ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

Филология факультеті

Қазақ филологиясы кафедрасы

 

 

 

Б І Т І Р У    Ж Ұ М Ы С Ы

 

 

Стилистикалық категориялар

 

 

РЕФЕРАТ

 

Тақырыбы: Стилистикалық категориялар

 

Жұмыстың көлемі: 36

 

Пайдаланылған әдебиеттер саны: 20

 

Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

Жұмыстың негізгі мазмұны:  Жұмыс барысы екі тарауды құрайды. Алғашқы тарауында стиль түзуші экстралингвистикалық факторларға байланысты мәселелер сөз болады. Ал екінші тарауда стилистиканың ұғымдары мен категориялары мәселесі, стилистикалық категорияларды бөлу ұстанымдары, оның өзіне тән заңдылықтары қарастырылады.

 

Жұмыстың мақсаты: Стилистикалық категорияларды оқытуда тиімді әдістерін көрсету.

 

Жұмыстың негізгі қорытындысы: Қазақ тілінің стилистикалық категорияларын жете білу үшін, оқушылар алдымен мәтін өрісіндегі стилистикалық категориялардың негізгі сипатын анықтап, қандай жағдайда айтылатынын, әрбір стилистикалық категориялар белгісін пайдалану ережелерін, заңдылықтарын білу керек. Сонда ғана оқушылар кез келген мәтіндердегі стилистикалық категорияларды дұрыс пайдаланып, көркем  жаза алатын болады, тілін ширатып, ой өрісін кеңейте алады.

 

Тірек сөздер: стилистикалық категория,  ұғым;   акценттік категория, гипотезиялық категория, автор образы категориясы, бағалау категориясы, диалогтық категория; экстралингвистикалық фактор; сөйлеудің этикалық, эмотивті-валютативті, сиқырлы функциялары;  эмоционалды-экспрессивті реңк, функционалды реңк, стилистикалық коннотация, интерпретация, автор этикасы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ …………………………………………………………………………………… 4-5  

 

1 Стиль түзуші экстралингвистикалық факторлар ……………………. 6-12 

 

2 Стилистиканың ұғымдары мен категориялары …………………….. 13-17

 

2.1 Стилистикалық акценттік категория ……………………………………… 17

2.2 Стилистикалық гипотезиялық категория …………………………… …. 22

2.3 Стилистикалық автор образы категориясы …………………………….. 26

2.4 Стилистикалық бағалау категориясы ……………………………………… 29

2.5 Стилистикалық диалогтық категория …………………………………….. 32

 

ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………………………………………. 34-35  

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ………………………………. 36

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

К І Р І С П Е

 

Стилистика – тіл ғылымының тілдік тәсілдер жүйесін зерттейтін саласы. Стилистика стильдердің даму, өзгеру тарихын, тілдік құрастыру тәсілін, жанрлық қатынасын, тілдік экспрессивтік құралдарын зерттейді. Қазіргі стилистика әр түрлі лингвистикалық бағыттар мен мектептерде декскриптивті стилистика, мәтіндік стилистика, функционалды стилистика, прагматикалық стилистика, тарихи стилистика, практикалық стилистика, теориялық стилистика, салыстырмалы немесе контрастивті стилистика және т.б. ретінде қарастырылады. Стилистика мақсатты ойды қайткенде дәл, айқын, әсерлі, экспрессивті, көрікті, көркем етіп айтуға тиісті жақтарын, соларға тән тілдік тәсілдерді анықтайды.

Стиль – тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметіне байланысты жіктелетін әдеби тілдің функционалды түрі. Стильдің ерекшеліктеріне:

а) тілдік құралдардың қолдану нормасына сай таңдап құралуы;

ә) шектелген және арнаулы лексикалық құрам;

б) өзіне тән сөздердің мағыналық реңктері мен сөзжасам элементтері;

в) өзіне тән фразеология;

г) өзіне тән синтаксистік конструкциялар;

ғ) әр стильге лайық мәнерлегіш құралдарын, құрамы мен қызметін  жатқызуға болады.

Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі стильдік тармақтар туралы пікірлерге назар аударар болсақ, әр түрлі көзқарастар, пікірлер беріледі. “Қазақ тілінің стилистикасы” еңбегінде: “Стильдер – тілдің бәріне тән құбылыс. Стильдерді топтастыру проблемасы да – тіл білімінде тиянақты шешілмеген даулы мәселелердің бірі. Стильдерді топтастырудың дәстүрлі, қалыптасқан, бұрыннан белгілі принципі жоқ,”  – дейді. Аталған еңбекте орыс тіл білімінде де әр түрлі көзқарастар бар екендігі айтылады. Қазақ тіл білімінде де түрлі топтастырулар бар. Қазақ тілінің эпистолярлық стилі ресми стильмен бірге алынып жүргені белгілі. Эпистолярлық стильге ғалым Р. Сыздық: “бұл стиль – жеке адамдардың бір-біріне жазысқан хаттарының тілін танытатын сөз мәнері” – деп, анықтама береді [1, 45 б.].

Стиль ұғымына қатысты көптеген тіл мамандары ондаған жылдар бойы талай-талай пікірлер айтты. Соның өзінде бүгінгі таңда даусыз, бірауыздан қабылдайтын анықтаманы келтіру қиын. Ғалымдардың біразы бұл ұғымды көркемөнермен тікелей байланыстырады да, басқа салаларға содан тараған деп түсіндіреді. Екінші біреулер стиль тек әдебиеттануға ғана тән деген көзқарасты ұстанады. Қоғамдық қызметтің әр түрлі салаларында жиі қолданылатын, тарихи жағынан қалыптасқан, тілдік құралдардың шартты түрде тұйықталған түрі болып табылатын әдеби тілдің түрін функционалды стиль деп атаймыз.

М. Серғалиев стиль туралы былай дейді: “Біріншіден, стиль дегеніміз – әдеби тілдің түрі, демек қалың қауымға түсінікті сөздер мен конструкциялардан тұруы керек. Екінші, ол – тілдік құралдардың қалай болса солай тіркескен тобы емес, шартты түрде алғанда тұйықталғаны жөн. Оның мәнісі – бір стильдегі тілдік құралдар стильдің екінші түрінде де кездесе береді деген сөз.

Ауызекі сөйлеу тіліндегі кейбір элементтер көркем әдебиет тілінде де немесе ресми стильде болуға тиіс қайсыбір сөздер мен сөз орамдары ғылыми стильде де қолданылатындығы ұшырасады. Ал көп жағдайда әр функционалдық стильдің өзіне тән, телулі қолданыс тілі болады. Үшіншіден, стиль тарихи жағынан қалыптасқан категория болуға тиіс. Олай болатыны стиль әрі тарихи құбылыс, әрі өзгеріске түсіп отыратын құбылыс. Тарихи болатын себебі – тілдік құралдың қоғамдық қызметтің бір саласында жұмсалып, тұрақтауы бір күннің, бір айдың немесе бір жылдың жемісі емес, ол көптеген жылдарды басынан кешіріп, әбден қалыптасқан категория болмағы керек. Ал оның өзгеріске түсуі қайшылықты білдірмейді, қайта уақыт өткен сайын толығып, заңды қалпына келуін дәлелдейді” [2, 8 б.].

Жұмыстың өзектілігі: 

Стилистика ғылымының өзіне тән ұғымдары мен категориялары бар. Олардың қатарына стилистикалық коннотация, стилистикалық категориялар жатады. Стилитскалық каннотация сөздің қосымша мағынасы болса, бұл мәселе жөнінде анықталмаған сұрақтар аз емес. Стиль құраушы экстралингвистикалық факторлар туралы да  айту бүгінгі таңда стилистика үшін өте маңызды. Стилистикалық категорияларды топтастырып, олардың мәтін өрісіндегі тілдік белгілерін көрсету бұл жұмыстың өзектілігін айқындайды.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: 

Бітіру жұмысының негізгі мақсаты табиғаты күрделі саналатын стилистикалық категорияларды зерттеу болып табылады. Стилистикалық категориялардың мәтін өрісіндегі тілдік белгілерін ажырату, әр стильге тән ерекшеліктерін көрсету мүддесі алға қойылды. Осыған байланысты бітіру жұмысында төмендегі міндеттерді шешу көзделді:

— стильге берілген анықтамаларды  бүгінгі лингвостилистикалық көзқарас тұрғысынан соны пікірлермен толықтыру;

—  тілдік емес факторлар туралы да айта отырып, олардың стильге қатысын анықтау;

—  стилистикалық коннотация туралы айтып, оның стилистикалық мүмкіндіктерін көрсету; 

—  стилистикалық категориялардың түрлеріне тоқтала отырып, мәтінде қолдану ерекшеліктерін ашу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Стиль түзуші экстралингвистикалық факторлар

 

Жалпы алғанда, стиль – экстралингвистикалықпен тығыз байланысқан, дәлірек айтқанда, соған негізделген құбылыс. Мақсат, мәселе, сөйлеу жағдайлары мен салаларын, сонымен бірге айтылымның мазмұнын ескергенде ғана бұл құбылыс түсінікті болмақ.

Тілдің функционалды стильдерін жіктеудің және басқа да стилистикалық түрлерін дифференциялаудың негізі ретінде көптеген ғалымдардың лингвистиканың өз ұстанымдары мен біртұтас қаралатын экстралингвистикалық факторларды таңдап алуы кездейсоқтық емес. Бұл факторлар В.В. Виноградовтың функционалды стиль, стилистикалық бояу, стильдік белгі, стилистикалық норма және т.б. стилистиканың категориялары мен түсініктері анықтамасының негізінде жатқанын байқауға болады.

Лингвистикалық факторлардан тыс толық комплекстік бөлшектеп қарастырудан функционалды стильдер қалыптасатындығы белгілі.
В.В. Виноградов, А.Н. Васильева, О.А. Ахманова, К. Бюлер, Б. Гавранск,
К. Гаузенблас, М. Елинск, И. Мистрик, Дж. Кэрролл және т.б. зерттеулерінде жүйелі таңдаулар берілген.

Жалпы тілтану үшін тілдің  әлеуметтік мәні, оның функционалдануы мен дамуы жөніндегі мәселелерге лингвистикалық және экстралингвистикалық мәселелердің қатынасын, тілге оған тән емес қызметтің тигізетін әсерін зерттеу тән. Осыған орай функционалды стильдер экстралингвистикалық факторлардың әсерінен түңілетіндіктен, оларға анықтама беріп, жіктеуді осы негізде жасау тиімді. Біз тек лингвистикалық негіздегі жүйелік құрылымның болмайтынын көрдік.

Функционалды стильдердің жіктелуі негізінде қандай экстралингвистикалық факторлар жатады. Ол әр түрлі тіл функциясынан шығатындай да болып көрінеді. Мұны анықтауда осы ұстанымға сүйене отырып жіктеу жеткілікті дәрежеде онша оң нәтиже бере алмайды. Мысалы, стильдердің белгілі классификациясындағы дифференцияшы бастаманың болмауының негізіндегі үш түрлі аталатын функциядан бес стиль бөлініп шығады:

1) тілдесу функциясы (сөйлеу),

2) хабарлау функциясы (іскерлік және ғылыми),

3) әсер ету функциясы (көркем және публицистикалық).

Функцияны негізге ала отырып стильдерді жіктеудің кемшілігінің өзі тіл функциясы мәселесін, әсіресе, оны тіл – сөйлеу дихотомия аспектісінде біржақты ғана зерттеу жеткіліксіз. Тіл функциясын негізге ала отырып стильдерге классификация берудің мүмкін еместігі олардың әдетте әрбір сөйлеу актісінде кездесетіндігіне байланысты. Ал сөйлеудің белгілі, этикалық, эмотивті-валютативті, сиқырлы функциялары тіл құбылысын жан-жақты қамти алмайды.

Жоғарыда айтылғандай, функционалды стильдің анықтамасы қызмет түрлері мен қоғамдық таным формаларының салыстырмалы сөйлеу саласына арқа сүйейді. Бұл факторларды стильдерді жіктеуде ескерудің қажеттігі айқын.

Тіл шынайы таным болғандықтан, функционалды стильдерді жүйелеуде қоғамдық таным формаларына (ғылым, саясат, құқық, өнер) сүйенудің қажеттігі анық екендігі ойға қонымды, олардың әрқайсысы қандай да бір қызмет түріне және әлеуметтік мәнді, өзінше бір стилистика – сөйлесу жүйесін құрайтын тіл құралдарын пайдалану ұстанымдарына жататын дәстүрлі сөйлесу саласына сәйкес келеді.

“Әлбетте әр стильдің өзіне ғана тән ерекшеліктері болады. Стильдің өзіндік айырмашылықтары лингвистикалық және экстралингвистикалық тілдік құралдардан тыс деп екіге бөлінеді,”  – дейді М. Серғалиев [2, 9 б.]. Тұрмыстық стильдің экстралингвистикалық негізі ретінде тұрмыстық тілдесу мен қарым-қатынас саласын атауға болады, ең соңында тұрмыс – адамдардың өндірістен және қоғамдық-саяси қызметтен тыс қарым-қатынас саласы.

Сонымен, көрсетілген экстралингвистикалық негізде функционалды стильдер бөлініп шығады:

а) ғылыми,

ә) іскерлік,

б) публицистикалық,

в) көркем,

г) тұрмыстық.

Әрбір аталған салада осы функционалды стильдің спецификасына негізделген стиль түзуші факторлардың өз базалық кешені бар. Оған қоғамдық таным формаларына (ғылым, құқық және т.б.) сәйкес келетін белгілеу, оған тән ойлау формалары мен мазмұн түрі және осының бәрін анықтайтын тілдесудің мақсаттары мен мәселелері енеді. Бұл комплекс тілдің осы аталған салалардағы тиімді коммуникациясын жүзеге асыру үшін барынша тиімді қолданылуын негіздейді. Ол белгілі дәрежеде бәсеке, екіншілік факторларды, мысалы: жанрлар жиынтығы, сөйлеу түрлеріне тән функционалды-мәнділікті анықтайды.

Функционалды стильдер негізгі, әлеуметтік мәні бар сөйлеу түрлерін алға тартады. Осымен қатар олар қандай да бір сөйлесу саласындағы ерекшеліктерінің типтік стильдерін құрайды. Алайда сөйлеу әр түрлі факторлардың әсеріне ұшырай отырып, басқа да стильдік ерекшеліктерге ие бола алады. Байқап отырғанымыздай, қызметтің қандай да бір саласы мен таным формасына сәйкес сөйлеудің функционалды түрі иерархиялық құрылым, ал дәлірек айтқанда – өрістік құрылымға ие.

Шынайы тіл қызметінде сөйлеудің функционалды түрі осы стильдің таза

және типтік түсінігі түрінде нұсқауларда және т.б. болады.

Сөйлем континуумде тек функционалды стильдің типтік таралуы ғана болып қоймайды, тілдің функционалдануы тек базалық факторларға ғана әсер етіп қоймайды. Сөйлеушінің тілді пайдалануына әсер ететін экстралингвистикалық факторлардың күрделі иерархиясы туралы айта кету керек. Алайда осы факторлардың бәрі де сөйлеу сипатына әсер ете бермейді және олардың барлығы стиль анықтаушы бола бермейді. Экстралингвистикалық факторлар тіл дифференцияларының функциялық стилистика иерархиясына сәйкес келеді. Оны былай етіп кескіндеуге болады.

Әрбір функционалды стиль өзінше стильшелерге бөлінеді, ал олардың өзінің де жеке-жеке түрлері бар және т.б.; осылайша  сөйлем өзіндік бір үлгіге келгенше бөлшектенеді. Бұндай бөліну ірі сөйлеу түрлерінің (макростильдер) белгілері жойылады дегенді білдірмейді. Мысалы, барлық жеке ғылыми сөйлемдердің түрлерінде (стильшелер, жанрлық және т.б.) ғылыми стильге тән негізгі, арнайы белгілер сақталады.

Осыған байланысты сөйлеудің функционалды-стилистикалық қатпарлануы негізгі стильге жанаспайды, ол өте күрделі сурет негізінде көрінеді. Сонымен қатар шындық өмірдегі стильдер өзара ықпалдасқан және қандай да бір нақты мәтін немесе тіпті жанр әр түрлі стильдер белгісін бір өзінде тоғыстыруы мүмкін.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, тілдік функционалды-стильдік жіктелуді өрістік құрылым түрінде қарастыруға болады, яғни әрбір стильдің орталығы мен шеткі аймақтары болады. Орталыққа қандай да бір стильге жататын, оның өзіндік қасиетін таза әрі толық көрсететін мәтіндер жатады. Ал шеткі аймаққа мәтіннің өзіндік қасиетін көрсететін, яғни түр өзгешелігі мен қатпарлануын, оның қатарында өзге стильдерден өзіне кірме жасалатын мәтіндер жатады. Міне, нақ осы шеткі аймақта, шекаралық аймақта,  функционалды стильдердің тоғысуы және олардың неғұрлым мүмкін өзара ықпалдасуы байқалады. Бірақ қандай да бір нақты мәтін өз бойына сәйкес стильдің өзіндік белгілерін жинап алғанда, ол сол стильге жататыны анық; шеткі аймақта әр түрлі стильге (жеке) өтіп кете беретін әлсіз айтылымдағылар жатады. Сонымен, стиль өріс ұстанымы бойынша құрылған, ал осы стильдің  өзара ықпалы және шеткері аймақта бір-біріне ықпалы анық байқалады.

Ғылыми түрде негізделген стильдер топтамасы мен олардың одан әрі қарай (іштей) бөлінуі өте өзекті және тек теориялық маңызға ғана емес, сонымен қатар практикалық маңызға да ие, әсіресе, сөйлеу мәдениеті, әдеби редакциялау, тілді оқыту әдістемесі үшін де маңызы зор. Бұл мәселе лингвистердің назарынан тыс қалмаса да, сонымен бірге функционалды стильдердің экстралингвистикалық факторлар мәселесі де онымен байланысты бола тұрса да, ол жиі түйсік деңгейінде шешіліп отырады. Сондықтан ол бұдан әрі қарайғы арнайы және кешенді зерттеуді қажет етеді. Тек осындай зерттеулер (әсіресе, ғылыми, заңнамалық сияқты салаларға қатысты) шынымен-ақ ғылыми негізделген топтама беруі мүмкін. Сөйлеу стилі көптеген экстралингвистикалық факторларға тәуелді болғандықтан, олардың стиль терминдіруші қасиетін, сөз сипатына әсер ету дәрежесі мен күшін жан-жақты талдау қажет (стилистикалық тілмен айтқанда, олардың ықпалының өміршеңдігі мен өміршеңсіздігі). Біріншілік пен екіншілік, күшті мен әлсіз, стиль түзуші мен стиль түзбейтін экстралингвистикалық факторлар туралы айтуға болады. Мысалы, жазбаша ғылыми стильде жанр сияқты фактор өте әлсіз стиль түзуші болып табылса (мақала, монография, очерк – бір-бірінен ғылыми стильдің өзіндік белгілері бойынша ажыратылмайды), іскери стильде бұл фактор (жанр) басым болады.

Сөйлеу стиліне көптеген факторлардың әсер етуіне байланысты, оларды ажыратуда, мысалы, монологтік және диалогтік сөйлеудің әр түрлілігі, коммуникациясының бұқаралық және бұқаралық емес сипаты, бұқаралық коммуникацияның әр түрлілігі (диспут, әңгімелесу, симпозиум және т.б.) кездеседі. Мазмұн ерекшелігінің стиль қасиетіне әсері, оның бойында авторлық индивидуалдықтың байқалуы да ерекше. Сөйлеу сипатына қарқынды ықпал ету қарым-қатынас, яғни ауызша немесе жазбаша формада да байқалады. Барлық функционалды стильдер ауызша, сонымен қатар жазбаша  формада да кеңінен танымал. Мәселен, кейбір стильдердің ауызша формада өмір сүруі шектеулі (көркем, ресми-іскери), ал өзгелеріне ауызша форма тән.

Стильге экстралингвистикалық факторлардың әсер ету дәрежесін есептеу қиындығы айтушының темпераменті, тілдік дағдылары, білім сипаты мен деңгейі, қызығатын дүниесі, сөйлеу кезіндегі көңіл-күйі сияқты жеке белгілерін көрсетуде әрі қиындай түседі. Лингвистикалық әдебиетте (әсіресе шетелдік әдебиеттерде) сөйлеуге әсер ететін факторлардың ішінде мыналар да бар: сөйлеушінің жасы, білім деңгейі, жылдық табысы, отбасылық жағдайы т.б. Байқағанымыздай, айтылған факторлардың бәрі бірдей дәрежеде стиль түзуші емес, тіпті, стиль анықтамасына әсер ете алатын қабілеті де бар және болмауы да мүмкін.

Бұл жөнінде шетелдік стилистика ғылымын зерттеушілердің осы факторларды объективті және субъективті стиль түзуші деп бөлу идеясы өте жемісті деуге болады.

Қазіргі кезде жеке функционалдық әр түрлілікті толықтай немесе аздап болса да топтастыру жоқтың қасы, сондықтан бұдан әрі қарай көрсетілген жүйелілік толық емес.

Экстралингвистикалық термині шамамен шартты алынған анықтама. Экстралингвистикалық факторлардың базалық негізінде функционалды стильдердің конструктивті принципі құрылады. Сонымен, экстралингвистикалық факторлар барлық стильге тән. Ғылыми стильде бейнелеу категориялары мен ойлау стиліне негізделеді.

“Республика көлеміндегі жер-су аттарын топтастыру сияқты Жетісу өлкесінің жер-су аттарын топтастыру барысында: 1. Тарихи – хронологиялық жағынан топтастыру; 2) тілдік табиғаты жағынан лексикалық қабаттарға бөліп топтастыру орынды сияқты”                                                                                              (Жанұзақов Т.).

Бұл ғылыми стильдегі сөйлемде 2 экстралингвистикалық факторларға негізделгені байқалады. Біріншісі – сияқты болжау категориясымен берілген пікір. Екіншісі – логикалық жағынан тұрақталмаған. Әрине сөйлемнің коммуникативті-прагматикалық мәніне бойлаған сайын оның басқа да экстралингвистикалық факторларға жетелейтіні сөзсіз.

Сонымен ғылыми стиль мынандай іскери стильдерге бөлінеді: ғылыми стильдің нұсқалары ретінде көрінетін ғылыми және ғылыми-техникалық. Осы іскери стильдің әрқайсысы бұқаралық-ғылыми айтылымда қолданылуы мүмкін, яғни ғылыми стильдік белгіге бұқаралық белгісін қосудан пайда болады. Ары қарай жалғастырсақ, осы түрлердің әрқайсысы ғылым салаларына қатысты бөлінуі мүмкін (химия, физика, тіл білімі т.б.). Осыған байланысты бәрінен бұрын лексикалық, кейде одан өзге де сөйлеу ерекшелігіндегі айырмашылық пайда болады. Жанр болса, сөйлеу сипатына да әсер етеді. Сонымен, сөйлеу стиліне баяндау тәсілінің де әсері зор. Хабарлау, талдау, бейнелеу. Бұл көрсетілген факторлар стиль түзушілік маңыздылығы бойынша бірдей емес.

Ресми-іскери (заңнамалық) стиль өз ішінен динамикалық және іскери сияқты стильге бөлінеді, кейде үшінші түр – дипломатиялық стильге де бөлінеді. Олар жанр түрлілігін жинастырған: кодекс, жарғы, келісім, бұйрық, акт, өтілім т.б. Жанрлық-стилистикалық айырмашылық ғылыми стильге қарағанда ресми-іскери стильде айқын көрінеді, яғни осы қатыста ішкі функионалды айырмашылық іскери стильде айқын әрі анық көрінеді. Стильдік айырмашылық құжат мазмұны, тақырыбы мен оны қолданудың тар саласымен байланысты. Мысалы, “Халықаралық келісім-шарт” пен “Еңбек келісім” стилі туралы да осылай деуге болады. Стильдік айырмашылық мәтіннің функционалды бағытталуына тәуелділігінен де көрінеді (мысалы, “Қылмыстық кодекс” стилі “Қылмыстық-процестік кодекс” стилінен ерекшеленетіні байқалады).

Сонымен қатар, қарым-қатынастың осы саласындағы стильдік айырмашылығы шығарушы орган немесе өкілеттіктің айтылым сипатына тәуелді болады; стильдік ерекшелік мәтіннің құрылымдық-құрамдық мүшеленуіне де тәуелді.

Публицистикалық стиль көптеген өтпелі (стильаралық) құбылыстары арқылы ерекше күрделі әрі салалы болып келеді. Оның негізгі іскери стильдерінде публицистикалық, сөздің тар мағынасында (памфлеттер, очерктер және т.б.), газеттік және саяси-үгіттеуші (ұран, үндеухат, прокламация, митингілерде сөз сөйлеу) сияқты стильдік ерекшеліктер байқалады. Өз кезегінде әрбір іскери стиль жанрлық және өзге де ерекшеліктер бойынша былай бөлінеді. Айта кету керек, бұл жерде жанрлық ерекшелік анық байқалады. Қай жағдайларда жанрлар тобында осыған ұқсас стильдік ерекшеліктер кездеседі.

Газет тілінің ішкі стильдік қатпарлануы өте күрделі. Бәрінен бұрын стильдік айырмашылық газеттің негізгі функциясы – ақпараттық немесе әсер етушіліктің нақты бір мәтінде баса  көрінуімен байланысты. Сонымен қатар, кейбір өзіндік газет жанрлары стильдік ерекшелігі бойынша да бөлінеді: репортаж, интервью, ақпарат т.б. Стильдердің кейбір ерекшелігі басылым органы сипатынан, газеттің мамандандырылуынан басталады, олар автордың жазу ерекшелігі мен мазмұн тақырыбына байланысты болады. Газет жанрларында өтпелі, яғни стильаралық ықпал айқын байқалады. Мысалы, көркем-беллетристикалық стильдің очерк, фельетон, репортажға әсері. Негізінен, очерк – синтетикалық, көркем-публицистикалық жанр, міне, осы оның стилінде бейнеленеді.

Газет, техника, экономика т.с.с. салалар білімді елге танытушы бола отырып, өз материалдарының қатырында ғылыми-көпшілік немесе ғылыми-публицистикалық стиль атты ерекше түрді байқатады. Ғылыми стильдің әсері өтпелі, мәселе көтерген мақалаларда кездеседі, яғни ол мақалаларда сөйлеу нысанына талдау, жалпылық сипаттағы пікір беріледі. Сөйлеу стилінде бейнеленетін газет материалдарының әр түрлілігі бола тұра, газет тілінің құрылуына қатысты  жалпы ұстанымдары туралы, оның қызметі, құрылымы мен стильдік реңкінің біркелкілігі, осыған байланысты жалпы газеттік іскери стиль туралы айтуға болады.

Осыған бай ұжымдық монографияда көрсетілген әр түрлі газет жанрларының стильдік ерекшеліктері осындай қатынасқа тән болады. Кейбір жеке жанрлардың стилистикасы сөйлеу ерекшелігіне авторлардың назарын арнайы бұрса да, ол газет тіліне тән жалпы стильдік реңктен байқалып тұрады.

Публицистика бұқаралық коммуникацияның бір саласы ретінде өзге де түрлерге бөлінеді. Радиопублицистика, кинопублицистика, телепублицистика деп бөлінеді. Олардың әрқайсысы публицистикаға тән жалпы реңктерден басқа, өзіндік лингвостилистикалық айырмашылықты қалыптастырады. Мысалы:

“Бәлкім мәдениет пен өнер туралы айтылатын ендігі ойлар мен пайымдарды етекті жасқа толтыра сан соғып, сағымыз сынған қалыпта әңгімелеуден гөрі оның қазіргі таңдағы құнарлы құбылыстарын жігерлі рухтың, жылы лебіздің толқынында тебірене жеткізудің заманы келгенін сезінер шақ туған шығар. Бұл қол жеткен болмашы табысқа болдық-толдық деп масайрап, мамыражай мимырт тірлік кешейіктің, тоқмейілсінудің ұғымына бой алдырмаса керек. Рухани қайғымызды заманның батыс жақтан соққан долы дауылы өз ырғағына бағындырып, жеңіл толқындары жемтігіндей қылқындыра жұтпақ деген қауіпті қаперден шығармағанымен де, көне сарыны еш кезде көлденең көк аттыға көнбеген көркем қайнарымыздан мұнан былайғы уақытта көз жазып қалатын болдық деудің өзі қисынсыз сөз. Жан-жағыңды жанұшыра қымтап, деміңді ішке тартып, оқшау өмірдің ошағын жападан жалғыз жағып, томаға-тұйықтық тұмшауында қалу ауасыз тұншығумен бірдей екенін ендігі жерде айтудың өзі артық сияқты” (“Егемен Қазақстан”).

Публицистикалық стильдегі экстралингвистикалық факторлардан жеке субъекті мен қоғам арасындағы байланыс, жеке пікір мен қоғамдық пікір, бағалау және дерек, болжам мен сенімге де негізделгенін көруге болады.

Ауызекі сөйлеу стилінде экстралингвистикалық факторлар өте көп.   В.А. Аврорин  қарым-қатынас аясы өте кең, шексіз екенін ескере отырып, 12 қарым-қатынас аясы бар дегенді [3, 6 б.], ал Ю.М. Скребнев қарым-қатынас аясының шексіз екенін көрсетеді [3, 5 б.].

Сонымен, экстралингвистикалық факторлар стилистикалық ұғымдар мен категорияларды өз мәнінде толық айқындауда басты роль атқарады.

Көркем тілдің жалпы стильдік қатпарлануы әдебиеттің үш тегімен, яғни лирика, эпос, драмамен сәйкес болады. Осыдан іскери стиль шығады: жалпы өлең тілі, көркем-проза, драматургиялық.

Жалпы стильдік айырмашылық мәтіннің қай жанрға жататындығына, бейнелеу әдісіне (романтизм, реализм), әдеби мектепке, баяндау тәсіліне (хабарлау, бейнелеу) байланысты. Олар әңгіменің сипатына (мысалы, баяндаудың ертегілік мәнері), стильдің болуы немесе жоқ болуына, осыдан басқа, идея мен тақырыпқа, композициялық ерекшелікке, образдар жүйесіне және автордың жекелігі дәрежесіне (өзге функционалды стильдерден айырмашылығы), автор бейнесіне және т.б. факторларға тәуелді болады.

Көркем сөйлеудің стильдік құрылымының көп аспектілігіне, ерекше күрделілігіне және оның бойынан авторлық жекеліктің ауыспалы сипатының байқалуына қарамастан, көркем сөйлеудің нақты стильдік біртұтастығы туралы, сонымен қатар жеке шығарманың стильдік бірлігі туралы айтуға болады. Көркем сөйлеу әрқашан өзіндік стильдік белгілерден тұрады, осы белгілер оны тілдік қатынастың басқа саласындағы стильден ерекшелендіріп тұрады. Осындай стильдік реңктер функционалды бірлікпен негізделеді: сөйлеуде тіл құралдарын эстетикалық қызметте пайдалану. Жалпыға танымал көркем сөйлеу көп стильді бола тұра, оның бойында басқа функционалды стильдердің тілдік элементтері де көрініс табады (бұл өзге стильдердің қандай да бір біртұтас бейнесі емес, тек элементі екені маңызды). Көркем әдебиетте де синтетикалық жанрлар бар (мысалы, көркем публицистика саласында). Көркем әдебиет кей жағдайларда  ауызекі тіл мен ауызекі-тұрмыстық тілдің өзіндік бейнесін көрсетеді, әрине, олар тек суреттік қызметте емес, эстетикалық қызметте де көрінеді. Осыған байланысты көркем шығарма синтетикалық стилистика – тілдік құбылыс болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Стилистиканың ұғымдары мен категориялары

 

Негізінен категория – дүниедегі заттар мен құбылыстардың және таным процесінің неғұрлым ортақ және елеулі байланыстарын көрсететін бірегей, іргелі логикалық ұғым. Ғылымның кез келген саласы, оның ішінде философия ұғымдар жүйесін пайдаланады. Олардың ішінде зерттеліп отырған пән саласының неғұрлым маңызды ерекшеліктерін көрсететін негізгілер ғана категория дәрежесіне ие болады. Категория өздерінің жалпыға бірдей және бірегейлі сипатымен ерекшеленеді: олар практика мен танымның барлық саласында кездеседі және қолданылады, ақиқаттың аса маңызды байланыстары мен қатынастарын олардың неғұрлым жинақталған күйінде көрсетеді. Жаңа ілім категориялары қоғамдық практика мен танымның тарихи тәжірибесін қорытудың нәтижесі – ойлау жүйесінің әмбебап формалары деп есептейді.

Ал тілдік категория – жалпы қасиетке ие болатын тілдік элементтің кез келген тобы. Тар  мағынасында – бірыңғай тілдік бірліктердің жиынтығы (мысалы, етіс категориясы, есім категориясы, септік категориясы). Тілдік категорияны жүйелеу синтаксистік және семантикалық белгілерге байланысты жүргізіледі. Категориялық белгі семантикалық, синтаксистік белгілерге байланысты жүргізіледі. Категориялық белгі семантикалық, синтаксистік және жалпы категориялық болады. Сөз тобына бөлінуіне қарай категориялық белгілер – модификациялық және классификациялық болып бөлінеді.

Тілдік категория термині Аристотель еңбектерінде алғаш қолданылып, 10 түрге бөлінген: мән, сапа, қатынас, мекен, уақыт, жағдай , қалып, әрекет және шыдам. Категорияны бұлайша бөлу кейін сөз табын жүйелеуде негізге алынады. Синтаксистік прагматикада “сөйлем категориясы”, “коммуникативтік-грамматикалық категория” т.б. ұғымдар бар.

Тілдік категориялар туралы тілдік таңба мәселесінде ерекше айқындалатын мәселелердің бастылары болып табылады. Күні бүгінге дейін өзектілігін жоймаған тақырыптардың бірі  – тілдің жүйе ретіндегі табиғатын танытатын таңба мен таңбаланушы мәселесі. Жалпы таңба ұғымының қалыптасуы ежелгі антикалық даму кезеңінен бастау алады. Аталған мәселемен тұңғыш айналысқан Платон, Аристотель, Локк, Лейбниц және т.б. ірі ғалымдар таңба мен таңбаланушы ара қатынасы туралы озық ойлары мен ғылыми пайымдауларын өз замандарында-ақ айтып үлгерді.

Тілдің мәні, оның таңбалық сипаты, тілдің шығуы мен дамуы, ойлау мен тілдің ара қатынасы және т.б. мәселелерді зерттеп шешу үшін философия тіл біліміне бағыт-бағдар сілтейді. Адамның ойлауы тіл формасы түрінде іске асатын болғандықтан, ғылым адамның ойлау процесі, өзін қоршаған дүниені адамның тану процесі тілде қалай көрінеді деген мәселені ескерусіз қалдыра алмайды. Бұл жерде этнография, мәдениет, өнер, тіл мәселесімен қатар семантикалық философияның өкілі, американдық дескриптивтік мектептің ірі ғалымы Эдуард Сепир туралы айтқан жөн. Ол – ғылымда Уорф-Сепир гипотезасы деген атпен белгілі болған атақты ілімнің иесі, тіл мен мәдениет туралы алғаш  сөз еткендердің бірі. Оның пікірінше, мәдениет – халықтың ойлауының, іс-әрекетінің көрінісі болса, тіл – қалай ойлаудың көрінісі болып саналады.

Таңба үш бірліктің басын тоғыстырады: таңбалаушы, таңбаланушы және объект. Оның ішіндегі таңбалаушы дегеніміздің өзі – дыбыс. Ал таңбаланушы – ой-сана арқылы танылатын, алдын-ала белгілі болған, дыбыстаумен белгіленетін зат, объект болса – сыртқы субстракт. Осылайша, таңбалаушы мен таңбаланушының белгілерінен тұратын тілдік таңбаның екі жақтылық концепциясы ортағасырлық философиядағы ең көп сауалды, даулы тақырыптардың қатарын толықтырады.

Таңбаның стилистика ғылымында алатын орны ерекше, таңба ықпал ету мен қарым-қатынастың әр түрлі жағдаяттарынан толық хабар береді.

Стилистикалық категориялардың басты мақсаты – айтылым мен сөз мәтінде категориялық сипат танытуды көздеу. Ғалым  Вайсгербер өз еңбегінде былай дейді: “Языковой знак, который нечто означает  и благодаря своей звуковой форме занимает, как правило, однозначно определенное место в рамках языка, сам дает нам сведения о своих судьбах. Поскольку, кроме того, функция языка как средство общения определяет известную равномерность этих судеб, тут все же возникает возможность преодолеть возникающие из необозримой массы и многообразия языковых высказываний трудности в исследовании языка, причем, более полно, чем это возможно в других феноменах культуры”. Вайсгербердің бастапқы таңбалық позициясы Фосслердің коммуникативизмі мен оның ұстазы Р. Турнайзеннің этимологиялық зерттеулермен тығыз байланысты. Таңба жөніндегі әр түрлі жаңа көзқарастармен таныса отырып, Вайсгербер Фердинанд де Соссюрдің таңбалық концепциясын өте жоғары бағалайтындығын білдіреді.

Фердинанд де Соссюрдің тілдік таңбаны екіжақты психикалық құбылыс ретінде қарастыратын тезисі көптеген қолдаушыларын тапты. Аталған тезис бірнеше бағытты қамтыды. Ғалымның “в языке нет ничего, кроме различий” деген ойы тілдегі барлық концептуалдық және формалдық ерекшеліктердің болатындығын дәлелдей  түседі.

Вильгельм  Гумбольдт, Фердинанд де Соссюр, И.А. Бодуэн де Куртенэ сияқты әйгілі ғалымдардың таңба екі жақты құбылыс: оның бір жағы – сыртқы материалдық, дыбыстық көрсеткіші де, екіншісі – ішкі мағыналық, идеялық жағы, таңба дейтініміз осы екеуінің бірлігі дейтін тұжырымдарына толықтай келетін тілдік тұлға – сөз. Бірақ, сөз – көмекші таңбалар сияқты өз бойында мағынасы жоқ, құр материалдық белгі емес, материалдық жағы мен идеялық жағы бір-бірінен ажырамайтын бірліктерден тұратын біртұтас тұлға.

Тілдік таңбалардың басқа жүйедегі таңбалардан икемді, оралымды, болмыстағы өмір шындығы бейнесін соншалықты шебер жинақтап бере алатындығы, басқа таңбалардан тек коммуникативтік қана емес, экспрессивтік де, парадигматикалық та, репрезентативтік те, сигнификативтік де қызмет атқаратын көп функциялы болуы және осы қызметтердің бір-бірімен байланысты шарттастығы – тілдік таңбалардың көп қабатты, иерархиялық құрылымды болуынан.

Тілдегі бірліктер халықтың дүниетанымы, болмысы, рухани мәдениетінен, сол халықтың тіршілігінен, өмір сүрген ортасынан, менталитетінен, психологиясы мен әлеуметтік-саяси көзқарасынан мағлұмат беретін ұлттық құбылыс болып табылады. Тілдік таңба – мәдениеттің феномені, ол ұлт мәдениетінің көрінісі ретінде ғылымда өз дәрежесінде әлі де зерттелмей келеді. Тіл – рухани күш, демек тілдік таңбалар, яғни таңбалаушы мен таңбаланушы және объект арқылы адам кез келген құбылысты қабылдап, оған баға беріп, өз көзқарасы мен ойын білдіре алады.

Таңбаның ең басты қасиеттері – оның қабылдану мүмкіндігінің болуында, басқаша айтқанда – материалдануы, конвенциалдануы және жүйелілігі. Қандай да бір құбылыс немесе зат таңбаны қабылдаушы субъектінің объективті шындыққа деген ерекше қарым-қатынасын көрсету арқылы белгілі бір таңбалық жағдайға нақты таңбалау семиозисін іздестіреді.

Жалпы нақты өзіндік стильдік ерекшелігі бар қарым-қатынастың ауызекі-тұрмыстық саласы да стилистикалық жағынан біркелкі емес. Бәрінен бұрын ауызша және жазбаша тілдің түрлеріне бөлінеді.

Осы кезге дейін стилистика ғылымында оның категориясы туралы әңгіме қозғалмаған болатын. Қайталаманың стильдік категория бола алатындығы туралы профессор Р. Сыздықтың еңбегінде жалпылама айтылып кетеді [4, 87 б.]. “Шығарма тілін көрнектеуде қайталама құбылыс – өте ұғымды тәсіл қатарынан табылады. Ол стильдік категорияға жатады,” деп бағалайды ғалым О. Бүркітов [5, 12 б.]. Сондықтан қайталамаларды лингвостилистикалық категория ретінде тануда профессор К. Аханов пен профессор С. Исаевтың еңбектерінде негіз жасалады [5, 12 б.]. Қайталамаларды стилистиканың жеке категориясы ретінде зерттеу оның бұрын қарастырылмай келген сан түрлі лингвостилистикалық табиғатын тануға мүмкіншілік береді.

О.Бүркітов қайталамалардың лингвистикалық табиғатын ашуда оны лингвостилистикалық категория деп таниды [5, 11 б.]. Академик М. Серғалиев өзінің стилистикаға қатысты еңбектерінде стилистикалық ұғымдар мен категориялардың негізгі мәнін ашып көрсетті [6, 8 б.].

Стилистиканың өзіндік ерекшелігін айқындайтын ұғымдары мен категориялары болады. Стилистиканың басты ұғымдары мен категориялары туралы стилистикаға арналған еңбектерде азды-көпті жазылып жүр. Стилистикалық   ұғымдар мен категорияларға арналған М. Серғалиевтің еңбегін айтуға болады. М. Серғалиев стилистиканың басты ұғымдары мен категорияларына жалпы мағынадағы стиль, стилистикалық бояу, стилистикалық құрылым, стилистикалық белгі, стилистикалық норма т.б. жататындығын айтады [6].

Орыс ғалымдары М.Н. Кожина, В.И. Шаховский, Т.В. Матвеева,           М.П. Катюрова, Л.В. Сретенская, Ф.Я. Солганик, И.Р. Гальперин, Н.Н.Трошина [7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14] стилистикалық категориялар туралы біршама еңбектер жазды.

Тілдің жекелеген қабаттарының стилистикалық сипаты, оның функционалды-коммуникативтік деңгейі қазақ тілі стилистикасының өзекті мәселелері болып табылады. Тілдік бірліктердің стильдік мәні, стильдік бояуы мен мүмкіншіліктері лингвоэстетикалық категорияға жатады.

Д.Әлкебаева “Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы” деген еңбегінде стилистикалық категорияларды бірнеше түрге бөліп топтастырады:

1) стилистикалық акценттік категория;

2) стилистикалық гипотезиялық категория;

3) стилистикалық автор образы категориясы;

4) стилистикалық бағалау категориясы; 

5) стилистикалық диалогтық категория [15, 32-33 бб.].

Б.Бобылев публицистикадағы стильдік категориялардың қолданыс ерекшеліктері жайлы былай дейді: “Стиль выступает в публицистике не как средство образного исследования и моделирования действительности, а как средство “упаковки”, как наиболее эффективная и целесообразная форма преподнесения, разъяснения, иллюстраций уже фактов, попечений истин. Эмоционально-оценночные и образные языковые средства здесь играют вспомогательную роль” [16, 8 б.].

Публицистикада өзге сөз қолданысындағыдай, сыртқы объективті факторлар мақсат-ситуация, қарым-қатынастың бағыты – стиль қалыптастырушы қызмет атқарады.

Стилистикалық категория туралы азды-көпті ғылыми пікірлерді жеке ғылыми тұрғыдан бөліп көрсеткен Д. Әлкебаева. О. Бүркітов “Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвистикалық табиғаты” деген еңбегінде қайталамаларды жеке стильдік тәсіл деп ала отырып, әлдеқайда ауқымды келетіндігіне, оны лингвостилистикалық категория деп тануға мүмкіншілік береді.  М.Н. Кожина бойынша стилистикалық реңк, стилистикалық тәсіл және стилистикалық мағына деген терминдер бір-бірімен тығыз байланысты. Алдыңғы екеуі ғылымда бұрыннан таныс, соңғысы кейін қосылған. Тілдік тәсілдер бейтарап және стилистикалық бояу деп бөлінеді. Стилистиканың бейтарап түрі тіл білімінде әр түрлі қоғамдық қарым-қатынаста стилистикалық  реңксіз қолданыла береді. Мысалы, жалпыға ортақ сөздер – үй, адам, тау, оқу, қызыл.

Стилистикалық өңді екі түрге бөлу бар, олар: эмоционалды-экспрессивті және функционалды.

Эмоционалды-экспрессивті реңкке мысалдар: боқмұрын, шалапай.

Функционалды реңкке: нигилизм, альтернатива, дебет.

Функционалды стильдің реңкі эмоционалды-экспрессивтіге қарағанда анығырақ. Сондай-ақ, біріншісінің мағынасына бояу жамылғыштары тән болса, екіншісіне – қолданылатын орны маңызды. Бірақ екіншісінде негізгі мағыналық бірліктермен қатынас жоқ емес. Реңкті таза функционады деп айта алмаймыз. Көп жылғы көріністерге сенсек, тілдік бірліктер семантика-стилистикалық жағынан және оның қолданысында бір-біріне тәуелді болады.

Стилистикалық коннотация дегеніміз – заттық-логикалық, грамматикалық мағыналарға қосымша жұмсалынатын экспрессивтік және стилистикалық қасиеттер, ол – стилистикалық коннотацияның көрінісі. Стилистиканың басты ұғымдары мен категорияларына жататын стилистикалық коннотацияның сипатын айқындайтын түрлері өте көп.

Р. Авакова “Фразеологиялық семантика” атты еңбегінде фразеологиялық коннотацияның прагматикалық әсері бар екеніне басты назар аударған. “Сөздер мен сөз тіркестерінің бойындағы мағынаны толықтыратын қосымша экспрессивтілік, тілдің ұлттық ерекшеліктері мен мәдени құндылықтары оларға ерекше прагматикалық әсер, яғни сөйлеуді айшықтандыратын нәтиже қажеті сөзсіз” [17, 22 б.].

Сондықтан да функционалды стилистикалық реңк тілдік бірлікке қатынасты болуы мүмкін. Функционалды реңк нақты сөйленісте көрініс табады.

Стилистикалық мағынаға дұрыс анықтама берілген жоқ. Стилистикалық мағына – стилистика ұғымының орталықтарының бірі. Өйткені кейбір зерттеушілердің айтуынша сөздің мағынасы тек қана оның заттық ұғымына ғана емес, сонымен қатар оның экспрессивті-стилистикалық реңкіне байланысты. Мағына санадағы шындықтың көрінісінің ерекше формасы ретінде қарастырылады.

Стилистикалық коннотация – қосымша мағына, оған қосымша семантикалық, не стилистикалық реңк, олар экспрессивті-эмоционалды бағалау қызметін атқарады. Стилистикалық коннотация – стилистикалық ұғымдарды қамтиды.

Стилистикалық коннотациялардың үш түрі бар:

1. Тілдік бірліктің мазмұнына қатысты баға не қатынас оның мағынасынан көрінеді. Мысалы, ер адамға қатысты: аю, бұқа, ешкі, ит, доңыз.
2. Логикалық-ұғымдық мағынада заттың бағасы немесе оған қатынас көрсетілмесе де, ол тілдік бірліктің белгілі бір контекске қолдылуына байланысты көрініп отырады. Мысалы: әдеби троп, байланыс желісі т.б.
3. Коннотациялар бағалауда не қатынаста көрінбейді, олар тілдің қолданылу аясына тән. Мысалы, әр салаға тән өзіндік терминдер. Кез келген тілдік бірлік, әсіресе, көп мағыналы стилистикалық құрал бола алады.

Олар екі топқа бөлінеді:

1. Функционалды құралдар: кітаби және ауызекі стиль. Өз алдына кітаби стиль классификация құрайды, оған: ғылыми, публицистикалық, іс-қағаздар, көркем әдебиет стилі жатады. Тілдік құрылымның негізіне қарым-қатынас жасаудағы тілдік бірліктер енеді.
2. Экспрессивті құралдар. Оған эмоционалды-экспрессивті белгілері айқын көрінетін сөйленістер жатады. Мысалы, салтанатты, ироникалық, жақтырмау, фамилиярлық т.б.

 

2.1 Стилистикалық акценттік категория

 

Стилистикалық категориялардың қатарына акценттік категория, гипотезиялық категория, автор образы категориясы, бағалау категориясы, диалогтық категория, мәтін категориясы т.б. жатады.

Акценттік категория (баса көңіл аударатын) – мәтіндік категориялардың бірі. Акценттік категория концептуалды тілдік бірліктердің мағыналық жақтан көңіл аударуын қажет етеді.  Адресат автордың көзқарасына көз жеткізу сенімділігін көрсетеді, сол арқылы қабылдаушы мен тыңдаушының ортақ түсінікке ие болуын қамтамасыз етеді. Адресант өзінің басты мәтіндік мәліметінің ақиқатына тыңдаушының көзін жеткізеді. Мәтіндік акценттік категорияны реттеудің тәсілдері сөздің стилистикалық қызметіне байланысты  әрі соған тікелей тәуелді. 

Ғылыми стильде акценттік категория микроөрістерге бөлінеді: дәлелдеу, нақтылау, бағалау, категориялық, белсенділік т.б. Ғылыми стильдегі дәлелдеу оның стильдік базасы арқылы да түсіндіріледі. Ғылыми стильдегі нақтылық  логикалық жақтан тиянақтауды қамтамасыз етуде көрінеді. Ғылыми стильде акценттік категория ғылыми жүйелеудің танымдық процесінің динамикасы мен табиғаты арқылы түсіндіріледі. Ғылыми стильде ол терісті теріске шығару заңына сәйкес келіп отырады. Сонымен қатар, бірақ, алайда, керісінше, дегенмен сияқты шылаулар кез келген ғылыми мәтіннің стилистикалық жағынан дұрыс құрылуында маңызды рөл атқаратын акценттік категория болып табылады. Мысалы:

Демек… әдеби тіліміз ұзақ жылдар бойы жалпы халық тілі негізінде пайда болды (М. Балақаев).

Сонымен, номинативті сөйлем – базистік (түпкі) конструкция (Қазақ грамматикасы).

Акценттік категорияның ғылыми стильдегі тағы бір түрі нығайту деп аталынады. Ғылыми мәтіндерде үстеудің түрлерін осыған жатқызуға болады, мысалы, ерекше, айрықша, төтенше. Автор осы сөздер арқылы ғылыми стильдің ерекше көңіл аударатын тұстарына адресаттың назар аударуын көздейді. Мысалы:

Интонацияның маңызды да ерекше компоненттерінің бірі – пауза.

Сонымен, жақсыз сөйлем деген атау шартты болып саналады (Қазақ грамматикасы).

Ғылыми стильде адресант адресатқа айрықша көңіл аударту үшін мәтіннің микроөрісіндегі тыңдарманның қызығушылығын арттыратын кейбір синтаксистік және графикалық тәсілдерді пайдаланады. Ғылыми мәтіндегі осындай акценттік категориялар өзінің күрделі ғылыми хабарларға толы мәтінінің мазмұнын қабылдаушыға түсіндіруді жеңілдетеді. Сондықтан кейбір графикалық сызықтар мен сөйлемдерді ерекше белгілермен сызып, дизайн жасап, белгілі стильдік белгілермен көрсетіп отырады. Ғылыми стильде баса көңіл аударатын құбылыс оның фактілілігін, терминдерін түсінуін, анықтамаларын графикалық сызбалар арқылы бөліп көрсетеді. Міне, осы графикалық сызықтар адресаттың немесе қабылдаушының стильдік сұранысын өтеуге жеңілдік қана әкеп қоймайды, қызығушылығын тудырады.

Ғылыми стильде акценттік категорияның арқасында “экспрессивті мазмұндау” деп аталатын стильдік белгілермен келетін синтаксистік категориялар болатындығы белгілі болып отыр. Осындай ғылыми анықтамалық сөйлемді қабылдаушы толқымай оқи алмайды. Көз ауруының 200 түрі бар (Ғылыми оқулықтан). А. Байтұрсынұлы – өз заманындағы әлемдік дәрежедегі ғалымдардың еңбектерімен жетік таныс болған адам
(Н. Оралбаева). Демек, экспрессивті мазмұндық тәсілмен келетін стилистикалық акценттік  категориялар ғылыми-танымдық шығармаларда да баршылық.

Стилистикалық акценттік категория немесе акцентология ұғымының маңызын былай таратып айтуға болады:

а) екпіннің табиғаты мен қызметін зерттейтін сала;

ә) екпінге байланысты болатын тілдік құбылыстардың жүйесі. Кең мағынасында, акцентология шеңберінде “тон” да қарастырылады. Акцентологияда екпін фонологиялық және морфологиялық тұрғыдан зерттеледі. Екпіннің фонологиялық зерттеулерінің мынандай қырлары бар:

1) екіпін түсетін буынды анықтау. Л. Хаймен 444 тілді зерттеген, олардың 25%-де екпіннің басқы буынға, 20%-де соңғы, 18%-де ортаңғы, ал 33%-де еркін түсетіндігін анықтады;

2) екпіннің фонология типін (түрін) анықтау;

3) екпінді және екпінсіз буындардың просодикалық қасиеттерінің үлес салмағын анықтау;

4) екпіннің фонетикалық түрін анықтау, бұл жерде екпін түсетін буынның созылыңқылығы (квантативті екпін), күші (динамикалық екпін), көтеріңкілігі (әуезді екпін), дауысты не дауыссыз аллофондардың ерекшеліктері (сапалық екпін) қарастырылады. Тонды зерттеуде негізгі мақсат – тілдегі тондарды, олардың дараланушы белгілері, тон мен буын түрлерін, сөз шеңберіндегі тондардың үйлесуін анықтау болып табылады. Акцентологияда тон мен екпін лингвистикалық, психолингвистикалық және аспаптық тәсілдермен зерттеледі. Морфонологиялық зерттеулердің негізгі міндеті – екпін мен морфема арасындағы байланысты зерттеу.

Акцентология ұғымына берілген осы сипаттаманы акценттік талдау жасағанда жүзеге асыратын болсақ, акценттік категориялар оны жүйелейді. Енді акценттік категорияға бірнеше мысалдар алып, талдап көрелік.

1) Жеңіс те, жеміс те халықтікі.

2) Ұлттық тілдің қуаты – ұлттық намыста!

3) Жаным! Сәулем! т.б.

4) Тығын.

Қарап отырсақ, барлығы да белгілі бір ойдың негізгі арқауы ретінде алынған тақырыптар. Олардың әрқайсысының интонациясы, просодия екпіні әр түрлі.

Бірінші мысалда, бірінші және екінші фразадағы те күшейткіш демеулік шылауынан кейін интонацияны аңғаруға болады. Бірінші және екінші фразадағы екпінге бағынып тұрған бөлшек – те күшейткіш демеулік шылауы. Және бірінші фразадан кейін паузаны көре аласың. Екінші мысалдан интонация құбылысын айқын көре аласың. Ұлттық тілдің қуаты дегеннен кейін кідіріс – интонация жасалып, ұлттық намыста дегенде сөйлеу темпі мен үдемелігі күшті байқалады. Үшінші мысалдан дауыс ырғағының көтеріліп барып бәсеңдеуі, яғни мелодика құбылысы көрінеді. Бұл мысалда айрықша интонациямен айтылған қаратпа сөздер. Екпінге бағынып тұрған бөлшек бастапқы буын.

Соңғы келтірген мысалда екпін соңғы буыннан көрінеді. Және сөйлеу темпі байқалады.

Акценттік категорияда сөз болсын, сөйлеу болсын белгілі бір екпінмен, белгілі бір қарқынмен шығады. Сол екпінмен, сол қарқынмен шыққан сөз, сөйлеу – адам айының көрінісі. Ойлаудың, ойдың нәтижесін адам белгілі бір қарқынмен сөз арқылы сыртқа шығарады. Бір сөз болуы мүмкін, бір ой болуы мүмкін. Осы жерде ойлау туралы философиялық түсініктеме бере кету керек.

– ойлау – объективтік дүниені ұғым, пікір, теория және т.б. формасында бейнелеудің белсенді процесі;

– бұл процесс белгілі бір мәселелерді шешумен, шындықты жанама бейнелендіру тәсілдерімен және оларды жалпылаумен байланысты жүзеге асады;

– айрықша түрде ұйымдасқан материал – мидың жоғары жемісі. Ойлаудың материалдық физиологиялық механизмдерін жоғары нерв қызметі философиясы зерттейді. Алайда ойлау мимен айырғысыз тығыз байланысты болғанымен, оны бүтіндей физиологиялық аппараттың қызметімен түсіндіруге болмайды. Ойлау биологиялық эволюциямен ғана емес, қоғамдық дамумен де байланысты. Ойлау адамдардың өндірістік қызметінің процесінде туады және шындықты жанама жолмен бейнелендіреді, мақсат етеді. Ойлау туу ерекшеліктері жағынан да, іске асу тәсілі жағынан да, нәтижелері бойынша да қоғамдық сипатта болады. Мұның себебі ойлау адамзат қоғамына ғана тән еңбек және тіл қызметтеріне байланысты өмір сүреді. Сондықтан адам сөйлеумен аса тығыз байланысты жүзеге асырып, оның нәтижелері тілде бейнеленеді.

Енді төмендегі мысалды алып көрсек.

Тығын

Тығынның да өз заңы бар. Ол қоғам дамуымен тығыз байланысты. Қадырдың “Қилы-қилы қызық бар, сыймайтұғын ұғымға, Бөтелкенің тағдыры, қарап қалған тығынға” деуінде гәп бар. Тығынсыз бөтелке өмір сүре алмақ емес, оның аузы жабылып, құтылық қасиетін сақтап тұрған – тығын. Ұғымға сыймайтын қызықтың бірі – рухани астана Алматының тығыны. Ол – көшені жайлаған машиналар тізбегінің тығыны, бұл тығын – береке-байлықтың көрінісі. Жыландай ирелеңбеген машина легі тірелген тығынға қарап тұрып, рөлдегі беті әжімнен көрінбеген зейнеткер мен жұмысқа асығып, бизнес-сөмкесін жанына шалқасынан жатқыза салған кәсіпкер, біз тұмсық туфлиімен тежегішті әрең басқан студент қыз бен сабаққа қатысуды маңызды мүдде санамаған маңғаз отырған жоғары сынып оқушысының кейпінен қала халқының байлықтан алшақ кетпегеніне көзің жеткендей болады …  (Қуандық Түменбай).

Кез келген оқырманды ең әуелі тақырып қызықтырады. “Тығын” дейсің де, бұл сөзбен қандай ой айтқысы келді екен деп, бірден мақалаға көз жүгіртесің. Мақалада жазушы айтатын ойын бөтелкенің тығыны арқылы Алматының қазіргі бейнесін барынша көркем суреттеп жеткізген. Сен жазушының көркем етіп құра білген мақаласының негізгі ойын түсініп, оған өзіндік көзқарасыңды салыстырып баға бересің.

Міне, бөтелкенің тығыны арқылы суреттеген жазушы ойының негізгі идеясы – береке-байлықтың көрінісі етіп, өзіндік стилімен мақаласын әсерлі, мәнді, мағыналы және көркем жеткізе білген.

Әр адам өз ойының көрінісі сөзін әсерлі, мәнді етіп жеткізе алатын болса, онда ол – үлкен жетістік. Оның өзі үлкен өнер.

Сөздің стильдік бояуын жақсы жеткізіп тамаша суреттеу үшін адамға көркем, терең ой керек, жақсы ойлана білу керек. Сосын, әрине, оны сыртқа әсерлі етіп шығару – үлкен таланттылықты қажет етеді.

Акценттік стилистикалық категория публицистикалық стильде ерекше негізгі ойға алған сөзбен көрінеді. Мысалы:

Руханият дүниесін ақсатып қоюға да болмайтынын түсінетін болар. Оқырманнан біз айырылып қалдық. Адамдарымыз рухани жүдеу екені аңғарылады. Рухани кедейлік, рухани аштық. Ал рухани аш адамдардан бәрі шығады, қылмыс та, жемқорлық та, жемқорлығыңыз да. Бір кітаптан оқығаным бар еді.

Көркемдікте шек жоқ. Ол түпсіз теңіз. Ол ұшар басына жеткізбейтін қиян шың. Әркім әр деңгейінде жүр. Оны кесіп айту қиын. Көркемділіктің мен ұстанған бір ғана критерийі бар, ол – шынайылық. Оқушыны сендіріп отыратын – шынайылық. Шынайылықтан айырылмау керек. Өтірік айтуға болмайды. Жалған қолпаштау, жалған сурет, жалған бөстіру, ол көркемдікпен мүлде сиыспайды. Көркемдіктің бірнеше шарттары бар, соның ең бастысы шынайылық қой деп ойлаймын. Мен соны сақтап отырамын.

Руханият жағынан, экономика жағынан, барлық жағынан дүниенің орны алмасып кетеді. Сондай қиыншылықты бастан кешіріп отырған дәуірде отырмыз қазір. Бір нәрсе бар бәрін ақтайтын. Бостандыққа шықтық, тәуелсіздік алдық дейміз. Бәріне төтеп береді деп отырған ұғымымыз. Ол рас енді. Бірақ осының көп қыры мен сыры бар. Тәуелсіздік дегеннің өзін жалпы сыртқы мемлекеттік рәміздермен өлшей салуға болады, әскері бар, әнұраны бар, туы бар, мемлекеттік шекарасы бар. Бірақ сонымен бірге түгенделетін тәуелсіздіктің шарттары бар екен. Экономикалық тәуелсіздік, ешкімге кіріптар болмау деген сияқты. Басқа бір елдерге жалтақтамау, оларға күнің қарамау деген секілді. Сосын санадағы тәуелсіздік. Біз мемлекет ретінде, жеке ұлт ретінде тәуелсіздік алған шығармыз, бірақ әр адам тәуелсіздікті жеке-жеке алады. Мемлекет тәуелсіздігінен, ұлт тәуелсіздігінен бұрын өз тәуелсіздігін жариялаған азаматтар бар. Олардың санасы тәуелсіз. Ал мемлекеттің, ұлттың тәуелсіз бола тұра, әлі күнге дейін құлдық санадан арыла алмай жүрген, бір басының тәуелсіздігін ала алмай жүрген адамдар бар.

Енді тәуелсіздік деген ұғым кең, сала-сала … . Түбі, бұл бірден бола қоймайтын шығар. Біз екі ғасырдан астам кіріптар болдық, бодан болдық. Алты-жеті буын ата ғой, сүйеккке әбден сіңіп қалған. Тәуелсіз ұрпақ бірден келіп қалыптаса қоймайды. Құлдық санаменен де емес, біздің немеремізден де емес, шөберемізден барып бірақ тазаруы мүмкін. Балаларымыздың өзі тазара қоймайды, немерелеріміз біршама тазаруы мүмкін. Тәуелсіздік ұзаққа созылатын процесс. Сол жүріп жатыр, соны біз бастан кешіріп жатырмыз.

Сол шығарманы, “Дарабозды” айналады. Мен оған он жыл архивте отырып бүкіл өмірімді сарп еттім, материал жинадым емес пе? Орыс архивінен, қытай архивінен. Ал енді ана спутник романдар менің романымдағы бір кіші кейіпкерді  алады да, ана Қабанбайдың орнына қояды. Сол менің тапқан деректерімді пайдаланады. Сол жылдар, сол соғыстар, сол жорықтар, сол оқиғалар бойынша екінші роман жазып шығады (“Ана тілі”).

Акценттік стилистикалық категорияға қайталаулар да жатады. Дыбыстың қайталамалар атаулы сөйлемде де кездесіп отырады. Оның проза және поэзияда кездесетінін жоққа шығаруға болмайды. Контекс тілінде қайталамаларды автор қимылдың өту сипатына, зат белгісіне, сапасына оқырманның назарын аударту үшін  қолданады. Мәселен:

Бұл дүниеде кімге қарыздар? Әрине, алдымен, ең алдымен анасы Қалипаға қарыздар ( Ш. Мұртаза).

Тыныш күндер,

Пүліш күндер,

Қайдасың?!

Сәтті күндер,

Тәтті күндер,

Қайдасың?!

Серке күндер,

Ерке күндер,

Қайдасың?!   (Қ. Мырзалиев)

 

2.2 Стилистикалық гипотезиялық категория

 

Ғылыми стильде кездесетін стилистикалық категориялардың қатарына жататындардың бірі – гипотезиялық категория. Стилистикалық категорияның бірі болып саналатын гипотезиялық категорияны зерттеу жаңа басталып келе жатыр. Гипотезия категориясы туралы В.В.Кусков, С.С.Бодрина, Т.Н.Плюскина, М.Н. Кожинаның ғылыми стиль туралы еңбектерінде сөз болған. Гипотезиялық категория әр түрлі мәтіндік категорияның біріне жатады. Гипотезиялық категория әр түрлі тілдік тәсілдерді, оның ішінде белгілі болжамға негізделген жүйелілікті көрсетеді, мәтіннің белгіленген жазықтығындағы жалпы функциясы және семантикасының қалыптасқан сөз гипотездері немесе гипотезиялық құбылыс болып саналады.

Гипотеза – ой қарату жүйесі, сол арқылы бірқатар фактілер негізінде объектінің, байланыстың немесе құбылыс себептерінің бояуы туралы тұжырым жасалады, алайда бұл тұжырымды әбден анықталған деп санауға болмайды. Осы тұжырымның мазмұнын да гипотеза деп атайды. Ғылымда құбылыстар, олардың себептері арасындағы байланыс онша айқын болмай, олардың алдындағы немесе оларға қатысты көптеген мән-жайлар белгілі болған кезде, қазіргінің кейбір сипаттамалары бойынша өткен кездің көрінісін қалпына келтіру қажет болған кезде немесе өткендегі мен қазіргінің негізінде құбылыстың болашақтағы дамуы туралы тұжырым жасау керек болған кезде гипотеза қажет болады. Алайда белгілі бір фактілер негізінде гипотеза ұсыну – алғашқы қадам ғана. Ықтималдылық сипатына байланысты гипотезаның өзі тексеруді, дәлелдеуді қажет етеді. Осындай тексеруден кейін гипотеза не ғылыми теорияға айналады, не түрін өзгертеді, ал тексеру теріс нәтиже берсе, алынып тасталынады.

Гипотеза ұсыну мен тексерудің негізгі ережелері:

1. Гипотеза өзіне қатысты барлық фактілермен үйлесімді, кем дегенде сыйымды болуы тиіс.
2. Фактілер сериясын түсіндіру үшін ұсынылған бір-біріне қарама-қарсы көптеген гипотезиялар ішінен олардың көпшілігін бірыңғай түсіндіретіні артық; әрине, осы серияның жекелеген фактілерін түсіндіру үшін жұмысқа арналған гипотеза дейтінді ұсынуға болады.
3. Фактілердің байланыс сериясын түсіндіру үшін әр түрлі гиптезияларды мүмкіндігінше азырақ ұсыну қажет және олардың байланысы мүмкіндігінше неғұрлым жақын болуға тиіс.
4. Гипотезия ұсынған кезде оның тұжырымдарының ықтималдылық сипатын ұғыну қажет.
5. Бір-біріне қайшы келетін гипотезиялар қосылғанда, ақиқат болмайды. Бұған олардың бір объектінің әзіргі позитивтер, эмпириктер, “жалпы индуктивтер” және т.б. сияқты объективті дүниенің заңдылықтары туралы гипотеза жасамай, қайта фактілерді протоколды түрде тіркеп отыруға тиіс деп санайды. Өйткені гипотеза олардың пікірінше тек “жұмысшы” рөлін атқарады және оның объективті мазмұны болмайды. Алайда гипотезияның ғылыми дәлелденген теорияға айналу фактілері мұның керісінше екенін дәлелдейді. Гипотезия әрқашан белгілі бір объективті деректерге негізделгендіктен, оның теория дәрежесіне дейін дамуға мүмкіндігі болады. Қазіргі ғылымның сипаты, бақылау мен тәжірибе жасау механизмдерінің күрдененуі ғылыми ойлаудың бұл сатысын барған сайын мұқият зерттеуге мәжбүр етеді және Энгельстің гипотезия дегеніміз, жаратылыстану ғылымы дамуының формасы, өйткені ол ойлайды деген қағидасын қуаттайды.

Сепир-Уорф гипотезасы – лингвистикалық салыстырмалы болжам теориясы. Бұл теория бойынша, тіл ойлауға және дүниені қабылдауға ықпал етеді (“… Біздің қоғамдағы тілдік нормаларды, интерпретацияларды белгілі бір тәртіппен тыңдауға бейім болғандықтан, біз басқаша емес, дәл осылай көреміз, естиміз, қабылдаймыз” (Э. Сепир).

Гипотеза авторлары – американ ғалымдары Э. Сепир мен Б.К. Уорф көп жағдайда өз болжамдарын В. фон Гумбольдт көзқарасымен және американдық этнолингвистика идеяларымен сабақтастырады. Гипотезаға дәлел ретінде қолданылған дәйектері: тілдер болмысты әр түрлі талдайды (заттар, кеңістік, уақыт т.б.) және оны әр тілге тән ерекше ұғымдармен береді: тіл адам мінез- құлқын реттейді; тілдердің айырмашылықтары болмыс құралы, көзқарастардың өзгешеліктерін, логиканы, ойлау нәтижелерін анықтайды және т.б.

Гумбольдшылдар өз бастауын В. фон Гумбольдттың тілдік концепциясынан алған, яғни тілдік жүйе туралы көзқарастар мен оларды зерттеу туралы әдістері. Гумбольдшылдар пікірінше, тіл ойлаумен, мәдениетпен, рухани өмірмен диалектикалық байланыста өмір сүреді, оны антиномиялық тұрғыдан ғана түсіндіруге болады, яғни тіл формасы мен белгілі ұғымдары арқылы түсіндіру.

Сыншыл суреткердің түпкі идеясының түйінін оқырманға кейде ашып, кейде меңзеу арқылы көркем туындының келелі мәселелері – адам мен адамның, адам мен қоғамның, адам мен табиғаттың ара қатынасының берілуі, сипаттау ерекшеліктерін үлкен тебіреніспен әрі көркемдікпен толғайды. Әдебиет сынына адал еңбек етіп, өзінің ізденімпаздығымен дараланған Зейнолла Серікқалиев өзінің сыни-зерттеу еңбектерінің ақиқат ауылынан тура жолға түсіп, бұралаң, кедір-бұдырға бой бермегендігімен танылады. Әдебиетке биік талаппен қараған сыншының әрбір еңбегі қазақ әдебиетіндегі туындылардың көркемдігіне, көркем сөз өнерінің биіктігіне мән беріп отырады. Осы тұста оның “Болжам батыл болсын” деген сын мақаласына тоқталып өтейік. Сыншы мұнда қазақ әдебиетіндегі ғылыми-фантастика жанрының дамуына қажетті алғы шарттарды санамалап көрсетеді. Автор әдебиетіндегі ғылыми-фантастикалық түпкі негізі фольклорда екендігін және дүниежүзі әдебиетіндегі озық үлгілер қазақ фантастикасының дамуына бірден-бір мотив деп түсіндіреді. Қоғамдағы ғылым мен техниканың дамуы қашанда әдебиетте көрініс алады. Ал ол қалай, қандай жанрда, қандай әдіс арқылы орын алады? Ғылыми-фантастика жанрында қалам тербеп жүрген жазушылардың көркем туындыларының идеялық, мазмұндық мәселелері сыншының жоғарыда көрсетілген мақаласында айтылады. Сыншы ғылыми-фантастикалық тақырыпта қалам тартып жүрген  авторлардың туындылары әдебиеттегі аталмыш жанрдың дамуына бірден-бір бастама дейді. Мақалада көрсетілгендей, ғылыми-фантастикалық жанрға алғаш келгендердің шығармалары мазмұн, сюжет жағынан шорқақтау;

сыни еңбектің тақырыбы айтып тұрғандай, “болжамның батыл болғаны” бастапқы шарт; 

жас қаламгерлерге тән жалпы қасиет тақырыпты дұрыс қоя білу бар болғанымен, оның идеялық мәнін ашу жағы таяздау;

оқырманға ұсынылып отырған оқиғаның болжамдылық мәнінің зор болуы шығарманың көркемдігін онан әрі әрлендіре түседі.

Мәселен, Жюль Верннің ғылыми-фантастикалық шығармаларының оқырман арасындағы үлкен сұраныс пен қолданысқа ие болуы, қаламгер қиялының жүйрікті, ғылыми ашылатын жаңалықтарының алдына шамшырақ болуында.

Қазақ әдебиетіндегі ғылыми-фантастикалық тақырыпқа  жаңарту мәселесі көбірек алынады. Солардың бірі – мамандығы инженер-металлург Медеу Сәрсекеевтің “Көрінбестің көлеңкесі” атты тұңғыш повесі. Шығарманың басты оқиғасы – Кенбі тауының таңғаларлық табиғи құбылысы.  Арқаның үскірік боранынан кейін, күн бірден ысып, тау етегінде тұратын халық тіпті көйлекшең жүреді. Тарихта болмаған бұндай табиғи құбылысты әркім әр түрлі болжайды. Ауыл молдасы мұны құдайдың адамдарға жіберген кәрі деп те түсіндіреді.

Сонымен қатар, сыншының өзіне тән стиліне қатысты өзге елдің әдебиет өкілдерінің озық үлгілерінен мысал келтірілген. Мақаладан үзінді: “Орыс әдебиетінің тарихы жанартану жайын сөз еткен талай-талай шығармаларды біледі. Біз солардың ішінен тек біреуін ғана еске ала кетейік. Бұдан бір ғасырдан астам уақыт бұрын, 1840 жылы  “Таң шапағы” альманағында Пушкин мен Белинский жоғары бағалаған дворян публицисі, князь В.Ф. Одоевскийдің “4338 жыл” дейтін фантастикалық романы жарыққа шыққан екен. Мұнда автордың батыл болжамымен Россияның 44 ғасырдағы бедер-бейнесі берілген. Жазушының осы шығармасындағы ғажайып батыл қиялы біздің бүгінгі фантастикамызға бірден-бір үлгі бола алады”.

Гипотезиялық категория сөздің стильдік аспектілерінде пайдаланылады, бірақ оны барлық мәтінге қатысты деп айтуға болмайды, тек ғылыми мәтінге ғана тән. Ендеше, гипотезиялық категория ғылыми стильдің және көркем әдебиет стилінің кейбір жанрларына тән (атап айтқанда, фантастикалық шығармаларға). Бұл категорияның экстралингвистикалық негізі ғылыми танымның өзіндік ерекшелігіне және ойлау процесіне байланысты болса, фантастикалық шығармаларда қиял сияқты сезімнің ерекше сәтінен туындайды. Гипотеза – білім формаларының бірі және жаңа білімнің өндірістегі процесінің таным әдісі ретінде көрінеді. Гипотезияны жаңа ғылыми көзқарастардың синонимі ретінде алуға болады. Гипотезиялық категория ғылыми стильдің барлық жанрларында кездеседі. Гипотезиялық құбылыс мәтіннің “гипотеза-болжам” деп аталатын  өрісінде номинативтік атау ретінде байқалады. Олардың қатарына жататындар: идея, жорамал, болжам, долбар, ниет, тапқырлық, күдік, алдын ала болжау, ықтималдылық теориясы, сияқты, бәлкім, сондай-ақ, модаль сөздер, шылаулар, қыстырма сөздер қатысып отырады: демек, алайда, әйтсе де, егер де, олай болса т.б.

Гипотезиялық категориялардың грамматикасы көбінесе шартты рай тұлғаларымен, келер шақ, етістік формаларымен келеді. Ғылыми мәтінде олар бір-бірінен бөлшектенбей, бірлескен, маркерленген сөздер жиынтығы ретінде кездеседі. Гипотезиялық категорияның негізгі орталық өрісінде сұрақ-жауап топтамалары, проблемалық сұрақтар мен тізбектелген сұраулы сөйлемдер, синтаксистік конструкциялар бағыныңқы сөйлеммен аяқталып отырады.

Ғылыми-фантастикалық шығармаларда гипотезиялық категория ақиқат пен болжамға негізделеді.

Ғылыми мәтіндерде стилистикалық гипотезиялық категория: олай болса, демек, сондықтан, алайда, мүмкін деген сөздердің қатысуымен жасалынады. Мысалы:

Алайда, барлық уақытта қосымшалардың барлығы бірдей емес.       

Демек, бұл тілдік құбылыстың (ал ол тілдік факті ғана емес, тілдік процесс екенін естен шығармағанымыз жөн), ең алдымен мәнді белгісі, мазмұны бар екенін, ол жаңа мағыналы сөздің жасалуы, тәсілі бар екенін ұмытпаған жөн  (С. Исаев).

Демек, қазақ өлеңі құрылысының, қазақ әдебиеті теориясының басты терминдерін Ахмет Байтұрмынұлы қалыптастырған екен.

 Демек, әдебиетті сөз өнері арқылы адамды зерттейтін ғылым, яғни адамтану ғылымы деп алғаш рет А.  Байтұрмынұлы ғытыми айналымға ендірді (“Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы”).

 

2.3 Стилистикалық автор образы категориясы

 

1. Автор – өзіндік дүниетанымын өнер туындысын жасау арқылы көрсететін шығармашылық тұлға.
2. Автор бейнесі – әдеби шығармадағы жазушының өз қалпының көрінуі. Автордың идеялық нысанасы, көзқарасы, ұғым-түсініктері, наным-сенімдері, көркемдік принциптері, суреткерлік шеберлігі, бәрі-бәрі кең, толық мағынасында, әрине шығарманың өн бойынан, бүкіл құбылыс бітімінен, идеялық көркем сипатынан танылады. Бұл – оның шығармашылық тұлғасы, жазушылық, суреткерлік сипаты, өзгешелігі. Ал оның өнер иесі ретінде ғана емес, өз тағдыры, өз мінез-құлқы бар жеке адам ретіндегі бейнесін алсақ, оның жекеленген жанрларында (мысалы, өмірбаяндық, мемуарлық) болмысы айқын көрініс таппайды. Әр жанрдағы шығармаларда автор әр түрлі дәрежеде, әр қырынан аңғарылады. Эпикалық шығармаларда автор, негізінен алғанда, оқиғаны баяндаушы болады. Яғни, оның бейнесін оқырмандар оқиғаны айту мәнері, кейіпкерлерді мүсіндеу өзгешелігі, суреткерлік мұраты, белгілі бір этикалық мәселеге көзқарасы, эстетикалық нысанасы арқылы ғана елестете алады. Алайда оның бейнесі тікелей көрінбейді. Ал драмалық шығармада автор оқиғаның даму барысынан мүлде сырт тұрады. Поэзиялық шығармаларда автор негізінен лирикалық тұлға ретінде танылады. Лирикада ақынның ішкі сыры, сезімі, толғанысы, яки жеке авторлық тәжірибесі, басқа жанрларға қарағанда айқын, анық бедерленеді. Өмір шындығын оқырман лирикалық тұлға поэзиясындағы автордың көзімен қарап, танып біледі. Бірақ ақынның қандай күйде болып, әр құбылысты қалай сезініп отырғанын да оқырман өзінше бағалайды. Лирикалық шығармада авторлық субъективтік көзқарас, ой-сезім мен ол бейнелеп отырған объективті шындық жігі бөлінбей жалғасып жатады.

Автор образы категориясы поэзиялық шығармаларда айқын байқалады. М. Мақатаев өз күнделігінде былай деп жазған еді: “Мені өз поэзиямнан іздеңдер. Сондықтан мен өзімнің “менім” арқылы жасырып жатпай, өмірімнің шежіресін жасап шықтым”. Ендеше, лирик ақын өзі туралы айта отырып, өмірлік жайларды  толғайды. Қоғамның әлеуметтік жайы туралы толғанып отырып, өз көңіл-күйін паш етеді.

Шынымен еткен еңбек еш кете ме?!

Ұрланып есіл өмір босқа өте ме?!

Такаббар, ұлы өмірдің зор толқыны

Шетіне лақтырып шошқа ете ме?!

 

Достар-ау, жандарың бір ашымай ма?

Бүйте берсең, жас талап жасымай ма?

Өмір-ау, өзің айтшы көнейін мен,

Үмітім сенен күткен осылай ма?

Қорқамын, ұяламын, қысыламын,

Көңілді енді қайда ұшырамын?

Өсектің бұлты төніп келеді әне!

Тағы да қандай дертке ұшырадым!

 

Бесікте жатқанымда-ақ, өмір, саған,

Бой ұра, құлаш жая құмарланғам.

Жарайды, тартқан сыйың қайғы болса

Амал не, өлгенімше қабыл алам.

                                                    (М. Мақатаев)

Дегенмен, лирикалық кейіпкерді автордың нақ өзі деп ойлау – жаңсақ түсінік. Лирикалық кейіпкер автордың өлеңмен жазылған тікелей өз көшірмесі емес, жинақтала келіп, белгілі бір нақтылық сипатты иеленген көркем бейне болып шығады. Әрине автордың үні қандай шығарма болса да сезініп отырады. Шығармадағы шындық көркем логикаға сәйкес бейнеленеді десек, сол логиканың өзі автордың ұғым-түсінігіне сай келетіні және талассыз. Автордың ой-сезім дүниесін екшелеп өтіп, талғамның таразысы тартылып барып, өмір шындығы нағыз көркем  шындыққа айналады. Бірақ автордың шығармадағы оқиғаларға көзқарасы, кейіпкерлерге қатынасы, нені қалай, қай тұрғыдан келіп бағалайтыны өз-өзінен ап-айқын болып көрініп тұрмайды. Бүкіл шығарманың мазмұнына терең бойлау арқылы байыптап түсінуді қажет етеді.

Автор – көркем іс-әрекеттің негізін салушы, мәтінді құрушы, мәтінде субъективті дүниенің объективтіленуін жүзеге асырушы тұлға. Танымдық-қатысымдық әрекеттің ұғымында мәтін – автордың шығармашылық іс-әрекетінің нәтижесі болумен қатар, автордың ойлауында мәтін субъектінің объектісі болып табылады: сезімдік – интеллектуалдық, шығармашылық – интуитивтік. Мысалы:

“Егер маған ерік берсе, құлан жортпайтын, бір ұрттам сусыз, тіс шұқитын ағашсыз қиян далаға сәутетті қала салар ма едім… Өмірдің, өндірістің талабынан туып отырғандықтан, амал жоқ, көнесіз, әрі соған көндігесіз. Бүгінде архитектор ағайындардың творчестволық қиялын ғылыми- техникалық революция билейді. Өнерпаздықтан гөрі кәсіптік ыңғайғакөшуіміз заңдылыққа айналып отыр деген сөз. Ендеше, шақшадай басымды неге шарадай етіп, қайдағы бір даралықты көсеймін. “Әр таудың басын аңсаған асқар аштан өледі”– деп атам қазақ бекер айтқан жоқ, өзімнің бетімді іздегенше, дәуірдің бетіне жалтақтап жан сақтағаным жөн емес пе”           (О. Бөкей).

Осыған байланысты, мәтінді тұтынушы оқырман  өзінің әлеуметтік, мәдени деңгейіне сәйкес қабылдайды, ал зерттеуші мәтінді өзінің деңгейіне сәйкес қарастырады.

Мәтіндегі танымдық-қатысымдық көзқарастың әр түрлілігін “автор – оқырман” категориясы да көрсетеді және соған сәйкес сипаттамалары да әр түрлі болады. Автор категориясы оның шығармашылық іс-әрекетіндегі танымдық-қатысымдық және когнитивтік қадамдарын анықтайды. Автор өзінің ішкі ойы арқылы жасаған әлемін сөзбен өрнектейді. Авторлық сөздік  баяндаушының типіне байланысты өңделеді: автор – тілдік хабарлаудың субъектісі болғандықтан, мәтіндік қатысымдық деңгейде жұмыс істейді. Баяндаушы типін сырттай ерекшелеп көрсету баяндаудың бірінші жақтық немесе үшінші жақтық тәсілімен анықталады. Бірінші жақтық баяндаушыда бір ғана дара  баяндаушы ерекшеленеді, ол баяндау субъективті болып табылады. Сонымен қатар инклюзитивті баяндаушы – мен және кейіпкер. Үшінші  жақтық баяндауда сырт көзге ғана автордың иелігінен тікелей босатылған, ал шын мәнінде алғашқы екі жағдайдағыдай өзінің түсініктерін, көзқарастарын, бағалауын, мақсаттарын әңгімелейді.

Авторлық мақсат – ойдың ашық және жасырын түрде берілген тілдік тәсілдерін оқырманның интуициясына, мағлұматтың болуына, табиғи эмоционалдық қасиеттеріне байланысты игеріп, шығарма ішіне енеді. Оқырман типін автор әлемін игерудегі әдістері анықтайды. Танымның “кері қарай” қайтар жолы – автор сөзінен  автор ойына дейінгі жол оқырманның қабілетімен, қажеттілігімен біте қайнасып жатады. Ол өз ретінде оқығанын терең сезініп білуін реттейді, мәтіннің ішіне енуіне көмектеседі және мәтін туралы оқырман пікірін қалыптастырады. Мәтін туралы оқырман пікірі – оқырманның мағыналық “кеңістігі”, оның қалыптасуына, бір жағынан, шығарманың ашық мәтіні мен жасырын мәтіні ықпал етсе, екінші жағынан, өзінің жеке дара когнитивтік-эмотивтік мүмкіндіктері, танымының жалпы мәдени деңгейі әсер етеді. Мәтінге ену барасында оқыман оған өзінің ойларын әкеледі, ал ол ойлар тікелей шығарма мазмұнынан туындамауы мүмкін, бірақ ол жеке өзінің өмірге көзқарасына байланысты қалыптасады.

Автор таныған әлем мен оны түсінген оқырман арасындағы бейнеден мәтінді түсіну қалыптасады.

Кез келген түсінудің (интерпретация) мақсаты – мәтіннің ішкі, жасырын мағынасын ұғыну, түсіну арқылы оқырман интуитивті түрде мәтіндегі жасырын ойды ашуға тырысады. Жасырын мәтін мазмұнының қатар жатқан терең иірімін құрап, өзіне шығарма идеясы тұғырнамасының негізін, автор этикасын енгізеді.

Автор образы категориясын мәтіннен тауып шығу оңай емес. Автор образы категориясында автор ұлттық әдет-ғұрып, ұлттық дәстүрді береді. Мысалы: “Ұялшақтық – ұлтымызға тән қасиет қой. Әсіресе ауыл балалары ұяң келетін әдеті емес пе? Жасымда мен де сондай болдым. Үлкендердің алдында суырылып сөйлемейтінмін, әйелдердің бетіне қарамайтынмын. Жақсы көрген қызымның жанына жолай алмайтынмын. Соғыстан қайтып оралғанша әйел алдындағы өзімнің осы ұялшақтығымның қандай күйде екенін білмейтін едім” (Ә. Нұршайықов).

Бұл мәтін өрісіндегі автор образы категориясында жазушы ұлттық дүниетанымды ұлттық дәстүрмен ұштастырғанда, “ауыл баласының әдетін” белгілі тілдік бірліктер арқылы, бейтарап стилистика арқылы беріп отыр. Үзіндіде автор (Ә. Нұршайықов) басты кейіпкер Ерболдың атынан айта отырып, өзінің де бойындағы қасиетін, ұялшақтық қасиетті болымсыз сөйлемдер арқылы стильдік мәнерге құра білген.

 Кез келген мәтінде автор, тілдік тұлға тұрады, тілі арқылы белгілі бір халықтың, белгілі бір уақыттың мәдениетінің идеясы бейнеленеді. Сондықтан мәтіндер қарым-қатынаста хабарлама беруші ретінде ғана емес, сонымен қатар ақпарат алушы немесе толық құқықты ретінде шыға алады.

Мәтінді түсінуден туындайтын оқырман ойын автор мен оқырман арасында объективті өмір сүретін семантикалық саңылау деп айтуға болады. Мысалы, бір ғана көркем шығарма туралы бір-біріне қарама-қарсы пікірлердің болатындығы белгілі.

 

2.4 Стилистикалық бағалау категориясы

 

Стилистикалық категорияның тағы бір саласы – “бағалауыштық”. Бағалауыштық – философиялық-әлеуметтік әдебиеттерде кең қолданылатын термин ретінде философиялық категорияның құрамында айтылады.

Кез келген ғылыми мәтін оқырманның атынан “бағалау” тұрғысынан қаралмаса, оның мамандықты керек ететін ғылыми білімі негізделмейді. Бұл арада мынаған айрықша мән беру керек, автордың өз сенімділігіне көп нәрсе байланысты. Оқырманның объектіге қарым-қатынасы белгілі бағалау тұрғысынан айқындалады. Егер ғылыми стильде автор өзінің зерттеуіне сенімді болса, онда тыңдаушы тұрғысынан толық бағалана алады. Ғылыми стильдегі бағалау аспектісі, көп жағдайда ғылыми тілден басқа  мазмұндаудың объективтілігі стильдік белгісімен тікелей байланыста болады, бұл микроөрісті категориялық және категориялық емес деп бөлуге болады.

Автор ғылыми стильде категориялықтан қаша отырып, алдын ала шешілмеген белгілі объективтілікті қамтамасыз ете отырып, тек ақиқат шындыққа ұмтылады. Бұл – категориялық емес аспекті болып саналады. Мазмұнның категориялық емес аспектісі ғылыми стильдің нормасы болып табылады, дәстүрлі, қалыптасқан ғылыми этикет, психологиялық қабылдау т.б. “автордың” көмегінсіз оқырман өз тұрғысынан бағалау категориясын бере алады.

Стилистикалық бағалау категориясы туралы қазір қазақ тіл ғылымында және шетел, орыс тіл ғылымында жазылып келеді.

Бағалауыштықтың құрылымдық жүйесін жан-жақты талдаған                  Е.С. Кубрякова, В.Н. Телия т.б. сынды ғалымдар болды. Қазақ тіл білімінде бағалауыштық туралы, дұрысын айтқанда, сапа интенсивтілігі жөнінде орыс және қазақ тілі материалдарын салыстыру негізінде ғалым З.Қ. Ахметжанова жан-жақты зерттеу жүргізді. Ол өзінің “Функционально-семантические поля русского и казахского языков” деген еңбегінде сапа мөлшерін білдіретін сын есімдердің ерекше тобы болатындығына тоқтала кетеді: “В исследованиях по русской морфологии не раз отмечалось неоднородность группы качественных прилагательных, обращалось внимание на особую группу оценочных (или по другой терминологии – градуальных) прилагательных, способных выражать меру (степень) качества”. Сонымен қатар сапа интенсивтілігінің төрт бірдей мөлшерін бейнелейді: “Для общей характеристики интенсивов качества достаточно выделения четырех степеней интенсивности: чрезмерной, высокой, усиленной и слабой”. Әрине, ғалым ізденісінің жемісі бағалауыштық категория жете зерттелетін еңбектерде басшылыққа алына отырып, әрі қарай тереңдетілетініне күмән.

Стилистикалық бағалау категориясы барлық функционалдық стильдерде немесе кез келген дискурста кеңінен қолданылады.

Бағалауыштықты білдірудің күшіне қарай интенсивті және жай жағымсыз немесе теріс бағалау түрлері болады.

Газетте жағымсыздықты білдіретін бағалауыш сөздердің қолданыс аясы әр түрлі. Олардың кейбірі халықаралық тақырыпқа жазылған материалдағы бағалауды білдірсе, енді бір бөлігі ішкі келеңсіз жайттарды бағалайды. Яғни, жанр түрлеріне қарай да газеттегі бағалуыштық элементтерді топтастыруға болады.

Қоғам атауының өзіне тән келеңсіз жайттары болады. Қазіргі қазақ газеттеріндегі жағымсыз бағалауыштықтың интенсивті түріне ішкі келеңсіздіктерді сынайтын, сарказмге толы сөздерді жатқызуға болады. Мысалы:

 Биліктегілер әлі-ақ бір-бірімен қырықпышақ болады  (“Жас Алаш”).

Стилистикалық категориялардың қатарына жататын бағалау категориясындағы модальдық өрістің элементтерінің бірі – субъект, объект және предикат. Субъект – бұл жеке тұлға немесе социум,  бағалау объектісі – тұлға, зат т.б. 

Бағалау категориясын тудыратын біріншіден – субъект. Субъект заңды қоғамның әлеуметтік өкілі ретінде өзі жазып отырған оқиға, құбылыс туралы бағалау категориясын қолданып, оқырманға акцентік ой тастайды. Екіншіден, қабылдаушының жалпы көзқарасы тұрғысынан да автор стилистикалық бағалау категориясын пайымдап бере алады (автор бұл арада қабылдаушының қабылдау мотивін толық таниды, басқаша айтқанда есепке алып отырады). Публицистикалық стильдің субъектісі өзінің белгілі объектіге тек бағалау категориясы тұрғысынан келуі, оның белгілі қоғамның өкілі екенімен ғана шектелмейді, қоғамдағы жағымды заттық ұғым, болмысты суреттеу нәтижесінен де байқалады. Публицистикалық стильде бағалау категориясын жеткізу жолдары сапалық-қатыстық сын есімдер, зат есім, фразеологиялық құралдар, экспрессивтік синтаксистік конструкциялар арқылы жүзеге асады. Публицистикалық стильде стандартталған құрылымдар да экспрессия тудырушы тәсілдер, стилистикалық бағалау категориясы арқылы оның стильдік сапасын арттырып отырады. Публицистикалық стильде ақпарат тыңдаушыны иландыруға, сендіруге қызмет ететіндіктен, қабылдаушы тарапынан бағалау категориясына ие бола алады. Берілген хабар арқылы адресат жағымды немесе жағымсыз эмоция алады. Эмоция қоғамдағы келеңсіз оқиғаларға жағымсыз мән тудыруды көздесе, автор оны жағымсыз бағалаушы лексика арқылы білдіреді, ал өмірдің таза, адамгершілік рухына тәрбиелейтін хабарда автор, сөз жоқ, жағымды эмоция тудырады.

Мысалы: ғажайып суреткерлік, жалпықоғамдық байлықтар, алтын қолдар, тазалық, еңбексүйгіш, заң, демократия немесе жемқорлық, қорқақтық, зиянкестік, лаңкестік, жалқаулық, еріншектік, қулық, сұмдық, беті бүлк етпеу, салы суға кету, ақ дегені алғыс, арамтамақ, қылмыскер, қолының жымқырмасы бар.

Бағалау категориясы – философиялық категория, ол қарама-қарсылық және өмірдің “жақсы” және “жаман” сияқты белгілері арқылы сараланып отырады. Б. Момынова: “Бағалауыштық тілдік құрал орнына жұмсалу барысында газет қоғамдағы жағымды-жағымсыз құбылыстарға, өмір өзгерістеріне идеологиялық қарсылық ретінде жекелеген адамдар мен басқа қоғамдық құрылымдарға әлеуметтік және жеке тұрғыдан баға беру мүмкіндігіне ие болады”, – дейді      [18, 46 б.].

Кейде БАҚ-да стилистикалық бағалау категориясы бағалау сөзімен ашық беріліп отырады. Мысалы:

Кремльде келіссөздерден кейінгі саяси-экокомикалық “жетістігімізді” де осы 1: 2 есебімен бағалауға болатын шығар.

Менің осы тұжырымдамамды қазіргі орыс әдебиетінің 92-ге келген патриархы С.Михалковтан, әлемге әйгілі тұлғалар Е.Евтушенкодан, Ш.Айтматовтан, Ф.Хитцерден бастап, Түркия, Румыния, Украина, Тәжікстан парламенттерінің мүшелері, белгілі ғалымдар, саясаткерлер, барлығы 20-ға тарта елдердің алдыңғы қатарлы гуманистері қолдады. Өз мемлекеттерінің атынан Жапония, Египет, Палестина елшілері қол қойды. Өйткені қай елде болса да, ана тілін сыйламау – туған анасының жүрегінен тебумен бірдей. Бұл теріс бағыттың рухани сатқындыққа бағыттайтын мұңлы жолы және аяққа басылған ата-баба сенімі мен рухының киесі де болатыны ешкімге құпия сыр емес.

Қазір жемқорлық туралы сөз болса, көз алдымызға шенеуніктер елестейтін болады.

Демек, сол зиялы қауым өзіне баға беріп отыр. “Менің жазғандарым, менің айтқандарым, менің өмірлік шығармашылығым украиндардың кинорежиссерлерінен, олардың журналистерінен әлдеқайда төмен” деп отыр. Зиялы қауым өзін-өзі жоққа шығарып отыр, ондай болса. Бұл – олардың “Менің қосқан рухани дүниеммен тәрбиленген ұрпақ әлі топас, біз украиндардың ширегіне татымаймыз” дегені. Ондай зиялылар өзіне-өзі қазанама жазсын  (“Жас Алаш”).

Ғылыми стильде бағалау категориясы ғылыми-танымдық жанрларында көптеп кездеседі.

Стилистикалық бағалау категориясы суреттеліп отырған шындық болмысқа авторлық бағалау көзқарасынан беріліп отырады. “Ақын үлкен творчестволық тұлға болып қалыптасып, жетіп, кемеліне келу үшін тиістісі – қоғамдық жағдай, аса зор дарын мен тазалық, үздіксіз еңбек”  т.б. (Абай).

Ғылыми стильдегі стилистиканың бағалау категориясына ғылымды, ғылыми еңбекті бағалау мәніне арналған сөйлемдерді жатқызуға болады. Мысалы:

Қазақ филологиясындағы белгілі, беделді, белді ғалым – Мырзатай Серғалиев  (Р. Нұрғалиев).

А.Байтұрсынов есімі мәдениет көгімізге қайта оралған бойда, 1988 жылдардан бастап, оның мұрасын жинастырып, жарыққа шығардық                        (Р. Сыздық).

 

2.5 Стилистикалық диалогтық категория

 

Диалогтық категория – мәтіндік категорияның бір түрі. Диалогтық категория ауызша сөзтану формасына жатады.

М.Н. Кожина диалогтық категория туралы былай деп жазды: “Языковое общение, в принципе, диалогично, более того, диалогичность – это форма существования языка в речи” [19, С. 23].

Сондықтан стилистикалық диалогтық категория да әр стильде белгілі прагматикалық мақсатқа құрылады. Мысалы:

– Құдайға сенесіз бе?

– “Алланың өзі де рас, сөзі де рас, рас сөз еш уақытта жалған болмас”, дейді Абай. “Махаббатпен жаратқан адамзатты, сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті”, деген де Абай. Сол Алланың тоқсан тоғыз аты бар. Алла, Құдай, Тәңір… Қазақ солардың бәрін жинақтап, “Жаратқан ием” деген бір ауыз сөзге сыйғызған. Демек, мына жаратылыстың иесі бар. Еңбек етіп күн көрсін деп күнді берді, тынықсын деп түнді берді. Сенім ұяласын деп дінді берді.  Дұрыс жүріп-тұрсын деп ақыл-ой берді. Өніп, өссін деп бірімізді еркек, бірімізді әйел етті… Айта берсек көп қой. Осыдан кейін Құдайға сенбей қайда барасың.

– Пайғамбар жасынан әлдеқашан асып, енді міне жетпіске келіп отырсыз. Ой қажаған кезде кімге жүгінесіз?

– Менің арқа сүйерім – Абай. Абайды айналшықтай беретінім де содан. Сол Абай айтады: “Руза, намаз, зекет, хаж-талассыз іс, жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс. Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төртті қылғанменен татымды бермес жеміс”.

– Соңғы кезде бұрынғы өткен бабаларының басына апарып қазан көтеру, ас та төк ас беру, сыйлы адамдардың иығына оқалы шапан жабу сәнге айналып кетті.

– “Өлі риза болмай, тірі байымайды”, деген сөз бар қазақта. Алла деп өмір сүріп, Алла деп өмірден өткен, заманында жұртына жаға, еліне пана болған бабаларымызды неге ардақтамасқа! Ата-баба дей отырып, сол ата-бабаларымыздың біз сияқты даңғаза, дарақы болмағанын да естен шығармауымыз керек. Алыс-жақын жиналып, қаумаласа қорым басына барып қазан көтеру, ас та төк дастарқан жаю қайдан шыққан әдет? Мәңгілікке қара жерден орын тепкендеріміз тіріліп келіп: “Әй, күнәһарлар, тынышымызды алмай жоғалыңдар!” десе не дер едік. “Бабалап” бас бермей жүргендеріміздің көпшілігі өз әке-шешелерінің қай төмпешіктің астында, қай “оқпанның” ішінде жатқанын білмейтіндер, білгісі де келмейтін болса ше? Бабашыл болсаң, ел-жұртты ұбыртып-шұбыртпай-ақ, басына барып, құран оқы. Жатқан жерін күтімге ал. Қисайған жері болса, түзет, құлаған жері болса, тұрғыз. Және үйіңе барған соң, әр бейсенбі, жұмада майдың иісін шығарып, аруақтарға деп шелпек пісіртуді ұмытпа… Бұл, әрине, менің жеке пікірім.

– Осының бәрі дініміздің осалдығынан емес пе?

– Дін осал емес, біз осалмыз! Дініміздің діңгегі – қасиетті Құран. Құран жоғарыда айтылған дарақылықтың  бәріне қарсы. Мұсылман баласының моральдық кодексіне айналған Құранды қадір тұтатындар арасынан: “Жоқ, олай емес!” дейтін біреуді тауып берші  (“Ана тілі”).

Жоғарыда келтірілген диалог журналист пен жеке тұлғаның арасында болып отыр. Бұған қатысушылар коммуникативтік сөйлеу стратегиясын қатаң сақтайды деп айтуға болмайды. Бұл диалог сұрақ-жауапқа құрылған. Жауап беруші сөйлеу актісінде бөгде сөз қолданысын да пайдаланып отырады.

Диалог дайындықсыз формада айтылса, ауызекі сөйлеу стиліне тән форма құрайды. Ал ғылыми, публицистикалық диалогта жауап беруші белгісіз ой-пікірді стильдік мәнерге құрады. Диалогта коммуниканттардың  сөз мәдениеті, айтылатын ойдың логикаға сай болуы, жүйелілігі диалогтық стилистикалық категорияның негізгі мазмұнын айқындап отырады.                    Ғ. Мүсірепов “мен тілші емеспін, тілді пайдаланушымын” деген екен. Ендеше диалогта тілді пайдаланып, сөздің мәнін келтірудің коммуникативті-прагматикалық мақсаты басшылыққа алынады.

Белгілі стиль түрінде стилистикалық диалогтық категорияның  тілдік бірліктері өзгеріп отырады. Ауызекі сөйлеу стилінде диалогтық категория әдеби тіл нормаларын сақтамай-ақ дағдылы сөз тәртібін қолдануда көрінеді. Мысалы, Алмас Амантаев өзінде ме? – деп келген адам секретарьға айтса, олардың әлеуметтік статусының ара қатынасы анық байқалады.

Ал егер өзінде ме? – деп нұсқауы, келген адамның келесі адамға еркін сөйлей алатынын көрсетеді. Жазбаша диалогта бұл диалогтық ситуация автордың баяндауымен айтылады. Ауызша диалогтық категорияда стилистикалық мүмкіндіктері қимыл, бет, жүз, көз сияқты бейварвальді тәсілдермен қосымша стилистикалық толықтыруға әкеледі.

Стилистикалық диалогтық категориялар диалогқа қатысушылардың жасына, біліміне, әлеуметтік жағдайына қатысты әр түрлі деңгейде көрініс табады. Соған лайықты стилистикалық категориялар өз мәнінде қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Стилистика – тіл ғылымының тілдік тәсілдер жүйесін зерттейтін саласы. Стилистика мақсатты ойды қайткенде дәл, айқын, әсерлі, экспрессивті, көрікті, көркем етіп айтуға тиісті жақтарын, соларға тән тілдік тәсілдерді анықтайды.

Стиль – тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметіне байланысты жіктелетін әдеби тілдің функционалды түрі. Стильдің ерекшеліктеріне: а) тілдік құралдардың қолдану нормасына сай таңдап құралуы; ә) шектелген және арнаулы лексикалық құрам; б) өзіне тән сөздердің мағыналық реңктері мен сөзжасам элементтері; в) өзіне тән фразеология; г) өзіне тән синтаксистік конструкциялар; ғ) әр стильге лайық мәнерлегіш құралдары, құрамы мен қызметі жатады.

Стиль ұғымына қатысты көптеген тіл мамандары атынан ондаған жылдар бойы талай-талай пікірлер берілді. Ғалымдардың біразы бұл ұғымды көркемөнермен тікелей байланыстырады да, басқа салаларға содан тараған деп түсіндіреді. Екінші біреулер стиль тек әдебиеттануға ғана тән деген көзқарасты ұстанады.

Стилистикада тілмен қатар басқа көптеген экстралингвистикалық факторлардың әсер етуіне байланысты стилистикалық ұғымдар мен белгілердің мәні толық айқындалады. Оларды ажыратуда, мысалы, монологтік және диалогтік сөйлеудің әр түрлілігі, коммуникациясының бұқаралық және бұқаралық емес сипаты, бұқаралық коммуникацияның әр түрлілігі (диспут, әңгімелесу, симпозиум және т.б.) кездеседі. Мазмұн ерекшелігінің стиль қасиетіне әсері, оның бойында авторлық индивидуалдықтың байқалуы да ерекше. Сөйлеу сипатына қарқынды ықпал ету қарым-қатынас, яғни ауызша немесе жазбаша формада да байқалады. Барлық функционалды стильдер ауызша және сонымен қатар жазбаша  формада да кеңінен танымал. Мәселен, кейбір стильдердің ауызша формада өмір сүруі шектеулі (көркем, ресми-іскери), ал өзгелеріне ауызша форма тән.

Стильге экстралингвистикалық факторлардың әсер ету дәрежесін есептеу қиындығы айтушының темпераменті, тілдік дағдылары, білім сипаты мен деңгейі, қызығатын дүниесі, сөйлеу кезіндегі көңіл-күйі сияқты жеке белгілерін көрсетуде әрі қиындай түседі.

Тілдік категорияны жүйелеу синтаксистік және семантикалық белгілерге байланысты жүргізіледі. Категориялық белгі семантикалық, синтаксистік белгілерге байланысты жүргізіледі. Категориялық белгі семантикалық, синтаксистік және жалпы категориялық болады. Сөз табына бөлінуіне қарай категориялық белгілер – модификациялық және классификациялық болып бөлінеді. Тілдік категория термині Аристотель еңбектерінде алғаш қолданылып, 10 түрге бөлінген: мән, сапа, қатынас, мекен, уақыт, жағдай , қалып, әрекет және шыдам. Категорияны бұлайша бөлу кейін сөз табын жүйелеуде негізге алынады. Синтаксистік прагматикада “сөйлем категориясы”, “коммуникативтік-грамматикалық категория” т.б. деген ұғымдар бар.

Стилистикалық категориялардың қатарына акценттік категория, гипотезиялық категория, автор образы категориясы, бағалау категориясы, диалогтық категория  жатады.

Акценттік категория (баса көңіл аударатын) концептуалды тілдік бірліктердің мағыналық жақтан көңіл аударуын қажет етеді.  Адресат автордың көзқарасына көз жеткізу сенімділігін көрсетеді, сол арқылы қабылдаушы мен тыңдаушының ортақ түсінікке ие болуын қамтамасыз етеді. Адресант өзінің басты мәтіндік мәліметінің ақиқатына тыңдаушының көзін жеткізеді. Мәтіндік акценттік категорияны реттеудің тәсілдері сөздің стилистикалық қызметіне байланысты  әрі соған тікелей тәуелді. 

Гипотезиялық категория әр түрлі тілдік тәсілдерді, оның ішінде белгілі болжамға негізделген жүйелілікті көрсетеді. Ол мәтіннің белгіленген жазықтығындағы жалпы функциясы және семантикасының қалыптасқан сөз гипотездері немесе гипотезиялық құбылыс болып саналады.

Стилистикалық автор категориясы оның шығармашылық іс-әрекетіндегі танымдық-қатысымдық және когнитивтік қадамдарын анықтайды. Автор өзінің ішкі ойы арқылы жасаған әлемін сөзбен өрнектейді. Авторлық сөздік сала баяндауышының типінне байланысты өңделеді: автор – тілдік хабарлаудың субъекті болғандықтан мәтіндік қатысымдық деңгейде жұмыс істейді.

Стилистикалық бағалау категориясы қарама-қарсылық және өмірдің “жақсы” және “жаман” сияқты белгілері арқылы сараланып отырады. Ол суреттеліп отырған шындық болмысқа авторлық бағалау көзқарасынан беріледі.

Диалогтық стилистикалық категорияның негізгі мазмұнын айқындап отыратындар – диалог коммуниканттарының  сөз мәдениеті, айтылатын ойдың логикаға сай болуы, жүйелілігі. Сондықтан да стилистикалық  категориялардың  басты  мақсаты – айтылым мен сөз мәтінде категориялық сипат танытуды көздеу.

Қорыта келгенде, стилистикалық категориялар мәтін мен дискурстың өн бойында әр түрлі эмоционалды-экспрессивті таңбалар арқылы стилистикалық мән мен мазмұн құрап тыңдаушысына әсер ету мақсатын көздейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1 Сыздық Р. Абай және қазақ ұлттық әдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. –    644 б.

2 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі.  – Алматы: Мектеп, 1995. – 172 б.

3 Котюрова М.П. Об экстралингвистических основаниях смысловой          структуры научного текста. – Красноярск, 1988. – 170 с.

4 Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 1997 – 224 б.

5 Бүркітов О. Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвостилистикалық табиғаты: Филол. ғыл. док. дис. автореф.– Алматы, 2002. – 63 б.

6 Серғалиев М. Стилистикалық ұғымдар мен категориялар // ҚазМУ хабаршысы. Филология сериясы. – Алматы, 1997. – №  8. – 4-9 бб.

7 Кожина М.Н. Стилистика русского языка.– М.:Просвещение, 1983.–223с.

8 Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка. – Воронеж: Изд. ВГУ, 1987. – 190 с.

9 Матвеева Т.В. Функциональные стили в аспекте текстовых категорий. – Свердловск: Изд. Уральского университета, 1990.  – 168 с.

10 Котюрова М.П. Кратичность мышления, и ее отражение в научном тексте // Сб. научных трудов. – Петрозаводск, 1995. – 168 с.

11 Сретенская Л.В. Фукциональная семантико-стилистическая категория оценки в научных текстах разных жанров: Автореф. канд. филол. наук. – СПб., 1994. –   26 с.

12 Солганик Ф.Я. Лексика газеты. Функциональный аспект. – М.: Высшая школа, 1981. – 112 с.

13 Гальперин И.Р. Проблемы лингвостилистики // Новое в зарубежной лингвистике. – М., 1980.– Вып. ІХ. – 431 с.

14 Трошина Н.Н. “Я”, “субъект”, “индивид” в парадигмах современного языкознания // Сб. научно-аналитических обзоров / Отв. Н.Н. Трошина. – М., 1992. – 128 с.

15 Әлкебаева Д. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы. – Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – 266 б.

16 Бобылев Б. Исследования по стилистике. – Москва: Изд. МГУ, 1987. – 244 с.

17 Авакова Р. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 128 б.

18 Момынова Б. Газет лексикасы: жүйесі мен құрылысы. – Алматы: Арыс, 2002. – 212 б.

19 Кожина М.Н. Диалогичность писменной научной речи как проявление социальной сущности языка // Методика и лингвистика. – М., 1981. – 218 с.                  

 

 

 

 

 

 

 

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті филология

факультетінің 4 курс студенті Бағымбаева Маржанның “Стилистикалық категориялар” атты бітіру жұмысына

 

ПІКІР

 

Бағымбаева Маржанның бітіру жұмысы қазіргі қазақ тілі стилистикасындағы өзекті тақырыптардың бірі — стилистикалық категорияларға арналған. Бұл тақырып төңірегінде қазақ тіл ғылымында            Р. Сыздық, О. Бүркітов ғалымдарының еңбектері сөз қозғағанмен, арнайы еңбектер әлі де жарық көрмеді.

Әр функционалды стильдің өзіне тән тілдік ерекшеліктері болады. Сол ерекшеліктер арқылы функционалды стильдер жайында толық ақпарат аламыз. Стилистикалық категориялар болса, әр стильге тән ерекшеліктерді бойына сіңірген мәніндерден табылады. Ал оларды мәтіннің өрістік жүйесінен тауып ажырату оңай емес. Бітіруші өз жұмысында бұл категорияларды ажыратуға барынша тырысқан.

Бітіру жұмысының бірінші тарауында қазақ тіл ғылымында әлі сөз бола қоймаған стиль түзуші экстралингвистикалық факторлар қарастырылады. Бағымбаева сол экстралингвистикалық факторлардың қатарын атап беріп, олардың сөйлеуге тигізетін әсері мен қызметіне тоқталады.

Екінші тарауда стилистиканың ұғымдары мен категориялары сөз болып, олардың айырмашылығы туралы айтылады. Сонымен қатар мәтіннің өрістік жүйесінен табылатын стилистикалық категорияларға жеке-жеке тоқталады. Оларды бес топқа бөле отырып, әрқайсысына мысалдар келтіреді. Мысалдарда көрініс тапқан стилистикалық категорияларды тауып, өз бетінше талдау жасады.

Жұмыс бакалаврлық жұмыстың деңгейіне қойылатын талаптарға жоғары  деңгейде жауап береді. Стилі жатық. Орфографиялық қателері жоқ, пайдаланылған әдебиеттер құрамы толық әрі нақты.

 

 

 

Пікір білдіруші:

филол.ғ.к., доцент                                                        Қоянбаева С.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті филология

факультетінің 4 курс студенті Бағымбаева Маржанның “Стилистикалық категориялар” атты бітіру жұмысына

 

ПІКІР

 

Бағымбаева Маржанның бітіру жұмысы қазіргі қазақ тілі стилистикасындағы өзекті тақырыптардың бірі — стилистикалық категорияларға арналған. Бұл тақырып төңірегінде қазақ тіл ғылымында            Р. Сыздық, О. Бүркітов ғалымдарының еңбектері сөз қозғағанмен, арнайы еңбектер әлі де жарық көрмеді.

Әр функционалды стильдің өзіне тән тілдік ерекшеліктері болады. Сол ерекшеліктер арқылы функционалды стильдер жайында толық ақпарат аламыз. Стилистикалық категориялар болса, әр стильге тән ерекшеліктерді бойына сіңірген мәніндерден табылады. Ал оларды мәтіннің өрістік жүйесінен тауып ажырату оңай емес. Бітіруші өз жұмысында бұл категорияларды ажыратуға барынша тырысқан.

Бітіру жұмысының бірінші тарауында қазақ тіл ғылымында әлі сөз бола қоймаған стиль түзуші экстралингвистикалық факторлар қарастырылады. Бағымбаева сол экстралингвистикалық факторлардың қатарын атап беріп, олардың сөйлеуге тигізетін әсері мен қызметіне тоқталады.

Екінші тарауда стилистиканың ұғымдары мен категориялары сөз болып, олардың айырмашылығы туралы айтылады. Сонымен қатар мәтіннің өрістік жүйесінен табылатын стилистикалық категорияларға жеке-жеке тоқталады. Оларды бес топқа бөле отырып, әрқайсысына мысалдар келтіреді. Мысалдарда көрініс тапқан стилистикалық категорияларды тауып, өз бетінше талдау жасады.

Жұмыс бакалаврлық жұмыстың деңгейіне қойылатын талаптарға жоғары  деңгейде жауап береді. Стилі жатық. Орфографиялық қателері жоқ, пайдаланылған әдебиеттер құрамы толық әрі нақты.

 

 

 

Пікір білдіруші:

филол.ғ.к., доцент                                                        Қоянбаева С.