыру ісі» деген мағынаны беретіні жоғарыда айтылған. Ал негізді мүше некелі туралы ҚТТС-ле: Ресми түрде үйленген — делінген. Мысалы, Катюша тек өзінікі, некелі жары. Мұндай сұлу жан бүкіл қазақ жерінде жоқ (М.Дүзенов, Ант).

Некелі – некелік деген сөзжасамдық жұптың негіз мүшесі некелі сөзі ресми түрле үйленген, яғни ерлі-зайыпты деген мағынаны білдірсе, негізді сөз некелік белгілі түсіндірме сөздікте: Ерлі-зайыптылыққа қатысты – деп түсіндіріледі. Мыалы, Некелік өмірдің 25 және 50 жылдығы, яғни күміс, алтын тойлары адам өміріндегі маңызды оқиға, мейрам.

         Негіз сөз мағынасы арқылы уәжделгендіктен түбір сөз мағынасын орындаушы, яғни белгілі бір іспен айналысушы деген мағыналы негізді сөздерден тұратын сөзжасамдық  жұптар:

Айтыс – айтысушы жұбының мүшелері   айтыс «Сөйлеу, сөзбен ой пікірін білдіру» деген мағынаны білдіретін негіз сөз, ал айтысушы негізді сөзі «Айтысқа, сөз жарысына түсуші» — деген мағынаны білдіретіні ҚТТС-де анық көрсетілген. Мысалы, Тыңдаушы жұрт – жиын айтысушы ақындардың әншілік, домбырашылық  жарыс-керісін, орындаушылық өнерлерін де бақылап бағалайды (М.Әуезов, Әр жыл.).

Ас – аспаз сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз ас айтып өткеніміздей, Адам баласының қоректік заты, тағамы; ішім-жем, тағам деген мағынаны білдіреді. Ал, негізді сөз аспаз туралы ҚТТС-де: «Тағам дайындайтын  адам, аспазшы» делінген. Мысалы, Аспаздың қарны асқанына тояды ( Мақал).

Дау – даугер сөзжасамдық жұбы дау негіз сөзі («Келіспеушіліктен, қарсы болудан туатын егес, керіс, жанжал» деген мағына беретін») мен сол арқылы уәжделіп жасалған  даугер («дау иесі, дау құрушы» мағына беретін) туынды сөзінің жұптасуынан құралған.

Егін — егінші деген сөзжасамдық жұптың негіз сөзі егін «Егістің (дәнді дақылдардың) өсіп шыққан, пісіп тұрған күйі» деген мағынаны беретінін жоғарыда айттық. Осы негізге уәжделіп жасалған егінші негізді сөзі туралы ҚТТС-де былай делінген: Егін егетін, егін шаруашылығымен айналысатын адам; дихан. Мысалы, Егіншілердің өз ісіне деген жауапкершілігі күшейтілді (К.Баялиев, Жер тынысы).

Жаза – жазагер деген сөзжасамдық жұптың жаза негіз сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Қылмыстылығы, кінәлілігі үшін тартатын айып. Мысалы, Қаламүшке Қоспан ағасының сол бір қиналған кескінін көруден артық жаза жоқ еді (Т.Ахтанов, Боран). Негізді сөз жазагер туралы аталған сөздікте: Қылмыс істегенді айыптаушы, жазалаушы — делінген. Мысалы, Қылмысты Бәкен болып, жазагер Қараменді болып шықса, елге ұят-тағы (Ж.Молдағалиев, Торғай).

Жорық — жорықшы сөзжасамдық жұбының жорық негіз сөзі шабуыл, аттаныс деген мағына берсе, негізді сөз жорықшы ҚТТС-де былай түсіндіріледі:  Жорыққа, сапарға аттанушы. Мысалы, Семсерімді шешпеймін, Тұлпарымнан түспеймін, Кегімді жауға кешпеймін, Жорықшы бол да еріңдер (Б.Күлеев, Таңд.шығ.).

Қарақ – қарақшы деген сөзжасамдық жұптың мүшелері қарақ негіз сөзі мынадай мағынаны білдіреді: Ашкөз, тойымсыз, мешкей. Мысалы, Шортан көлге шыдамсыз, Балықтан шыққан бір қарақ. Ойлама шортан ұшпас деп, Қарағайға шықпас деп (Алдаспан). Ал, қарақшы негізді сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Қарақшы — Жол торып, ел тонаушы. Мысалы, Қайсар әлі үнге мұхитта кезіп жүрген қарақшылар туралы сөйледі (Тұлпар).

Қу – қуғын сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі қу етістігі ҚТТС-де былай анықталады: Қашқан нәрсеге жету үшін соңына түсі, жүгіру. Мысалы, Салпаң құйрық қара бір киікті алып ұрып, үйір соңынан қайта қуып келеді (С.Елубаев, Ойсыл қара). Ал туынды сөз қуғынға аталған сөздікте мынадай анықтама берілген: Қуғын — Қуып келе жатқан адам. Мысалы, – Қуғын болса келіп қалатын уақыты болды ғой, ешкім келе қоймас (М.Әуезов, Қараш.).

Ендігі қуғын — қуғыншы сөзжасамдық жұбының мүшелері негіз сөз қуғын мен қуғыншы негізді сөзінің арасында тек тұлғалық айырмашылық болмаса, мағыналарында айырмашылық жоққа тән. Осы екі мүшеге ҚТТС-де берілген анықтаманы келтірейік: «Қуғын – қуып келе жатқан адам», «Қуғыншы — Қуып келе жатқан адам; ізге түсуші, қуушы». Мысалы, Бірақ дастархан жиналып та үлгерген жоқ, артынан қуғыншы жетті (З.Шүкіров, Қиын түйін).

Мақта – мақташы сөзжасамдық жұбының мүшелерінің мағыналық байланысы ап – айқын. Сөзіміз дәлелді болу үшін жұп сыңарларына ҚТТС-де берілген анықтамаларды келтірейін: Мақта — Басында қауашақтар өсетін техникалық өсімдік, ал мақташы — Мақта өсіру шаруашылығымен шұғылданатын адам. Мысалы, Сол сәтте оның сөзінде кәдімгі мақташы диқаннан гөрі, білімді агрономның салмақты ойы басым жатқан-ды (Ш.Есмұрзаев, Мәртебе).

         Қимыл атауын білдіретін негізді мүшелі сөзжасамдық жұптар: 

 Адас – адасу сөзжасамдық жұбының мүшелері адас негіз сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама беріледі: Бағыттан айрылып, жол таба алмау. Мысалы, Қамзалар арбаның ізімен келіп, тағы адасты, дағдарысып тұрды (Б.майлин, Шығ.). Ал, негізді сөз  адасуды аталған сөздікте: «Адас етістігінің қимыл атауы» — деп түсіндіреді. Мысалы, Мұндай арпалыс үстінде жас адамда толқу, адасу болмай тұрмайды (М.Иманжанов, Менің махабб.).

Аспаз – аспазшылық деген сөзжасамдық жұптың мүшелері аспаз  негіз сөзі «Тағам дайындайтын  адам, аспазшы» деген мағынаны білдіретіні анықталды, негізді сөз аспазшылық туралы ҚТТС-де былай делінген: Әр түрлі тағам дайындаушылық.

Аса – асау сөзжасамдық жұбының мүшелері аса негіз сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама беріледі: Жан-жануарлардың ауызға толтыра тамақ салуы, жеуі. Мысалы, Асап тоймаған жеп тоймайды (Мақал). Ал, асау туынды сөзін аталған сөздікте былай түсіндіреді:  Аса етістігінің қимыл атауы.

Дағдар – дағдарыс сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі дағдарға ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: Дағдар — Қайтерін білмей дал болу, аңыру. Мысалы, Назым не вокзалға барарын,  не енесінің соңынан ерерін білмей дағдарды (М.Иманжанов, Адам туралы). Ал, дағдарыс негізді сөзін аталған сөздікте «Аңыраушылық, не істерін білмей сасушылық» деп түсіндіреді. 

Жорықшы – жорықшылық деген сөзжасамдық жұптың жорықшы негіз сөзі «жорыққа, сапарға аттанушы» мағынасын беретін болса, жорықшылық туынды сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Жорыққа аттанушылық, жорыққа шығушылық. Мысалы, Етегін төсек, жеңін жастық етіп жүретін — жорықшылық, етек-жеңін түрініп, ықшам киінетін — диқаншылық, тағы басқа тұрмыстық жағдайлар киімдердің түрлеріне зор ықпал жасап отырған (С.Қасиманов, Қаз. Қолөнері).

Ез – езгі сөзжасамдық жұбының негіз сөзі ез етістігіне сөздікте: «Қанау, құлдықта ұстау: біреудің еңбегін пайдалану» деген анықтама береді. Мысалы, Ол ауылды езген ескілікке, әр түрлі өсек-аяңдарға, кертартпа мінездерге кездеседі (С.Қирабаев, Октябрь). Жұптың негізді сөзі езгі туралы ҚТТС-де:

«Қанаушылық, құлдықта ұстаушылық» — делінген. Мысалы, Корей халқы ұзақ уақыт Жапон империализмінің отаршылдық езгісіне ұшырап келді («Халық мұғ.»).

Әзіл — әзілдес сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз әзіл жоғарыда айтылғандай, зілсіз қалжың деген мағынаны берсе, туынды сөз  әзілдес ҚТТС-де: «Бір-бірін қадірлеп құрмет тұтатын көңілдес адамдар» деген мағынаны білдіретіні жазылған. Мысалы,

Қарақшы — қарақшылық сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі қарақшы «Жол торып, ел тонаушы» мағынасын білдіретін болса, негізді сөз қарақшылық ҚТТС-де былай түсіндіреді: Тонаушылық, жауыздық, қаныпезерлік. Мысалы, Түнде қара жолға шығып, қарақшылық істейміз, жүргіншілерді тонаймыз (Б.Соқпақбаев, Менің атым.).

Қыста – қыстау деген сөзжасамдық жұптың мүшелерінің мағыналық байланыс ап – анық, яғни жоғарыдан қыста етістігінің «қыс бойы бір жерге қоныс тебу, қыстап шығу» мағынасын беретінін білдік, ендігі кезекте осы негіз арқылы уәжделіп жасалған қыстау негізді сөзінің «Малшылардың мал қыстатуға арналған қысқы мекен-жайы» деген мағынаны білдіретіні туралы ҚТТС-де келтірілген анықтамадан білеміз. Негізді сөздің мағынасы түсініктірек болу үшін мысал келтірелік: Әлгі кісі ең алыс түкпірлерде жатқан шопандар қыстауын көргісі келді (Ә.Әлімжанов, Махамбет.).

Қысым – қысымшылық сөзжасамдық жұбының мүшелері негіз сөз қысым мен негізді сөз қысымшылық біріншісінің мағынасының негізінде екінші жасалғандықтан мағыналары сәйкес. Дәлелдеу үшін екі сөзге де ҚТТС-да берілген анықтамаларды қатар келтіріп көрелік: 1) Қысым — біреуге көрсетілген күш, қорлық, зорлық, қиянат. Мысалы, Фашистер қысымында ол жырын ұшырып, әр түрлі жолмен еркіндікке, бостандыққа қол бұлғап жатты (С.Қирабаев, Октябрь.). 2) Қысымшылық — біреу тарапынан көрсетілген жәбір-жапа, зорлық. Мысалы, Оларды ескі қысымшылықтан босатып, жаңа дүниенің еркіндік сәулесін көрсету еді (Ш.Өтепов, Ғани.).

Негіз сөз мағынасынан зат атауы туындаған негізді мүшелі сөзжасамдық жұптар:

Айт – айтыс деген сөзжасамдық жұптың мүшелері айт негіз сөзіне ҚТТС-де анықтаманы: «Сөйлеу, сөзбен ой пікірін білдіру» — деп береді. Мысалы, Біз әділдігімізді, бүтіндігімізді айтып отырсақ, сырт бізге не қылар дейсің (Б.Майлин, Шығ.). Негізді сөз айтысқа көрсетілген сөздікте: «Екі адамның не екі топтың арасында суырып салма өлеңмен кезектесіп айтылатын сөз жарысы, өнер сынасу» — деген анықтама беріледі. Мысалы, Ақындардың халық ісін ыспаттауда қолданатын құралдарының бірі – айтыс (С.Мұқанов, Өсу жол.).

         Ас – асқазан деген сөзжасамдық жұптың мүшелері ас негіз сөзіне ҚТТС-де анықтаманы: Адам баласының қоректік заты, тағамы; ішім-жем, тағам. Мысалы, Ас – адамның арқауы (Мақал). Ал, негізді сөз асқазанды сөздікте «Тамақ қорытатын мүше» — деп түсіндіреді. Мысалы, Қымызды әлсін-әлсін іш, етті тақыл-тұқыл же. Әйтпесе асқазаныңа зәбір келгелі тұр (Қ.Тайқышев, Окт. ұшқыны).

         Ас – асхана баласының сөзжасамдық жұбының мүшелері  негіз сөз ас, айтып өткеніміздей, Адам қоректік заты, тағамы; ішім-жем, тағам деген мағынаны білдіреді. Сөзжасамдық жұптың негізді сөзі асхана туралы ҚТТС-де былай делінген: Көпшілік тамақтанатын орын. Мысалы, Балалар күніне екі мезгіл мектеп асханасында тамақтанады.

         Атта – аттам деген сөзжасамдық жұптың мүшелері атта етістігіне ҚТТС-де анықтама былай берілген: Бір нәрсенің үстінен адымды кере, секіріңкіреп өтіп кету; баспау. Мысалы, Бақтығұл үндемей жай қозғалып, есік алдында жатқан шырпы отыннан аттып өтіп, төрге қарай шықты (М.Әуезов, Қараш-Қараш). Ал, негізді сөз аттамға сөздікте анықтама: « Шамамен 1 м-ге тең қашықтық өлшемі» деп беріледі. Мысалы, Екі аттам жердегі қаруларына , қолдары жетпей діңкелері құрып құрып тұр ғой (Ө.Қанахин, Ауыр күн.).

         Бала – балапан жұбының мүшелері бала негіз сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама береді: Ата-ананың перзенті, ұрпақ; тұқым. Мысалы, Құнанбай баласында сенің кегің болса, біздің де өшіміз бар — деді Дәркембай (М.Әуезов, Абай). Ал, жұптың балапан негізді сөзіне мынадай анықтама берілген: Құс атаулының баласы, қанаты қатаймаған кезі. Мысалы, Бұл сары балақ үкі балапанын Сәменге әкесі ұстап әкеп бергенін кеше естігенбіз (З.Шүкіров, Ғажайып құмыра).

         Дәйек – дәйектеме деген сөзжасамдық жұптың мүшелері дәйек негіз сөзіне ҚТТС-де анықтаманы: Дерек, мағлұмат деп береді. Мысалы, Тоқаштың өмірінен дәйектер жинаған Есжан Сәдиевтің айтуынша, 1898 жылы Верный уезінің бастығынан Мойынқұм болысынан қалаға үш бала орысша оқуға жіберілсін деген бұйрық келген (З.Шашкин, Тоқаш Бокин). Ал, негізді сөз дәйектемені сөздікте «Дәлелдеме, тиянақты тұжырым» — деп түсіндіреді.  Мысалы, Ресми төрешілер дәйектемесі қолда: бір профессор, бір доцент , — екеуі де мұны мұнай өнімін арттыру тәсілдерін  терең байыптаған тың зерттеу деп, тым биік бағалаған (З.Қабдолов, Жалын).

 Дәлелде – дәлелдеме деген сөзжасамдық жұптың негіз мүшесі дәлелде сөзі «Бір нәрсенің анығына көз жеткізу» деген мағынаны білдіретіні белгілі болды. Енді, негізді мүшесі дәлелдеме сөзі « Мәселенің, істің ақиқаттығына көз жеткізетін дерек, түсініктеме» — деген мағына беретіні ҚТТС-де жазылған. Мысалы, Ғаббастың жұлдыздар қозғалысы, олардың ара қашықтығы жайлы жазған дәлелдемелері бар деседі (І.Омаров, Серпін).

Езу – езулік  деген сөзжасамдық жұптың мүшелері езу негіз сөзіне ҚТТС-де анықтама былай берілген: Астыңғы ерін мен үстіңгі еріннің түйіскен жері, ауыздың екі жақ шеті. Мысалы, Әлсін-әлсін аузына сүт тамызса, оны да түгел жұта алмай, жарым-жартысын езуінен ағызып жіберді (Б.Тұрсынбаев, Айнымас дос). Ал, негізді сөз езулікті сөздікте былай түсіндіреді: Езулік — Астыңғы-үстіңгі еріндердің түйіскен екі шеті. Мысалы, Оның үстіңгі ернінің оң жақ езулігінде үлкен қара мең бар екен (М.Мағауин, Ақша қар).

Егін — егіндік сөзжасамдық жұбының негіз сөзі егінді ҚТТС-де былай түсіндіреді: Егістің (дәнді дақылдардың) өсіп шыққан, пісіп тұрған күйі. Мысалы, Егін қол орақпен, шалғымен орылады (Б.Соқпақбаев, Бастан кеш.). Ал, егіндік туынды сөзі туралы былай делінген: Егін егуге арналған немесе егін егілген жер, егістік. Мысалы, Жаңа көктеп келе жатқан егіндік жайылып барып көп үйлі селоға тіреледі (Т.Ахтанов, Боран).

Ескер — ескерткіш сөзжасамдық жұбының мүшелерінің мағыналарына тоқталсақ, ескер сөзінің «Еске алу, елеу, қадірлеу, құрметтеу» — деген мағынаны беретіні туралы жоғарыда айттық. Ал, ескерткіш негізді сөзіне анықтама ҚТТС-де былай беріледі: Естен шығармау, ұмытпау мақсатымен берілетін белгі — сый. Мысалы, Таң нұрымен күлімдеп Аттандырып жатып сен, Кестелі жібек орамал Ескерткішке беріп ең (Қ.Ұябаев, Шығыс.).

Жап – жабу деген сөзжасамдық жұптың мүшелері жап сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама береді: Адамның, жан-жануардың, т.б. үстін жамылғымен бастыру. Мысалы, Таласбайды төсегіне салып, көрпесін жапты да, есік алдына шықты (Т.Дәуренбеков, Біз.кездес.). Ал жұптың негізді сөзі жабу туралы аталған сөздікте: Ат-көліктің үстін суық тигізбеу үшін бүркеп қоятын жамылғы — делінген. Мысалы, Жұман бірге келген жолдасынан атының жабуын алып, бурыл атты жабулап мініп алды (Ғ.Мүсірепов, Оянған өлке).

Кеуде — кеудеше сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі кеуде дененің қарыннан мойынға дейінгі бөлігінің алдыңғы жағы, көкірек мағынасын білдіретін болса, негізді сөз кеудешені ҚТТС-де былай түсіндіреді: Кеудеге киюге арналып істелген сырма, жылы киім.

         Қара – қарақат деген сөзжасамдық жұптың мүшелері қара негіз сөзі мынадай мағына береді: Күйенің, көмірдің түсіндей (түс, бояу). Мысалы, Оюлап кестеленетін тұскиіз бірыңғай не шымқай ақ, не шымқай қара болады (С.Қасиманов, Қаз. қолөнері). Ал жұптың қарақат негізді сөзі туралы ҚТТС-де былай түсіндіреді: Жапырағы жалпақ, бұтағы тікенекті бұта және оның қара түсті жемісі. Мысалы, Аласа бұталарға сыңси біткен қарақаттың да піскен кезі (І.Есенберлин, Алмас.).

         Қос – қосақ деген сөзжасамдық жұптың мүшелері қос негіз сөзі «Екі пар,егіз» деген мағына береді, мысалы, Қалсақ та қос балдақты Қасым болып, Жатсақ та биік тауда тасың болып, Жалтылдап қуантар ек асыл болып (Қ. Мүсірепов, Алау). Ал негізді сөз қосаққа ҚТТС-де мынадай анықтама берген: Бірге қатар жүрген екі нәрсе; жұп, пар. Мысалы, Мен сендік! Күн кешейік қосақ құрап, Мен саған ардай таза жар боламын (Ә.Дүйсенбиев, Қаһарман.).

Қос – қосынды сөзжасамдық жүбының мүшелері қос етістігі «бір нәрсені екінші бір нәрсемен біріктіру» деген мағынада жұмсалатыны туралы айтылды. Ал жұптың қосынды негізді сөзі туралы ҚТТС-де былай делінген: Әр түрлі нәрседен құралған қоспа. Мысалы, Әрбір шұқырға цемент пен лай қосындысын құяды (Ж.Жұмақанов, Мен жұмысшы).

Қыс – қысқы сөзжасамдық жұбының негіз сөзі қыс етістігіне ҚТТС-де мынадай анықтама беріледі: Бір нәрсені екі заттың арасына салып сығу, жаншу. Мысалы, Ержанға ығысып, есік алдындағы ең бір таңдаулы жерден орын беріп еді, енді оны да қысып тастады (Т.Ахтанов, Қаһарлы күндер). Осы негіз сөздің мағынасына уәжделіп жасалған қысқы туынды сөзінің беретін мағынасы туралы көрсетілген сөздікте: «Қысқы — Бір нәрсені қатты қысып ұстап тұратын құрал» — делінген.

         Қыс – қысым деген сөзжасамдық жұптың негіз сөзі қыс «Бір нәрсені екі заттың арасына салып сығу, жаншу» мағынасын беретінін білдік. Осыған сәйкес жұптың негізді сөзі қысымға ҚТТС-де мынадай анықтама береді:  Біреуге көрсетілген күш, қорлық, зорлық, қиянат. Мысалы, Фашистер қысымында ол жырын ұшырып, әр түрлі жолмен еркіндікке, бостандыққа қол бұлғап жатты (С.Қирабаев, Октябрь.).

         Мазмұн – мазмұндама сөзжасамдық жұбының  мазмұн негіз мүшесіне ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: Белгілі бір шығармадағы айтылмақ ой, пікір. Мысалы, Шоқан кей хаттың мазмұнын ауызша айтатын (С.Сейфуллин, Аққан жұлдыз). Көрсетілген жұптың негізді мүшесі мазмұндама туралы аталған сөздікте: Мазмұндама — Оқушылардың шығарма мазмұнын жазбаша түрде баяндап, жазып шығатын жазба жұмысы — делінген. Мысалы, Сабақ беру практикасының барысында  оқушылардың диктант, мазмұндама, шығарма сияқты жазба жұмысынан жіберетін қателері әр алуан болып келеді.

         Маман – мамандық деген сөзжасамдық жұп мүшелері маман түбір сөзін ҚТТС-де былай түсіндіреді: Ғылым мен техниканың, мәдениет пен өнердің, шаруашылық саласының бірін кәсіп еткен қызметкер. Мысалы, Колхоз жанынан түрлі мамандардайындайтын курс ашады да, жұмысқа жарайтын әйел-еркектерді оқытып әрқайсысына мамандық әпереді (З.Шашкин, Өмір.). Ал негізді сөз мамандыққа аталған сөздікте анықтама былай беріледі: Еңбек қызметіндегі белгілі бір кәсіптің түрі. Мысалы, Мәнерлі сөйлей білудің мұғалімдік мамандық үшін маңызы зор.

Мәлімде – мәлімдеме сөзжасамдық жұбының мүшелерінің арасындағы мағыналық ұқсастық айтпаса да түсінікті. Сөзімізді тағы да ҚТТС-де берілген анықтамалармен растайық: 1) Мәлімде – Болған уақиғаны толық айтып жеткізу, хабарлау, баяндау. Мысалы, Әрбір жаңа қоздаған қойдың, әрбәр жүре алмай қалған қойдың қай отардікі екенін екеуі кездесіп келіп, Айгүлге мәлімдеп кетеді (Ғ.Мүсірепов, Кезд. кет.). 2) Мәлімдеме – Белгілі бір оқиға туралы хабарлама. Мысалы, Семейдің ояз кеңсесінде Жидебайға қоныстанушы адамдар атынан Соколовтың жасаған мәлімдемесі өз көңілінің қалауынан туған қорытындысы еді (қ.Оразалин, Абай.).

         Неке – некеқияр деген сөзжасамдық жұптың мүшелерінің арасындағы байланысты айтар болсақ, негіз сөз неке «жаңа үйленген адамдардың ерлі-зайыпты болғандығын ресми түрде заңдандыру ісі» мағынасын беретін болса (Мысалы, Жаңа үйленіскен жастар осы Чоури храмына келіп, тізелерін бүгу қажет болған. Некелері содан кейін ғана берік болады –мыс екен (М.Әуезов, Индия очерк.)), осы түбір мағынасына уәжделіп жасалған некеқияр негізді сөзіне ҚТТС-де мынадай анықтама берілген: Некеқияр – Тұрмыс құрып, үйленушілердің біріне-бірі қосылғандығын ресмилендіруші адамға берілетін жоралғы, ырым. Мысалы, Кедейдің малына емес, өмір бойы мені зарлауға қалдырып, Қалдыбек байдан некеқиярға алған мүйізді қара кебеге қожалық етсін Қарқабек сұм! (М.Мырзақұлов, Ақық).

Ора – орам сөзжасамдық жұбының мүшелері арасындағы байланысқа назар аударса, негіз сөз ора «Қағазға не матаға екінші бір затты қымтап бекіту, көрінбестей етіп орналастыру» мағынасын білдіреді. Мысалы, Мәликеге деп қағазға ораған көйлектік бұлды да ала шықты (Р.Тоқтаров, Ертіс.). Ал негізді сөз орам «Заттың сыртын ораған бума, байлам» ағынасын білдіреді. Мысалы, Ол қайтадан төмен еңкейіп орамның сыртын басқа шүберекпен байлауға кірісті (С.Санбаев, Аруана). Берілген анықтамалар ҚТТС-нен алынған.

         Ендігі кезекте аналитика – семантикалық сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған сөзжасамдық жұптардың мағынасына талдау жасап көрелік:

Айтыс — Айтыс-талас деген сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөз айтысқа ҚТТС-де мынадай анықтама береді:  «Екі адамның не екі топтың арасында суырып салма өлеңмен кезектесіп айтылатын сөз жарысы, өнер сынасу». Мысалы, Ақындардың халық ісін ыспаттауда қолданатын құралдарының бірі – айтыс (С.Мұқанов, Өсу жол.). Ал негізді мүше айтыс-таласты көрсетілген сөздікте: Дау-жанжал, керіс – деп түсіндіреді.

Айтыс – айтыс-тартыс  және айтысып – тартыс сөзжасамдық жұптарының мүшелері де дәл сондай мағыналы жұптар.

          Әзіл негізі арқылы жасалған  әзіл-күлкі, әзіл-қалжың, әзіл-мазақ, әзіл-ойын, әзіл-наз, әзіл-оспақ,әзіл-сауық, әзіл-сықақ, әзіл-сыңқыл деген негізді сөздерден құралған сөзжасамдық жұптардың негіз сөзі әзіл «зілсіз қалжың» деген мағынаны білдіреді де, ал аталған негізді сөздердің барлығының дерлік мағынасы ҚТТС-де: Ойын-күлкі, сауық-сайран; кекесін, мысқылы аралас қалжың сөз – деп түсіндіріледі. Мысалы, Дем алушы жұрт әзіл-оспақтарын айтысып, самбырлай дабырласып, асханаға ағылып бара жатты (Т.Бердияров, Фарида). Әсем ән, күндіз-түні күлкілі әңгімелер, әзіл-сықақтар да жаңғыра, өсіре айтылуда (С.Бегалин, Бала Шоқан).

Дербес – дербес-дара деген сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөз дербес «Жеке-дара, бөлек, тәуелсіз» деген мағынаны білдірсе, негізді сөз дербес-дара «Жеке-дара, елден ерек» деген мағына беретіні туралы ҚТТС-де айтылған. Байқағанымыздай мағыналарында бәлендей айырмашылық жоқ.

         Киім – киім-кешек, Киім – киім-салым сөзжасамдық жұптарының мүшелері негіз сөз киімге ҚТТС-де мынадай анықтама береді: «Адам үстіне киюге арналып тігілген бұйым», ал киім-кешек, киім-салым негізді сөздері «Әр түрлі киім.» деген мағына береді.

Киім –салым зат. Әр түрлі киім.

         Жорға – жорға-жортаң сөзжасамдық жұбының мүшелері негіз сөз жорғаға ҚТТС-де анықтаманы былай береді: Жылқының төрт аяғын тең салып, ырғытыла, тайпала басқан жайлы жүрісі. Мысалы, Оған қырдың қызыл түлкісі, жорғасы жүйрік  жылқысы, жымда жатқан жолбарыс, ақ қайран, көк жайран да түгел ағылады (Р.Тоқтаров, Ертіс). Ал негізді сөз жорға-жортаң аталған сөздікте былай түсіндіріледі: Бірде жайлы, бірде жайсыз жүріс. Мысалы, Сәду өзіне тән жорға-жортаңмен жыр сапарының ұзақ та жауапты бел-белестерін байыппен басып келеді («Қаз.әдеб.»).

Жорға — жорға-жүйрік сөзжасамдық жұбының негіз сөзі жорға «Жылқының төрт аяғын тең салып, ырғытыла, тайпала басқан жайлы жүрісі» мағынасын беретінін білдік. Жұптың негізді мүшесі жорға-жүйрікті ҚТТС-де: Жорғасы да, жүйрігі де, бәрі аралас – деп түсіндіреді. Мысалы, Көрмеде мырзаның ғана мінетін жорға-жүйріктері байлаулы (Ғ.Мұстафин, Қарағанды).

Қуғын – қуғын-сүргін деген сөзжасамдық жұптың мүшелерінің арасындағы мағыналық байланыс анық. Жұптың негіз мүшесі қуғын сөзі ҚТТС-де былай анықталады: Біреудің соңына түсушілік, қудалаушылық. Мысалы, Ол түрмеден шыққан соң өз еліндегі байлардың қуғынына шыдамай басқа көршілес елдерге (Е.Ысмайлов, Ақындар). Негізді мүше қуғын-сүргін туралы көрсетілген сөөздікте былай делінген: Қуғындауы, қыспағы көп кез, ала-сапыран заман. Мысалы, Ол қуғын-сүргіннен, қамаудан, айдаудан қайтып оралғанда, осы кенді сағалаған (Т.Әлімқұлов, Кертолғау).

Ой – ойдым сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі ой «Ойпаң, ойыс, төмен жер» деген мағынаны білдірсе (Жігіттердің күн шығыс жақтағы тобы ойға таман түсіп, ұлық үйлеріне өзгелерден жақынырақ келіп тұр еді (М.Әуезов, Қилы.)), негізді мүше ойдым «Ойылған, шұқырлау (жер)» (Мысалы, Елең-алаңнан көшкен ауыл күн қыза құм арасындағы ойдым көгалға қонды (Ө.Қанахин, Жер бас.)) деген мағына береді. Келтірілген анықтамалар ҚТТС-нен алынған..

Ойдым — ойдым-ойдым деген сөзжасамдық жұптың мүшелерінің арасындағы байланыс өте тығыз, себебі негіз сөз ой туралы анықтама сөздікте  «Ойпаң, ойыс, төмен жер» деп берілсе, негізді сөз ойдым-ойдым ға ҚТТС-де анықтама былай беріледі: Ойқы-шойқы, ойлы-қырлы, шұңқырлы; тегіс емес. Мысалы, Тасты, ойдым-ойдым жол шұқанақтары автомашиналарды қиралаңдатып, шиқылдатып, жолаушының мазасын алады (А.Сатаев, Ақын ізі). Байқағанымыздай, аталған сөзжасамдық жұптың негізді мүшесі, негіз сөздің қосарлануы арқылы жасалып тұр.

Ой – ойқы сөзжасамдық жұбының негіз мүшесі ой сөзі көрсетілгендей, «Ойпаң, ойыс, төмен жер» деген мағынаны береді. Ал негізді сөз ойқының мағынасы туралы ҚТТС-де былай делінген: Кедір-бұдыр, қисық; тегіс емес. Мысалы, Оңынан түндік ашыпсың, Ошағың түзе ойқысын. Ілгері аяқ басыпсың, Өңшең түзе шопқысын (І.Жансүгіров, Шығ.). Осы  жұптың мағынасына мәндес 

Ойқы — ойқы-шойқы, Ой – ой-шұқыр және т.б. сөзжасамдық жұптарды атауға болады.

Қол – қолбасшы деген сөзжасамдық жұптың мүшелері негіз сөз қол «Әскер, жасақ, жауынгер» мағынасын білдіреді. Мысалы, Шыңғыстың қолы қатты апатқа ұшырапты (Ғ.Мүсірепов, Таңд. шығ.). Ал негізді сөз қолбасшы «Қалың қолға басшылық етуші, бастаушы; әскербасы; командир» деген мағынада жұмсалады. Мысалы, Әскерлер сапта. Мінбеге Калинин майданының қолбасшысы шықты (С.Бақбергенов, Қарға там.). Келтірілген анықтамалар ҚТТС-нен алынған.

Қол  — қолтаңба сөзжасамдық жұбының мүшелері қол негіз сөзіне ҚТТС-де былай анықтама беріледі: Адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі. Мысалы, Қолды ыстық сумен жуғанды дұрыс дейді (М.Әуезов, Абай). Ал негізді сөз қолтаңбаны аталған сөздікте, былай түсіндіреді: Автордың кітап бетіне өз қолымен жазған жазуы, қойған қолы; афтограф. Мысалы, Міне, Тегераннан келген ғалымның жазғаны, ал мынау – Делиден келген жазушының қолтаңбасы (Ә.Әлімжанов, Отырар.).

Қол – қолғанат сөзжасамдық жұбының мүшелері қол негіз сөзі адамның бір нәрсені ұстайтын, жұмыс істейтін дене мүшесі мағынасын білдірсе, негізді сөз қолғанат «Көмекші, жәрдемші, бір нәрсеге болысушы» деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Кешіксем мына қолғанат ұлың бар емес пе, шай-суларыңды іше беріңдер (Қ.Нұрғалиев, Екінші.). келтірілген анықтамалар Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен алынған.

         Сонымен, сөзжасамдық тәсілдердің барлығымен жасалған сөзжасамдық жұптардың кейбіреулеріне талдау жасадық, бұл бітіру жұмысы болғандықтан сөз жасау процесінің нәтижесінде туатын сөзжасамдық жұптардың барлығына дерлік талдау жасау мүмкін емес. Болашақта сөзжасамдық жұпты зерттеу нысанына айналдырмақ болған адамға сөзжасамдық жұптардың мағыналық ерекшеліктеріне терең зерттеу жүргізуге әбден болады, тіпті ондай жұмыстар өте қажет.

         Жұмысымда қарастырған сөзжасамдық жұптардың синтетика– семантикалық тәсілмен жасалғандарын  мағыналық жағынан топтастыруға тырыстым. Алайда бұл тақырып үлкен ғылыми жұмыстың нысанына айналса алар нәтиже көп болмақ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

         Сөзжасамдық жұптың зерттелу тарихына қысқаша шолу барысында, оның тіпті қозғалмаған тақырып емес, ол туралы ғалымдардың айтылған пікірлері және сипаттамалары бар екенін білдік. Сондай-ақ сөзжасамдық жұптың сөзжасамдық ұяның негізгі бірлігі ретінде, кейбір ғалымдардың көзқарасымен сөзжасамдық тізбек пен тарамның негізгі бірлігі ретінде қарастырылып келгенінен хабардар болдық. Біздіңше сөзжасамдық жұп сөзжасамдық ұяның негізгі бірлігі, яғни кез келген сөзжасамдық тізбек пен тарам сөзжасамдық ұяның бірліктері болса, онда сөзжасамдық жұп та сөзжасамдық ұяның ең кіші бірлігі болуы қажет, сөзжасамдық тізбектің бірлігі емес. Ал жалпы сөзжасамдық жұп, сөзжасам процесінің нәтижесі болғандықтан кез келген сөз жасау сөзжасамдық жұпты құрайды.

Сонымен, сөзжасамдық жұп – негіз сөз бен одан жасалған туынды сөзден тұратын екі құрамды құбылыс дедік, яғни сөзжасамдық жұп сөзжасам процесінің нәтижесінде туады. Сонымен қатар, сөзжасамдық жұп – сөзжасамдық ұяның ең кіші бірлігі. Айтып өткеніміздей, сөзжасамдық жұп осы жұпты құрайтын мүшелер бірлігі. Сөзжасамдық жұпта екі ғана мүше қатысады. Себепші негіз бен соған негізделіп жасалатын туынды сөздің жұбы. Сондай-ақ, сөзжасамдық жұпты құраушы тұлғалар өзара ұғымдық, тұлғалық және мағыналық байланыста болатыны туралы білдік.

Сөзжасамдық жұптардың мүшелерінің мағыналарына талдау жүргізу арқылы сөзжасамдық жұптың негізгі мүшесі – түбір сөз, яғни негіз сөз екенін де дәлелдедік. Себебі кез келген сөз жасау процесі сөзжасам үрдісінің негізгі элементі — түбір сөзсіз жүзеге аспайды. Сөз жасау үшін толық мағынасы бар түбір сөздің болуы қажет. Жұмысымыздың барысында айтып өткеніміздей кейбір сөзжасамдық жұптардың негіз сөзі қазіргі тілде мағынасы күңгірт, түсініксіз сөздер кездеседі, алайда ол сөздер жасалған кезде түбір сөздердің мағынасы бар, лексикалық қорда қолданылып жүрген сөздер болған. Сонымен қатар сөзжасамдық жұптың негіз сыңары басқа тілден енген сөздер болып келетін сөзжасамдық жұптар да кездесті, ол сөздер тілімізде көп жылдар бойы пайдаланылып, сіңісіп кеткендіктен төл сөз сияқты қолданылып кеткен. Алайда кірме сөздердің сөзжасамдық жұп құрау процесіне қатысуы төл сөздерге қарағанда пассив түрде екені заңдылық.

Сонымен, сөзжасамдық жұптың өзіндік ерекшелігі ретінде мыналарды танысақ: 1) Сөзжасамдық жұп негізді сөздің лексикасына арқау болатын негіз сөзден және одан жасалған негізді сөзден тұратын болғандықтан, сөзжасамдық жұптың арасындағы мағыналық байланыс – ең мықты мағыналық байланыс.

2) Сөзжасамдық жұптың мүшелері морфемдік құрамы жағынан тең болмайды, жұптың бірінші мүшесінен екінші мүшесінің құрамы күрделі болады.

3) Сөзжасамдық жұп мүшелерінің мағынасында айырмашылық болады.

4) Бір сөзжасамдық тізбектегі жұп мүшелерінің құрамындағы жұрнақтар әр түрлі болады, бір жұрнақтың қайталануы болмайды. Бұл қасиеті оның сөзжасамдық тізбек құрамындағы жұптарды санағанда байқалатын ерекшелік.

         Қорыта келгенде, жиналған көптеген мысалдарды саралау барысында, сөзжасамдық жұптардың мүшелерінің мағыналарын салыстыру нәтижесінде айтпағымыз, сөзжасамдық жұптардың мүшелері мағыналарының арасында тығыз байланыс бар. Сөзжасамдық жұптың негіз мүшесінің мағынасы кейде толығымен (әсіресе фонетикалық тәсілмен жасалған сөзжасамдық жұптарда), кейде жартылай негізді сөздің мағынасында көрініс тауып отырады. Сөзжасамдық жұптың негіз сөзінің мағынасы арқылы уәжделіп жасалатын негізді мүше түбір сөздің мағынасына байланысты, көңіл-күйді, сол сезімде болып тұрған сәтті, сол қасиеті үнемі байқататын жағдайды білдіреді. Егер сөзжасамдық жұптарды негізді, яғни туынды мағыналарына байланысты топтасақ, онда көптеген семантикалық топтарға бөліп тастауға болатына көзіміз толық жетеді. Және сөзжасамдық жұптың негіз сөзінен басқа сөз таптарының сөздері туады. Сөз таптарына қатысты мәселелерді жөн көрмедік, себебі біздің мақсатымыз сөзжасамдық жұптардың тұлғалық ерекшеліктері емес, мағыналық ерекшеліктерін бақылау.

         Сөзжасамдық жұптың мүшелері өзара тығыз мағыналық байланыста болатыны – оның басты қасиеті.

         Сөзжасамдық жұп жан-жақты қарастырып, зерттеулер жүргізуді қажет ететін тың тақырып. Алла қаласа, бұл тақырып болашақта зерттеу нысанына айналатынына күмәніміз жоқ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                     ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). Монография. – Алматы: Қазақ университеті. 1999. -309 б.
2. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 368 б.
3. Жаналина Л.К. Сопоставительное словообразование русского и казахского языков. – Алматы, 1998.
4. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 271 б.
5. Есімсейітов Б. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын синхронды тұрғыдан сипаттау. – Шымкент: Ордабасы, 2003. – 80 б.
6. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы: Оқу — әдістемелік кешен. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. -192 б.
7. Улуханов И.С. Словообразовательная семантика в русском языке и принципы ее описания. 2-е изд., стереотипное – Москва: Эдиториал УРСС, 2001. – 256 с.
8. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. — Алматы: Ғылым, 1988. — 104 б.
9. Қалиев Ғ. Қазақ тіліндегі сөзжасам мәселелері (Оқу құралы). – Алматы: Ғылым, 2002. -190 б.
10. Қазақ тілі: Сөзжасам. Морфология. Оразахынова Н.А., Исаева Ж.Т., Сүлеева Г.С.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. – 176 б.
11. Бейсембаева З. Сөзжасамның зерттелу аспектісі // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2003, №9. 34-б.
12. Есімсейітов Б. Сөзжасамдық ұяның қарапайым құрылымдық бірліктері. // Қазақ тілі мен әдебиеті, 2003, №11.
13. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. Изд. 2-е, доп. –Москва: КомКнига, 2005. – 336 с.
14. Карпов А.К. Современный русский язык. Словообразование. Морфология. – Москва: 2002. – б.
15. Қазақ тілі: Анықтамалық. – Алматы, 2004. – 120 б.
16. Тихонов А.Н. Современный русский язык. (Морфемика. Словообразование. Морфология). – Москва: Цитадель – трейд, 2002. – 464 б.
17. Земская Е.А. Словообразование как деятельность. – Москва, 1992.
18. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. – Москва 200519
19. Лопатин В.В. Современный русский язык. Теоретический курс. Словообразование. Морфология / под ред. Иванова В.В. – Москва: Русский язык, 1989, — 261 с.
20. Зенков Г.С. Вопросы теории словообразования. – Фрунзе, 1969. — 165 с.
21. Араева Л.А. Парадигматические отношения на словообразовательном уровне. Учебное пособие. – Кемерово, 1990. – 78 с.
22. Абжанова Т.А. Отражение «смысловой заряженности» производящих в значениях поизводных./ Проблемы словообразовательной семантики

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН СӨЗДІКТЕР ТІЗІМІ:

 

1. Ибатов А. Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1988. – 136 б.
2. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-том. – Алматы: Ғылым, 1974.
3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 2-том. – Алматы: Ғылым, 1974.
4. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 5-том. – Алматы: Ғылым, 1974.
5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 6-том. – Алматы: Ғылым, 1974.
6. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 7-том. – Алматы: Ғылым, 1974.

 

 

 

[1] Кейбір еңбектерде сөзжасамдық жұпты «қосақ» дейді.