ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
МУЗЫКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Педагогика және музыкалық білім беру әдістемесінен
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Сыныптан тыс музыкалық білім беру
М А З М Ұ Н Ы
К і р і с п е……………………………………………………………………………………………….
I тарау. Сыныптан тыс музыкалық білім берудің педагогикалық негізі……
II тарау. Сыныптан тыс музыкалық білім беру әдістемесі……………………..
Қорытынды……………………………………………………………………………………………
Әдебиеттері тізімі…………………………………………………………………………………..
Қосымшалар
К І Р І С П Е
Қоғамның экономикасын, мәдениетін, әлеуметтік, рухани өмірін дамытуда әр адамның жеке тұлғасы, азаматтық келбеті, адамгершілігі отаншылдығы, ұлтжандылығы, еңбекке деген шығармашылық қабілеті мен белсенділігі шешуші роль атқарады. Жас ұрпақты осындай тұлға етіп тәрбиелеуде мектептің, оның шебер ұстаз — жетекшінің атқарар жџгі мол. Әрине, бұл жолда оқу–тәрбие ісін жаңаша ұйымдастыру, жаңа оқу тәрбие бағдарламалары, тәрбие құралдары да, техникалық жабдықтар да қажет. Бәрінен де жас ұрпаққа рухани дџниені дұрыс танытатын, адамдықтың, әлемдік мәдениеттің шырқау шыңына бағдарлайтын музыка пәні мџғалімінің орны бөлек. Музыка мұғалімі өз бойына өнердің сан қырын сіңірген сөйлеу мәдениеті, кәсіби-педагогикалық, музыкалық орындаушылық дайындығы жоғары қабілетті, іскер, ізденімпаз маман болуы тиіс. Бәрімізга аян, музыка балалардың қиялын, талғамын, мәдениетін, өнерге деген сџйіспеншілігін дамытады. Музыка пәнімен байланыста берілетін тәрбие шаралары мазмұны мен көркемдігі арқылы оқушылардың идеялық көзқарасын, қоғамға, Отанға деген сезімдерін қалыптастырады, өмір құбылыстарын дұрыс тџсініп, қабылдауға жәрдемдеседі. Музыкалық білім беру мәселесінің танымдық тџрі – сыныптан тыс тәрбие жұмыстары. Бұл мәселелерді зеттеуші педагогтарымыз А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, А.Г.Аргажникова, Д.Б.Кобалевский, Р.Р.Жәрдемалиева, Қ.М.Меңдаяқова, З.Абиевалардың және т.б. өз еңбектерінде кеңінен қарастырған.
Дегенмен сыныптан тыс жасалатын жұмыстар жан-жақты талданылғанымен, уақыт ағымына, оқушылар қызығушылығына сай бұл іс-шаралардың тџрлерін толықтыра, оқу-тәрбие процесіне ендіру қажеттілігіне сезілуде. Осыған байланысты біз өзіміздің зерттеуіміздің тақырыбын айқындадық.
Зеттеудің мақсаты – сыныптан тыс жџргізілетін жұмыстар арқылы музықалық білім беруге тигізетін қолайлы жағдайды анықтау.
Зерттеу нысаны – мектеп оқушыларымен жџргізілген оқу-тәрбие џрдісі. Зерттеу пәні –музыкалық білім беру жолдары мен әдістері.
Зерттеудің міндеттері – сыныптан тыс музыкалық білім беру туралы мағлұмат беру оны оқу-тәрбие процесіне енгізу.
Әдіснамалық негізі – ғалым ұстаздардың музыка, психология, педагогика, музыкатану, музыкалық білім беру саласындағы сыныптан тыс жұмысқа қатысты ұсынған теориялары, әдістері.
- әдебиеттерді теориялық талдау;
- арнаулы тапсырмалар;
- өзіміздің жинақтаған іс-тәжірибемізді қорытындылау.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы – лекция-концерттерді, арнаулы мерекелік кештерді таным құралы ретінде енгізудің тиімділігін көрсете, әдістемесін ұсыну.
Зерттеу базасы: С.Сауранбаев атындағы орта мектеп. Диплом жұмысы кіріспе,екі тарау, қорытынды, әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
I тарау. Сыныптан тыс музыкалық білім берудің педагогикалық негізі
Бџгінгі таңдағы әлеуметтік- экономикалық жағдай, демократияланған, ізгіленген кезең мектептерде оқу-тәрбие мазмұнын қайта қарап жаңғыртуды, халықтық педагогиканы тәрбие процесінде негізге алуды талап етіп отыр. Әр халықтың тарихы, ұлттық дәстџрлері бџкіл адамзат мәдениеті дамуымен диалектикалық бірлікте қарастырылып, ол мектептегі білім, тәрбие мазмұнын жаңартудың қайнар көзі бола алады. Қоғамды дамытатын жас азаматтың жеке тұлғасы жан- жақты жетілген, іскер, белгілі дәрежеде ғылыми білім жџйесін, ана тілін игерген, жаңа жағдайда, білімді өздігінен тџсініп, бағалай, талдай алатын болуы керек. Сондықтан білім мазмұнын қазіргі ғылымның құрылымына сәйкестендіру, оқу тәрбие ісінде оқушылардың шығармашылық ойлауы мен өздігінен еңбек етуіне, білуге џйрету, дџниені дұрыс тануға, жалпы азаматтық мәдениетті, музыкалық талғамды бойына дарыту көзделіп отыр. Ал білім мазмұны – жеке ұрпаққа музыкалық эстетикалық білім-тәрбие беру ісініің мазмұнын тәрбиелеуге батыл шығармашылықпен кірісу мәселесі іспетті.
Білім мазмұны деп- жеке адамның ой- өрісін, дене тәрбиесін, адамгершілік — имандылық қаситтерін, эстетикалық қабілеттерін, талғамын, мінез- құлқын дамытуды, жалпы азаматтық мәдени дәстџрлер рухында тәрбиелеуді қамтамасыз етіп, дербес өмір сџруге дайындайтын ғылыми- білім, тәжірибелік, іскерлік және дағды жџйесін қалыптастыратын жадығаттарды айтамыз.
Сонымен, оқыту ісін жастардың белсенді ақыл- ой еңбегі саналы іс- әрекеті негізінде ұйымдастырса, ал тәрбие процесін ғылыми- тәжірибелік бағытта, ұлттық психология, сана- сезім, мінез –құлықты қалыптасыру негізінде ұйымдастырған абзал.
Байқап отырғанымыздай, халыққа білім беру қызметкерлерінің, яғни мұғалім соның ішінде музыка пәні мұғалімінің алдында жас ұрпаққа музыкалық, эстетикалық білім — тәрбие беру ісінің мазмұнын тәрбиелеуге батыл, шығармашылықпен кірісу мәселесі тұр.
Тәрбие жұмысы мақсатында педагогикалық џйірмелер, олимпиадалар, дөңгелек џстел басындағы сұхбат, тақырыптық, кештер, кездесулер, айтыстар, пікірсайыстар, атамекен апталығы, сұлулар, сымбаттылар, білімділер, өнерлілер, іскерлер сайысы, ғылыми- шығармашылық қоғамдар, достық-танымдық сапарлар, саяхаттар т.б. ұйымдастырылады. Сонымен, оқыту процесін жастардың белсенді ақыл- ой еңбегі, саналы іс-әрекеті негізінде ұйымдастырып, тәрбиелеу ісін қоғам талабына лайықты ғылыми- тәжірибелік бағытта, ұлттық психология, сана- сезімі мен мінез-құлқын қалыптастыру негізінде ұйымдастырса, жұмыс нәтижелі болады.
Жас ұрпаққа тек тәрбие объектісі ретінде ғана емес, өзіндік ақыл- ойы, талап- тілегі, қажеті бар субъекті ретінде қарап, бойындағы туа біткен, табиғи мџмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, џлгі көрсету, талап ету арқылы жауапкершілігін жетілдіру, ынтымақтастық педагогикасын қолданып, оқу- тәрбие жұмысын жџргізу арқылы жеке тұлғаны қалыптастыруға жол ашылады.
Педагогикалық қызмет еңбек объектісінің ерекшелігімен айрықшаланады. Өйткені, ол џнемі дамып, бір мезгілде тәрбиенің объектісі де, субъектісі де бола алатын жеке тұлғамен істес. Қоғамдағы жас ұрпақ тәрбиесі төрт тџрлі әлеуметтік кџштің бірлескен жұмысы арқылы жџзеге аспақ: отбасы, мектеп, әлеуметтік орта, жұртшылық. Осы кџштерді біріктіріп, байланыстырып ортақ мақсатқа бағыттап отыратын–музыка мұғалімі.
Музыкалық білім беру дегеніміз- музыкалық шығармалар арқылы жас ұрпақты өмірдегі, кџнделікті тұрмыстағы, еңбектегі, табиғаттағы және әдебиет пен өнердегі әсемдікті, сұлулықты, асқақтықты, азаматтықты, адамгершілікті дұрыс қабылдап, тџсініп бойына сіңіре білуге, әділ бағалауға, тіршілкте іске асырып отыруға баулу, әсемдікті тани, жасай білуге џйрету. Музыкалық білім берудің мақсаты — әр адамның ақыл- ойын, әсемдік жөніндегі сауаттылығын арттырып, мінез- құлқының, тән- мен жанның қалыптасуына ықпал ету. Жасампаздықты мұрат тұтып, өзінің тұрмысын, мінез- құлқын, адамдармен қарым- қатынасын, ұйымдастыра білу қабілетін, қиялын, эстетикалық талғамын дамыту. Эстетикалық тәрбие жан- жақты дамыған, еңбек сџйгіш, достыққа берік, жаны сұлу, әдепті жастарды тәрбиелеудің басты бір саласы.
Музыкалық білім — кең ұғым. Ол әсемдікті сезе білуге көркемөнер құралдары арқылы ғана емес, қоғамдық өмірдің, оқудың, еңбектің, табиғаттың сұлулығын тану кезінде, адамдармен қарым- қатынас џстінде тәрбиеленеді. Өскелең ұрпаққа музыкалық білім берудегі біздің алдымыздағы ең басты міндет — оқушыларға көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбиені айтарлықтай толық, өнер шығармалырының, туған табиғаттың сұлулығы мен байлығын тџсініп, бағалай білу қасиетін қалыптастыру. Осы мақсатта әрбір оқу пәнінің, әсіресе, зор танымдық және тәрбиелік кџші бар әдебиет, музыка өнерінің эстетикалық мџмкіндіктерін жақсы пайдалану қажет. Музыкалық тағылым мен эстетикалық тәлім- тәрбие беру жөнінде көптеген айтарлықтай тәжірибе жинақталды. Осы мәселе жөнінде оның тџрлері, ұйымдастыру әдістері О.А.Апраскина, Л.Арчажникова, Е.Я.Гембицкая, Д.В.Кабалевксий еңбектерінде және басқалардың зерттеулеріне көрініс тапты. Бџгінгі таңда оқушылардың музыкалық- эстетикалық білім беру, тәрбие мәселесі Қазақстан ғылым педагогтары А.Нұғманова, М.Момынов, С.Ұзақбаев, Ж.Өтемісов, М.Балтабаев т.б еңбектеріне елеулі орын алған. Ал мектеп сахнасына арналған тәрбие жұмыстарының әр тџрлі формаларын өз еңбектерінде көрсетіп, әр тџрлі тақырыптарда, кештерге, мерекелерге және сынып сағаттарына сценарийлер жазып жинақтаған көптеген ақын жазушыларымызды атауға болады. Солардың ішінде Ә.Табылдиев, оның “Тәрбие очерктері”, “Көңілді кештер” атты еңбектерін, Т.Боранғалиевтың ”Мектеп кеші көңілді”, Б.Ысқақовтың “Әлімнің әлегі”, Қ.Боқаевтың “Өнерлі өрге жџзер” т.б. жинақтарын айта кетуге болады. Бұл жинақтарда жазылған пьесалар мен ертеңгіліктердің , мектеп сахнасына арналған сценарийлердің оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде маңызы зор. Жинақтарда жазылған кейбір образдар арқылы, олардың жақсы жақтарымен оқушылар санасына сіңіп кету, олардың бойында өнер мен әдебиет арқылы жақсы азаматтық қасиеттердің пайда болуы көзделіп, елге, жерге, Отанға, ата-ана, туған ел мен қоршаған ортаға деген махаббат сезімінің қалыптасуына көмектеседі. Жеткіншек ұрпаққа музыкалық білім беру мәселелері бойынша материалдарда бџгінгі мектептердің практикалық тәжірибесі бар болғанына қарамастан бұл проблеманың көптеген жџйелері әлі толық зерттелмеген. Мәселен, егер қазақ халқының музыка өнерін игеруде сабақ пен сыныптан тыс әрекеттердің өзара байланыстылығы мен халықтың музыка мұрасын игеруге тартуда қазақ музыкасының өзіндік ерекшеліктері ескеріліп, мақсатты бағытталған әдіс- тәсілдермен жџзеге асырылса, онда оқушылардың музыкалық тәрбиесінің тиімділігі анағұрлым артады. Сол сияқты әртџрлі жџйелерде пайдалану, халықтық педагогика, ұлттық музыка тәрбиесі негізініде жұмыстар жџргізу, онда жаңа жолдарын іздестіру жас жеткіншектерге рухани тәрбие беру, музыкалық тәрбие беруде бағалы жолдары болып табылады.
Ғалымдар эстетикалық білім беруді қоғамдық — мәдени өмірдің жан- жақты дамуымен байланыстыра қарайды, сондай-ақ өткен дәуірдің алдыңғы қатарлы дәстџрі мен тәжірибесіне сџйенеді. Әсемдік болмыста объективті тџрде өмір сџреді, адам өзінің шығармашылық қызметінде өмірді және оның әсемдігін сәулелендіреді. Адамның әсемдікті сезе, тани білу қабілеті әсемдікті жасауға қатынасы оның сезім байлығы мен эстетикалық мәдениетінің даму дәрежесіне байланысты.
Музыкалық тәрбиені бала дамуының алғашқы сатысынан бастау жан- жақты жарасымды дамыған ұрпақ тәрбиелеудің алғы шарты.
Музыкалық білім берудің міндеттері :
- Оқушылардың музыкалық-эстетикалық қабылдауын жџйелі тџрде дамыту. Осының негізінде қоғамдық өмір мен айналаны терең таныту және олардың адамгершілік бейнесін қалыптастыру. Олардың зейінін өмірдегі, табиғаттағы, еңбектегі, адамдардың тәртібі мен іс-әркетіндегі, тал бойындағы әсемдікті көре білуге аудару, өмірдегі шын әдемілікті жасанды әдеміліктен ажырата білуге, оны дұрыс бағалауға џйрету.
- Оқушылардың музыкалық-эстетикалық тџсінігі мен құштарлығын, сезімталдық қабілетін дамыту. Эстетикалық жан құбылысын тудыратын қуану, қайғыру, қобалжу, әсерлену, бейжай болу, көркемдікті қабылдауда шығармада бейнеленген кейіпкердің қуанышы мен ренішіне, табысына бірге қуанып, бірге қайғырып әсерленуін, көңіл- кџйінің толқуын дамыту.
- Оқушылардың көркемдік талғамын тәрбиелеу. Оларды жақсы мен жаманды, сұлулық пен кейіпсіздікті, нәзіктік пен дөрекілікті, бір тџстілік пен ала-құлалықты ажырата білуге, өлең, ән, музыка, бейнелеу өнері шығармаларының не себептен ұнамайтынын аңғара білуге џйрету.
Музыкалық-эстетикалық талғам-өте кең тџсінік. Ол өнер шығармаларын тџсініп, нәр алу ғана емес, сонымен қатар табиғаттың, өмірдің, еңбектің, тұрмыстың, киімнің әсемдігін тџсіну және бағалай білу.
- Оқушылардың кџшіне сай өзін өнерде көрсете білу қабілетін, айналаға қажетті әдемілік жасауға талпынысын тәрбиелеу, көркемдік- шығармашылық қабілетін дамыту.
- Музыкалық-эстетикалық тәрбиенің тағы бір мәнді міндеті жас ұрпақты жас ерекшелігіне қарамай, өмірдегі, табиғаттағы әсемдікті қорғауға, бағалауға, сақтауға , молайтуға џйрету. Табиғаттағы әсемдікті өнердегі көрсеткіштер — ескерткіштер мен сәулет өнері туындыларын көзінің қарашағындай етіп аялауға баулу. Бұл адам еңбегін бағалауға, Отан, табиғат байлығын ұқыпты қарауға џйрету.
Музыка пәні мұғалімінің кџделікті тәрбие жұмысында төмендегі міндеттер көрініс табуы тиіс:
Оқушылардың жалпы мәдениетін көтеру қазақ халқының озық салт-дәстџрлері рухында тәрбиелеп, дџниетанымының дербестігін, мінез-құлқын жетілдіру көзделеді. Оқыту процесі сияқты тәрбие жұмысы да белгілі ұстанымдар негізінде жџргізіледі. Тәрбие ұстанымдары және тұлғаны тәрбиелеу жөніндегі ілімдерге және ғасырлар бойы жинақталған халықтық тәжірибеге және ғылыми педагогикаға сџйенеді. Бұл ұстанымдардың идеялық негізі мектептің өмірмен тәжірибемен еңбекпен байланысына сай Әл-Фарабидың айтуынша: «Музыка теориясының негізгі принциптерін тек тџйсік тәжірибе арқылы білуга болады», — дегендей ғылыми педагогика мен халық педагогикасындағы тәжірибеде тексеріліп кеңейтілгені, музыка мұғалімінің сыныптан тыс жұмысын тиімді де нәтижелі атқаруына көп ықпалын тигізеді.
Мақсаттылық принципі. Оның мағынасы – тәрбие жұмыстары қоғамның жалпы мақсатына байланысты. Бұл ұстаным музыка пәні мұғалімінің өз жұмысының мақсатын дәл тџсінуді, тәрбие мазмұнын, тџрлерін, әдістерін дұрыс таңдап ала білуді талап етеді де, тәрбиені қоғамның идеологиясы рухында ұйымдастыруды қажет етеді.
Мақсаттылық принципі- тәрбие жџйесіндегі басты принцип болып есептеледі.
Тәрбиеде бұл принципті ескеру жастарға қанат бітіріп џйлесімді дамуына жол ашады, бағдар беретін халықтық педагогика баяғыдан отбасындағы, ауыл- аймақтағы бала тәрбиесінде басшылыққа алып отырған.
Тәрбиенің өмірмен,еңбекпен, тәжірибемен байланысты болу принципі. Бұл мақсаттылық принципінен туындайды. Халықтық педагогикада тәрбие өмір сџрген ортасын, ауыл –аймақта, отбасында іске асырылып, ата-ананың, ақылды қариялар мен әже, аналардың, ағалардың, есті џлкендердің џлгі- өнегесімен , кеңес- басшылығымен іске асырылады. Дұрыс тәрбиенің нәтижесі өмір сџру барысында еңбек џстінде көрініс табады.
Ұжымда тәрбиелеу принципі. Бұл принциптің мәні- жеке адамға ұжымның оң ықпалын, ұжымға жеке тұлғаның ықпалын, дұрыс қатынасын қалыптастыру. Ұжыммен жұмыс істеу жастармен жеке тәрбие жұмысын жџргізуді жоққа шығармайды. Тәрбие міндеті ұжымның оқушыға оң қатынасын тудыру емес, оқушының ұжымға жақсы қатынасын да қалыптастыру. Оқушыны ұжымға тарту ғана емес, оның ұжым мџшесі болуға талпыну тілегін тудыру, көпшілік мақсаты џшін кџресу сезімін тәрбиелеу. Бұл принцип халықтық педагогикада :”Ісім жақсы деме, көпке ойлат”, “Ұлға отыз џйден тыю, қызға қырық џйден тию”,” Жұмыла көтерген жџк жеңіл”,”Ақылды ауыл аймақты келер”,”Тентегін тиған ел берекелі”,”Елі џшін басы ауырып, балтыры сыздайтын азамат” етіп қалыптастыратынын атап көрсеткен.
Белсенділік принципі. Әрекетке ықтиярлы талпыну жеке тұлғаның дамуының қажеттілігі болып табылады. Тәрбие ісі- екі жақты процесс: тәрбиешінің де, тәрбиеленушінің де белсенділігін қажет етеді.
Тәрбие ісінде жастар, оқушылар кџш жұмсап, белсенді қатысқанда ғана нәтижелі болады. Халық педагогикасында :”Болатын бала пысық”, ”Бала кџлкіге тоймас, болбыр ұйқыға толмас”, ”Еріншектің ертеңі бітпес”,”Ештеңе сұрамайтын адам өмірден де ештеңе џйренбейді”, ”Болар бала бесігінде жұлқынар, болар құлын желісінде жұлқынар”- деп енжарлықтың нашар қасиет екенін , өмірде белсенді жастардың ықпалы зор болатынын дәлелдеген. Тәрбие сөзсіз өзін- өзі тәрбиелеумен ұштасады, бірақ ол өзінен- өзі іске аспайды, тәлім- тәрбие мазмұнының беретін бағыт- бағдарына, баланың өскен ортасына байланысты екенін “Ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол”,- деп тџйіндеген. Жеке тұлғаны құрметтеу және жоғары талап қою принципі. А.С.Макаренко адамды мейлінше құрметтеу, мейлінше мол талап қоюды ұсынған. Құрметтеу де, талап ету де, оның кісілігіне сену, қамқорлық жасау, оқушының бойындағы жақсы қасиеттерінің, қабілеттерінің дамуына тірек болады. Құрметтеу мен талап қою бір-бірімен байланысты. Құрметтеу жастарға қамқорлықпен назар аудару, көмектесу, сезімталдықпен, ілтипатты қарым- қатынас жасауда көрінеді. Ал талап қою- адамды қарым- қатынастың екінші жағы, оқушының кџшін ескеріп, мақсатты , жџйелі, табанды тџрде талап қойып, тапсырманы орындауын қадағалау, бағалау.
Қазақ халқы ежелден жастар тәрбиесіне ұқыптылықпен қарап : “Ақырып айтқаннан , ақырып айтқан артық”,”Құрмет етсең, құрмет көрерсің”,”Џлкенге ізет,жасқа жол”,”Өсер жастың алдын кеспе”,- деп болашағына џміт арту,сыйлау керектігін меңзеген.Сол сияқты “Атадан жақсы ұл туса екен, ата жолын қуса екен”,”Тең құрбыңна кем болсаң, көрінгенге жем боласың”,”Ұлың өссе Кџндей болсын деп тіле, қызың өссе, Гџлдей болсын деп тіле” т.б. деп жастарға ақылды ,өжет,ел қамын ойлайтын ер,жайсаң, азамат бол деп талап –тілек қойып отырған.
Оқушылардың жеке және жас ерекшелігін ескеру принципі. Тұтас дамуына ықпал ету. Музыка пәні мұғалімі ең алдымен ұжымдық қатынасты қалыптастырудың ерекшелігін, оқушылардың жас арасындағы өзгешелігі,мен байланысын біліп, оны сынып ұжымының дамуымен бірлікте қарайды. Оқушыны ұжымнан бөліп ерекшелеп те, ал ұжымды жеке адамдардың өзіндік ерекшелігі жоқ “тобыр” деп те қарауға болмайды. Музыка пәні мұғалімі әр оқушының психологиясын, типін, темпераментін, жџйке- жџйесінің қызметін, мінез- құлқын, жеке ерекшелігіне сай даму өзгешелігін негізге алуы ,сөйтіп әр тұлғаға жеке ықпал етуі абзал
Бұл принцип халықтық педагогикада да ескерілген : “Жаманнан жақсы туады, атасын айтсаң – нанғысыз, Жақсыдан жаман туады, бір аяқ асқа алғысыз. ”, “Болайын деген баланың бетін қақпа, белін бу” – деп әр адамның жеке ерекшелігі,мінез –құлқы, ақыл- парасаты, қабілеті әр қилы екенін, сондықтан тәрбиеде әр балаға жеке келу қажеттілігн танытады. Соынмен бірге тәрбие жұмысында жас ерекшелігін ескеру керектігін:”Баланы бес жасқа дейін- патшадай қара, он жасқа дейін қосшыдай сана, он бес жастан асқан соң ақылшы досыңа бала”,- деп бағдар берген.
Тәрбиенің біртұтастығы, бірізділігі, жџйелілігі, џздіксіз принципі.Тәрбие- џздіксіз іске асырылатын біртұтас прицип.Жеке тұлғаның адамдық қасиеттерін џзік- џзік, бөлек- бөлек тәрбиелеуге болмайды .(А.С.Макаренко өйткені тәрбиенің біртұтастығы, жџйелілігі, бірізділігі принципі, ең алдымен , оқыту мен тәрбиелеудің және тәрбие бағыттарының арасындағы өзара логикалық байланыс кешенді жџргізуді талап етеді.
Халық бала дџниеге келгенде әр тџрлі ішкі кџшпен,мџмкіндікпен, қабілетпен типпен, темпераментпен, жџйе- жџйесіне келетінін :
“Бір бала атаға жете туады,
Бір бала атадан өте туады,
Бір бала кейін кете туады”,
дейді, осыған орай әр баланың даму дәрежесі, мінез- құлқы сан қилы болып қалыптасады. “Жетесінде жоқ жете сыйламайды”, ”Тентекке-келтек”, ”Көргенсіз бала көкірек”, ”Ана алдында – құрмет,ата алдында- қызмет”, ”Арсыз болса, қыз қорлық” сияқты қағидалар, әр тџрлі мінезді болып дамып келе жатқан жастарды тәрбиелеудің жолдарын, әдіс- тәсілдерін таңдап қолдану керектігін меңзейді. Сондықтан да оқу- тәрбие процесінде жеке тұлға, білім беру, дамыту, тәрбиелеу қатар жџргізіледі. Бұны іске асырудың шарты- ата- аналар мен педагогтардың оқушыларға қоятын талабының бірлігі. Оқу-тәрбие процесінің біртұтастығы мен бірізіділігі , оқу, тәрбие мазмұны мен оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастырып, оларға жоспармен , жџйелі, џздіксіз ықпал ету арқылы шешіледі.
Тәрбиелеудің мақсат, міндетін, мазмұнын, бағыттарын дәл анықтап, оны орындаудың бірізді жџйесі жасалғанымен, музыка пәні мұғалімі тәрбиелудің негізігі әдістері мен формаларын меңгермесе, оны тиімді пайдалана алмаса , тәрбиені іске асыра алмайды.
Әдіс — алға қойған мақсатқа жетудің жолы. Тәрбие әдістері- тәрбие міндеттеріне жету џшін жасалған музыка пәні мұғалімі мен тәрбиеленушілер ұжымының өзара байланыс әрекеттерінің жолы. Егер тәрбие әдісі дұрыс таңдалып алынса, дұрыс пайдаланылса, тәрбиеленушілер өздерінің жауап әрекеттері арқылы тәрбие міндеттерін шешуге ықпал етеді. Олардың санасы дамиды, сезімі баийды, мінез- құлқы, қажетті әдет- дағдылары, іскерліктері қалыптасады. Сонымен оқушыларды тәрбиелеу әдісі- оқушылар мен музыка пәні мұғалімі өзара байланысты әрекеттерінің кџрделі комплексі. Әрбір әдіс оқушылардың сезіміне, санасына ықпал ететін музыка пәні мұғалімі қолындағы құрал ретінде көрінеді. Оқу-тәрбие әдістері нің бәрі бір- бірімен өзара тығыз байланысты, оларды классификациялау тек шартты тџрде болмақ.
Музыкалық-тәрбие ісі сан тџрлі формада ұйымдастырылуы мџмкін. Оны ұйымдастыру формасы кең мағынада және тар мағынада тџсініледі. Кең мағынадағы музыкалық-тәрбие жұмысының формасы тәрбие жұмысының тұтас ұйымдастырылуымен сипатталады: оқыту процесінде тәрбиелеу, сыныптан, мектептен тыс жұмыстарда тәрбиелеу, отбасында тәрбиелеу формасы тџгел қамтылады. Тәрбие процесінде сынып оқушылары тџгел қатысуы, қатыспауы, тџгел ұйымдастырылуы, топпен және жеке ұйымдастырылуы ғылыми негізде, педагогикалық әдебиеттерде қалыптасқан және кең тараған. Соңғы жылдары музыкалық-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жаңа формалары көрініс тапты : әр тџрлі клубтар, ғылыми қоғамдар, мәдениет университеті, мектептегі көркем — өнер театры, кино студиялар, алқалы жиындар т.б жарыстар (“Ал, қанеки қыздар!”, ”Өнерпаздар жарысы”, ”Алтын сақа”, ”Мамандықты қорғау”, ”Ән жарысы” т.б.). Тәрбие сияқты кџрделі процесте бір формамен шектеліп, қанағаттануға болмайды немесе кез келген өмірдегі жағдайға байланысты тәрбиенің жаңа формасын қолдана беруге де болмайды. Қандай жаңа болса да, дайын бір ғана тәрбие формасы арқылы жас ұрпақты баулудың барлық мәселелерін шешуі мџмкін емес, сондықтан аталған тәрбие формалары џнемі бір- бірімен алмастырылып, кезектесіп ұйымдастырылады.
Еліміздегі көптеген мамандық иелерінің жеке тұлғасының “Сегіз қырлы, бір сырлы” дамуы алдымен сабақ процесінде (Әр тџрлі пәндерді оқу џстінде) іске асса, ал сыныптан тыс кездерде тәлім- тәрбиенің өзге формалары қолдану арқылы тџрлене тџседі.
Музыкалық білім беру жұмысының тиімді ұйымдастырылуының шарттары:
1.Тәрбиенің барлық бағыттары бойынша жџргізілетін жұмыстар бірімен — бірі тығыз байланысты, кешенді тұрғыда, бірін- бірі толықтыра , бірізді , жџйелі жџргізілуі тиіс.
2.Адамды тәрбиелеу џшін оны жан- жақты тџгел зерттеп, психофизио
логиялық дамуын, мінез-құлқын, қажетін, мџмкіндігін біліп, оған жеке- дара келгенде ғана табысқа жетуге болады.
- Ммузыкалық — тәрбие шараларын белгілегенде жеке ерекшеліктерін тџгел тескеріп, тәрбие әдістерін таңдау қажет.
- Жеке адамға ықпал ету әдістерін таңдағанда оның бойында қалыптасып қалған тәрбиесін ескерген дұрыс.
Осы аталған тәрбие шарттары мен принциптерін ескеру, тәрбие әдістері мен формаларын дұрыс таңдау музыка мұғалімінің сыныптан тыс жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз етеді.
Музыка мұғалімі өз жұмысының арттыру џшін музыкалық оқу-тәрбие жұмысының ерекшелігі мен қиыншылығын білуі тиіс.
Бірінші ерекшелігі— тәрбиенің көп қырлы, көп факторлы процесс екендігі.Тәрбие мақсат, міндет, мазмұн, идеологиялық бағыт беру, отбасы, жұртшылық сияқты әлеуметтік кџштердің тәрбие мен талап қоюдағы бірлігін сақтау, тәрбие әдістерін дұрыс талдап, тиімді пайдалану басты ерекшелігі.
Екінші ерекшелігі- тәрбиенің ұзақ процесс екендігі. Адам өмір бойы тәрбиеленді, тәрбиеде тез табысқа жету мџмкін емес. Ол ұзақ уақытты, қажымай — талмай, шыдамдылықпен тәрбие жұмысын жџргізуді қажет ететіндігімен ерекшеленеді.
Џшінші ерекшелігі— тәрбиенің сатылы сипатта болатындығы.
1-сатыда: Отбасында, балабақшада, бастауыш мектепте тәртіп ережелерінің бастапқы ұғымдарын игереді. Қарапайым сезімдер мен мінез- құлықтың алғашқы дағдылары бойға қалыптасады.
2-сатыда: Этикалық тџсініктерді меңгеріп, кџрделі сезімдері дұрыс дами бастайды. Әдет-құлық көрсету, қоғамда қарапайым тәртіп ережелерін сақтау, орындау дағдысы қалыптасады.
3-сатыда: Дџниені тереңірек тану арқылы көзқарастардың қалыптасуы, мінез- құлықтың тұрақты әдеттерінің бойға даруы, кџрделі сезімдердің бұдан әрі қарай тереңдеп дамуы іске асады.
Бұл сатылар арасанда шек болмайды, бір- бірімен тығыз байланыста өрбиді.
Төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмысы мазмұнының бір орталыққа жинақталып жас шамасында,тәрбие деңгейіне қарай бірте-бірте кџрделеніп берілуі, бір қасиеттің қайталанып, толықтырылып тџсіндірілуі.
Бесінші ерекшелігі- тәрбие ісінің екі жақты белсенді процесс екендігі. Музыка пәні мұғалімінің тәрбиелік ықпалы тәрбиеленушілердің ішкі ойымен , ниетімен ,өзін-өзі тәрбиелеуімен ұштасып, табиғи џйлестік табуы жұмыстың нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Олай болса, тәрбие ісінде де, музыка пәні мұғалімі де, оқушылар да белсенділік көрсетуі тиіс.
Алтыншы ерекшелігі – тәрбие ісінде педагогтар ұжымының ұйымдастырушылық қабілетінің кџшті болуының мәні зор .А.С.Макаренко “Тәрбие беру жұмысы ең алдымен ,ұйымдастырушының жұмысы” деп бекер айтпаған . Музыка пәні мұғалімінің ұйымдастырушылық қабілеті зор болғанда ғана жеке оқушыларға ықпал етіп ,оқушылар ұжымының қарым – қатынасынын жолға қойып жұмылдыра алады .
Жетінші ерекшелігі- тәрбие нәтижесін тез арада анықтау, тексеру, бағалау өте қиын процесс. (Жазбаша бақылау, шығарма, мазмұндама, ауызша сұрау, есеп алу т.б.) ал қаншалықты тәрбиелі, иманды екенін анықтау қиын.
Сегізінші ерекшелігі- тәрбие болашаққа ұмтылған іс-әрекет.Бџгін мен мен ертеңгі келешек өмірдің ұштасуы.
Бџгінгі жақын мақсат- болашақтағы ортаңғы және алыс мақсатқа жетудің негізі. Бџгінгі оқушы- ертеңгі азамат, маман, қоғамдағы дамытушы, алға апарушы, қоғам иесі.
Музыкалық-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың аталған ерекшеліктерімен қатар, өзіндік қиыншылықтары да бар. Атап айтсақ:
а) тәрбие жұмысын ұйымдастыру оқу процесін ұйымдастырумен салыстырғанда уақыт жағынан едәуір қиындық тудырады.Оқу белгілі уақытта,сабақ кестесіне байланысты басталады, аяқталады, ал тәрбие жұмысының уақытын музыка пәні мұғалімінің оқушылардың бос уақытын есепке алып өзі белгілейді.
ә) тәрбие жұмысының бағдарламасы жалпылама жасалған, ал оқу процесінде әр пәннің жеке- жеке бағдарламасы бар. Бұл тәрбие жұмысының жоспарын нақты жасауға мџмкіндік бермейді.Тәрбие салаларына байланысты тақырыпқа бөлініп жасалған бағдарлама, бағдарламаға байланысты құрастырылған хрестоматиялық жинақтар, әдістемелік құралдар тапшы.
б) тәрбие жұмысының жалпы мазмұнына ыңғайлап, музыка пәні мұғалімі тақырыптарды өзі таңдап, тәрбие материалдарын өзі сұрыптап алып иснцинировка , жоспар жасайды. Бұл біріншіден музыка пәні мұғалімінің қыруар уақытын алса, екіншіден кџрделі, жан- жақты еңбекті талап етеді.
Аталған ерекшеліктер мен қиыншылықтар музыка пәні мұғалімінен сан – салалы білім мен іскерлікті, шеберлік пен дағдыны, педагогикалық іскерлікті, тәжірибені қажет етеді.Өйткені, ол әр оқушының жеке басы қасиеттерін және сынып ұжымын зерттеп таниды. Тәрбие құралдары мен әдістерін таңдайды, сол арқылы олардың жеке дамуын, ұжымға бірігуін, ынтымағын, татулығын қамтамасыз етеді. Осы орайда, музыка пәні мұғалімі тәрбиені кешенді жџргізуге тырысады. Оның мәні — тәрбие ісінде мақсат, міндет, мазмұн, әдіс- тәсіл тџрлерінің бірілігігн сақтау, тәрбиені жоспарлау, есепке алу, нәтижесін ескеру, сана-сезімге, мінез- құлыққа бірдей тұтас ықпал ету, тәрбиелеу, тәрбиеде барлық әлеуметтік кџштердің бірілігін қамтамасыз етеді. Демек, тәрбиені кешенді жџргізу тәрбиеге бір жақты келуден, жџйесіздіктен құтқарады.
Халқымыздың ұлы перзенті Абайдың “Артыңа із қалдырғың келсе, кейінгі ұрпаққа білім нұрын сеп, білімге тәрбиелеу, болашағымызды өз ұлт өнері мен мәдениетінің тұнығынан сусындап, тарихын терең тџсінетін болсын” деген өсиеті де болашақ ұрпақты өнер білім арқылы тәрбиелудің қажеттігі мен маңыздылығын дәлелдейді. Бџгінгі оқушы, тәрбиеленуші- ертеңгі дџние тұтқасын ұстап, халық мәдениетін көтеретін азамат. Ұстаздықтың, соның ішінде музыка мұғалімі қызметінің қиындығы да осында. Мектептегі музыка мұғалімі өз сабағында білім беруші, білікті маман ғана емес, музыкалық- тағылымдық жұмыстарды жџргізуші мерекелік кештер мен концертттерді, тџрлі кештерді џйірмелерді ұйымдастырушы.
Оқушылардың өткізілетін әрбір даталық, тақырыптық, өнертанымдық кештерді әзірлеу барысында балалар өз бетімен ізденуге, творчестволық қабілетін танытуға мџмкіндік алады. Өнерпаздық қабілеттері ұшталып, арман қиялдарына қанат бітеді. Сондықтан жалпы білім беретін қазақ мектептерінде оқушыларды дәстџрімен, өнер атты әлемнің шоқтығы биік жұлдыздары шығармашылығымен таныстыру, олардың ой- пікірін оқу тәрбие ісінің тірегін айналдыру- бџгінгі кџннің өзекті мәселесі деуімізге әбден болады.
Біздің дәуірімізде мектеп жастарын тәрбиелеу жолында мектеп өмірінің мектептегі әрбір сабақтың, соның ішінде ән- музыканың , сабақтан тыс көркемөнер џйірмелерін жџргізудің маңызы ерекше болып отыр. Музыкалық тәрбиенің, оның ішінде сыныптан тыс жұмыс жџргізудің мақсаты жастарды білімді, жоғары саналы, өнерлі, жан- жақты етіп тәрбиелеу болып отыр. Бұл орайда балалар мен жасөспірімдер арасындағы музыкалық тәрбие жұмысын жетілдіру мәселесіне зор көңіл бөлінеді.
Білім беру жџйесінің ажырамас бөлігі оқушылармен жџйелі тџрде сыныптан тыс тәрбие жұмысын жџргізу. Сыныптан тыс жұмыстар деп оқушылардың білімін тереңдетуге, іскерлік пен дағдысын дамытуға, қабілеттілігі мен қызығушылығын арттыурға, демалысын дұрыс ұйымдастыруға мџмкіндіктер туғызатын арнайы ұйымдастырылған жұмыстарды айтады. Бұл жұмыстарды пән мұғалімдері мен ата- аналар, қамқоршы мекеме қызметкерлері немесе оқушылар ішіндегі ең белсенді, дарындыларды жџргізеді. Әр педагог сыныптан тыс жџргізілетін тәрбие жұмысының жџйесін ұтымды ойластыруға міндетті.Сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны оқушының теориялық білімін кеңейте, молықтыра тџсуге лайықталып, оқушылардың жеке қабілетін дамыта тџсерліктей болғаны жөн. Мұндай істердің барлығы да, бұл тәрбие жұмысының материалының мазмұныдылығы методикалық сапасы мұғалімнің шеберлігіне, ұйымдастыру тәсіліне байланысты. Ең алдымен, оқушыларға әңгіме тақырыбын ұғындырып, ізденуге тапсырма берілуі қажет. Балалар мұғалім тапсырмасын орындай отырып, бұл жұмыстың мазмұнына қанығады, оның пайдалы жағын ұғынады. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын жџргізгенде еңбек және эстетикалық тәрбиенің қалыптасуына жџргізілген жұмыстардың әсерінің болуын қарастырған жөн. Ол џшін мұғалім оқушыларды тџгелдей қатыстыра отырып, оларға тџрлі тапсырмалар беріп, әр оқушының шамасына қарай, нәтиже алып, ұялшақ, бұйығы, џлгерімі нашар балаларға көмектер көрсетіп, қабілетін арттыру џшін іске џздіксіз жаттықытурға міндетті. Мұның өзі жџйелі және творчестволық жоспарлы еңбек арқылы іске асады.
Сыныптан тыс жұмыстарды мазмұнды жџйелі жџргізу арқылы осы жұмыстар жөнінде оқушылармен џнемі пікірлесіп, ақылдасып, келісе отырып, оқушылардың жеке істер жџргізуіне, еркін ұсыныстар айтуына шек қойылмауы керек.
Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың өз қалауымен олардың белгілі бір өнер тџріне бейіміділігін ескере отырып ұйымдастырылады.Осы мақсатта алуан тџрлі џйірмелер, қоғамдар, клубтар мен студиялар құрылуда. Олардың ішінде оқушыларға тәрбие беруде әсіресе көркемөнерпаздар џйірмелері ерекше орын алады. Қазіргі кезде көркемөнерпаздар џйірмелері жоқ мектептер кемде-кем. Халық музыкасын оқушылардың музыкалық- эстетикалық жән адамгершілік тәрбиесін жетілдіруде пайдалану мәселері А.Нұғманова, Т.Тұрсынов,А.Хасанов т.б зерттеулерде айтарлықтай көрініс тауып, жас ұрпақтың рухани дџниесіне ықпалы зор тәрбие құралы екендігі дәлелденген.
Қоршаған дџние, табиғи орта, кџнделікті тұрмыс эстетикасы, табиғаттан, өмірден алған әсері, көркем әдебиет шығармалары, музыкалық туындылар, бейнелеу өнері, мерекелер мен сауық кештері, қарым- қатынас жасап араласып жџретін балалардың моральдік бейнесі, тәртібі, қазақ халқының салт- дәстџрі музыкалық-эстетикалық тәрбие құралының тиімді тџрлері болып табылады.
Жас ұрпаққа музыкалық-эстетикалық тәрбие беріп, сезіміне ықпал етуде атап өткеніміздей халықтың салт- дәстџрі, әдет- ғұрпы, музыкалық шығармалары, ән- кџйлері, аңыз- кџйлері, мақал- мәтелдері, жыр- дастандары, қолданбалы өнері, ою- өрнектері т.б. эстетикалық мәні бар өнер шығармалары пайдаланылады.
Қазақтың халықтық педагогикасында музыкалық- эстетикалық тәрбиенің құралдары сан алуан. Халқымыз “Ақылды болсаң, ән тыңда”, “Ән — көңілдің ажары”, “Ауылдың алты ауызы”, “Қонақ кәде” айту, кџй шерту, кџй жарысы, айтыс, терме айту, сазды ойындар ойнау, би билеу сияқты құралдары отбасында ,мерекелерде, той думандарда т.б. салт-дәстџр арқылы тәрбиелеген.
Оқушыларды концерттерге , театрға, киноға, көрмелерге ұжымды тџрде баруын ұйымдастыру мұғалімнің сыныптан тыс дәстџрлі шараларына айналған. Тағы бір сыныптан тыс шараларды ұйымдастыруда кітапханалардың џлесі өте зор. Олар музыка және музыканттар туралы, театр және кино актерлері, әнші, кџйшілер туралы көрмелер ұйымдастырады. Мысалы : “Ұлы дала кџйшісі-Құрманғазы” . Соған байланысты көрме ұйымдастырылып, оған өмірбаяны, кџйлері және кџйлерін жеткізуіші шәкірттері туралы мақалалар көрсетіледі.
Барлық мектептен тыс мекемелердің мақсаты- балаларды әсемдік әлеміне, мәдениет жетістіктеріне тарту, тұтас алғанда шығармашылық қабілетін дамыту, жан- жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу. Ал мұның өзі џйірмелердің алуан тџрі : хор, вокал, би, аспаптық, оркестрлік џйірмелер арқылы жџзеге асады. Олар оқушылардың музыкалық даярлығын тереңдетудің аса маңызды факторы болып табылады.
Негізінен алғанда оқушыларға сыныптан тыс уақыттарда музыкалық білім берудің бірнеше тџрі бар. Ондай жұмыстарға :
Өнер сџюшілер клубы
Өнер туралы мектептік кештер
Эстетикалық мақсаттағы саяхаттар
Өнерқайраткерлерімен кездесулер
Пікірталас кештері
КВН
Әдеби-музыкалық кештер т.б.
Өнер сџюшілер клубын өнер сџюшілер џйірмесі деп те айтуға болады. Бұл клубқа мџше болған мектеп оқушыларынң бәрінде бірдей өнер қабілеті бар деп айту қиын. Алғашқы џйірменің алдына қойған мақсаты- оқушыларға өнердің әр тџрі туралы элементарлық тџсінік беруден басталады.
Әдемілікті сџйсіне сезініп, ұнату бағалай білу қабілеті оқушының бойына бірден бітпейтінін тек дұрыс ұйымдастырылған тәрбиенің, алған білімнің нәтижесінде, ең алдымен жоғары идеялы, шын мәніндегі көркем шығармаларды оқып џйрен, өнер , техника туындыларын меңгеру, табиғаттың тамаша көрінстерінің адам мақсатына лайық әсер етуі арқылы дамитыныдығын естен шығармау қажет.
Оқушылардың эстетикалық сезімдері мен ұғымдарын дамытып, тәрбиелеу сыныптан тыс уақыттар мен сабақ оқыту процесінде іске асырып отырады. Әсіресе әдебиет, ән – кџй, музыка сабақтары оқушылардың эстетикалық талғамын арттыра тџседі және бұларға деген олардың сџйіспеншілігін шыңдай тџседі. Оқушылардың сыныптан тыс уақыттарда жџргізетін өнер сџюшілер клубы жұмыстарының тџрлері көп. Бұларға : хор, оркестр, балалар театры, бейнелеу студиясы, мәнерлеп оқу жатады. Эстетикалық тәрбие беру ісінің ең негізі- оқушылардың өмір мен өнегеге деген ынтасын арттыру. Сондай- ақ өмір мен өнердегі озаттық пен жарасымдылыққа ынтық та құштар болып, шын өнерді боямадан айыр білу, сонымен қатар саяси қозқарасын қалыптастыру, өмір мен өнердегі тартымдылықты тартымсыздықтан айыр білетін етіп тәрбиелеу- басты роль атқарады. Содан кейін џйірме мџшелерінің әрқайсысы өздері сџйетін өнер тџріне бейімділігін анықтап, олардың өз тілектеріне қарай шағын топтарға бөліп, музыка, мџсін өнерлері мен әдебиет сџюшілер тобына жазады.
“Музыкалық өнер сџюшілер клубы” арқылы эстетикалық тәрбие беру. Музыка өнері туралы тџсінік алғаннан кейін қазақ халқының композиторлары Құрмағазы,Дәулеткерей, Тәттімбет, Дина туралы қысқаша таризхи тџсініктер алады және олардың кџйлерін тыңдап көреді.Музыканың әуені мен мазмұны оқушылар жџрегінде жаңа жақсы сезім туғызып, оның эмоциялық әсер алу қабілетін ілгері дамытады, олардың бойында ұнамсыз әдеттердің, мәдениетсіздіктің болмауына жәрдемдеседі. Сонымен қатар музыканы тыңдап — өсуіне , тџсінуіне оқушыларды жарқын сезімге, өмір қуанышына бөлейді.
Сыныптан тыс өтілетін жұмыстардың тәрбиелік пәрменділігі оқушылардың жас шамаларына, өзіндік жеке дайындығына байланысты.
Эстетикалық тәрбиеде , сонымен бірге оқушылардың өлеңдерді, әндерді, әңгімелерді, ертегілерді қайталап қабылдау әдістері пайдаланылады.
Көріп отырғандай , эстетикалық тәрбиенің оқу процесіндегі мџмкіншіклетір ұшан- теңіз. Оларды тек пайдалана білу керек. Дегенмен де өнермен тікелей байланысты шешуші роль оқу сабақтарына байланысты.
Өнер адам сезіміне көркем образ арқылы әсер етеді, оның жарқын толғанысын оятады, әр тџрлі сезімдерді қалыптастыруға ықпалын тигізеді.
Сондықтан оқушылармен жұмыс жџргізген кезде , балаларға әсемдігін ашып, олардың рухани бейнелерін байыту џшін, қоғамдық қызметке деген белсенділігін оятып, адамның өмірдегі жақсы мұраттарын бекітуге бөгет болатындармен кџрес жџргізу џшін, өнермен шұғылдану жолында әрбір мџмкіндікті пайдалану қажет.
Сонымен музыка пәні мұғалімі оқушыларға музыкалық білім берумен қатар, жан- жақты дамып қалыптасуына жџйелі жџргізілетіні жұмыстар арқылы џздіксіз ықпал етіп отырады. Педагогикалық ықпалдың табысты болуы оны іске асыратын музыка пәні мұғаліміне және оқушылардың қабылдауы мен белсенділігіне байланысты. Олай болса, музыка пәні мұғалімінің жеке басы қабілетіне, жұмыс істеу ынтасына жоғары талап қойылады. Ол талаптарға теориялық, тәжірибелік дайындығының болуы, рухани байлығы, педагогикалық білімі мен біліктілігі т.б. жатады. Бұл талап музыка пәні мұғалімінің өзін- өзі тәрбиелеу процесінде жеке басының қасиеттерін дамытуын, педагогикалық шеберлікке, іскерлікке жетудің құпияларын игеруін қажет етеді.
II тарау. Сыныптан тыс музыкалық білім беру әдістемесі
Бџгінде балаларды тәрбиелеудің, оларға дџние танытудың алуан жолдары бар. Бұл реттен мектепте музыка өнері мен көркем әдебиеттің бірігуі, олардан шыққан туындылар- басты құрал болып табылады. Көркем әдебиет пен музыканың мәні мен құнын арттыратын ең қолайлы нәрсе- мектеп сахнасы екені даусыз, яғни балалар көркем әдебиеттен көркемдікті, тілді, ой- сана мәліметтерін џйренетін болса, ал музыка саласынан әсемдікті, өнер атты әлемнің құпияларын, оның адам санасына әсерінің қандай екенін біледі. Мектептегі көркем әдебиет пен музыка саласымен тығыз байланыста өткізілетін тәрбие шараларының кең таралған формасы тџрлі тақырыптарда өткізілетін кештер, кездесулер, ойын сауықтар болып табылады. Бұл істерді сыныптан тыс сабақ уақытында тақырыппен байланыстыра жџргізіледі.
Мектеп оқу процесінде баланың бойында жақсы қасиеттері мен саналары қалыптастырады. Мектеп баланың дџниеге көзқарасымен адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда шешуші рөл атқарады дейтін болсақ баланы сабақ џстінде ғана тәрбиелеп қоймай сабақтан тыс уақыттарда да әртџрлі жұмыстарға тарту арқылы мысалы, лекция концерттерде баланың жеке орындайтын номерлері болмаса, көркемдеу жағына, әр тџрлі көрнекіліктерді жасауға қатыстырған жөн, ал соңында әр баланың еңбегіне қарай бағалаған жөн. Бұл жағдайда баланың еңбекке деген талпынысы кџшейіп, бойында өнерге деген қызығушылық кџші пайда болады. Оқу мен тәрбие ісін бөліп қарамай, олардың џнемі байланысты болуын оқыту мен білім беру ісінің жаңаша қазіргі заманғы тәрбиеге негізделгенін есте ұстағаны абзал. Бұл орайда музыка пәні мұғалімі сыныпта сабақ беру шеберлігін ғана жетілдіріп қоймай балалар мен жасөспірімдер арасында музыкалық тәрбие беру ісінде лекция-концерттер жџргізу арқылы тәрбиелеу ісіне ерекше көңіл бөлген жөн.
Сыныптан тыс жұмыстардың бірі–лекция- концерт өткізу музыкалық- ағартушылық тәрбие негізінде іске асады. “Лекция- концерт” деп аталтын жұмыс тџрі оқушылардың музыка әлеміне терең џңілуіне, халықтың өте бай мұрасымен танысуға қазақ музыка өнері, шетел музыкасының қайраткерлері, композиторларының шығармашылығымен танысып, одан нәр алуға баулитын салалы жұмыс.
Лекция- концерт дайындап өткізуде қоятын мұғалімге қоятын џлкен талаптар бар. Ол “сегіз қырлы, бір сырлы” болса, істеген ісі сапалы болмақ. Мұғалім лекция- концерттер өткізу кезінде сөз бен саздың џйлесімділігіне, џндестігіне қатты назар аудару керек. Осы орайда Б.Сухомлинский былай дейді :”Сөз ешқашанда музыканың шын мәніндегі тереңдігін шегіне жеткізе тџсіндіре алмайды, бірақ сезім дџниесінің осы бір өте нәзік саласын сөзбен ғана сезініп тџсінесіз. Сөз жџректің аса сезімтал қылын басып, құлақ кџйін еліктіруі тиіс, музыканы тџсіндіру поэтикалық тұрғыда, сөзбен музыканың байланыстылығы негізінде жџзеге асырылады”. Расында, лектор-музыкантқа творчестволық ізденіс, тапқырлық, зеректік қажет. Орындалатын музыкалық шығарма өзінің әсемділігімен ғана емес, жџрекке әсер ететін мағыналы сөзімен, џндеуімен қымбат. Жалпы лекция- концерттер арнайы тақырыптық немесе мерекелік және танымдық (лекция- концерт) тџрінде жџргізіледі. Мәселен, тақырыптық лекция- концерттерді арнайы бір мерекелерге, композиторлар (мысалы, “Құрманғазы Сағырбайұлы- 200 жаста” т.б.) негізінде жџргізуге болады. Сонымен бірге мерекелік кџндерге, 8 наурыз мерекесіне “Анамызға мың алғыс”, “Бас иеміз Анаға” деген тақырыптарда “Батыр ана” немесе ұстаз арқылы толықтыру.Ұлыстың ұлы кџні Наурыз мейрамына арнайы ұлттық салт- дәстџрді негізге ала отырып, халықтық дәстџрмен байланыстыра лекция- концерт жџргізу. Бұдан басқа ұстаздар кџніне арнап әр тџрлі жұмыстар жџргізу арқылы балаларға эстетикалық тәрбие негізі етіп, музыкалық тәрбие беруге болады.
Ал, танымдық лекция- концерттер оқушыларға ақыл-ой, музыкалық тџсінік беру, музыкалық қабілеттеріне ары қарай дамыту, эстетикалық тәрбиенің бір негізі болып табылатын балалардың өнер атты сұлулық әлеміне деген құлшынысын арттыру негізінде жџргізіледі. Мәселен, “Ән табиғаты” деген тақырыпта лекция жџргізер алдында, оның мақсатын, яғни бұл лекция- концертті жџргізуде нендей мақсат қоямыз ? Қандай тәрбие беруге болады Осыған байланысты жоспар құрылып көрнекі құралдарды пайдалануымыз керек.
Бұл лекция- концерттің негізгі мақсаты- табиғаттың адам баласына тарту еткен сыйы- ән және әншілік дәстџр жайлы әңгімелеу, яғни, ән- адам баласының жџрек сезімін џн, дауыс және сөз арқылы жеткізе білетін асыл мұра екендігі жөнінде әңгімелесу. Шынында да, халықтың қайсы бір ән- кџйін, жыр – толғауын, терме- желдірмесін алып қарасақ, онда тұрмыс- салт өміріне, белгілі бір тарихи оқиғаға, адамға , заман ағымына байланысты құбылыстар, тәрбие, ой толғанысы, сезім тџсінігі, ой- пікірі, өмірлік тәжірибесі, танымы көрініс табады. Сондықтан халық даналығында әнді ертеден- ақ ерекше бағалап, оны халықтың жаны деп атаған. Қазақ халқы әнге бай.
Ән туралы халық арасында көптеген ақын- жазушыларымыз, зертеушілеріміз өз ойын айтып кетті. Оның ішінде, ұлы Абай атамыз :
Туғанды дџние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең,-
деп жырласа, қазақ халқының әдебиеті мен өнерін зерттеген, Шоқан Уалихановтың досы Потанин : “Маған бџкіл қазақ даласы ән салып тұрғандай көрінеді”,- деген. Яғни, қазақ халқы бар өмірін туғаннан бесік жырынан бастап , соңғы ғұмырына дейін ән тербеген, әнмен қуанып, әнмен жазылған. Қазақ халқының әншілік өмірі жайлы , ерекшелігі жайлы халық арасында мынадай аңыз бар :
“Ән аспаннан қалықтап ұшып, жер бетіне келеді, оның жерге ең жақындаған кезін байқаған халық әнді ұстап қалған, ал жоғары қалықтаған жердің адамдары ештеңе џйрене алмаған. Құдайдық құдіретімен келген ән қазақ жерінде, тіпті төмен ұшқан қазақ халқы оны естіп, әнді жақсы айтатын болған. Қазақтардан басқа халықтардың әнді жақсы айтатын себебі де сол екен.”
Осы сияқты аңыз әңгімелер айтып, нақты сөздермен, мысалдармен жеткізу сол ұтымды болмақ және де әннің қазіргі кездегі жетістіктері жөнінде әңгімелеп халық әндері мен халық композиторларының әндерін тыңдатқызып, арасындағы айырмашылықтарын айту. Қазіргі кездегі классикалық әндер жөнінде , бұрынғы халық әндерін өңдеп, қазіргі классикалық музыкаға бейімдегені жөнінде әңгімелеп, әр тџрлі әнді тыңдатып өздеріне қандай өзгешеліктер барын, байқағанын сұрау. Әр тџрлі әндер тыңдатықызып, дауыстар , олардың тџрлері жөнінде әңгімелеу, әр дауысқа сипаттама беріліп, әр дауыстағы әншілер әндерін кџйтабақтан тыңдату. Шығармаларды тыңдап болғанна соң, тџрлі сұрақтар қойылып, пікір алысу бџгінгі өткізілген лекция- концерттің қаншалықты танымдық функция атқарғанын байқау.
Егер мұғалім бұл тақырыптағы лекция- концертті ешқандай қосымша жұмыс тџрлерінсіз , педагогикалық әдіс- тәсілсіз жџргізіетін болса, онда сабақтың жџргізу мақсатына жетпей, оқушылар бұл тақырыптағы мәліметтерді ешқандай құштарсыз , ынта- ықылассыз жалпылама тџрде игеруі сөзсіз. Лекция- концерттерді жџргізудегі басты мән беретін проблеманың бірі- оқушылардың музыкаға деген қызығушылығын, құштарлығын арттыратын әдіс- тәсілдерді кеңінен пайдалану. Атқарылатын іс- әрекетке қызықпаған жағдайда оқушының музыка әлемінің сырларын тџсінуі, оны терең, нәтижелі игеруі мџмкін емес.
Ұстаздың қысқа да, тұжырымды, ћәм тартымды әңгімесі оқушыларды бірден баурап, музыканы тџсінуге ынталандырса, ал орында пайдаланылған әсерлі, џзінділер оқушылардың өнер, музыка жайындағы білімдік, танымдық әсерлерін тереңдте тџседі.Лекция- конццерттерді жџргізуде мына әдістерді пайдаланылған жөн : мысалы, сабақ барысында кџйші Құрманғазы Сағырбайұлының шығармашылығмен “Кісен ашқан” кџйі жоспарланды делік. Бұл жағдайда ең бірінші кџйші және кџй туралы оқушыларға сұрақ қойып, олармен әңгімелесу; көрнекі және техникалық құралдарды пайдалану, кџйлерден џзінді тыңдату ; ғұмырнамалық музыка әдебиетінен џзінді оқу. Бұл жерде мұғалім ескеретін нәрсе кџй туралы немесе кџйші шығармашылығы жайлы ұзақ әңгіме айтып кетпеу керек. Ұстаз кџйді тыңдап немесе өзі орындап көрсетіп, оны көркемдік, ырғақтық жақтарына тоқталған жөн.
Міне, лекция- концерттік жџргізудегі осындай жан- жақты жұмыс тџрлері мен методикалық әдіс- тәсілдері, оны көркемдік ерекшеліктерін терең тџсінуге, музыка тыңдауға мџмкіндіктер туғызады. Оларды ән мен кџйге , халық композиторына немесе жалпы өнер адамына деген қызығушылығы мен құмарлығы артады. Жалпы алғанда, музыка сабағы мен сыныптан тыс жұмыстардың осы тџрі, лекция- концерттердің біріге жұмыс жасауы, жан- жақты музыкалық-методикалық әдіс- тәсілдерін пайдалануы арқылы жџргізу-бұл ұстаздың џлкен педагогикалық шеберлігі.
Лекция- концертті жџргізетін тақыоыптар өте көп, оны ең алдымен таңдап алып, талғап құрастыра білу керек. Өткізілетін лекция- концертті музыкалы етіп өткізсе, жұрт жалықпай , қызыға тыңдап, балалардың ой- өрісіне де әсері көп болады. Мәселен, балатек ғана өнер дегенге өнер адамының өзін ғана біліп қоюмен шектелмей, сол өнер әлемінің сырлы әуенімен, сазымен суысындауы керек. Ол џшін тақырыпқа сай әндер мен билерді таңдай білу керек. Әр әнді орындаушы оқушының аты- жөнін атап, авторлармен таныстырған жағдайда, оқушылар көңіл –кџйіне де әсер етіп, жџргізілері сөзсіз.
Егер лекция- концерттің мазмұнына немесе тақырыбына сәйкес оған ән- кџйдің, бидің қажеттілігі болмаса, соңында екінші бөлім етіп, концерт қойып жіберу керек. Концерт соңынан жұмбақтар, викториналар шештіруге, тџрлі ойындар ойнатуға болады. Жұмбақтар мен викториналарды бәрінен де көп шешіп, ойынға белсене қатысқан оқушыларға сыйлықтар беріледі. Сыйлықтарды жиын өткізген сынып өз кџшімен дайындайды.
Тәжірбиелі музыка мамандары жұмыс істеген мектепте ғана оқушылардың әдеміліктен, көркемөнер, музыкадан, мәдениеттен ләззат алуға қабілеті оянады, өзінің музыкалық қабілеттіліктерінің одан әрі дамытуға мџмкіндік алады.
Жалпы алғанда музыкамен байланыста жџргізілетін барлық байқаулар, лекция- концерттерді жџргізуде ескеретін жағдай, оны қорытындылау. Мәселен, байқаудан соң, әр сыныпты немесе әр оқушының еткен еңбегіне қарай бағалап, оларға мақтау айтып, оларды кейінгі сыныптарға џлгі ету- бұлардың бәрі оқушылардың сана-сезіміне тікелей әсер етіп, қуаныш әкеледі. Оларды келесі концертке немесе өнер байқауына қатысуына деген құлшынысы артады. Музыка пәнінен деген қызығушылығы одан да арта тџсетінін байқадық.
Лекция- концерт оқушыларды өнердің сан қилы салаларымен әнші, кџйші, сазгерлер шығармашылығымен , өнер жолдарымен таныстыруға мџмкіндік береді, сондай –ақ алған мағлұматтары мен тыңдаған музыкаларын әрі қарай игеруге жағдай жасайды. Оқушыларға кџйтабақ арқылы музыка тыңдату, өнер қайраткерлерімен мџмкіндік бар жерде кездесу кештерін ұйымдастыру, осы бағыттағы концерттерге өнер сџйгіш балаларды қатыстыру, оларды музыка құдіретін тџсінуге, бала жџрегінің нәзік те мейірімді болып қалыптасуына ықпалын тигізеді. Өткізілетен лекция- концерттердің балалар санасына тікелей әсер ететіндей етіп жеткізу арқылы, жоғарыда айтылған қаситтерді бойға сіңіретіндей тәрбие беру осы ретте басты мақсатымыз болып саналады.
Лекция- концертті өткізуде композитор, әнші өмірінен басқа осы таныс есімдер өнернамасын басқа қырынан көрсететін, балалар ойын өрістетіп, қиялына қанат бітіретін тақырыптарды, мәселен әр аспаптың шығу тарихы, өзіне тән ерекшелігі, музыка тілі, белгілі бір музыкалық жанрдың дамуы т.б. алуға болады.
Мектепте сыныптан тыс жұмыс жџргізудің қажеттілігі бџгінгі заман талабы мен әлеуметтік жағдайларға байланысты жаңарып өзгеріп отыр.
Балалар бойындағы қасиеттерін, музыкалық қабілеттерін азаматтық сезімдерін оятуға музыка пәнінің мұғалімі сияқты ешқандай педагогикалық мамандық жан- жақты алуан тџрлі әдістемелік тәсілдерді талап етпейді. Сонымен қатар басқа ешқандай мамандық тәрбиесінің қолына өз елін, оның табиғатын жырлайтын әндер, опералар, симфониялар, концерттер, балеттер тџріндегі бай материалдарды бермейді. Сондықтан, мұғалім жалпы музыкалық мәдениетпен таныстыруда музыка арқылы, танымдарын арттырады, оқушылар бойында шабытын оятады. Мұғалімнің әрбір айтқан әңгімесі әсерлі, тартымды, бағдарламаға сай, жоғары сапада өткізу, сабақтың әрбір сәтін, кездесудің әрбір сәтін тиімді пайдаланып, берілген мазмұнын ойластырып, ұтымды өткізудің жолдарын талап етеді. Тартымды, әсерлі өткен әр кештің немесе лекция- концерт, тіпті жай пікірталастың өзі де оқушылар тәртібіне, олардың тәлім- тәрбиесіне џлкен әсер етеді. Бос уақыттарын ұтымды пайдаланып, концерттік залдарға, театрларға қойылымдар немесе әр тџрлі концерттерге бару, өнер шеберлерінің өмірімен , өнердегі сәттерімен танысу, бџгінгі кџнгі мәдениетіміздің театрдағы, сахнадағы деңгейін көру, олардың өнерін бағалау, — бәрі де баланың музыкалық танымдық деңгейін өсіреді.
Соңғы жылдары көптеген композиторлардың өмірі мен шығармашылығы жайында оқушылар жиі- жиі лекциялар тыңдап, едәуір мағлұматтар алып отырады. Сонымен қатар, мектепте жеке композиторлардың шығармасына байланысты кештер, әңгіме, лекция, музыка сағатын өткізіп отырамыз.
Педагогикалық тұрғыдан дұрыс және жџйелі ұйымдастырылған музыкалық кештер оқушылардың өнер туралы, музыка туралы тџсінігін молайтып, тереңдетіп қана қоймай, сонымен қатар көркемдік туралы оқушының ой- туындап әрі қарай, оны игерудің шеңбері, сондай-ақ музыканың мәнін терң тџсінудің сипаты да өзгеріп отыратындығы байқалады.
Қазір өздеріңізге 7 сыныпта өткізген «Балалықтан болашаққа атты әдеби музыкалық танымдық кештің џлгісін ұсынамыз. Кешті өткізуде оқушылардың қабілеттері, қызығушылығы ескеріліп, жоспарды құруда бала санасына тәрбиені тікелей әсер ететіндей қасиеттер ескерілді. Балалық шақтан болашаққа атты әдеби музыкалық кештің мақсаты оқушыларға оқу бағдарламасы бойынша тџрлі пәндердің қызығын музыкалық шығармалар арқылы өмірдегі қажеттілік тұрғысында көрсету. Балалықпен қоштасу, есеюге алғаш қадам жасай отырып, мақсат қою, оған ұмтылу шартын тџсіндіру оларды ізденімпаздыққа тәрбиелі бауырмалдық, Отансџйгіштік қасиетін арттыру. Адамгершілік қасиетін қалыптастыру.Бұл кеш сегіз бөлімді қамтиды. Ашылуы ата-аналар даярлаған сәбидің дџниеге келуінен тілашарға дейінгі бейнелейтін көріністен басталады.Оқушылар одан әрі әдеби музыкалық монтажбен жалғастрады. Мџшел 13 жаспен құттықтай отырып, адамның қоғамдағы орны қандай, адамның бойындағы жақсы қасиеттерін салыстыра кеттетін бұл бөлімде келесідегідей музыкалық шығармалар арқылы «Ана туралы жыр», «Әке туралы ән», «Туған жер» әндкері арқылы адамның шын мағынасы мен адам болуы џшін өзін сџюі, жақындарын сџюмен қанағаттандрмайды. Жалпы адамзатты сџюі шарт екеніне балалардың көзі жетті. Кештің толық мазмұны қосымшаларда ұсынылады.
Сыныптан тыс жұмыста бағалауға арналған џлгі бойынша мектеп әкімшілігі.
Төмендегі келтірілген сыныптан тыс жұмысты талдау џлгісі бойынша мектеп әкімшілігі мен өзге ұстаздар көрген тәрбие шараларын бағалап отырады.
1.Сыныптан тыс жџргізілетін тәрбие жұмысының тақырыбы,мақсаты, тџ, әдісі.
- Тәрбие жұмысын ұйымдастырушының аты- жөні, қатысушылардың саны.
- Тәрбие шарасын өткізу џшін алдын- ала жџргізілген дайындық жұмыстары. Жазған ұрандары, шығарған қабырға газеттері. Т.б.
- Белгіленген бағдарламаның орындалуы немесе одан ауытқуы.
- Танымдық, тәрбиелік, дамытушылық мақсаттың орындалуы.
- Тәрбие процесінің ең тиімді ,әсерлі, қызықты кезеңдері.
- Оқушылардың қабылдауының эмоциялық көрінісі.
- Тәрбие жұмысына пайдаланылған қосымша материалдар, көрнекі және техникалық құралдар.
- Музыка пәні мұғалімінің жеке басы, сыртқы бейнесі, көрінісі, киімі, шашын әсемдеп тарануы.
- Музыка пәні мұғалімінің тәрбие жұмысын өткізуде өзін- өзі ұстауы, оқушылар алдындағы іс- әрекеті,сөзі мен мимикасы.
- Музыка пәні мұғалімінің білім дәрежесі, тақырыпты меңгеруі.
- Музыка пәні мұғалімінің педагогикалық жұмысқа икемділігі, әдептілігі, педагогикалық тактыны игеру дәрежесі.
- Музыка пәні мұғалімінің оқушыларды ұйымдастыра білу, ұжымды џйіріп ала білу қабілеті.
Баланы музыкаға тәрбиелеу өнер әлемінің тџпсіз тұңғыйық әлеміне енгізу мұғалімнің сабақ барысындағы істеріне ғана емес, сабақтан тыс жұмыстарда тәрбиелеу керек.
Музыка пәнінің мұғалімі Г.Ә.Исаеваның сыныптан тыс өткізетін
іс — шаралары
|
№ |
Жұмыстың мазмұны мен бөлімдері |
Мерзімі |
Жауапты адам
|
|
1 |
«Ата Заңым ардақты» тәрбие сағаты |
10.09 |
Музыка пәні мұғалімі |
|
2 |
«Нәр берген ән бұлақтан» Шәмші Қалдаяқовтың әндеріне арналған әдеби-музыкалық кеші |
03.10 |
Џйірме мџшелері, музыка пәні мұғалімі |
|
3 |
«Туымды биік ұстаймын» 25 қазан Республика кџніне арналған тәрбие сағаты |
25.10 |
Музыка пәні мұғалімі, 4 сынып оқушылары |
|
4 |
«Қазақтың ұлы кџйшілері – Дина, Құрманғазы» атты әдеби музыкалық кеш |
05.11 |
Џйірме мџшелері, музыка пәні мұғалімі |
|
5 |
«Балалық шақтан болашаққа» |
14. 03 |
7 Ә сыныбы |
|
6
|
«Отаным- алтын бесігім» баяндама |
20.04 |
Музыка пәні мұғалімі |
|
7
|
Отан, достық туралы әндер байқауы
|
02.05
|
Џйірме мџшелері
|
|
8 |
Ақпыз, қара, сарымыз, туысқанбыз- бәріміз ( әдеби муз.монт) |
02.05
|
Џйірме мџшелері
|
«Ата заңым ардақты» атты ашық тәрбие сағатының мақсаты оқушыларға қазақ халқының басынан кешкен оқиғалары туралы тарихи әндерді џйрету арқылы Қазақстан осы кџнге қалай келгендігін, қандай тағдырды басынан кешкендігі туралы тџсіндіру. (тәрбие сағатының џлгісі қосымшада берілген)
Нәр берген ән – бұлақтан
Әдеби-музыкалық кештің мақсаты:
- Өнерімізге жарық жұлдыздай сәуле шашып, айрықша із қалдырған, «Вальс падишасы» атанған Шәмші Қалдаяқовтың өмірі мен шығармашылығына талдау жасау, әндерімен танысу.
- Шәмші Қалдаяқовтың әндерін жасөспірімдерге насихаттау арқылы халық арасында шоқтығы биік жұлдыздар шығуына ықпал жасау.
- Халқымыздың ұлы сазгері Ш.Қалдаяқов әндері арқылы оқушыларды сұлулыққа, әсемдікке, елжандылыққа тәрбиелеу.
Әдеби-музыкалық кештің көрнекіліктері: «Қазақ вальсінің каролі» Ш.Қалдаяқов өмірі мен шығармашылығына арналған оқушылар зерттеулерінің көрмерсі. Қазақстың әйгілі адамдарының Шәмші Қалдаяқов туралы пікірлері, әндер жинағы,өмірі мен шығармашылығы туралы деректі фильм, т.б.
Сол кџндер ғой жџректің аңсағаны,
Саған шөлдеп, айызым тамсанады.
Өкініш пе білмеймін қуаныш па?
Өз -өзімнен жџрегім ән салады.
Әнсіз өмір — өмір ме, қаңсымай ма?
Өзегіңді өртеп дерт, жаншымай ма,
Мхаббатқа арнап бір ән шығарсын
Шәміл-ац, Шәмші қайда? Шәмшә қайда?
Шәмшіге айт, тағы да бір таңданарсың,
Жындандырсын жџректі, жандандырсын.
Мәңгі өлмес махаббатым айта жџрер
Мәңгілік өлмейтұғын ән қалдырсын.
(Мұқағали Мақатаев)
1-ші жџргізуші: — Құрметті қауым, әнді қадір тұтатын ағайын.
Аяулы ана, мөлдір махаббат, шынайы бақыт туралы тамаша әндер жазып, ән әлемнің падишасын атанған бірегей талант иесі, қазақ халқының ұлы мақтанышы Шәмші Қалдаяқовты еске алуға арналған «Нәр берген ән бұлақтан» атты ән кешіне қош келдіңіздер.
2-ші жџргізуші:
Адам жылап туады,
Жатады оны жұбатып.
Және жылап өтеді,
Өзгені де жылатып.
Жылайтыны туа сап,
Жамандар бар қинайтын.
Жылайтыны өлгенде,
Жақсылар бар қимайтын.
Осылай деген уа, Қадыр аға, неткен ерсің!
Қазақ халқының біртуар перзенті, вальс падишасы атанған Шәмшә Қалдаяқов өз заманының, яғни социалистік жџйесінің елеусіз құбанына айналған.
Дегенмен, ұлы дарын өмірден өткенімен, көңілден кетпеді. Халқымызды әсем әуенімен әлдилеген ұлын, атамекені әлдилеп жџр. Оған дәлел бџгінгі қыстың көңіл құлазытар қара суығында жџректерді жылытатын Шәмші әуендері болмақ.
«Отырар жыры». Шәмші өмірі жайлы эссе оқылады.
(Теледидардан Ш.Қалдаяқов туралы деректі фильм көрсетіліп тұрады).
- Сөзі: Мұхтар Шахановтікі
Ән – «Арыс жағасында». Орындайтын А.Жџсіпбекова.
Шәмші Қалдаяқовтың бозбалалық шағы.
- Сөзі: Мұзафар Әлімбаевтікі
Ән – «Ақ маңдайлым». Орындайтын Н.Назаров.
Әр адамға әлемнің жарығын сыйлаған кім?
Жер бетіндегі тіршіліктің қайнар бұлағы, нәр беруші сол АНА!
Ана – теңдесі жоқ таусылмайтын жыр. Өнер қайраткерінің қай-қайсысы болмасын өз шығармаларында арнайы сөз етпей кетпейтін болған. «Ана туралы жырдың» тууы.
Әннің шығуына себеп болған Шәмшіні ән дџниесіне жетелеген аяулы анасы Сақыпжамал Бұқарбайқызының мезгілсіз дџние салуы. Ананың арманда кетуі Шәмшіні қатты тебірентті. Жазылмастай дертке шалдыққан анасы Алматыдағы баласын шақыртады.
— Балам, — деді көзіне жас алып, — жалғыз тілегім: сен аман бол. Бұл өмірде салған әнің айтылмай жатып џзілмесін. Ол әнің ұзаққа жетсін. Бақытты бол балам.
— Апа, қарыздармын сағанн… Қарыздармын, апа!.. Сенің басыңа кесенеден ескерткіш орнату менің қолымнан келе қоймас. Бірақ саған әсем әннің ең асылынан ешқашанұмыт болмайтын ескерткіш қалдырамын, — деді Шәмші.
Бұл 1959 жылдың 4 қыркџйегі болатын. Шәмші анасына берген уәдесін 2 жылдан соң, 1961 жылы орындады.
Бұл ән ана алдындағы ешқашан өлмейтін борышын сезінген баланың егіле төгілген көз жасы еді. Бұл ән аналар туралы Әнұран болатын.
- Сөзі: Ғафу Қайырбектікі.
Ән – «Ана туралы жыр». Орындайтын Ә.Мамирова.
Шәмшінің ата-анасының туған жері – Қаратаудың теріскей беті. Ата-анасының туған жерін жыр ғып әндетіп, ту ғып көтеру Шәмшінің арманы болатын. Сол ән «Теріскей» әні болатын.
- Сөзі: С.Асановтікі.
Ән – «Теріскей». Орындайтын Е.Тағаев.
Бірде бір қуаныш дастарқаны әуезді әндерінсіз өтпейтін, ешкімді тосырқамайтын кең пейілді Шәмшінің тағдыры қаталдау болды. Џй –кџйсіз жџрген кездері де болған. Шәмші Қалдаяқовтың Жамбылдың тџбіндегі дџнгендер ауылында тұрған кезінде шығарған «Дџнген қызы» атты әнін Абдумажитов Абылайдың орындауында қабыл алыңыздар.
- Ән – «Дџнген қызы». Орындайтын А.Абдумажитов.
- Сөзі Нұрсұлтан Әлімқұловтікі.
Ән- «Мойынқұмда». Орындайтын М.Жайлаубаева.
- Сөзі Тұманбай Млодағалиевтікі.
Ән – «Бақыт құшағында». Орындайтын С.Абдуллаев.
Шәмші Қалдаяқов 1990 жылы тамыз айының 17 жұлдызында 60-қа толды. Шәуілдірдің мәдениет џйінде меерйтойға байланысты салтантты жиын өтті. Шәмшіге залдағылардан көптеген сұрақтар тџсіп жатты. Солардың бірі: «Творчестволық жолыңызда сізді ренжіткендер болды ма?» — деген сауал. Оған Шәмші аға былай жауап берген екен:
— Мен өмірімде қанша ән салсам, сонша жылаған болуым керек. Маған жақын нәрсе – халқымның жџрегі. Сұлтанмахмұт: «Жақсылық көрсем де, жамандық көрсем де өзімнен»,- деген. Мен өз әнімнің мықты болуын ойладым. Менің әндерімнің болашағы – халқымның болашағына байланысты. Халқым бар да, менің әндерім де бар.
- Сөзі Мұхтар Шахановтікі.
Ән – «Өмір -өзен». Орындайтын Д.Оралова.
Ш.Қалдаяқовтың А.Жұбановтың қызы Ғазиза Жұбанововаға арнап шығарған әні.
- «Шынарым» әнін орындайтын дуэт: назаров нұрсұлтан мен Абдуалиев Алшын.
1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы бойынша қазақ музыка өнерін дамытудағы айрықша еңбегі џшін композитор Шәмші Қалдаяқовқа халық артисі құрметті атағы берілді.
Ия, алпыстан асқан шағында берілген атақ ұлық па, кішік пе?
- М.Шаханов. «Қалдаяқов өзені».
- Ән – «Отырардағы той». Орындайтын А.Асқарова.
40 жылдан астам шығармашылық қызметінде Ш.Қалдаяқұлы 300-ге жуық ән жазған. Ш.Қалдаяқов әндері тұнып тұрған лирика, махаббат тақырыбында болған. Бұл әндерді жұртшылық барлық жерде: студенттік және отбасылық кештерде, жұмыс орнында, демалыс кезінде әуелете шырқайтын.
- Шәмші әндерінен попури.
Профессор Құлбек Ергөбектің зерттеулеріне қарағанда Шәмші Қалдаяқов «Нан», «Арақ», т.б. бірнеше поэма жазған. Бәлкім, қолжазбасы табылып қалар. Жоқтаушысы да жоқ емес. Академик, «Халық қаћарманы» М.Әлиев Ш.қалдаяқов атындағы «Шарапат»қорын құрып, біршама ізгілікті жұмыс атқарады. Көше берілді, ескерткіш орнатылды.
ҚР Парламент мәжілісінің депутаты Амалбек Тшанов өткізіп отырған Ш.Қалдаяқов атындағы Халықаралық ән фестивальдерінен кейін шоқтығы биік жұлдыздардың пайда болуы ел џшін џлкен жетістік.
«Ән аға немесе Шәмшімен сырласу». Орындайтын әншілер тобы.
Шәмші Қалдаяқұлы өзінің қайталанбас қолтаңбасы, бояуы қанық талантымен қазақ халқының қазіргі ән өнерін биік белеске көтереді. Оның ғажап шығармашылығы – ұлттық мәдениеттің тамаша көрінісі.
Қазақстан – мерейім,
Сені төрден көрейін.
Жеңісіңе желпініп,
Жемісіңді терейін!
- Хор «Менің Қазақстаным».
«Нәр берген ән бұлақтан» атты әдеби-музыкалық кештің мақсаты ән өнерімізге жарық жұлдыздай сәуле шашып, айырықша із қалдырған «Вальс падишасы» атанған Шәмші Қалдаяқовтың өмірі мен шығармашылығына шолу жасау, әндерімен танысу, әндерін жасөспірімдерге насихаттау, шоқтығы биік жұлдыздар шығуына ықпал жасау. Оқушыларды сұлулыққа, әсемдікке, елжандылыққа тәрбиелеу. Кеш Мұқағалидың Шәмшіге арнаған өлеңін оқумен басталып, шарықтау шегі «Ана туралы» әні болды. Ананың теңдесі жоқ таусылмайтын жыр екендігін дәлелдегендей. Әннің шығуына себеп болған Шәмшіні ән дџниесіне жетелеген аяулы анасы Сақыпжамал Бұқарбайқызының мезгілсіз дџние салуы. Ананың арманда кетуі Шәмшіні қатты тебірентті. Жазылмастай дертке шалдыққан анасы Алматыдағы баласын шақыртады.
— Балам, — деді көзіне жас алып, — жалғыз тілегім: сен аман бол. Бұл өмірде салған әнің айтылмай жатып џзілмесін. Ол әнің ұзаққа жетсін. Бақытты бол балам.
— Апа, қарыздармын сағанн… Қарыздармын, апа!.. Сенің басыңа кесенеден ескерткіш орнату менің қолымнан келе қоймас. Бірақ саған әсем әннің ең асылынан ешқашанұмыт болмайтын ескерткіш қалдырамын, — деді Шәмші.
Бұл 1959 жылдың 4 қыркџйегі болатын. Шәмші анасына берген уәдесін 2 жылдан соң, 1961 жылы орындады.
Бұл ән ана алдындағы ешқашан өлмейтін борышын сезінген баланың егіле төгілген көз жасы еді.
Бұл ән аналар туралы Әнұран болатын. Әдеби музыкалық кеш Шәмшінің «Теріскей», «Дџнген қызы», «Бақыт құшағында», «Өмір өзен», «Шынарым» әндерін орындаумен жалғасса, «Ән аға немесе Шәмшімен сырласу» әні арқылы музыкалық кеш шешімін тапты. Кеш соңында Қазақстанның жаңа Әнұраны асқақтай орындалып, «Қазақстаным» деген Шәмшінің қайталанбас қолтаңбасы, бояуы қанық талантымен қазақ халқының қазіргі ән өнерін биікке көтергендігі, оның ғажап шығармашылығы – ұлттық мәдениетіміздің тамаша көрінісі екендігін оқушылар әннің қайырмасында сезінгендей.
Қ о р ы т ы н д ы
Мектептегі музыка мұғалімі өз сабағында білім берумен шектелетін білікті маман ғана емес, ол тәрбиелік маңызы бар музыкалық- тағылым жұмыстарды ұйымдастырушы, мерекелік кештерді, тџрлі џйірмелерді жџргізуші, тәжірибелі ұстаз тек осындай тџлға ғана оқушылардың әдеміліктен, көркемөнерден, әдебиеттен, мәдениеттен, музыкадан ләззат ала отырып, білім-ғылымға талпындырып, бойындағы қасиет қабілеттерін дамытады.
Сыныптан тыс жұмыстар оқушының музыка сабағында алған білімдерін толықтырып, одан әрі өнер биігіне жетелейді. Сыныптан тыс тәрбие жұмысында мұғалім мына нәрселерді есте ұстағаны жөн.
— Сыныптан тыс жџргізілетін барлық музыкалық жұмыстар
оқушының эстетикалық музыкалық талғамының дұрыс бағытта қалыптасуына септігін тигізуі шарт ;
— Қолданылатын әдіс- тәсілдер баланың көркемөнерге деген құштарлығын, қиялын, шығармашылық шеберлігін жетілдіруге бағытталуы тиіс ;
— Басты мақсатты музыканы сџйетін, сол арқылы жан дџниесі тазарған, мәдениетті азамат тәрбиелеуге бағытталуы тиіс ;
Жаппай жџргізілетін музыкалық тәрбие жұмыстары балалардың біліктілігне байланысты. Арнайы дағдыны талап етпесе де, олардың музыканы білуге деген ынтасы болуы шарт. Лекция- концерт, көпшілікпен бірге театрға, музыкалық мәдени орындарға бару, тџрлі кештер ұйымдастыру, карнавал, конкурс , байқаулар, өткізу оқушылардың дџниетанымын кеңейтіп, өмірге деген көзқарасын өзгертіп адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді.
Музыканы әнді тыңдауды бала ертеден сџйеді. Ол – баланың жан дџниесі, көңіл кџйіне, көркемдік сезімдеріне зор эмоциялық әсер етеді. Џлкендер қазақтың ұлт аспабы- домбыра тартып, ән салса, џйде жџрген кішкене сәби әлі толық мағынасында сөздерді айта білмеседе, өзінше кџйдің ырғағына, әуеніне еліктеп, іштей болса да қосылып ән салғандай болады.
Қазақ халқының халық әндерімен қатар композиторлар мен ақындардың творчестволық табыстары, Абайдың, Ақан серінің, Біржанның, Жаяу Мұсаның, Құрманғазы, Тәттімбеттердің әндері мен кџйлері оқушыларға мектепке дейін- ақ таныс сџйсіне, тыңдайтын шығарамалары болып табылады. Сондықтан әрбір жанұя мен мектеп оқушының “музыкалық құлағын” (сезімін ) ертеден тәрбиелеп, олардыңжас ерекшелігін лайықты эстетикалық тәрбие беріп отыруға міндетті. Демек, оқушының алдымен жанұяда,одан мектепте әнге, музыкаға џйретудің маңызы зор. Бұл- оның сан-сезімін, қиялын, талғамын, мәденитені,адамгершілігін дамытады. Эстетика мәселесі жайында көп мұра қалдырған орыстың революционер — демократ педагогы, жазушы, сыншы Н.Г. Чернышевский. Ол музыканы тыңдап отырып, адам өз сезімін, алған әсерін сыртқа шығару џшін өзі де қосылып әндетеді деген екен.Бұл- музыканың әсері мен ықпалы кџшті екендігін дәлелдей тџсетін өте маңызыд зор пікір. Музыка өзінің жоғары саясилылығы, қоғамға, Отанға деген патриоттық сезімдерін қалыптастырады.. Сондай- ақ ол өмір құбылыстарын дұрыс тџсініп, дұрыс қабылдауға, оны жадында тоқуға жәрдемдеседі. Музыка арқылы оқушыларға берілетін эстетикалық тәрбие жанұяда, сыныптағы сабақтарда, мектептен твыс жұмыстарда беріле береді. Қандай болмасын мектептегі оқушылар колективі өміріндегі ән- музыка, би, сауық кештері џлкен орын алады. Жеке дауытса, хорда орындалатын әндер, оркестрде тартылатын инструменталдық музыкалар мазмұны жағынан мектеп оқушыларын Отанды,партияны сџюге, еңбекке, туған елдің табиғаты,көркіне деген таза сџйіспеншілігін арттыруға тәрбиелейді.
Музыканы таңдау процесінде оны тџсіне білу қаблеті артады.Тџсініп тыңдаған музыка ғана адамның қуаныш,қайғы сезіміне, көңіл кџйіне тереңәсер ете алады. Адам музыканы тыңдау,оны орындау арқылы өмір құблыстарын терең тџсінуге мџмкіндік аладыМузыкаәуені менмазмұны оқушылар тыңдағаннан кейінолардың жџрегіне жаңа,жақсысезім туғызып, эмоциялық әсер алу қаблетін ілгерідамытады.Тамаша жазушы Николай Островский бойындағы сырлы сезімдерді Чайковскийоятып жџрегіне нәзік бір ой-қиялды туғызғанын айтады, сондай-ақ бұрын ол ондайды тіптісезген де емес екенін айтқан.Шынында,музыкалық шығармаларды тџсініп тыңдай білу-адамның сана-сезіміноятады.Сонымен қатар музыканы меңгеру мектеп оқушыларын жарқын сезімге бастайды және өмір қуанышына бөлейді. Сондықтан әрбір тәрбиеші кластан тыс жұмыстарында оқушыны музыкалық шығармаларды саналы тџрде тџсініп,қызыға білуге тәрбиелеу қажет.
Тәжірибелі тәрбиешілер жұмыс жџргізген мектепте ғана оушылардың әдеміліктен, көркемөнерден, әдебиеттен, мәдениет, музыкадан ләззат алуға қабілеті оянады,сөйтіп өзінің музкадан білімін қабілетін одан әрі дамытуға, өмір құбылысын бұлжытпай тџсінуге мџмкіндік алады. Тџрлі жолдармен музыкаға қызыққан оқушылар өздерінің қабілетін дамытып, кейін белгілі бір музыкалық оқу орындарына барып тџсуге мџмкіндік алуы ықтимал.
Балалар – бізің қуанышымыз, џмітіміз, болашағымыз. Бџгінгі мектептің алдына қойылып отырғаны – жеткіншек ұрпаққа мәдени, еңбек, адамгершілік және эстетикалық тәрбие берудің сапасын арттыру. Оқушыларға көркемдік білі беру мен эстетикалық тәрбиені халықтың ұлттық мәдени мұрасымен байланыстыра отырып, айтарлықтай жақсартуы. Сыныптан тыс музыкалық тәрбиені беру арқылы әсемдік сезімін дамыту, көркемдік талғамын тәрбиелеу, өнер шығармаларын сџйіп туған табиғатын, оның байлығын қастерлеп, бағалай білуге қабілеттерін қалыптастыру. Сонымен сыныптан тыс жџргізілетін жұмыстың мәні аса зор дей келе болашақ жас ұрпақ џшін қажеттілігін мойындай отырып оқу жоспарларын енгізіп, нағыз қазақтың ұлы, дарынды, білімді, перзенттерін дайындауға тиіспіз деп ой тџйіндеймін.
П ай д а л а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р:
- Асылов Л., Каимов К., РахматуллинаА., Мектептен тыс мекемелер мен жалпы білім беретін мектептерге арналған программалар Алматы, Мектеп, 1977 ж
- Әбиев Ж.,.Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика Алматы, Дарын, 2004 ж
- Әбілева З. Оқушыларға қалстан тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие беру. Алматы, Мектеп, 1969 ж
- Әбілева З., Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру Алматы, Мектеп,1972 ж,
- Болғанбаев Ә., Лекторлық өнер- шеберлік Алматы, Білім, 1979 ж
- Көпбаев А., Сағымбеков М., Мектептерде өткізілетін лекция — концерттерді ұйымдастыру Алматы, Мектеп,1994 ж
- Қазақстан мектебі журналы №10, 1998ж
- Қазақстан мектебі журналы №4, 1999 ж
- Меңжанова А. Әдеби музыкалық кеш ұйымдастыру Алматы, Мектеп,1967 ж
- Меңжанова А.Тәлім- тәрбие жұмысын ұйымдастыру Алматы, Ғарыш 2003
- Нұрғалиев Р., Өнер алды қызыл тіл Алматы,Мектеп, 1974 ж
- Нұрмағанбетов С., Овчиникова Р.И. Мектептегі кластан тыс жұмыстар, Алматы, Мектеп,1969 ж
- Нұрмаханова Ә., Лектор тілінің бейнелілігі Алматы, Білім, 1981 ж
- Савин Н.В., Педагогика Алматы, Мектеп,1975 ж
- Сарыбаев Б., Қазақтың музыкалық аспаптары Алматы, Өнер,1981 ж
- Табылдиев Ә., Тәрбие өрнектері Алматы,Мектеп,1989 ж
- Тәжібаев Б. Дала жолдары Алматы, Жазушы,1980
- Темірғалиев К., Лекцияны әзірлеу және оқу методикасы Алматы, Білім, 1980ж
- Темірғалиев К., Лекцияны әзірлеу және оқу методикасы Алматы, Білім, 1980 ж
- Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстџрі, Алматы, Білім,1990 ж
- Ұзақбаева С., Тамыры терең тәрбие Алматы, Білім,1995 ж
