Дипломдық жұмыс. Табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ — ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ

 

Табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу

 

 

Алматы — 2011

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………………..                                                               

 

І. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ………………………………………………………………………….

1.1.  Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын……………………………………….

табиғи  апаттарда зерттелуінің психологиялық астары……………………………                                                                    

1.2.  Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу теориялары мен механизмдері……………………………………………………………………………………………..                                   

 

ІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІҢ  ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ………………………………………….

2.1. Эксперименттің   зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері………………….                                                               

2.2. Эксперименттік зерттеу барысы……………………………………………………………                           

2.3. Зерттеу мәліметтерін өңдеу…………………………………………………………………..                                 

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………………                                                             

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………………………….                                     

 

КІРІСПЕ

 

        Адам баласы табиғатпен етене өмір сүріп келеді. Табиғат бізді қоршаған орта, ол адам баласының санасынан тыс, өздігінен  пайда болған дүние. Адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Ол адам баласының ғасырлар бойы адамның психологиялық жетілуі табиғат пен адамның әлеуметтік – психологиялық қалыптасуына ерекше ықпалдар әсер ете бастады. Бұл табиғаттың өз мүмкіндігін көрсете, адамның ішкі дүниесіне әсер ететін құбылыстар пайда болды. Табиғат құбылыстарының апаттары : жер сілкінісі, су тасқыны, қар көшкіні адам бойында қорқыныш ұялатып, мазасыздық тудырады. Табиғат құбылыстарының адамға әсері жөнінде Кореленко И.П., Гостюшин А.В., Лебедев В.И., Черноушек М., Душков Б.А.  еңбектері болса, қорқыныштың ерекшеліктерін  В.А. Андрусенко, В.Б. Сапунов, Ю. Щербатых,  мазасыздануды Ч. Д.. Спилбергер, Г.Н. Кассиль өз еңбектерінде  қарастырған.  Табиғи  апаттардың адам психологиясына әсер ете, оның күнделіікті өмірде өзін ұстауы және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдағы мінез-құлқының ерекшелігі, жеке қасиеттердің даму процесін қамтиды. Мүмкін болатын табиғат апаттарында адамның жеке қасиеттерімен бірге өзін ұстауы,  саналы әрекет ете білуге қам жасау. Апаттардың болуы бұл адам психологиясына  сол мезетте ғана әсер ететін ситуациялар емес, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасатын тіршілік бетіндегі өзгерістер. Тұлғаның барлық сферасы  апаттардың әртүрлі қиындықтарын бөліседі.

Жалпы тұлғалық қорқыныш пен үрейленуге келетін болсақ, бұл қазіргі психология ғылымында  әлі толықтай зерттелмеген адамның ішкі құбылыстарының бірі.   Адамның табиғат пен қоғам дамуында алатын орнын, әрекетін ғылыми деректерге сүйене отырып баяндап, оның мәнін терең түсінуге болады. Жер шары бұдан төрт жарым миллиард шамасында пайда болды деген жорамал бар. Бұдан екі жарым — үш жарым миллиард жыл бұрын оның бетінде ешқандай психикалық құбылыс болмаған. Ұзақ дәуірлерге созылған эволюция нәтижесінде Жер бетінде тіршілік пайда болды. Соның арқасында тірі организмнің сыртқы ортаның әсеріне тітіркену қасиеті оянды. Бұл психика дамуында айрықша мәнді физиологиялық құбылыс. Психикалық бейнелеудің өзіндік сипаты, ең алдымен, жүйке жүйесінің қызметімен байланысты болса, екіншіден, мұндай бейнелеу адам санасында өз таңбасын қалдырып, жан дүниесінің сырына айналады. Адамның психикалық құбылыстарды бейнелеуінің тағы бір ерекшелігі – сыртқы дүние мен болмыстың адам миында қалай бейнелеуіне байланысты. Адамның басында жүйкелік әрекеттің қозуына байланысты, көңіл-күйінің өзгеріп, тамырының соғысы жиілеп кетуі қорқыныш пен мазасыздықтың белгісі. Адам көңіл-күйінің көріністері сезім мен эмоцияны ақыл-ой және сана билейді. Сана-психика дамуының ең жоғарғы сатысы. Кез-келген психикалық процесті адам санасының жемісі дейміз. Сыртқы күшті тітіркендіргіштердің организмге әсерінің күштілігі сондай, олар адамның психикасына күшті әсер етеді. Аяқ астынан қорқыныш барлық әрекетті алып тастайды. Мазасыздық адамды  бір орнында тағат таптырмауы да мүмкін. Әсіресе, қалада соңғы жылдары табиғат апаттары туралы әртүрлі алып-қашпа сөздер тұрғындардың мазасын алуда.

Өзектілігі: Адам мен табиғаттың қарым-қатынасы жаңадан ХХ ғасырға аяқ басқан тарихи кезеңде аса маңызды көкейтесті, өзекті  мәселелердің  қатарына көтерілді. Адамның эмоциялық толғаныстарының ерекшеліктері негізінде зерттеу мәселесі психологиядағы теориялық және әртүрлі қолданыстық мәселелерді шешу өте маңызды. Бұл мәселенің маңыздылығы адамның мүмкін болатын табиғи апаттардағы қорқынышы мен мазасыздығын Алматы қаласының сейсмологиялық қауіпті зонада орналасқанына байланысты зерттеуге алынды.

Адамдардың табиғи апаттардың алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан  түсіндірілмеген.  Сонымен бірге, қарастырылатын жұмыс психологиялық жаңа және өзекті болып табылады.

Мақсаты: Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу кезінде психологиялық әдістер көмегімен қорқыныш пен мазасыздықтың психологиялық сипатын анықтау.

Негізгі міндеттері:

1. Тақырыпқа байланысты шетел және отандық психологтардың

      еңбектерін     қарастыру.          

2. Мазасыздық пен қорқынышты психологиялық зерттеуде әдістер арқылы анықтау.
3. Ғылыми негізделген ұсыныстар келтіру.

        Зерттеу пәні: Мүмкін болатын табиғи апаттардағы  тұлғаның қорқынышы     мен мазасыздығын зерттеу.

        Жалпы болжамы: Табиғи апаттардың ықтималдығына байланысты адамдарда  қорқыныш пен мазасыздық  күйлері  бар.

        Жеке болжамдар:

1. Жас ерекшелігіне байланысты қорқыныш және мазасыздық күйлерінде айырмашылық болады.
2. Мүмкін болатын табиғи апаттар адамдарда қорқыныш пен мазасыздық тудырады.

        Жаңашылдығы: Алматы қаласының тұрғындарының мүмкін болатын табиғат апатына сәйкес қорқынышы мен мазасыздығын психологиялық  зерттеу    болған емес.

Әдістер:

1. Сауалнама
2. Тейлер пікіртерімі
3. Тұлғаның мазасыздығын бағалау мәселелері

(Ч. Спилбергер мен  О.Л. Ханин бойынша)

4. Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнама

 

Теориялық маңыздылығы: Мүмкін болатын табиғи апаттарды және    тұлғаның  қорқынышы мен мазасыздығын сипаттайтын психологиялық механизмдердің талданылуы және осы мәселе бойынша әртүрлі психологиялық еңбектердің қарастырылуы.

 

Практикалық маңызы:

                               Зерттеу нәтижелері Алматы қаласында                     

                               мүмкін   болатын  табиғи апаттардағы        

                               тұлғаның қорқынышы  мен мазасыздығын    

                               зерттеу  жалпы психология мен  

                               психофизиологияда сынау мүмкіндігін        

                               береді.            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ

 

1.1. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын табиғи апаттарда зерттелуінің психологиялық астары

 

Эволюция процесінде адам арнайы жағдайларға  қоршаған орта,  метеорологиялық — климат, әлеуметтік-психологиялық  қатынастарға бейім. Қазіргі замандағы өркениеттің даму барысында  адамға жаңа міндеттер қойылып,  принципиалды жаңа әсерлердің пайда болуы, ғылыми-техникалық революциямен байланысты, өмір қозғалысының, уақыттың бірлігінде өсу сапасының өзгеруі, әртүрлі ситуациядағы туындайтын жағдайлар,  таптаурындардың әдеттегі шегінен  аспайды. Адам баласының табиғатқа  қатынасы  қашанда әдемілік негізін қалаған. |70|’’Адам табиғатсыз  тіршілік ете алмайды. Табиғат адамды қайырымды, бір мақсатқа ұмтылған,  сұлу жанды етіп тәрбиелейді. Ол денсаулық, шабыт және шығарманың қайнар көзі’’-дейді П.И. Мариковский. |73|

Табиғаттың  тозуы бұл экологиялық дағдарыс. Бұл — ғаламат опат. Адам табиғаты  қалыпты жетіліп дамуы үшін самал желді, жаңбырдың себелеген дыбысын, құстардың дауысын, өзен ағынының дамуын тілейді. Адамзат жер бетіндегі  табиғи құбылыстардың бәрінен  ләззат алады. |74|   Адамдардың климат-метеорологиялық жағдайындағы территорияларында  тұруы,  тұрғын үй комплекстерінің  құрылысы,  өнеркәсіптің дамуы, психофизиологиялық бейімділігіне байланысты.  Адамның адаптивті ресурстарды максималды қолдану арқылы өмір сүруі организмнің бейімділігінде қалыптасады. |21|

Табиғи апаттар адамның  психологиялық көңіл-күйіне қатты әсер етуінен қорқыныш пен мазасыздық пайда болып, жеке және  топтық жүріс-тұрысқа  әсер ете, сыртқы ортаға  күнделікті  бейімділігімен іс-әрекетін бұзады.|11| Мүмкін болатын табиғи апаттардың  белгісіз уақытта  болу ерекшелігімен айқындалады.  Апаттың мүмкін болатын табиғи түрде басталу процесінің екі аспектісі анықталған: қауіптілігі мен катастрофаның болу мүмкіндігі. Қауіпті апатқа адамның психологиясы мен әрекетіне әсерін тигізетін жер сілкінулер, цунамилер, циклондар, жанар таулардың  атқылауы, қар көшкіндері, су тасқыны жатады.  Қарапайым құбылыстардан “кездейсоқ процесстер” деп, екінші  эрозиялар, желдің шаңды көтеруі,  құмдардың көшуі. Мүмкін болатын  табиғи апаттар адамдарды жиі өз құрбанына  айналдырады. Соңғы 100 жылда  9 млн. адам су тасқынынан, 1 млн. жер сілкінуден, 1 млн. қатты желдерден, тайфун және тропикалық циклоннан қаза тапты.  Миллиондаған жандардың өмірін  қиған эпидемиялық мүмкін болатын табиғи апаттардың спутниктері,  құрғақшылықтар. Тарихи және әлеуметтік  жағдайларға байланысты  территориялардағы  экономиканың деңгейі, жерді игеруі, географиялық аудандар басқа процестермен бірігуі, орналасуы,  ауа-райы құбылысының ұзақтығы мен интенсивтілігіне орай  табиғи апаттар болуы мүмкін. |48|

Тұлға-адамның әлеуметтік сапалы жүйесі. Оның санасы, интеллектісі, адамгершілігі, адам құндылықтарының   дамуы ішкі дүниесі тұтастай сипаты болып келеді. Адамдар арасындағы қарым-қатынас, ақпараттар тұлғаға өз әсерін тигізбей қоймайды.   Жағдайлардың туындауы,  шыдамдылықты сақтау мүмкіндігінің, әртүрлі дағдарыстарды шешуге әкеледі. |15|  Субьективті нақтылық оның сенім шегінің жоғары болу мақсатымен сәйкестендіру. Субьективтілікті көрініс ретінде қарастырсақ, жекелей алғанда көптеген адамдар өзгелер не істесе соны істеуге өзін көндіреді. Экстремалды жағдайларды сезіну, оқиға барысында өзін меңгеру жағдайлары ескерілмейді. |30|

Қазіргі өркениетте  адамдар өміріндегі қиыншылықтар мен қауіптерді  мүмкін болатын табиғи апаттардың қиянаттарын үлкен мәселе  етіп көтеруде. Жер планетасын және әр адам құндылықтарын сақтауда бұкіл ғалам әрекет етуде. Сақтауды қамтамасыз ету өздігімен емес,  арнайы қызмет көрсету орындары жүргізу тиіс.  Ол адамның жеке өмірін қамтамасыз етуде үздіксіз үзбей атқарылуы тиіс.  Адамдар өмірін сақтауға байланысты міндеттер:

• Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамға тигізетін

 психологиялық әсерін анықтау;

• Мүмкін болатын табиғи апаттардағы әр адамның дайындығына байланысты әрекеттері;
• Мүмкін болатын табиғи апаттардан адамда сенімділік пен  жеке мүмкіндіктерінің жетістіктерін мотивтер арқылы қалыптастыру;
• Апаттардың кездейсоқ екендігіне орай бойындағы сапалы қасиеттерді дамыту (ұстамдылық, әрекетті тез игеру, өзін-өзі басқара білу және т.б.);
• Апаттар жайында білімдер, дағдылар, іскерліктерді қалыптастыру
• Арнайы топтардың сенімді көмегін ұйымдастыру. Бұл міндеттердің шешімі  адамдардың өмірі мен іс-әрекетінің   (тұрғылықты мекен-жайы,   жасы, кәсіби әрекеті,  әлеуметтік ортасы, әлеуметтік жағдайы) ықтималдығына байланысты.

Адамдарды апат болған жағдайда психологиялық тұрғыдан күйі мен әрекетін, мінез-құлқын тану өте күрделі.  Апат-обьективті-субьективті  жағдайлардың реалды жиынтығы, адам болмысының ерекшеліктеріне,  оның өмір сүру әрекетіне   белгілі  бір  уақытқа байланысты  сипаты.

 

Апат-әлеуметтік-табиғи тұтастылық. Қазіргі кездегі апат барысында адамның психологиясына жүйелі бағытта ерекшелігін анықтап, уақытша қиындаған функционалды тұтастылықты, адамның ішкі-сыртқы жүйесін қарастыру. Өзара байланыс, өзара ұйымдасқан,  бір-біріне әсер ететін – адамның шешімі, мінез-құлқы, қылығы, әрекетінің  интегралды, оның қалыптасуының жүйелі өнімі.

Адамның апат жағдайындағы жүйесі:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Апат жағдайының компоненттері:

• Сыртқы орта, сыртқы жағдайлар;
• Тұлғалық- жағдайды бастан кешірген адамның әрекеттті таңдауы:
• Мінез-құлық-адамның жету мүмкіндігі.

Компонентер бір адамның өзінде  тұрақтылықты сақтамайды.  Біркелкі оқиғалар,  адамдардың индивидуалды ерекшеліктеріне қарай қабылданады.  Бұл негізгі үш компоненттің  нәтижесі адамның психикасында сапалық қасиеттері,   процестері, механизмдері  басты роль атқарады.|54|

 Апат кезінде болған адамның психологиялық құбылыстары:

• Апаттың жеке факторларындағы адамның бағалауы, кез-келген фактор адамға субьективті қабылданады;
• Апаттың мәнділігі және оған қарым-қатынас, критерийдің мәнділігін адам кез-келген реакцияда көрсетеді.  Апаттың мәнділігі жоғары болған сайын адамға күнделіктен өмірден жоғары психологиялық  әсерлер күшті реакция береді.
• Апатағы мотивациялық белсенділіктер: адам қандай мақсатпен  ұмтылады, жету белсенділігі  мотивацияға байланысты. Кей мотивтер адамды жетелеп алып шығады. Ұлы қуаттар  ұлы мақсатқа жету үшін туылады, кім мақсатына жеткісі келеді тәсілдерін іздестіреді, кімге бәрібір себебін іздестіреді.
• Мобилизациялы – жеке мүмкіндіктер, апат барысында дұрыс мінез-құлық  пен әрекет қажет, жетістік пен сақтануды қамтамасыз ету.
• Мінез-құлық, әрекетті, шешімді қабылдаудағы бейімділігін апат кезіндегі дайындық анықтайды.
• Адамның психикалық күйі. Адамның қолайсыз  күйден арылудағы  мүмкіндіктеріне тәуелді.
• Мінез-құлықты басқару- адамның өзін-өзі басқарудағы психикалық әрекетті өзін-өзі реттеу, өзін-өзі меңгеру, қадағалау,  тепе-теңдік күйін сақтау. |61|

Апаттардың типтері:

1. Обьективті экстремалды апат: Сыртқы ортаның  қауіптілігіне  адамның  шамасы жетпейді.  Ол қиянаттар,  қауіптерден,  қиыншылықтардан тұрады.
2. Экстремалды мүмкін апат: Жабық түрдегі қауіптер. Оның обьективті дамуына  адамның тікелей әрекетінен болады. Мүмкін болатын апаттарды болдырмас үшін байқағыштық, аңғарымпаз, апаттардың ықтималдық  пайда болуын, өсу  тұстарын  білу және түсіну.
3. Жеке виктимді экстремалды апат: адамның психологиялық және әлеуметтік  қалыптасуының төмендігінен пайда болады.
4. Қиялдағы экстремалды апат: адамның қылығынан емес, қиялында болады. Олар адамға қорқыныш, мазасыздық тудырып, өзіне сенімділігін азайтады. |62|

Табиғи апаттардың  адамда психикалық күйіне өзгеріс енгізетінн 1979 жылы В.И. Медведев, ’’Апаттың ықтималдығы экстремалды ұғымның   абсолютті болуында емес’’ деп көрсеткен. Психологиялық жағымсыз күйлердің әртүрлілігі адамның қабылдау мәнділігіне байланысты. Әр апаттың сипаты адамның белсенділігін талап етеді.

Арнайы белсенділік – адамның қатаң түрдегі ерекше шешімінің нәтижесінде жетістікке жету бейімділігі.

 Арнайы емес белсенділік —  өзін-өзі  қарсылыққа дайындамау, ерік-жігердің төмендігі. Адам тек  организм ғана емес, ол тұлға ретінде өзінің күш-қуаты сарқылғанша табиғатпен бірге өмір сүреді.  Жағдайға бағдары,  шешім қабылдауы,  қылықтар жасауы,  әрекетті орындауы,   жеке өмірін  қамтамасыз ету  және реттеу адам болмысына табиғи факторлар әсерін тигізеді. Психикалық күйлердің шегіне жетуі адамның жүйкелік ерекшеліктеріне әсерін тигізеді. Адамның бейімділігі жоғары болып, тұрақтылығын сақтау  тиіс. |48|

 

1.2. Мұмкін болатын табиғи апаттардың адамзатқа тигізген әсерлері

 

Табиғи апаттар ішінен адамдарда ерекше қорқыныш қалдыратын жер сілкінісі.  Жер сілкінісі – кенеттен тыс болатын жер дүмпуі, жер қыртысының кульминациялық  құбылысы. Бұл процесс белгілі аймақтарда анықталған және анықталмаған  10 жылға  созылуы мүмкін,  адамның психикалық күйіне күшті әсер береді. Адам көбінесе  жер сілкінісінен қорқады. Себебі, жерде өмір сүргендіктен  оның тербеліске ұшырауы, оның ең  үмітті өмір сүру  әрекетінің бұзылуына әкеледі. |4|

Жылына Жерде 300 ден 600-ге дейін  (7 балдан жоғары) жер сілкінулер болады.  Сейсмолог Дудтың 1867-1964 жылғы  каталогы бойынша 1263  қатты жер сілкінісінң 1004 Тынық мұхитында болғанын көрсеткен. Жер сілкінісі су астында болған кезде  бірнеше  метр биіктікте  үлкен толқындар болып, жақын маңдағы аудандарды су шайып кеткен.  Жер бетінде осының салдарынан 1/8 адамдар құрбан болған. Кейбір адамдар  жер сілкінісінің қауіптілігін ескермейді.

Жер сілкінісі қалай байқалады? Мұны халықаралық сейсмикалық шкаланы қолдана MSSC  — 1964 ж. үш фрагментін мысалға келтірейік.

4 балл. Байқалатын жер сілкінісі.

Жер сілкінісін іште отырған адамдар көп сезінеді. Ашық аспан аясында  адамдар онша сезінбейді. Ұйықтап жатқан адамдар оянады,  бірақ қорықпайды. Жүріп бара жатқан жүк машиналарына  қысым түсіреді. Терезе, есік, ыдыс-аяқ салдырлайды.  Қабырға мен еден сықырлап, жиһаз қозғалады.  Ашық сұйықтар ақырын тербеледі.  Тұрған машина орнында тербеліс байқалады.

7 балл. Ғимараттардың  қирауы.

Адамдардың көпшілігі қорыққандықтан үйден сыртқа қашады. Аяқтарын әрең  басады. Тербеліс машина жүргізушілерге қатты білінеді. Кірпішті, үлкен блокты және панелді үйлердің қабырғаларында жарықтар пайда болып, кесек штукатурлар бөлінеді.  Ауылдың құрылыстарында, кірпішті үйлер бұзылып немесе  қабырғалары терең жарылып,  мекендерінің кейбір бөліктері қирайды. Тасты қоршаулар, құбыр өткізгіштер бұзылады.  Судың жоғарғы  бетінде  толқындар пайда болып,  су лайлы болып өзгеріске ұшырайды.

8 балл. Катастрофа.

Өте жақсы салынған құрылыстар, плотиналар,  темір жолдар, транспорт жолдары,  құбыр өткізгіштер толық қирайды. Таулы аймақтар да өзгеріске түседі. |21|

Әлеуметтік-психологиялық жер сілкінісінің адамның жүріс-тұрысы мен табиғаттағы  өзара  қарым-қатынасының әсері қалай пайда болады? Жер сілкіну  болғанда мынандай сұрақтар адамды мазалайды: Адамдар сол өзі тұратын жерде жер сілкінісі тұрған үйлерін қирататынын біле тұра, неге сол жерде өмір сүреді?

Мұндай катастрофалардан кейін  тірі қалған адамдар  сол жерге тұрғын үйлер салуы?

Маманға сұрақ түсінікті: бірінші адамдар өз тәжірибелерінен біледі, катастрофаның қайталану ықтималдығы нөлге тең,  практикалық тұрғыдан бір ұрпақтың өмір сүруіне болады.

Екіншіден адамдар туған жерінен кеткісі келмейді. Өз туған жерінен кетпеуі, алыстамауы бұл экономикалық емес, психологиялық мінез. Туған жерінен кету, тіпті бұл үй жер сілікінісінен құласа да, туған үйіңді мәңгілікке тастау. |20|

Адамдардың жер-сілкінісін алдын-ала сезінуі ғылыми тұрғыдан  түсіндірілмеген. Қандай көрінбейтін біздің күнделікті сезімдеріміздің себептері – адамның жер сілкінісін алдын-ала сезінуінде  болуы ықтимал. |34| Жапонияда  жыл сайын  жүздеген жер сілкінулер  болып тұрады. Ақырын жер сілкінулер  күнде деуге болады. Ал күшті жер сілкінулер  жылына бірнеше рет  өте күшті жер сілкіну азырақ болады. Ондай кезде адамдар өліп, көп шығын шығып, ғимараттар қирап, өртенеді, темір жолдар істен шығады. 1955 жылы  жер сілкінуден Кобе қаласы қирап, 5 мың адам өлді.  Сондықтан  бүкіл елде оқушыларға, жұмысшыларға  жер сілкіну кезінде  өздерін қалай ұстауы керек, қайда тығылу керектігін үйретеді.  Жапониядағы ескі және жаңа ғимараттар жер сілкінісін есепке алынып  салынған. Ауа райына сәйкес  тірек ретінде тереңге биік  бағана орнатылады. Ал қазіргі  кездегі  көп қабатты үйлердің  қабырғалары қалың, болат қаңқамен бекітілген болады. Ең алдымен, электромагниттік өріске көңіл аудару керек. Көптеген жер сілкінісі алдында  жердің бетінде және ауада  электромагниттік сәулелердің импульсивті көрінісі тіркелген.|69| 1948 жылы Ашхабадта үйлердің нашар салынуына байланысты 110 мың адам құрбан болған. 1966 жылы Ташкентте жер сілкінісінен кейін  алдыңғы және соңғы жылдармен салыстырғанда,  стенокардия, инфаркттің миокардасы, гипертония, мидағы  қан айналым бұзылысы, эндокринді аурулардың көбейгені байқалған. Жердің дүмпулерінің жиілігінен тамыр ауруларының саны өскен. Тіпті медициналық сейсмологиялық термин – жер сілкінісі синдромы  көрсетілген. 7 желтоқсан 1988 жылы Арменияның Спитен қаласында болған жер сілкінісі салдарынан 25 мың тұрғын  жер жастанып, 17 мың адам жарақаттанған. 28-29 мамыр  1995 жылы Нефтогорск Сахалин  халқының 70% жойылып кеткен. Болгар ғалымдарының  байқауынша, кейбір тіпті сау адамдар жер сілкінісіне дейін есепсіз қорқыныш, бастың айналуы, әлсіздікті сезінген. Жер сілкінісінен адамдарда  бас сүйегінің, кеуде клеткалары мен жамбас жұмсақ тканьдерінің соғылуынан зақымданған. |54|  Өкінішке орай,  әлеуметтік-психологиялық түрткі  адамдардың жүріс-тұрысында аз көрінеді.  Әлеуметтік-психологиялық жер сілкінісінің эффектісі халықаралық ғалымдар бірлестігінің интенсивті және кең түрде қарастырмаған. |28| Адамның интенсивті әрекеті табиғи апаттарда жоғарылайды, қауіптенушілігі артады.  Жер бетінің экосистемалары аудандарында  жоғары температура  әсерінен  біркелкі  табиғи процестер бұзылып, экосистема компоненттері өмір сүруін тоқтатады, өзгеріске ұшырайды.  Табиғи өрт болу салдарынан адамдар күйік және  механикалық жарақаттар алады. Әртүрлі географиялық ортада өзінің арнайы жағдайы туындауына  мүмкін болатын апаттың қауіптілігін адам ескермейді. Таулы аудандардағы көшкіннің қауіптілігі өткір мәселе тудырып отыр. Көшкіндердің  құбылысы адамда  паникалық қорқыныш шақырады.  Көшкіндер 200 км/сағ жылдамдығы, тебу күшінің жоғарылауы 100 т-м², қар көшкінінің  көлемі 2-3 млн м³  дейін жетеді. |26|

Әдебиеттерде көшкіндермен байланысты  аз айтылмаған.  16 наурызда 2004 жылы  Алматы облысы, Талғар ауданы, Талдыбұлақ ауылындағы қалың  жауған қар мен жаңбырдан болған табиғат апаты 28 адамның өмірін қиған. Мұндағы табиғат апатын  тұрғындар былай сипаттаған: ‘’Арт жақтағы биік дөңнің ортасы қуыстанып жарылғанына  бірталай  уақыт болған.  қар суы мен жаңбыр суы оның ішіне әбден сіңіп, тұла бойын кернеген. Қара топырақты қой тасты жыныстың жапсары сөгілген сәтте ол дес бермейтін өте жойқын  лай тасқынына айналған.  Қысқасы таудың қия беткейі сырғып, екі қабатты тұрғын үй мен оның алдындағы  пәкене құрылысты құрдымға жіберді. Бірінші қабатта орналасқандардан тірі  қалған жан  жоқ.  Олармен бірге көрші тоғыз қытай азаматы да опат болды.  Мұндай алапат лай көшкіні бұрын-соңды ел өмірінде  ешқашан тіркелмеген екен.  Қаралы хабар тек жетісулықтарды ғана емес, күллі алаш баласын аһ ұрғызып, қабырғасын қайыстырды’’. |68|    Бірінші дүние жүзілік соғыста,  австро-италиялық соғыста 50 мың сарбаз қар көшкінінен қайтыс болған.  Австрияда қар көшкінініен бірнеше ауылдар жоғалып кеткен. Таулы аймақтарда өмір сүретін адамдарда қар көп жиналған сайын қорқыныш пайда бола бастайды.  Көшкіннен қорғану екі категорияға  — инженерлік және профилактикалық болып бөлінеді. Инженерлік қорғауда көшкіндерден қауіпті  құбылыс орындардан қашу мүмкіндігі жоқ кезде қолданады. Көшкіннен қорғануға галерея, көшкінді тоқтату,  бетонды тосқауылдар, қар ұстағыш  шиттар, тас қамалдар. Профилактикалық тұрғыда  қорғану  көшкіннің қауіптілігін болжау туралы  ауа-райы, көшкіннен сақтану шаралары, вибраторларды қолдану.

Жанар таулар атқылауы. Жер бетінде 80-ге жуық   жанар таулар атқылауы адамдар психологиясына әсер етеді.  Негізгі қойылған міндет адамдардың жүріс-тұрысының қалыптылығын және жанар таулар атқылайтын аудандарда  адамның шаруашылық әрекетін сақтау.  Жанар таулардың атқылауы адамдардың өміріне қауіп төндіреді.  Адамдардың тұратын жерінің алдымен геологиялық  орнын ескеру керек.  Осыдан кейін  жанар таулардың  физикалық сипатын  және атмосфералық  жағдайын  атқылау кезін байқау ерек.  Басты  мәселе  жанар таулардың атқылау белсенділігінің бастамасын анықтау. Аймаққа насихат жүргізуде дұрыс қарым-қатынас қолдану.

Тропикалық циклондар. Тропикалық циклондар адамға әсер етеді. Тропикалық циклондардың  бірі қатты  дауылдар, жаңбыр, толқындар. Тропикалық циклондарға  тән атмосфералық қысымның 60-тан 100 мбар кенеттен өзгерісі, циклондардың  болуы атмосфералық қысымның  желмен бірге теңіз суындағы  толқынды  14 м. биіктікке көтеруі мүмкін.  Тропикалық  циклондардың адамдардың өлімімен  ғана емес, экономикалық  шығын әкеледі. Жыл сайын мұхиттарда 80-нен 100-ге дейін тропикалық циклондар болады.

Цунами. Су асты жер  сілкінулері, ұзақ мерзімді  мұхит толқындары.  Тынық мұхитттағы  көптеген елдердің  өмірі теңізбен  байланысты. Солтүстік және Оңтүстік  Америкада, солтүстік-батыс  Еуропа жағалауында  және сейсмикалық белсенді  зона Кариб теңізінің  шығыс  бөлігінде  көптеген адамдар  өміріне  қауіп әкелген  табиғат апаттары болды. Тарихи  және статистикалық  мәліметтер  бойынша  әлеуметтік-экономикалық  және психологиялық тұрғыдан емес қоғамға өз әсерін тигізді. Осындай құбылыстардың  аймақтарға  байланысты белгілі  психологиялық ахуалды түсіндіруге әлі психологиялық мүмкіндік жоқ.

Өрттің ролі. Өрт жердегі маңызды  экологиялық фактордың бірі. Адамның интенсивті әрекеті жоғарлайды, адамдардың денсаулығына, шаруашылық әрекетіне  зиян келтіреді. Өрттің температурасы 700-900 градусқа дейін болса,  1500-2000 килокалорий денені шарпиды. Бұған қоса улы түтін, жарылыстардың жер бетінің геологиялық  құрамында өсімдіктерге тигізетін зияндылығы  көп. Ол адамның даму мен қоршаған ортаға әсері  бар. Жер бетінің көптеген экосистемалы аудандарында өрт маңызды рол атқарады. Өрттің салдарынан жоғары температурада бір процестер бұзылып,  кейбіреуі өзінің өмір сүруін тоқтатып,  толық өзгеріске ұшырауы мүмкін. Өрттің салдарынан адамдар зардап шегіп әртүрлі механикалық жарақаттар алуы мүмкін, сонымен қатар күйген тамақтармен улануда кедеседі. Мұның бәрі адамдарға жүйкесіне ауырлық түсіріп, организмнің жалпы қызметінің бұзылысына әкеледі. Адамның психологиялық күйіне әсері өте зор. |28|

 Адам түрлі географиялық ортада өзінің арнайы жағдайын жасай, табиғат апаттарын  қай уақытта болатынын білмей қапы қалады.  Адамның мінез-құлқы мен қабылдауы, эмоционалды ерік-жігеріне тәуелді. |56|

   Әртүрлі жағдайлар адамға жағымсыз психологиялық әсерлер  мүмкіндігін  қамтиды. Көп нәрселер адамның тұлғалық ерекшеліктеріне, қолайсыз факторларға қатынастың  тұрақтылық дәрежесі, өзін-өзі басқарудың жеке мүмкіндіктеріне  тәуелді. |35|

Мүмкін болатын апаттарға әрекет пен мінез-құлықтың нашар дайындығы қолайсыз әсер туғызады. Мүмкін болатын апаттарға дайын әрекет пен мінез-құлықтың ұстамдылығы жағымды әсер туғызады. Сондықтан мүмкін болатын табиғи апаттарға субьективті-обьективті даралық-құбылыс пайда болады. Көптеген бұқаралық ақпараттарда мүмкін болатын табиғи апаттардың  жағымсыз жағдайлары  көп.  Жағымды-жағымсыз алғышарттары жиіленіп, бірақ ол адамдардың өзінде аз дайындалады. Арменияда жер сілкінісінен кейін 86% азаматтар  дәрігерлер мен психологтар зерттеуінше алғашқы 5-10 күнде бойкүйездік пайда болып, 36% есін жоғалтып алған. |54|

Мүмкін болатын табиғи апаттар адамның  денсаулығына ұзақ әсер етуі мүмкін.  Адамдардың жарақат алуы мен бұзылысы  жүйкелік-психикалық реакцияға реактивті психоздар тудыруы, психикалық әрекетке уақытша  бұзылушылығы нәтижесінде  психикалық жарақаттар пайда болады.  Адамның әлеуметтік-психологиялық қысымы мен мінезінің айырмашылығына  байланысты. Адамға табиғи  апаттар құбылысының әсері психикалық қысым түсіреді.  Жер сілкінісі немесе қатты жел адамның психикасына қатты әсер ете, әртүрлі қорқыныш пен мазасыздану туғызады. |12|

Катастрофалық мазасыздану – кездейсоқ апаттардағы  жоғары күштің әсерінің жиынтығы, адамдарда  ұйымдаспаған қысымның түрі. Катастрофалық мазасызданудың даму жағдайы адамдардың әрекетінде болмаған процестердің әсері,  олардың мінез-құлқына өзгеріс әкеледі. Адамның бейімделмеген жағдайында  жүріс-тұрыс реакциясы  қажетсіз болып табылады. Табиғи апаттағы болған әрекеттер, адамның жүріс тұрысындағы  ерекшеліктердің айтылуы, экстремалды жағдайлардың  әсерінен көңілде қорқыныш ұялайды. |26| Мұнда жас ерекшелігі, денсаулығы, білімі, жанұялық жағдайы, аналогиялық ситуациялардағы тәжірибесі мен  басқа факторлар ерекше роль атқарады.  Адамдардың жүйкесінің бұзылуынан  организмнің  қызметі өзгереді. Адам уақыт кеңістігінде тұрады. Қандай уақытта тұрмасын адамда өткені мен болашағынан өмір сүріп отырған уақыты қорқыныш  пен мазасыздық тудырады. |17|

 

 

 

1.1. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын зерттеу теориялары мен механизмдері

 

Механизмдерге түсетін қысымның  көп болуы,  организмнің төзімділік бейімділігі бұзылып, өзгеріске әкелуі мүмкін.  Психофизиологиялық саулықтың рамкасындағы өзгерулер оның психикалық деңгейіне тиісті.  Сондықтан мұны психологиялық әдістер арқылы зерттейді. |18| Психикалық теңдіктің өзгерулерін алдымен фрустрациядан бастаған жөн.  Психологиядағы қиын ситуациялардың әсерін фрустация зерттейді.  Фрустация термині психологияда екі мағына береді:

1. Қолайсыз жағдайда, белгілі мақсатқа жету жолындағы кедергі немесе бас тартуы;
2. Туындайтын кедергілер күйі (Хилгард, 1962).Фрустациялық оқиғалар жүріс-тұрыстың нақты типін көрсетеді. Фрустация  жағымды және жағымсыз реакциялар деп екіге бөлінеді.

Жағымды реакциялар конструктивті шешім, жетістікке жетудегі кедергіні бөлісу. Мәселені шешудегі  бағытты күшейтуге ұмтылу. Көптеген техникалық дамытудағы ғылыми жаңалықтар,  жетістіктер, мәдениет адамдарының өміріне фрустрация стимул болған.

Жағымсыз реакциялар фрустрациясы  конструктивті емес жүріс-тұрыстың әртүрлі формаларын шақырады. |29|

Фрустрацияны психологиялық тұрғыда анықтай, мұның бәрі психологиялық стресске әкеледі.   Психологиялық стресті соңғы 4-5 жылда  шетел және еліміздің ғалымдары  адамның әлеуметтік өмірі мен еңбек әрекетінде қарастыруда.|25| Стрестің физиологиялық негізі-американдық физиолог У.Кенноның (1871-1945) гомеостазис (бұл терминнің мәні-ішкі организм қызметінің қалыпты жағдайы дегенді білдіреді) туралы ілімі мен Канада ғалымы Г. Сельенің организмнің сыртқы күшті тітіркендіргіштерге өздігінен икемделіп қорғану жөніндегі зерттеуі. |27| Мұндай тітіркендіргіштердің организмге әсерінің күштілігі сондай, олар адамның денесіне, жүйке жүйесіне, психикасына күшті әсер етіп, сезімдік – эмоциялық жағдайын шиеленістіреді. Стрестік жағдай адамның мінез-құлқына күшті әсер етіп, қалыпты жағдайларды ауытқуға ұшыратады, ол бей-берекет қимыл-қозғалыстар жасайды. Адамның психикалық процестері-қабылдау мен ес, зейін әдеттен тыс қателіктер жібереді. Адам ашушаң қызба болады. |3|

Жасыратыны жоқ қазіргі кезде адамдарға  стресогенді факторлар   әсер етуі өсу үстінде.  Стресс сөзі көбіне адамның денсаулығына жағымсыз әсерде қабылданады.  Стресс – организмнің бейімделу реакциясы, оның психикалық тепе-теңдігін қалпына келтіруге бағытталған. Бірақ, кейбір жағдайларда әсері өте күшті стрессогенді  факторлар мен стресс-реакциясының жауабы  организм жүйесі мен жүйелердің зақымдалуына әкелуі мүмкін. Әр адамның индивидуалды психологиялық ерекшелігіне байланысты бірдей оқиғалар әртүрлі және әрқалай қабылданады.  Дәрігерлердің бақылауының нәтижесінде аурудың шығуы психоэмоционалды стрестегі  мазасызданумен өзара байланысты  деп көрсетеді .|41|

Зерттеу барысында, өмірдегі оқиғаларға дәрігерлер балмен есептеу  жүргізгенде, ауруға бейімі  бар адамдар тобы анықталды. Басқа  зерттеулердің нәтижесінде тәуекелге бел буған адамдарда белгілі бір әсерге жауап беруі байқалған. Мұндай жағдайда,  тұлғаның стресс – коронарлық профилін айтуға болады. Адамның психологиялық реакциясы, оның иммундық жүйесі  мен өмірдегі маңызды жүйе реакцияларымен  тығыз байланысқан. Бұл, психоэмоционалды стресс эмоционалды мазасыздануға жауап береді. Стресті  шығару стресс  факторының аяқталуының     бастапқы іс-әрекетіне әсер етуі. Адам организміндегі стрестің биохимиялық  және физиологиялық өзгерулерін  қарастырамыз. Канадалық  ғалым Ганс Селье: стресс – организмнің кез-келген талабына тәуелді емес – деген. Организмде  пайда болған арнайы емес белгілерге тойтарыс береді, оны Сельенің үштігі деп атады  Олар мыналар:

Бүйрек үсті безінің  ұлғаюы;

Тимус көлемінің кішіреюі (иммун жүйесі);

Асқазан мен  ішек жарасының пайда болуы

Стресс дамуын Г.Селье 3-ке бөлген:

Үрейлену  2. Төзімділік (резистенттік)  3. Әлсіреу

Әр кезеңнің өзіне тән айырмашылығы бар. Стрестің дамуында үлкен роль гормондарға қатысты. Негізгі гормондары  адреналин, кортизол және инсулин болып табылады. Үрейлену кезеңінде гипоталамус либеринді, гипофиз  аденокортикотропт гормонын бөліп шығарады.  Бүйрек үсті бездерінде кортизол синтезі ұлғайып, ал гипоталамуста – адреналин аденокортикотропт түзіледі.

Гипофиз әсерінен қанда   вазопрессин  гормонының  бөлінуі ұлғаяды. Адреналин мен вазопрессин қан тамыры саңылауларын қысып, артерия қысымы жоғарлайды. Қан айналымының таралымы жүректе, тыныс жолдарында, мида ұлғаятын болса, құрсақ ішінде (көк ет, бауыр) мүшелерінде азаяды. Үрейлену кезінде  энергия қоры  бауыр гликогені, содан кейін энергия қоры липидтер және олардың ыдырау өнімдері – бос майқышқылдары болып табылады.  Бұл бос май глюкозаға қарағанда алты есе энергияны  көп бөлгендіктен  дене температурасы жоғары болады.  Липидтердің жетіспеуінен адреналин ақуызға айналып  глюкоза түзіледі. Бірінші кезекте құрылымсыз ақуыз, оларға лимфоцит ақуызы – иммундық жүйенің жасушасы қолданылады.

Лимфоциттері жойылған генетикалық бөгде жасушалар  (микробтар, вирустар, рак жасушалары) антигендер деп аталады. Антигендерге жауап ретінде антидене – ақуыз-иммуноглобулин  бөлінеді. Антидене антигенмен байланысады, кейін бұл комплексті  фагоцит-жебір жасушалары жояды. Негізгі жолы олар бос  май қышқылдарына ыдырап, тотығады, ал екінші жолда  липидтің қышқылдана тотығуы түзіледі Бірінші жолда – АТФ-энергияның басты қоры, екінші –жоғары  химиялық белсенділігі  бар бос радикалдар. Бос радикалдар фосфолипидті мембрана жасушаларына тойтарыс бере, нәтижесінде қышқылдар бірігіп, липидтердің  қышқылдана тотығу процесі түзіледі.(24)

Үрейлену деңгейі әсерінен кортизолдың иммунды  жасушалары бұзылып, иммунитет төмендейді, асқазанда, бауырда, жүрек бұлшық еті мүшелерінде қабыну процесі мен зақымдану  жүреді. Бұл кезде  организмнің өз ұлпасында ақуыздарға  қарсы антидене өңделеді,  оны аутоантидене деп аталады. Әсіресе аутоантидене саны липидтердің қышқылдана тотығу  нәтижесінде жоғары деңгейде болады, бұл кезде аутоантидене ми және көздің торлы жасушаларына қарсы түзіледі. Резистенттік кезеңінде лимфоциттер  саны көбейіп, қалыптасу процесі басталады. Егер резистенттік кезеңінде организмнің гомеостаздық күйі қалпына келмесе, әлсіреу кезеңіне өтіп, ұлпалардың жойылуы тән.

Адреналин мен кортизол максималды, инсулин минимальды бөлінгенде организм әлсіреп,  өлімге соғуы мүмкін. |16|  Адамдар стрессорлар әсерінен шешім таба алатынына  қабілеті мен мүмкіндігінің бейімділігіне байланысты екені сезінеді. Ондай күйде эффективті жауап беру және когнитивті реакциялардағы  жағымсыз эмоциялардан алыстату. Біз стрессорларды  қарастырғанда негізгі кілті болып  қорқыныш  табылады. |32|  Шынында  қорқыныш  физикалық, эмоциялық және когнитивті реакцияларға  толық комплестің жауабы. Физикалық деңгейде біз терлейміз, тыныс алуы жиілеп, бұлшық еттері жиырылып және жүректің соғуы жиілейді. Өңі сұрланып,  денесінде бірнәрсе жүргендей,  еріндері дірілдеп,  құсқысы келеді. Егер ситуация қауіпті болған жағдайда, біз мынандай  эмоцияны сезінеміз, яғни адамның денесі мұздап, үрейленеді. Сонымен қатар, қорқыныш дүниені қабылдауға әсер етіп шоғырландыруға кедергі жасайды. |60|

Нейрофизиологиялық деңгейде қорқыныш нейрондардың белсенділігіін тез жоғарлатады. Томкинс бойынша эмоцияның үш түрі интенсивтілікке  байланысты: таңдану-шошу;  қорқыныш-қауіп; қызығу-қозу. Туғаннан және жүре қабылдаған бұл үш эмоцияның айырмашылығында адамды күтпеген стимуляцияның  жоғары мәнділігіне әкеледі. Күтпеген және кенеттен болған оқиғалар таңдану мен шошудың белсенділігін арттырып,  нейронды стимуляцияның интенсивтілігін жоғарлатады. Одан да жоғарлау қорқынышқа әкеліп, ең жоғарғы сатысы қозуға әкеледі. |38|  

Боулби және Грэй қорқынышты детерминанттар  немесе ‘’табиғи стимулдар кілті’’ қауіптілікті көрсеткендей, қорқыныш белгілі роль стимуляция деңгейінде емес, селективті белсенді рецепторлы органдарда белсенділігі артады деп көрсеткен.  Шошу, қорқыныш және қызығу-қозу  жекеленген компоненттерде пайда болады.  Олардың арасындағы тұрақсыз теңсіздік, теориялық тұрғыда маңызды мағына болып, мазасыздықты зерттеуге  жол табады. Қорқыныштың себептері әртүрлі оқиғалар, қауіптер.               

 Боулби  бойынша қорқыныштың себебі,  қауіптің болуы және      алдын-ала қамтамасыз ету.

  Грэй  қорқыныш деп оқиға күткен уақытта немесе сол орында болмайды деп көрсеткен. Алдын-ала туындайтын қорқыныш  контекстке тәуелді, темпераменттегі индивидуалды  айырмашылыққа және орналасуына, тәжірибеге,   тұлға жасына байланысты деп қарастырған. |33|

  Қорқынышта кез-келген адам немесе обьект өзінің заты болып көрінеді.  Кейде қорқыныштар  нақтылықпен байланысты емес болып, мұндай қорқыныштар түсініксіз күйде қалады.  Қорқыныш кейде уайым, балалық шақта қалыптасқан  сезімдердің байланысы. Жиі болған уайымның арқасында қорқынышпен байланысты мазасыздық туындайды.  Қорқыныштың себептері  төрт класқа бөлінеді:

• сыртқы оқиғалар және процестер;

2) еліктеу және қажеттіліктер;

3) эмоциялар;

4) субьектінің когнитивті процестері.

1. Сыртқы оқиғалар мен процестер. Бұл бөлім оқиғаның бастысы, қорқыныш шақыра және нейрон процестерін қоса эмоцияның белсенділігін арттырады. Қорқыныш өзінің интенсивтілііне тәуелді бола  алдын-ала сезіну, сенімсіздік,  толық түрде өзін қорғай алмайды.  Үміттің көрінбеу  сезімі, қауіптілік сезімі және бақытсыздық болып көрінеді.  Адам өзінің психологиялық  ‘’Меніне’’   қауіптің келуін сезінеді.
2. Еліктеу және қажеттіліктер. Адамның уақыт бірлігіне байланысты туындаған қорқыныштар. Қорқыныштың себебі ретінде еліктеу және гомеостатикалық процестердегі эмоциялық пен когнитивті процестерді салыстыра гомеостазиске еліктеу және сақтау қорқыныштың маңызын арттырады. Еліктеу соншалықты маңызды, ол өсу дәрежесіне түскен кезде, эмоция тудырады. Кейде қажеттілік ауада сондай күшті, еліктеу белсенділігін туғызады, қорқыныш глобалды реакция бола, ашу тудырып,  ауырсынуды күшейтіп, реакцияны белсендіреді.
3. Эмоциялар. Эмоциялық күйлер. Қорқыныш эмоциялық үлкен күшті,  индивидтің мінез-құлқына, ойына, қабылдауына, байқамай әсер етеді.  Басқа эмоцияларға қарағанда адамға ұстамды әсер етеді.  Қорқынышта қабылдау шектеліп,  адамның перцептивті өрістегі үлкен  қабылдау мүмкіндігінің қызметі тоқтайды. Ойды баяулатып,  көлемін ригидтейді.   Бұлшық еттер қысымға келіп,   индивид  мелшиіп қатып қалып, қозғалмай тұрып қалады.  Қорқыныш  мінез-құлықтағы еркіндік  дәрежесін тоқтатады.
4. Субьектінің когнитивті процестері. Таным процестерінде қорқыныш болған жағдайдағы күйі. Когнитивті процестер қорқыныштың себептерін  қарастыра, еске түсіру мен елестер  қорқыныш тудыруға жетеді. Егер адам қателікті қауіптің негізі деп санаса, ол қорқыныш. Кез келген оқиға болжам қалыптастыру және антисипация,  тікелей кездесу арқылы  қорқыныш негізін тудырады. |47|

Томкинс бойынша қорқыныш ’’кенеттен тыс бостандық күшті  және ұзақ  болса қорқыныш,  толық болса қуаныш, ал толық емес түрде мазасыздық әкеледі’’. |38|

Қорқыныштың детерминанттары:

1. Туа пайда болған детерминанттар. Грэй қорқыныштың барлық себептерін  төрт категорияға бөлген:

• интенсивті;
• жаңашыл;
• эмоционалды өңделген синалдар себептері;
• әлеуметтік өзара әрекетте туындаған.

Ауруды сезіну немесе қатты дыбыс, интенсивті стимулдар, бей таныс  адамдар, жаңа нәрселер  адамдарда қорқыныш шақырады. Грэй стимуляцияның аздығы, белгілі уақытта  стимулдың жоқ болуы қорқыныштың анықталған сипаты деп көрсеткен. Кез-келген ситуация  немесе жағдайлар, жаңа стимулдың ұзақ уақыттағы түрлердің мүшелердің белгілі бөліміне қауіп төндіруі қауіптіліктің эмоциясы-өңделген сигналдар болып табылады. Мұның негізгі себебі,  жоғары қызмет ету мүмкіндігі, яғни ашу мен қиянаттың айқындығы стимулды иллюстрациялайды. 

  Боулби туа туа пайда болған детерминанттарды жіктей ‘’табиғи стимулдар’’ деп өңдеді. Ырықты стимулдар, табиғи стимулдарға қарағанда тәжірибелік түрлердің өзгертілуіне орай,  психоаналитикалық көзқарасқа  қарсы, қорқыныш  қайғыру кезеңінде  қауіптілікті бастан  кешіреді. Табиғи қорқыныштар: жалғыздық,  таныс емес, кенеттен жақындық,  стимулдың  өзгеруі, биіктік пен ауруды сезіну.  Барлық ситуацияларда қорқынышты  сезіну тенденциялары, патология немесе инфантилді   табиғи түрде қарастырылу керек. Бұл  адамның туғаннан бастап кәрілік  шаққа дейін тән. Қорқыныштың пайда болуы  түрлері ситуациялармен байланысты  шын мәнінде қауіптіліктің  жоғары ықтималдығына ие болады.  Бұл мәдени немесе жинақталған  қажетті белгілер болып табылмайды.

 Қорқыныш стимулдары табиғаттан туындаған қараңғы, бөтен, жануарлар және т.б. таныс емес нәрселерден қорқу.

Қорқыныштың табиғи стимулдары  жас ерекшелігімен байланысты, дамуы мен жетілу процестеріне тәуелді.

2. Қорқыныштың мәдени детерминанттары.

Кейбір қорқыныштың себептері, алдыңғы  бөлігінде қарастырғандай  мәдени жағдайлар мен тәсілдердің әсеріне бейімделген, мағыналық  ұғымы пайда болып,  мазасыздану білінеді. Қатты емес сигналдағы  бос үрей қорқыныш тудырады.  Көптеген мәдени  детрминанттағы  қорқыныштар табиғи детерминанттармен бірге рационализация және проекция арқылы, әртүрлі формаларын бейнелейді.  Жай  түскеннен   қорқыныш, найзағайдан болған қорқыныштар  рационализациядағы қорқыныштар.

3. Қорқыныштың дифференциясы. Экспрессивті және моторлы актілерді қарастыра, қорқыныштың индикаторлары: қозғалыстың бәсең болуы, айқын қорыққан бейне, дірілдеп немесе үрпие қарау,   қарым-қатынасқа түсуден бас тарту.

 Чарлсворт   қорқыныштың индикаторларын  қысқа уақытта немесе ұзақ мерзімдегі мініез-құлықтың  тоқтауы, бәсеңдеуі, жоғары ұстамсыздық, салмақты, қорыққан бейне, тіпті жақсылап үңілсе,  күлкі мен жымиюды көре аламыз деген.

Қорқыныш сенімсіздік сезімімен байланысты бола біріншіден,  қауіптіліктің қарым-қатынасын,  нағыз табиғи тұрғыдан,    бұл қауіптіліктің қалай әсер етуінде көрінеді.  Ситуациядағы  жоғарыда импульсивті  бейімделген реакция  ретінде  әрекетке дайын болуы тиіс.  Екіншіден,  импульсивтік  бейімделмеген мінез-құлық   осы ситуациядағы  реакциядағы  шақыратын ашу эффективті емес форма. Белсенділігі жоғары  ситуациядағы айқындалған қорқыныш күшті болып келеді. Қорқыныштың күштілігі мінез-құлықтың  типіне, оған көмеккке келу формасын тауып алады.  Қорқыныштың әлеуметтік  гуманизациялау, әлеуметтік тәсілі, аффективті, когнитивті бағдарға әсері, адамгершілік тану идеологиясына түйсіну дәрежесіне әкеледі.  

Қорқыныштың себептері мен салдары: Қорқыныш пен  бастан кешіру арасындағы өзара байланыс  индивидтің  даму процесінде  ата-аналарынан, достарынан, жақын адамдарынан,  бөліну уайым әкеледі.  Бұл уайымнан  қосымша барлық даму процесінде  қауіптіліктің болуы, мазасыздықтың туындау тәсілінің бірнәрсеге байланысы, тыныш айлақ тәрізді  жалғыздықтан және басқалардан  құтқару. |47|

  Қорқыныштың елестермен және жеккөрінішті  заттармен  өзара қатынасы:  Мұнда өзін кінәләйтін ‘’Мен’’ жексұрын көрініп, мұндай жағдайда  кінәлі ‘’Мен’’ кінәлаған ‘’Меннен’’ қауіпеніп дұрыс деп таниды. Адам өзінен қорқады. 

Қорқыныш пен ар-ұят арасындағы  байланыс: Егер әлеуметтену қорқынышы, ар-ұяттың көмегімен  жетсе индивид әруақытта қауіпті сезінгенде ұятқа ұшырайды. Қорқыныш пен ар-ұят арсындағы  өзара байланыс жоғары дәрежеде психологиялық энтропияға әкеледі. Балл зерттеу жүргізе, гипноздық ұйқыда өзінің зерттелінушілеріне ’’таза’’  сүйсіну әдісін қолданады.  Зерттелінушілер өздерінің қорқыныш сезімдерін айта келіп,  гипноз күйінен шыға алмай  эмоциялық интенсивтілігі төмен түскен. Мазасыздықтың жалпы белгісі  дененің сууы мен қысымы  көтерілген. Осыдан кейін зерттелінушілерде қорқыныштан жасыру тілегі пайда болған.  Зертеу қорытындысын да негізігі белгілер конфликтісі бұл адам өзінің сезімін қарапайым формадағы екі жақты мінез көрсете, өзінің табиғи қорғану қызметін атқара,  инстинктімен өзін-өзі сақтайды.  Бұл екі қарама-қарсы тенденция  қорқыныштың алғашқы сәттегі таңданыс пен мінез-құлықтың арнайы бейімділігінен  көрінеді.

Опара Бальзак: Қорқыныш — организмге өте күшті және ауыр әсер ететін құбылыс, адамның барлық қабілетінің  артуы немесе толық құлдырауы. Сонымен бірге қорқыныш организмнің қауіптілікке қалыпты реакциясы. Сыртқы ортаға дайындықсыз адамда тұрақты түрде қорқыныш  болады.

Фобия- гректің (phobos) қорқыныш –нақты мазмұны бар, субьектіні белгілі  бір фобиялық жағдайда ұстайтын және вегатативті дисфункцияларымен (жүрек қағысы, қара терге түсу) жанасатын қорқыныштарды бейімделмеген түрде үздіксіз сезіну. |49|

 

 

2.2. Адамда  қорқыныш пен мазасыздықтың туындау себептері

 

Адамға қауіпті ситуацияларда жағымсыз сезім мазасыздық туындайды. Адам мазасыздықты сезіне  тынышсызданып,  бір орында тұра алмайды. Адамға эмоционалды қолдау беріп,  психологиялық шынайы көмек жасау керек.   Шектен тыс мазасыздық  адамның психикалық іс-әрекетіне әсер етіп, өзінің  мінез-құлқыны бақылау жоғалтып, дүниені тек ‘’қара көзілдірікпен’’ көреді. Жиі мазасыздану мен қорқыныштар адамның тұлғалық сапасына әсер етіп, бұзады.  Адамның жиі бойкүйездігі, депрессия  қажытып, комулятивті эффект береді.

Қорқыныш басқа жағымсыз мазасыздану тәрізді адам үшін зиянды. Қоршаған орта мен әлеуметтік ортада кез-келген эмоция белгілі функцияны орындайды. Қорқыныш адамды артық қауіптен, әрекетті, жүріс-тұрысты реттеп,  жарақат алу мүмкіндігінен сақтайды. Қорқыныштың ,,қорғаныш,, қызметі инстинктивті жүріс-тұрысты сақтай,   өзін-өзі сақтауды қамтамасыз етеді. |2|

Қорқыныш  жүріс-тұрысты қалыптастыруға көмектессе, мазасыздану психиканың мынандай қалыпты қызметтеріне  қажет:

• Адам ресустары –әртүрлі мәселелерді шешудегі оның жалпы мүмкіндігі.
• Нақты мәселені шешу үшін жеке энергетикалық мүмкіндігі.
• Мәселенің кенеттен туындауы оның өту барысы.
• Таңдап алуы — қорғану. |33|

Қорқыныш сезімінде реакцияның заңдылық құбылысы толық  орындалмаса, адамның барлық ойлары мен қылықтарын өзіне тәуелді етеді. Қорқыныш кез-келген қарапайым мәселені күрделіге айналдырып, күрделіні шешілмейтіндей көреді. Қорқыныш күйінде адам өзінің іс-әрекетін  бақылау және дұрыс шешім қабылдау қабілетін жоғалтады. Қорқыныш күйі ауруды, суық пен ыстықтың әсерін, аштық пен құрбандыққа сезінуді күшейтеді. Сол уақытта қорқыныш адамның әрекетін басқара алатын стимулятор бола, оны тез  және белсенді қимылдауы мен тез ұғынуы мүмкін. Қорқыныш сезім органдарының  қабылдауына күш бере, шешімді нақтылауға көмектеседі. Қорқыныш құтқару сәттерін азайтып қоймай, оған күш түсіреді.

Қоршаған ортаға үйренуге көмектесетін және табиғатпен дұрыс қарым-қатынасты анықтауға мүмкіндік беретін түрлі эмоциялармен қатар қорқыныш бабаларымыздың мұрасы. Биология ғылымының кандидаты В.Б.Сапуновтың болжамы бойынша, ежелгі жабайы адам эволюциялық іріктеу кезінде тек сол қорыққанының арқасында аман қалып өз ұрпағын жалғастыра алған дейді.

 Адамның кейде сезінетін, қиялдайтын, ойлайтын толғаныстары сияқты қорқынышта оның ішкі өмірінде көп көрініс табатын феномендердің бірі болып табылады.   Қорқыныш адамның қауіптілікті сезінуі қауіптіліктің көзі, өмірге және денсаулыққа қауіп төнуі. Мүмкін болатын табиғи апаттарда  қорқыныштың туындауын стимулдайды. Адам үшін қоршаған дүние-бұл әлеуметтік дүние, көптеген әлеуметтік қорқыныштар  адам үшін жауапты және мәнді оқиғалар, өзіндік шешім қабылдау, күтпеген қиыншылықтарға кездесу.  Үрей-қорқыныштың дамуына жеткен  кезеңі, ауыр психологиялық жарақат.  Бұл кездейсоқ апаттарда (жер сілкінісінде, ірі катастрофаларда) болады. Табиғи және заңдылықты өлім қаупіне реакция деп қабылдау.  Адамда абсолютті тұрғыда қорқыныштың болмауы мүмкін емес. Патология-қорқынышты жекелегенде емес  қорқыныштың болмау жағдайындағы өлім қаупі.  Адамдардың тұлғалық қасиеттерінің жеткілікті дайындығы,  қауіпті ортада өзін ұстау қабілеті, психикадағы басқа ойларға  жол бере, сезім, түрткілерге  нұсқау береді.  Француз саяхатшысы Э. Бишоп өмірде қорқынышпен шыныққан атлеттен, өзінің моралдық тұрақтылығын сақтаған әлсіз артық деген.

 Адамдар арасында мазасыздық бұзылыстарда  көптеген дәлелсіз қорқулар.  Миллиондаған  адамдар әр күн сайын  бақытсыздық болғанына  мазасызданады. Оқиғалардың көпшілігі біз қорқатын ықтималды заңдылықтармен өмір сүруге үйренеміз.Қорқынышпен азаптанған адамдар оларды  өздерінің қауіптенетін ситуацияларын сезінеді, бірақ, өздеріне ондай ой келгенше өздерін керемет сезінеді. Біздің әрқайсымызды ерекше сендіретін қорқыныш бар. 

1. Қорқыныш бұл абыржу қатаң туындайтын жауап.

К.Г. Юнг бойынша қорқыныш – бұл түсініксіз сансыз құбылыс, күтпеген қауіптер мен өлшемге толы деген. |19|

,, Бірақ кім өмірдің барлық сынақтарынан бас тартса, оның өмір сүруін тұншықтырған жөн,, .

   Қорқыныштар

1. Табиғи қорқыныштар
2. Әлеуметтік қорқыныштар
3. Өзіміз жасайтын қорқыныштар
4. Өлім мен кәріліктен қорқу|15|

Қорқыныш қашанда адамның қара көлеңкесі   сияқтанып, өне бойы оның серігі болып келді. З.Фрейд өзіне тән үлкен сеніммен : ,,Қорқынышты адамның туылу актісі кезінде басталады, ,,-дейді, яғни туылу процесінде жағымсыз сезімдер бірігіп, соматикалық  түйсіктерден бастауын алған өлім қаупі мен қорқыныш біздің өмірімізде өне бойы қайталанып отырады екен. |57|

Табиғи қорқыныштар адам тарихымен құрдас. Адамзат демі таусылғанша қорқыныштың бұл түрлері жұмбақ болып, өз бейнесін сақтап жалғасын таба бермек. |

Табиғи қорқыныштар-атмосфералық, астрономиялық, ауа-райы құбылыстары, жанар таулар және жер сілкінісі, сел, найзағай, тасқын, өрт, жыртқыш жануарлардан қорқу. 4|

Қорқыныш-индивидтің биологиялық немесе әлеуметтік тіршілік етуіне қауіп төнген ситуацияда пайда болатын, ақиқат немесе қияли қауіп-қатерге бағытталған эмоция. |39| Өмірдегі ситуациялардағы сынақ сәттерде кездейсоқ  жағдайларда эмоцияналды мазасыздық туындап, күрделі психологиялық мәселерді, қиындықтарды, өзінің нақты шешімінді немесе  шешпеуді  қабылдау көрінісін елестетуге болады. Күнделікті өмірде әртүрлі қиыншылықтардағы мазасыздық, сонымен қатар адамдарда туындайтын уайым  бұл қорқыныш пен үрейдің пайда болуына әкеледі. |42| Психологияда қорқыныш пен үрейде психикалық қысым, адамды қолайсыз жағдайға қалдырады. |43|

Адамның қоршаған ортаны қабылдауы мен сезінуі оның ес, ойлау және қиял процестері әбден қаруланған және қоғамдық тәжірибеге толы нақты-тарихи белгілер жүйесімен шектеледі. |27|

Қорқыныш субьектінің  қауіптен құтылу үшін жұмылдырады.  Үрей дүниесіне жеткенше қорқыныш, ол адамды іске жарамсыз қылады. Қорқынышты қалай бағалауға болады? Ол жау тәрізді, онымен күресу үмітсіз, бірақ одан қашып құтылуға болады.   Іс — әрекеті ретінде қарастыра, белгілі бір обьектіні не істеу керектігін сипаттайды. Әр жағдайда қорқыныштың әрекетінің тоқтатылуы болады.  Қорқыныш обьект алдында  шарасыз белгілі реакцияға итермелей, обьектіні алып тастауға ұмтылып, оны бұзғысы келеді. Болатын әрекеттен, өзіміздің мүшелеріміздің қозғалысынан  құтылуға бола ма? Бізге солай сияқты, дегенмен бірішіден, біз физикалық құтыла аламыз, сол әрекеттің болмауына адамдармен сөйлесуден бас тартып, сол кезді еске алмауға тырысамыз. Барлық мүмкіндіктегі жағдайлар осылай туындап, адамның өз жанұясынан алыстауы, өз үйінен құтылу бағыты   ештеңенің мәнділігін түсінбей, басқа орында болған маңыздырақ тәрізді болып көрінеді. Ситуациядан қашатын адам барлық абсурдты  мінез-құлық түрлерін дұрыстай ала ма? Қорқынышты тек кері реакция ғана қайтарады, әрекеттің орындалмауына байланысты ол реакция әрекеттің тоқтағанын білдіреді.  Бұл қайғыру кезеңі деп аталады. Қорқыныштың туындау әрекетін  және мінездің инверсиясының пайда болуын  салыстырмалы түрде әрекеттің ұзақтығын эксперимент арқылы дәлелдеуге болады. |36|

Қорқынышты ерте ме кешпе, барлық адамдар бастан кешіреді. Тіпті ол саналы түрде болса да түсте жаңғыртылуы  мүмкін. қорқыныш барлық эмоциялардың ішіндегі  қауіпті, интенсивті қорқыныш өлімге әкелуі мүмкін. Адам кейде өмірінің соңына дейін қорқынышпен өтуі  таңғаларлық емес.  Қорқыныш тек қана қатал ғана емес, ой мен мінез-құлықты өзгертетін  бағыт немесе сигнал болуы.  Эволюциялық-биологиялық  көзқарас бойынша қорқыныш әлеуметтік байланыстарды күшейтетін, ұжымдық қорғаныс болып табылады. Қазіргі өркениетте  обьектілердің, оқиғалардың, жағдайлар мен ситуациялардың өсуі  қорқыныш ұялтады. Табиғаттың басты жұмбағы  мидың жұмысының қызметі негізінде субьективті мазасызданулар  туындайды. |43|

Адамның әлеуметтік ортасы белгілі түрде ұйымдасқан  адамдардың жанұямен, этностан, мемлекет, қоғамға  дейінгі жиынтығы, психологиялық, мәдени, адамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін қанағаттандыру және қалыптастыру.|7| Адам біруақытта  өз ортасының жасаушысы және өнімі, өмір үшін физикалық күш  бере, интеллектуалды, адамгершілік,  қоғамдық,  және рухани дамуды қамтамасыз етеді, сондықтан  адамның  қолайлы күйі үшін негізгі құқықтарды пайдалана,  өмір сүру құқығына ие бола, адам екі аспектіні табиғи ортаны құрайды.   Жаңа фактілердің жиынтығы жаңа мәселелерді  көруге, ой туындатып, алға қарай ұмтылысқа  әкеледі. |6|

Мінез-құлыққа қолайсыз  адам алдындағы міндеттер:

Ситуациядағы адамда туындаған  реалды қиындық пен қауіптіліктің бағаланбауы,  ықтималдық дәрежесінің жетіспеуі, сақтықсыз, қиындықтармен кездескенде  дайын болмау. |24|

 Жағымсыз эмоциялар  адамның жетістігіне әсер етеді, олар мыналар:

• Бозару, өзін жоғалтып алу. Күтпеген жағдайлара 50-70% азаматтарда бірінші уақытта белсенділігі төмен болады;
• Шешімге келе алмау, тербеліске ұшырау, қорқақтық, өз бетінше шешім қабылдауға  немесе әрекет етуге  қабілеттің жоқ болуы;
• Апаттардың болуына қадағалауды, өзінің жетістігіне, үмітіне, сенімін жоғалту;
• өз мүмкіндіктерін, қиындықтарды, қиянаттарды, қарсылық күші мен мүмкіндігін бағалай алмау;
• әрекетте мақсат қоюда ерік-жігер белсенділігінің төмендеуі;
• табандылық пен бірбеткейліктің әлсіздігі;
• өзіндік шешім қабылдаудағы қабілеттілік пен бастаманы жою;
• сақтық пен байқампаздықты жоғалту;
• өзін қолға ала алмау;
• өзін-өзі қадағалауды, өзін-өзі меңгеруді, ұстамдылықты жоғалту;
• батылдық пен күштілікті жоғалту;
• абыржу, өзін ұйымдастыра алмау, енжарлықтың пайда болуы;
• авантюрге өту, әрекеттің дайындықсыз және есепсіз болуы;
• рефлексивті мінез-құлықтың пайда болуы, оқиғаның барысына пассивтілік, тәуелділік,  бағдарына көну,  қарсыласының бастамасына жол беру;
• өмірге және тіршілік етуге ерік-жігердің төмендігі;
• табиғи апаттардың адам өміріне толық түрде әсер етуі. |13|

Фрейд бойынша тәрбиелеу процесінде әр адам бөгде  үрейді сезінеді. Оның тұжырымдауынша, реалистикалық үрей  нақты қауіптілікті сезінгенде болады. |49| Қауіп тудыратын ситацияларда  адамда жағымсыз  сезім туындайды, бұл-үрей. Адам үрейді сезіне, қысымды түйсініп, өзін қолайсыз сезініп, тынышсызданып, жаны жаралы болады. Мұның бәрі адамға эмоцияны шоғырландыру әдісіне, табиғатынан қорғану әдістеріне  әкеледі. Адам үрейден қашуға тырысады. Адам әлеуметтік ортада өмір сүре, ұйымдасқан бейненің жиынтығы, адамдардың жанұямен этносқа дейінгі  және мемлекеттік қоғаммен байланысы, қалыптасатын, психологиялық   мәдениеттік және әлеуметтік  әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандырады.  Адам бір уақытта өзінің ортасында өмір үшін өнім,  жасаушы,  интеллектуалдылық, адамгершілік, қоғамдық, рухани  дамуды қамтиды. Адам өзінің басты қажеттілігі үшін құқықтарын пайдалана, мол тұрмыста өмір сүруге құқылы, табиғи орта мен адамның байланысының маңыздылық аспектісін қарастырған. Экологиялық аспектіде адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы мен  табиғатқа қарым-қатынасында қолайсыз факторларды табиғи шартқа сәйкестендіру әлсіздікке әкеліп, индивидуалды бейімділік, адамның жағымсыз  экологиялық  әсерін көбейтеді. |50|

Боулби  мазасыздықты  қорқынышпен  дәстүрлі байланыстырады.  қорқыныш пен мазасыздықтың өзара айырмашылығы олардың жақын көріністерінде.  Мазасыздықты қорқыныш пен ашу арасындағы байланыс деп түсіндіреді. Мазасыздық  депрессия тәрізді, қажеттіліктер күйі мен  биохимиялық факторларды қосады.  Мазасыздық — эмоциялық басымдылығы күшті, бірнеше эмоциялардың өзара әсері, қайғы, ашу, кінә, ар-ұят-қызығу.  Мазасыздық кез-келген комбинацияға қорқынышты әсер ете және басқа  аффектілердің  белгілі   өзара когнитивті бағдар ретінде қолданылады. Қорқыныштың нейрофизилогиялық жағдайы мазасыздықтың нейрофизиологиялық талдауына тәуелсіз. Мұны үш жағдайда көре аламыз:

1. Қорқыныш пен мазасыздықты бір-біріне бейімделмеген теңестірілген бейне;
2. Қорқынышты зерттеу өзінен-өзі қажет себебі, мазасыздықтың басты компоненті болып табылады;
3. Қорқынышты сезінудің өзгеруі  күштіден әлсіздікке төмендеп, нейрохимиялық және биохимиялық белсенділікке әкеледі. |45|

Стресс идеясы 1955 жылы Г. Селье америкада психологтардың ассоциясында өз зерттеулерін көрсетенннен кейін өрістей бастады.

1. Applay және K. Trumbull бұл концепцияның негізі қорқыныш пен мазасыздық деп көрсетті. Мазасыздық пен қорқыныш  туралы ілімде жаңа концепциялар, теориялар мен моделдер, жалпы биологиялық, физиологиялық, психологиялық көзқарастар, даму себептері, реттеу механизмдерінің пайда болу ерекшеліктерін зерттей бастады.
2. Генетикалық-конститутционалды теория, организм қабілеттілігі мазасыздыққа қарсы тұра алдын-ала аралық жағдайлардан тәуелсіз, қорғану механизмдерінің стратегияларының қызметіне тәуелді. Бұл зерттеу генотиптер арасында байланысты кейбір физикалық мінездерді нақтылай, жалпы индивидуалды қабілеттің мазасыздыққа қарсы тұруын төмендетеді.
3. Қорқыныш ұрпақтан-ұрпаққа және сыртқы факторлар ортасындағы өзара әсерінің эффектісіне негізделген. Күтпеген факторлардың, күшті әсерлердің реакция қысымында дамуына жібереді.
4. Психодинамикалық модел Зигмунд Фрейдтің теорияларына сүйенген. Ол өз теориясында мазасызданудың екі типін көрсетті: біріншіден, сигналды мазасыздану нақты сыртқы қауіптілік реакциясының жоғарлауы ретінде, екіншіден жаны жаралы мазасыздану санадан тыс, ішкі дүниеде дамиды. Мұндай нақты себептердің туындауы берілген типтің мазасыздануы қозу мен агрессивті инстинктердің аяқ астынан болуы. Мұндай күйді, З. Фрейд ,, күнделікті өмірдегі психология,,  деп атады.
5. G. Wolft моделі, физиологиялық реакцияларды әлеуметтік-психологиялық стимулдар ретінде, бұл реакциялардың табиғат атитюдтары (позициялары, қарым-қатынастары) индивидтің мінез-құлқының түрткілері, нақты ситуациялардағы қарым-қатынасқа тәуелді.
6. Аралық моделі.Basowіtz H, Persky H, Korchіn Sh,

Grіnker R. Авторлардың пікірінше көптеген индивидтердің мазасыздануын туғызатын стимул физиологиялық, психологиялық және жүріс-тұрыс реакцияларының бұзылыс  жағдайда реттеу мүмкіндігінің жаңа және жоғары қызмет деңгейіне үйренген.

6. Конфликт теориясы мазасыздық пен қорқынышты бірнеше моделдерінің субьектінің жалпы-жүріс-тұрысының өзара байланысы, қарым-қатынастағы  қысым күйі, топтық процестерді орындайды. Қысымның негізгі себептері қоғам мүшелері  әлеуметтік нормативтеріне бағынады. Конфликт теориясы бойынша қоғам мүшелері алдын-алу қолайлы жағдайдың дамуы өмірдегі позиция мен нұсқауларды таңдау еркіндігі жоғары болуға негізделген. Мазасыздық пен қорқыныштың себептерінің факторлары әлеуметтік қарым-қатынастың тұрақтылығы, экономикалық  тарату, қоғамдағы қызмет, билік құрылымындағы өзара тұлғалық қарым-қатынас әсері.    
7. Mechanіk қорқыныш пен мазасыздықтың негізгі элементі ұғым мен бейімделу механизмдері, автор бойынша, индивид ситуациямен, өзінің сезімдерімен күресудің екі типін көрсетті:

а) бөлісу-ситуациямен күрес

   ә) ситуациядағы пайда болған  қорғаныш сезімдермен күрес. Бөлісу ситуацияны меңгерудегі  жүріс-тұрыстың мақсатқа бағытталған, Ситуациядағы пайда болған қорғаныш сезімдермен күресте, тұлға өз өміріндегі тапсырмалар мен талаптарды кездестіргенде бейімделген шешімдерді қабылдауға қабілетті.

8. B.P.Dohrenwend бойынша, әлеуметтік-психологиялық стимулдарға жүріс-тұрыс реакциялары ретінде мазасыздық пен қорқынышты, организм күйі – адаптивті және адаптивті емес реакциялар.
9. Жүйелі мазасыздық пен қорқынышты моделі. Басқару процестері (жүріс-тұрыс бейнесі) өзін-өзі реттеу жүйесінің деңгейі.
10. Интегративті моделі.

Адамнан шешім қабылдауды талап етеді. Адамның шешімді шешу қабілеттері бірнеше факторларға бөлінеді. |8|

Біріншіден мазасыздық пен қорқынышты, биологиялық   концепциясында қарастыра, адамның жұмыс істеу қабілеті мен функционалды әрекетіне экстремалды факторларды әсері бойынша  мәселенің  негізгі және шолу жұмыстары пайда болды.

Екіншіден, “адам факторын” үзіліссіз зерттеу,  психикалық процестердің  ерекшелігі, кәсіби  тапсырмалардың  мазмұны мен қауіптілік кәсібіне байланысты  техниканың күрделігіне зиянды, жауапты мамандықтардың тұлғалық күйі мен қасиеті, еңбек процесінің жағдайы мен ұйымдасуы және эффективтің төмендігінің салыстырмалы ролдің психологиялық себебі және еңбек қауіпсіздігі кәсіби жұмыстың ұзақтығын қысқарту және психосоматикалық ауруларды болдырмау.

Үшіншіден,  жалпы мазасыздықтың, табиғат апаттарындағы (жер сілкінісі, су тасқыны) адамдардың алаңдаушылығы,  техногенді катастрофалар саллдарынан болатын мазасыздық пен  қорқынышты  қарастырады. |27|

1944 жылы қауіп-қатер ұғымын психологияға енгізуге Лазаруста өз үлесін қосты. Психофизиологиялық өзгерістер физикалық жарақаттармен байланысты емес, әлеуметтік-психологиялық факторлармен байланысты деп тұжырымдады. Grіnker Spіgel  психологиялық факторлардың талдауын көрсеткенде адам бойындағы қорқыныш пен мазасыздықты зерттейтін бұл концепция өз ерекшелігін танытты.

Қазіргі замандағы психологияда психологиялық мазасыздық пен қорқынышты нақтылықтарын табу қиын. Кейбір авторлар “ экстремалды ситуациялар ” немесе “ конфликті ситуация ” терминдерін қолданады.

  Fraczek, Kofta мазасыздық пен қорқыныш  ситуацияларын фактор ретінде психологиялық өзін-өзі реттеуге қиындық туғызатын және эмоционалды қысым күйіне келуін қарастырған. Авторлар мазасыздық пен қорқыныш  күйін эмоционалды қозу немесе басқа психологиялық сфераны өзгерту деп көрсеткен. Мазасыздық пен қорқыныш шығуын Fraczek  және Kofta адамның жүріс-тұрысының уақытша немесе тұрақты өзгеруі деп түсіндіреді. |8|

 Психологиялық мазасыздық тудыратын ситуациялар кенеттен әртүрлі мінезді білдіреді. Бұған жекелей алғанда, физикалық табиғаттың қауіптілігі, катострофалар, жер сілкінісі, дауылдар, су тасқыны кіреді. Ұзақ және жиі қайталанатын қорқыныштар күйзеліс күйіне келуі мүмкін. Стрессогенді мінез  адамның психологиялық ерекшелігіне байланысты.  Адамның әртүрлі әсерлерге, кенеттен туындаған тітіркендіргіштің өмірге қауіп тудыратын құбылыстарға қарсы тұруы бірдей емес. Сол уақытша жай тітіркендіргіштер белгілі жағдайда күйзеліс тудырады. |52| Мұнда тітіркендіргіштің күші емес, нақты адам үшін рөлі маңызды, яғни өткен тәжірибе, әдеттер, бұрынғы  жанды жаралаған ситуациялар, балалық кездің тәрбиесі, түрткілер жиынтығының ерекшеліктері, өмірдің құндылық жүйесінің тұтастылығының мәнділігінде екені көрсетіледі. Стрессогенді мінез ситуациялары бір жақты емес, ситуация мен обьектінің, түрткілер, мәдениет, құндылық жүйесінің нақты адамға тән қарым-қатынасынан туындайды. |44| Брунер мазасыздық пен қорқыныш бір жағынан бейімделген  қабылдауға кедергі тудыратын уақытша болжам десе, екінші жағынан  жағымсыз іс-әрекеттің жұмыс механизмінің сигналының дәл келуі немесе дәл келмеуі деді. |8| Эмоционалды  жағымсыз ситуацияларды адам әртүрлі қабылдайды. Эмоция ұғымының  төркіні латынның емовера, француздың  эмоцион деген сөзінен шыққан. Қазақша тітіркену деген ұғымды білдіреді. Айналадағы заттар мен құбылыстарға не жағымсыз қатынастың сәулеленуін айтамыз. Эмоциялар дүниедегі шындықтың жүйкеде сәулеленуінің айрықша бір түрі. Адам эмоциясы  негізінен  тіршілік ортасы мен әлеуметік жағдайларға байланысты және ол тарихи даму жағдайына тәуелді.   Эмоция адамның сыртқы келбеті, бет әжімі,  дауыс арқылы  айқын көрінеді.  Сезім жалпы көңіл-күйді, ал эмоция сол көңіл күйдің белгілі бір жағдайға әсерленуін білдіреді.  Әрине адамдардың эмоциялары бірдей болмайды, себебі олардың айналасындағы  зат, құбылыстарға қатысы бірдей емес. Әр адамның темпераментіне, мінезіне, олардың басынан кешкен тәжірибесіне қарай сыртқы  дүниенің әсеріне жауап қайтаруы түрліше болады.  Адам эмоцияларының  бір-бірінен айырмашылығы  сезімдердің  күш жағынан, әрекет ету мерзімінің  уақыт мөлшері  жағынан олардың сыртқы қимылдары, бет әжімі арқылы білініп, көрініп отырады. |40|

Эмоция адамның тұрмысында үлкен орын алады. Олар адамға  адамдық сипат беріп, оның әрекетін жоғалтып, көрік бері отырады.

 Академик П.К. Анохин эмоцияның  шығу тегін және  оның организмнің тіршілік қызметіндегі ролін  түсіндіру үшін  биологиялық теория ұғымын ұсынды.  Ол адамның  өмір сүруі  және тұқымды  жалғастыру үшін  эволюция процесінде  пайда болған әртүрлі  икемделу  реакциясын дарвиндік тұрғыдан түсінуді басшылыққа алды. |29|  Эмоциялар өзін қоршаған жағдайда  организмнің  неғұрлым  толық икемделуіне  арналған  реакциялар тақылеттес нәрсе.  Егер олар осы ролді атқармаса, онда, табиғи  сұрыптауға төтеп бере алмай, жойылып кетер еді. Эмоциялар организмнің аса қарапайым қажеттіліктерін  қанағаттандыруға ғана қызмет етіп  қоймайды. Олар  сан алуан  ситуациялар мен табиғи құбылыстарды, оның  ішінде  адамның әлеуметтік   мінез-құлқының өзін де ұйымдастырады. |32|  Постман және Брунер   тітіркендіргішке қарсы екі типтің жүріс-тұрысын бөліп көрсетті. Бір жағдайда тану   табалдырығы мұндай тітіркендіргіште жоғарлайды (қорғаныш формасы), екінші (асу формасында) төмендейді. |25| Лазарус адамда рационализация  орны немесе эмоциналды жағымсыз тітіркендіргішті шығару орнын, психологиялық стресс ситуацияларын кумуляция арқылы көрсеткен. Gowen мәнсіз эмоционалды қозу белсенділік деп санаған. Автор байқауында жоғарғы деңгейдегі эмоционалды қозу деңгейі мен тапсырманы орындау деңгейі арасындағы қарапайым тәуелділікті байқаған. Kocowskі болжамында, қатты көрінген мазасызданушылық жеңіл тапсырмалардың нәтижесін аз төмендетеді, жеңіл үрей, қорқыныш іс-әрекетінің эффективтілігін көбейтуі мүмкін, үрейді күшейтіп, соңында индивидуум деңгейін белсенді көтеріп қолайсыз әсер етеді. Daffі бойынша  жоғары белсенділік моторлы реакциялардың тежелу қабілетін шектен тыс асығыстан бұза, импульсивті қозғалыс реакцияларына әкеледі.  Эмоционалды қысым, психогенді факторларды іске қоса, бұлшық ет қысымы көбейіп, жоғары белсенділікті көрсете, сол уақытта ойлау операцияларының орындау дәлдігі бұзылады. Easterbroot жалпы қозу күші зейін өрісіне қысым түсіре, біртіндеп ішкі сигналдарға жете диапазон азаяды, жеткілікті информацияны алу және дұрыс іс-әрекет істеу үшін қажет деген.  Зейіннің шоғырлануы алғашқыда күшейеді, қаншалықты орныққанымен зейін сигналдары көңілді бұрады. Сигналдар беріліп, тапсырманы орындау үшін маңызды іс-әрекеттің ұйымдасуы төмендейді. |6|

Мазасыздық бұл үрей күші, нақты емес қауіпті сезінуден туындайды.  Біз бәріміз өзімізше  қорқыныш пен мазасыздықты бастан кешеміз. Кейбір адамдар бұл күйде босаңсыған күйде,   ал кейбіреуі қауіп-қатер төнбеседе  қысымды сезінеді. Мазасыздықтың  индивидуалды  деңгейін әрқайсымыздың ерекшеліктерімізге қарай, басымыздан кешірген оқиғаларға  байланысты көрсетеді.|27|  Психологтардың  байқауынша, индивидуалды айырмашылық мазасыздану деңгейі кейде туғаннан кейін де білінеді.

 Адамдарды әртүрлі табиғат апаттары мазасыздандырады.:

2. Жағдайдың даму мүмкіндігінің нақты еместігі;
3. Жағдайдағы нашар ақпараттар
4. Сенімсіздік

Ұзақ күтілетін ситуация адамға қолайсыз әсер ете, жүріс-тұрысы, конфликт, әлеуметтік девиация бұзылады. |33|

  Tomaszewskі  ұзақ стресс ситуациясындағы қолайсыз бірнеше факторларды қорқыныш пен мазасыздықты   анықтаған. Оған тиісті: стрестің жоғарғы қысымы, индивидуумның негізгі жүйе құндылығына бағытталған, қорқынышқа байланысты ситуацияны шеше алмау психологиялық стреске қарсы даралықтың төмендігі. Қорқыныш ситуацияларын бастан өткеру даралық айырмашылыққа байланысты. |18|

Мазасыздыққа қарсы тұру дезорганизациялық жүріс-тұрыстың қиын ситуацияларды өткеру қабілеттілігімен тоқталады. Қарсы тұруда немесе толеранттықта стресс жағдайындағы эмоционалды қозуға көңіл аудармау, сонымен бірге қиын және жайсыз ситуацияларда жағымсыз эмоция, қорқыныш, ашу, мазасыздықты көрсетпеу танылады. |15|

Сол уақытша қарсы тұру стресс жағдайындағы жүріс-тұрыстың ұйымдасуын сақтау қабілеттілігі болып танылады. Эмоционалды қысымда стрестің әсері жүріс-тұрыстың ұйымдаспауынан емес, негізгі мақсат сақталып, мысалы катастрофада рационалды ойлау, өмірге қажетті сызба жүргізіліп, түрткілер сақталады. |14|

Ч.Д. Спилбергерің тұжырымдауы бойынша, мазасыздану  күйі тітіркену мен ситуацияда өзіне қауіп төнгенде қабылдайтын мүмкіндігі. Мазасыздануды уақытқа  және интенсивтілігіне байланысты функциясын бірнеше деңгейде анықтайды. |12|

әртүрлі интенсивті эмоционалды реакцияға сәйкес туындайды. Мұндай эмоционалды реакцияда тұлғаның мазасыздығы қарастырылады. Мазасыздануды  анықтағанда  мазасызданудың шығуына көңіл аудару.

  ,, Мазасыздану күйі,, эмоционалдық күйдің бейнесі немесе индивидтегі реакцияның белгілі жиынтығы, осы ситуацияда обьективті қауіптіліктің болуы немесе болмауы. |45|

Мазасыздықтың  уақытша болуы, организмде ешқандай өзгеріс тудырмайды. Мазасыздықтың интенсивтілігі шектен тыс болған жағдайда, функционалдық жүйесі қолайсыз жағдайларға бейімделіп үлгермейтін болса, организмде жеткілікті ресурс мүмкіндігі туындау себебінен шығады.

Мазасыздықтың ұзақ әсерінен оның бірінші сатысын бейімделудің

үш кезеңіне бөледі. Бірінші кезеңде, мобилизация резервтердің

,,үстірт,, бейімделу процесіндегі әрекет. Бұл кезең үшін, негізі жұмыс қабілетінің жоғарлауы және физиологиялық жүйенің жоғары деңгейдегі төзімділігінің жеткілікті болуы және эмоциялық реакциялардың тиістілігі байқалады.

Берілген адаптационды механизмдердің белсенділігі әсер ететін стрессорды қолданбағанда, функционалды жүйенің бағдарламасын қайта құру күнделікті жағдайда босаңсиды

Организмнің жұмысын қамтамасыз ететін, жаңа режим субьектінің стрессогенді әрекетін жалғастырумен байланысты .

Екінші кезеңде өзін-өзі сезіну төмендеп, функционалды бұзылулар жұмыс қабілетін төмендетеді. Біркелкі түркілер жиынтығының  жоғарғы деңгейі  гипофиз-адреналин физиологиялық резервтер

 ,,уақытша жоғары мобилизация,, эффектісі есебінен жағымсыз жақтарды ысырып тастауға қабілетті. Жоғарғы мобилизация эффектісі толық қанды, ешқандай ақаусыз, сау адамдарда білінеді. Жекелей алғанда, қайғыға бату немесе ішқұса болу, көрінбеген паталогиясы гипер-компенсаторлы ,,жоғары мобилизация,, аурудың шығуына себепші. Бірінші және екінші кезеңнің созылу ұзақтығы 11 тәулік.

Мазасызданудың  үшінші кезеңінде стреске тұрақсыз бейімділік, организм жүйесі бейімділікті қамтамасыз ете, жаңа функционалды деңгейге өтті, бірақ бұл нақты тұрақтылыққа, төзімділік кезеңіне көшкен жоқ. Бұл кезеңнің ұзақтығы екі айға жетеді.

Г.Н. Кассильдің зерттеуі бойынша кез-келген мазасыздық физикалық, эмоционалды, ауырсыну реакциялары  арқылы, мидың иірімдерінен бастап, субклеткаларда аяқтай, молекула түзеді. |49|

 Тұлғалық және ситуативті мазасызданушылық арасында айырмашылықтар бар. Тұлғалық мазасызданушылық салыстырмалы тұрақты. |55| Жоғары мазасызданушылығы бар адамдар интенсивті сезімдегі үрейлерін ситуацияға тәуелсіз көрсете береді. Мазасыздығы жоғары адамдарда стресс реакцияларын шақырып, стресс деңгейі төмен талап етіледі. Мазасыздығы төмен адамдар әрқашанда салмақты. Стрестік реакцияларын шақыру үшін, жоғары стресс деңгейі талап етіледі. |63|

  Өмірге қабілеттілік  адамның жалпы  еңбек қабілетінің  шығу компоненттері, оның нақты ерекшеліктернің  жұмыс қабілетіне, интеллект белсенділігіне, ерік-жігер деңгейі, эмоционалды төзімділігі, нұсқаудың тұрақтылығын жалпылаймыз. Эмоционалды қолдауға  не тиісті экстремалды  ситуацияға түскен адамға өз уақытында психологиялық  нақты іс-әрекет болуы тиіс. |56|

 Қарсылық күйінің күші қолайсыз жағдайларда ең бастысы өмірде кедергі жасайтын ситуациялардың  мәнін  тауып, өмірдегі мақсаттарды адам таңданатындай қоя білу.  Түрткілерді  адамдардың  барлық өмірдегі ісіне, жетістігі мен нәтижесіне сәйкес қолдана білу. |50|

Тұлғаның мазасыздыққа дайындау белгілері:

• Әр адамның индивидуалды мүмкіндігін білу  және бағалау;
• Табиғи апаттарға адамның жеке дайындық негізінде  үйрету;
• Адамға көмек бере, қиындықтарды бөлісе, экстремалды қабілеттерді дамыту;
• Адамның жеке мүмкіндіктерін бағалау. |29|

В.Васильева әр әрекет үшін тұлғалық мазасыздық қажет. Тұлғалық мазасыздық кез-келген экстремалды әрекеттің мазасыздану деңгейін анықтайды. Мазасыздануды  реттеу күйінде басқа қасиеттерде жекелегенде, экстроверттер  интроверттерге  қарағанда шаршаңқы  болады.

  Үрей тек ғана тұлғалық мазасыздығы ғана емес, мәселелік ситуацияға тән.  Ситуациялы-тұлғалық мазасызданушылық стресті зерттеуде маңызы зор, стрестік реакциялардың шығу тегінде, әсіресе стресте асқынған тұлғалық ерекшеліктерге байланысты болады. Тұлғалық мазасыздану аурудың шығуын анықтайтын болса, ситуациялы мазасыздық адамның дайындығын бейнелейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ:

 

Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен үрейленуін зерттеу

 

Мақсаты: Тұлғаның табиғи апаттардағы қорқынышы мен  мазасыздығын      психологиялық әдістер көмегімен зерттеу. 

 

Болжамы:  Алматы қаласының сейсмологиялық зонада тұруына байланысты тұрғындарда  қорқыныш пен мазасыдық күйлері бар.

Зерттеу обьектісі: 19-29 жас  және 30-40 жас аралығындағы Алматы қаласының  тұрғындары.

Әдістеме:   

1. Тейлер сауалнамасы (қорқыныш пен мазасыздықты зерттеу тесті).
2. Мазасыздану деңгейін анықтау шкаласы (Ч. Спилберген және О.Л. Ханин бойынша)
3. Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнамасы

Зерттеу пәні:  Мүмкін болатын табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен мазасызданудың көріну жағдайлары

Зерттеу мерзімі: 25 сәуір 2010 –10 наурыз  2011ж

Зерттеудің  міндеттері:

1. 19-29 жас және 30-40 жас аралығындағы адамдарға зерттеу жүргізу.
2. Индивидувалды мәліметтерді өңдеу
3. Зерттеу қорытындысын топтастыру және өзара салыстыру.
4. Қорытынды.

 

 

 

 

Мазасыздану деңгейін анықтау:

Мазасыздану анықтау  тұлға қасиетері  үшін, ерекше маңызды, бұл қасиеттер   көптеген  субьектінің  мінез-құлқын шарттандырады.  Мазасыздану деңгейінің анықтамасы  тұлғаның ерекше іс-әрекет табиғи және міндетті белсенділігі. Әр адамның  өзіндік  белсенділігі, ниеті, үрей деңгейі бұл қажетті мазасыздық деп саналадыСитуативті және реактивті   үрейді күй ретінде субьективтің бастан кешірген  эмоцияларымен  қысым, мазасыздық,   бойкүйездік, самарқаулықпен сипатталынады.  Бұл күй стрестік  ситуацияға эмоционалды  реакция ретінде туындап уақыттың интенсивтілігі мен динамикасының әртүрлілігіне байланысты болуы мүмкін.   Тұлға жоғары мазасыздық категорияларына тиісті, өзінің бағалауына, кең деңгейдегі   өмір сүру әрекетіндегі   диапазондардағы  қауіптерді қабылдауға бейім, қысыммен көңіл аударып, мазасыздық күйімен айқындалады.  Егер психологиялық тесте зерттелуші  тұлғалық мазасыздықтың жоғары  көрсеткіш көрсетсе, мұның негізінде  әртүрлі ситуацияларда  мазасыздық  күйі бар компетенттілігін бағалайды.  Көптеген  белгілі әдістемелерде  мазасыздықты  өлшеу, тұлғалық мазасыздықты болмаса, мазасыздық күйін арнайы реакцияларда бағалайды.  Мазасыздықтың айырмашылығын өлшейтін, тұлғалық қасиетін, күйін  анықтайтын  Ч. Д. Спилбергер ұсынған әдістеме. Орыс тіліне оның шкаласын бейімдеген Ю. Ханин. Спилбергтің  өзіндік бағалау шкаласы 40 сұрақ пікір, 20 оның  ситуативті мазасыздықты бағалауға, 20-тұлғалық мазасыздыққа арналған.

Жұмыстың реті: Зерттеу жұмысын жеке немесе топқа жүргізуге болады. Зерттеуші  зерттелінушілерге нұсқауға сәйкес  жауап беруді ұсынады, зерттелінушілер өз бетінше жұмыс істеуі тиіс. Әр сұраққа интенсив дәрежесіне орай төрт жауап мүмкіндігі  бар.

Тейлор пікіртерімі (Қорқыныш қалпы және күйзеліске деген ыңғай анықталынады)

 1978 жылы  Тейлор ұсынған. Мұнда негізгі екі компоненттерді анықтайды. Физиологиялық реакциялар мен қорқыныш күйін анықтайды.   Адам өзінің күйінің бағалауы арқылы өзіндік бақылау және өзіндік тәрбие жүргізеді.  Тұлғаның қорқынышына тұрақты сипаттама  беріліп, субьектінің  үрейленген бейнесі және жекелей тенденцияларды  қабылдай кең мағынада, ситуациялық жағдайда  белгілі реакцияларына жауап береді.   Тұлғалық қорқынышын  бейімділік белсенділігі   қабылдауда белгілі стимулдарға  бағаланған арнайы ситуациялардағы  өзін-өзі бағалау,  өзін-өзі бақылау т.т. болады. Жалпы сұрақ саны-60

Жұмыстың реті: Зерттеу жұмысын жеке немесе топқа жүргізуге болады. Зерттеуші  зерттелінушілерге нұсқауға сәйкес  жауап беруді ұсынады, зерттелінушілер өз бетінше жұмыс істеуі тиіс.

Сауалнама сұрақтарына жауап ,,Иә,, деп жауап қайтаратын сұрақ нөмірлерінің астын белгілеу.

   Тұлғаның А типін диагностикалайтын тест

Тұлғаның А типін диагностикалайтын тест. Негізін салушылар  Майер Фридман және Розенман. Тұлғаның қауіптілік  көрсеткішін анықтайды. Тип А — қалыпты жағдайда қорқыныш қалыптасқан.  Олар бір істен екінші іске  асығып ауысады,  қауіптенушілігі басым,  басқа адамдарға сенімсіз. Жеке ерекшеліктеріне байланысты сипаттама беріледі. Жалпы сұрақ саны 16.

Жұмыстың реті: Зерттеу жұмысын жеке немесе топқа жүргізуге болады. Зерттеуші  зерттелінушілерге нұсқауға сәйкес  жауап беруді ұсынады, зерттелінушілер өз бетінше жұмыс істеуі тиіс. Берілген сұрақтарға иә немесе жоқ деп жауап беру керек.

Стьюдент әдісі.

 Стьюдент әдісі  тәуелді және тәуелсіз топтарға  арналған  жеке есептеу тәсілдерін ұсынады.  Стьюдент әдісінде  сандық  шамалармен  жұмыс істелінеді.  Тәуелсіз таңдау тобы көрсеткіші-бұл әртүрлі екі топтан алынған мәліметтер. Тәуелді таңдау тобы мәліметтері – бұл біри ғана топтың  эксперименталды  әсерге дейінгі және кейінгі көрсеткіштері.  Стьюдент  әдісі екі таңдау тобы көрсеткіштерінің  ортаңғы  мәндерінің   арасында айырмашылықтың  болуы  немесе болмауы  жөніндегі гипотезаны  анықтауға бағытталған. Тәуелсіз таңдау тобы  үшін  орта мәннің  айырмашылығын  есептеуде мына формула ұсынылады:

      M1-M2

t=

      S1Қ       S2Қ

           +      

      n1          n2

 

M1   және  M2  — әр таңдау тобының  орта мәндері

S1Қ    және   S2Қ    — әр таңдау тобының стандартты ауытқуы

n1     және     n2    — әр таңдау тобының  элементтерінің  саны

 

Ал тәуелді  таңдау тобы үшін мына формула қолданылады

             å d

  t=             

          n  å dҚ-(d)Қ

         n-1

d- әр жұп арасындағы айырма

n-  жұп саны

2.3. Мәліметтердің  сандық өңделуі жэне сапалық талдау

№ 1 кесте. Тұлғаның мазасыздану деңгейін анықтау

Р/с	жасы	Х1	Х1- М1	(Х1-М1)Қ	Р/с	жасы	Х2	Х2- М2	(Х2-М2)Қ
1.	19	33	5,08	10,16	1.	30	36	3,32	6,64
2.	19	27	0,92.	1,84	2.	30	36.	0,68	1,36
3.	19	21	6,92.	13,84	3.	30	47	11,68	23,36
4.	20	32	7,08.	14,16	4.	30	33	2,32	4,64
5.	20	35	7,08.	14,16	5.	30.	30	5,32	10,64
6.	20	19	8,92.	17,84	6.	31	27	8,32	16,64
7.	21	29	1,08.	2,16	7.	31	43	7,68	15,36
8.	21	17	10,92.	21,84	8.	31	23	12,32	24,64
9.	21	48	20,08.	40,16	9.	31	26	9,32	18,64
10.	21	22	5,92.	11,84	10.	32	34	1,32	2,64
11.	22	36	8,08	16,16	11.	32	32	3,32	6,64
12.	22	35	2,92	5,84	12.	32	40	4,68	9,36
13.	22	17	10,92	21,84	13.	32	32	3,32	6,64
14.	22	20	7,92	15,84	14.	32	42	6,68	13,36
15.	23	27	0,92	1,84	15.	33	33	2,32	4,64
16.	23	19	8,92	2,16	16.	33	33	2,32	4,64
17.	23	32	4,08	8,16	17.	33	24	11,32	22,64
18.	23	20	2,92	5,84	18.	33	27	8,32	16,64
19.	23	25	2,92	5,84	19.	34	29	8,32	16,64
20.	24	33	5,08	10,16	20.	34	41	5,68	11,36
21.	24	40	12,08	24,16	21.	34	32	3,32	6,64
22.	24	18	9,92	19,84	22.	34	38	2,68	5,36
23.	24	29	1,08	2,16	23.	34	45	9,68	19,36
24.	24	23	4,92	9,84	24.	35	27	8,32	16,64
25.	25	45	17,08	34,16	25.	35	37	1,68	3,36
26.	25	31	3,08	6,16	26.	35	34	1,32	2,64
27.	25	23	4,92	9,84	27.	35	30	5,32	10,64
28.	25	38	10,08	20,16	28.	35	49	13,68	27,36
29.	25	19	8,92	17,84	29.	36	46	9,68	19,36
30.	25	24	3,92	7,84	30.	36	47	11,68	23,36
31.	26	36	8,08	16,16	31.	36	32	0,68	1,36
32.	26	28	0,08	0,16	32.	36	31	4,32	8,64
33.	26	41	13,08	26,16	33.	37	39	3,68	7,36
34.	26	16	11,92	23,84	34.	37	28	7,32	14,64
35.	26	29	1,08	2,16	35.	37	25	10,32	20,64
36.	26	36	8,08	16,16	36.	37	39	3,68	7,36
37.	26	21	6,92	13,84	37.	38	43	7,68	15,36
38.	27	26	1,92	3,84	38.	38	45	9,68	19,36
39.	27	30	2,08	4,16	39.	38	40	15,32	30,64
40.	27	18	9,92	19,84	40.	38	37	1,68	3,36
41.	27	34	6,08	12,16	41.	39	38	2,68	5,36
42.	28	21	6,92	13,84	42.	39	34	1,32	2,64
43.	28	25	0,92	1,84	43.	39	39	3,68	7,36
44.	28	42	14,08	28,16	44.	39	42	6,68	13,36
45.	28	17	10,92	21,84	45.	39	45	9,68	19,36
46.	28	30	2,08	4,16	46.	40	37	1,68	3,36
47.	28	34	6,08	12,16	47.	40	33	2,32	4,64
48.	29	22	5,92	11,84	48.	40	42	6,68	13,36
49.	29	34	6,08	12,16	49.	40	44	8,68	17,36
50.	29	19	8,92	17,84	50.	40	45	9,68	19,36
å				654,56	å				606,72

 

М1=5,08                                   М2=3,32

 

n1= 50                                      n2=50

 

S1 =654,56/50-1=13,35                  S2=606,72/50-1=12,38

 

t=5,08 -3,32/   13,35/50+12,38/50  =1,76/0,52=3,38

 

t эмп = 3,38

 

Енді критерийдің n1= 50  және  n2=50 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша :

f= n1 +  n2-2=98

 

tкрит={2,008(р< 2,008; 2,678 (р< 2,678}

 

 

 

 

 

 

        t=3,38                     t0,05=2,008                t0,01=2,678                                      

t эмп  мәні  критикалық мәндерден көп, яғни нөлдік гипотезаны шеттетіп, жұмыс гипотезасын қабылдаймыз. t эмп > tкрит

 

Демек екі топ мәліметтерінің арасында жеткілікті, мәнді айырма бар деген қорытындыға келеміз.

 

 

№ 2 кесте. Тейлор пікіртерімі

Р/с		жасы		Х1		Х1- М1		(Х1-М1)Қ		Р/с		жасы		Х2		Х2- М2		(Х2-М2)Қ
	1		19		21		10,56		21,12		1		30		47		7,8		15,6
	2		19		41		9,44		18,88		2		30		51.		11,8		23,6
	3		19		34		2,44.		4,88		3		30		46		6,8		13,6
	4		20		28		3,56		7,12		4		30		32		7,2		144
	5		20		26		5,56		11,12		5		30.		48		8,8		17,6
	6		20		33		1,44		2,88		6		31		39		0,2		0,4
	7		21		19		12,56		25,12		7		31		25		14,2		28,4
	8		21		28		3,56		7,12		8		31		37		2,2		4,4
	9		21		23		8,56		17,2		9		31		37		2,2		4,4
	10		21		35		3,44		6,88		10		32		51		11,8		23,6
	11		22		39		7,44		14,88		11		32		43		3,8		7,6
	12		22		28		3,56		7,12		12		32		31		8,2		16,4
	13		22		23		8,56		17,12		13		32		38		1,2		2,4
	14		22		27		4,56		9,12		14		32		41		1,8		3,6
	15		23		36		4,44		8,88		15		33		28		11,2		22,4
	16		23		41		9,44		18,88		16		33		24		15,2		30,4
	17		23		37		5,44		10,88		17		33		48		8,8		17,6
	18		23		35		3,44		6,88		18		33		35		4,2		8,4
	19		23		39		7,44		14,88		19		34		37		2,2		4,4
	20		24		44		12,44		24,88		20		34		42		2,8		5,6
	21		24		22		9,56		19,12		21		34		35		4,2		8,4
	22		24		40		8,44		16,88		22		34		37		1,2		2,4
	23		24		24		7,56		15,12		23		34		50		10,8		21,6
	24		24		33		1,44		2,88		24		35		26		13,2		26,4
	25		25		27		4,56		9,12		25		35		33		6,2		12,4
	26		25		27		4,56		9,12		26		35		38		1,2		2,4
	27		25		32		0,44		0,88		27		35		44		4,8		5,6
	28		25		35		3,44		6,88		28		35		46		6,8		13,6
	29		25		38		6,44		12,88		29		36		40		0,8		1,6
	30		25		26		5,46		10,92		30		36		32		7,2		14,4
	31		26		31		0,56		1,12		31		36		40		0,8		1,6
	32		26		31		0,56		1,12		32		36		46		6,8		13,6
	33		26		28		3,56		7,12		33		37		37		2,2		4,4
	34		26		19		12,56		25,12		34		37		45		5,8		11,6
	35		26		51		19,44		38,88		35		37		30		9,2		18,4
	36		26		28		3,56		7,12		36		37		29		10,2		20,4
	37		26		24		7,56		15,12		37		38		53		13,8		27,6
	38		27		32		0,44		0,88		38		38		34		5,2		10,4
	39		27		42		10,44		20,88		39		38		51		11,8		23,6
	40		27		44		12,44		24,88		40		38		36		3,2		6,,4
	41		27		27		4,56		9,12		41		39		53		13,8		27,6
	42		28		21		10,56		21,12		42		39		44		4,8		9,6
	43		28		24		7,56		15,2		43		39		47		7,8		15,6
	44		28		33		1,44		2,88		44		39		55		15,8		31,6
	45		28		49		17,44		34,88		45		39		42		2,8		5,6
	46		28		38		6,44		12,88		46		40		50		10,8		21,6
	47		28		47		15,44		30,88		47		40		34		5,2		10,4
	48		29		25		6,56		13,12		48		40		45		5,8		11,6
	49		29		17		14,56		29,12		49		40		30		9,2		18,4
	50		29		26		5,56		11,12		50		40		49		9,8		19,6
	å								682,2		å								806,4

 

 

 

 

 

М1=9,44                                   М2=7,8

 

n1= 50                                      n2=50

 

S1 =682,2/50-1=13,64                     S2=806,4/50-1=16,45

 

t=9,44 –7,8/  13,64/50+16,45/50  =1,64/0,58=2,82

 

t эмп = 2,82

 

Енді критерийдің n1= 50  және  n2=50 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша :

f= n1 +  n2-2=98

 

tкрит={2,008(р< 2,008; 2,678 (р< 2,678}

 

 

 

 

 

 

        t=2,82                     t0,05=2,008                t0,01=2,678                                      

t эмп  мәні  критикалық мәндерден көп, яғни нөлдік гипотезаны шеттетіп, жұмыс гипотезасын қабылдаймыз. t эмп > tкрит

 

Демек екі топ мәліметтерінің арасында жеткілікті, мәнді айырма бар деген қорытындыға келеміз.

 

 

 

 

 № 3 кесте. Тұлғаның А типін диагностикалайтын тест

Р/с	жасы	Х1	Х1- М1	(Х1-М1)Қ	Р/с	жасы	Х2	Х2- М2	(Х2-М2)Қ
1	19	6	4,82	9,64	1	30	15	3,56	7,12
2	19	11	0,18	0,36	2	30	13.	1,56	3,12
3	19	10	0,82	1,64	3	30	14	2,54	5,08
4	20	12	1,18	2,36	4	30	10	1,44	2,88
5	20	14	3,18	6,36	5	30.	11	0,44	0,88
6	20	12	1,18	2,36	6	31	9	2,44	4
7	21	15	4,18	8,36	7	31	7	4,44	88
8	21	16	5,18	10,36	8	31	10	1,44	2,88
9	21	15	4,18	8,36	9	31	14	2,54	5,08
10	21	10	0,82	1,64	10	32	9	2,44	4,88
11	22	13	2,18	4,36	11	32	12	0,56	1,12
12	22	9	1,82	3,64	12	32	15	3,56	7,12
13	22	12	1,18	2,36	13	32	16	4,56	9,12
14	22	9	1,82	3,64	14	32	14	2,54	5,08
15	23	15	4,18	8,36	15	33	11	0,44	0,88
16	23	8	2,82	5,64	16	33	9	2,44	4,88
17	23	11	0,18	0,36	17	33	14	2,54	5,08
18	23	7	3,82	7,64	18	33	10	1,44	2,88
19	23	11	0,18	0,36	19	34	10	1,44	2,88
20	24	9	1,82	3,64	20	34	16	4,56	9,12
21	24	7	3,82	7,64	21	34	9	2,44	4,88
22	24	14	3,18	6,36	22	34	14	2,54	5,08
23	24	11	0,18	0,36	23	34	8	3,44	6,88
24	24	9	1,82	1,64	24	35	12	0,56	1,12
25	25	7	3,82	7,64	25	35	13	1,56	1,12
26	25	10	0,82	1,64	26	35	10	1,44	2,88
27	25	14	3,18	6,36	27	35	7	4,44	8,88
28	25	10	0,82	1,64	28	35	15	3,56	7,12
29	25	7	3,82	7,64	29	36	8	3,44	6,88
30	25	11	0,18	0,36	30	36	14	2,54	5,08
31	26	9	1,82	3,64	31	36	9	2,44	4,88
32	26	13	2,18	4,36	32	36	6	5,44	10,88
33	26	8	2,82	5,64	33	37	15	3,56	7,12
34	26	10	0,82	1,64	34	37	11	0,44	0,88
35	26	11	0,18	0,36	35	37	13	1,56	3,12
36	26	8	2,82	5,64	36	37	9	2,44	4,88
37	26	16	5,18	10,36	37	38	14	2,54	5,08
38	27	9	1,82	3,64	38	38	16	4,56	9,12
39	27	10	0,82	1,64	39	38	12	0,56	1,12
40	27	7	3,82	7,64	40	38	14	2,54	5,08
41	27	16	5,18	10,36	41	39	11	0,44	0,88
42	28	10	0,82	1,64	42	39	16	4,56	9,12
43	28	7	3,82	7,64	43	39	13	1,56	3,12
44	28	9	1,82	3,64	44	39	15	3,56	7,12
45	28	11	0,18	0,36	45	39	9	2,44	4,88
46	28	13	2,18	4,36	46	40	13	1,56	3,12
47	28	9	1,82	3,64	47	40	10	1,44	2,88
48	29	14	3,18	6,36	48	40	8	3,44	6,88
49	29	16	5,18	10,36	49	40	6	5,44	10,88
50	29	10	0,82	1,64	50	40	16	4,56	9,12
å				227,28	å				332,16

 

М1=4,82                                   М2=3,56

 

n1= 50                                      n2=50

 

S1 =227,28/50-1=4,63                   S2=332,16/50-1=6,77

 

t=4,82 –3,56/  4,63/50+6,77/50  =1,26/0,46=2,739

 

t эмп = 2,739

 

Енді критерийдің n1= 50  және  n2=50 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша :

f= n1 + n2-2=98

 

tкрит={2,008(р< 2,008; 2,678 (р< 2,678}

 

 

 

 

 

 

        t=2,739                   t0,05=2,008                t0,01=2,678                                      

t эмп  мәні  критикалық мәндерден көп, яғни нөлдік гипотезаны шеттетіп, жұмыс гипотезасын қабылдаймыз. t эмп > tкрит

 

Демек екі топ мәліметтерінің арасында жеткілікті, мәнді айырма бар деген қорытындыға келеміз.

 

 

 

№ 4 кесте.

Сауалнама бойынша 19-29 жас аралығындағы Алматы қаласының тұрғындарының  (адам есебімен) көрсеткіштері

 

Р/с	Сауалнаманың сұрақтары	Иә	Кейде	Жоқ
1	Алматы қаласындағы апат туралы ақпараттарыңыз бар ма?	26	10	14
2	Апат туралы білуге тырысасыз ба?	41	7	2
3	Телебағдарламалардан апат туралы іздеп көресіз бе?	16	5	19
4	Алматы қаласында тұру қауіпті деп ойлайсыз ба?	18	11	11
5	Апаттан сақтану мүмкіндігін білесіз бе?	9	15	26
6	Алматы қаласындағы тұрғын үйлер апаттарға төтеп бере алады ма?	13	14	23
7	Алматы қаласында тұру сіз үшін қорқыныш тудыра ма ?	7	16	27
8	Алматы қаласында тұруға үрейленесіз бе?	10	17	23
9	Алматы қаласының болашағы сізді ойландыра ма?	35	9	6
10	Мүмкін болатын табиғи апаттар әсерінен басқа жаққа орын ауыстырасыз ба?	16	19	15

Сауалнама бойынша 19-29 жас аралығындағы Алматы қаласының тұрғындарының  (пайыз есебімен) көрсеткіштері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№ 5 кесте.

Сауалнама бойынша 30-40 жас аралығындағы Алматы қаласының тұрғындарының  (адам есебімен) көрсеткіштері

 

Р/с	Сауалнаманың сұрақтары	Иә	Кейде	Жоқ
1	Алматы қаласындағы апат туралы ақпараттарыңыз бар ма?	44	4	2
2	Апат туралы білуге тырысасыз ба?	39	11	0
3	Телебағдарламалардан апат туралы іздеп көресіз бе?	28	13	9
4	Алматы қаласында тұру қауіпті деп ойлайсыз ба?	31	18	1
5	Апаттан сақтану мүмкіндігін білесіз бе?	10	9	31
6	Алматы қаласындағы тұрғын үйлер апаттарға төтеп бере алады ма?	21	15	14
7	Алматы қаласында тұру сіз үшін қорқыныш тудыра ма ?	36	12	2
8	Мүмкін болатын табиғи апаттар әсерінен басқа жаққа орын ауыстырасыз ба?	25	13	12
9	Алматы қаласының болашағы сізді ойландыра ма?	44	5	1
10	Алматы қаласында тұруға үрейленесіз бе?	17	6	27

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сауалнама бойынша 30-40 жас аралығындағы Алматы қаласының тұрғындарының  (пайыз есебімен) көрсеткіштері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. 4. Зерттеу нәтижелерінің сапалық талдауы:

 

1. Алматы қаласындағы апат туралы ақпараттар жөнінде жалпы көрсеткіші бойынша 0,52%-0,88%;  0,5%-0,08%; 0,28%-0,04%; мұндағы  табиғи апаттар жөнінде ақпараттарды  19-29  жас аралығындағы адамдар көп білетіні байқалды.

2. Апат туралы білуге тырысасыз ба? 0,82%-0,78%; 0,14%-0,22%; 0,04%-0,18%, мұндағы 19-29 арасындағы адамдармен салыстырғанда 30-40 жас адамдар апатты білуге қызығушылығы жоғары екені танылды.
3. Телебағдарламалардан апат туралы іздеп көресіз бе? 0,32%-0,56%; 0,1%-0,26%, 0,38%-0,18%; мұндағы телебағдарламалардан 19-29 жастағы адамдардан 30-40 жастағы адамдар табиғи апаттың барысын білуге ұмтылуда.
4. Алматы қаласында тұру қауіпті деп ойлайсыз ба? 0,36%-0,62%, 0,22%-0,36%, 0,22%-0,02%; мұндағы 19-29 жастағы адамдардан 30-40 жастағы адамдар қауіптің барысын біршама сезінген.
5. Апаттан сақтану мүмкіндігі бар деп ойлайсыз ба? 0,18%-0.2%; 0,3%-0,18%; 0,52%-0,62%; мұндағы 19-29 жастағы адамдармен салыстырғанда, 30-40 жастағы адамдар сақтану мүмкіндгінің аздығын көрсеткен.
6. Алматы қаласындағы тұрғын үйлер апаттарға төтеп бере алады ма? 0,26%-0,42%; 0,28%-0,3%; 0,46%-0,28%; мұндағы 19-29 жастағы адамдардан 30-40 жастағы адамдар тұрғын үйлердің салынуы табиғат апатына төзеді деп нәтижелейді.
7. Алматы қаласында тұру сіз үшін қорқыныш тудыра ма? 0,14%-0,72%; 0,32%-0,24%; 0,54%-0.04%; 30-40 жастағы адамдар қорқыныш тудыратынын көрсеткен.
8. Мүмкін болатын табиғи апаттар әсерінен  басқа жаққа орын ауыстырасыз ба? 0,2%-0,5%; 0,34%-0,26%; 0,46%-0.21%, мұндағы Алматы қаласының  тұрғындарының  басқа жаққа орын ауыстыруы төмен көрсеткіш, тұрғылықты жерден көшкісі келмейді.
9. Алматы қаласының болашағы сізді ойландыра ма? 0,7%-0.88%; 0,18%-0,1%; 0,12%-0,02%, мұндағы жас ерекшеліктеріне байланысты 30-40 жас аралығындағы адамдарды Алматы қаласының болашағы толғандыратыны анықталды.
10. Алматы қаласында тұруға үрейленесіз бе? 0,32%-0,38%; 0,38%-0,12%; 0,3%-0,54%; мұндағы адамдар өздерінің өмірден алған тәжірибелеріне байланысты үрейлену күйлерінің әртүрлі екені байқалды.

Сауалнама қорытындысында адамдардың жас ерекшелігіне байланысты қорқыныш пен үрейлену күйлері әртүрлі болады. 30-40 жастағы адамдар 19-29 жастағы адамдарға қарағанда  табиғи апаттардан қорқынышы мен мазасыздығы біршама жоғары екені зерттеу барысында анықталды.

Тұлғаның мазасыздығын сапалық талдау

Тұлғаның мазасыздығын талдауда жас ерекшеліктеріне байланысты

30-40 жастағы адамдар 19-29 жастағы адамдардан мазасыздану деңгейі жоғары. Олар әртүрлі ситуацияны қабылдау ерекшелігіне байланысты.

Дегенмен, мүмкін болатын табиғи апаттардың ерте ме, кеш пе адамның жеке өміріне әсерін тигізеді.

Адамдар арасында өзара қорқыныш қалыптасқаны зерттеу әдістері бойынша анықталынып отыр. Жалпы адамдарды екі топқа бөліп қарастырғанда, жас шамасындағы ерекшеліктерде мазасыздану мен қорқыныштың арасындағы алшақтықты анықтауға мүмкіндік береді.  Зерттеуге қала тұрғындарын ала отырып, адамдар арасында қорқыныш  пен мазасыздану деңгейі 19-29 жас аралығындағы  адамдар мен 30-40 жас аралығындағы адамдарда айырмашылықтары  көрінді.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

 

Қазіргі кезде табиғи апаттардан адамның қорқынышы мен мазасыздығын бұқаралық ақпарат құралдарынан айқын аңғарамыз.   Кейінгі кездері елімізде болып жатқан әртүрлі дүрбелең салған табиғат апаты салдарынан қаншама адам өмірін қиюда. Осының бәрін қорытып қарасақ, сол елді мекендерде болған  табиғат  апаттарынан адамдар әлі де мазасыздығының   бар екенін көрсетеді. Тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығын  тануда арнайы  зерттеу жұмыстарында жас ерекшелігіндегі психикалық күйлерге байланысты екені байқалды.

Магистрлік  жүмыстың  мақсатын жүзеге асыру барысында :

 

• Психология ғылымындағы мүмкін болатын табиғи апаттардан тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығына теориялық тұрғыдан талдау жасалынды.
• Табиғи апаттардағы тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығының түрлері мен психологиялық механизмдері сипатталынды.
• Мүмкін болатын табиғи апаттардан тұлғаның қорқынышы мен мазасыздығының  ерекшелігі  мен алдын-алу шаралары талқыланды.
• Зерттеу әдістемелері негізделіп, 19-40 жас аралығындағы адамдарға зерттеу жұмысы жүргізілді.
• Алынған мәліметтердің сандық өңдеуі және сапалық  талдауы жасалынды.

 Зерттеу мәліметерінің  нәтижесінде  төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

 

• Табиғат апаттары әсерінен адамның психикалық күйлері қорқыныш пен мазасыздану жас ерекшеліктеріне байланысты өзгешеліктерімен ерекшелінеді.
• Қорқыныш пен мазасыздық ұялаған адамдарда өмірге деген ұмтылысының енжарлығы байқалды.
• Мүмкін болатын табиғи апаттардың адамға әсері өте күшті реакциялар бере, адамның белсенділігін төмендетеді.
• Адамның табиғи апаттардағы қауіпті сезінуі  қалыпты  психикалық тепе-теңдік күйін бұзады.
• Мүмкін болатын табиғат апаттар әсерінен адамдарда  тұрғылықты жерлерін тастап кету аз кездеседі.
• Табиғи апаттардың болу ықтималдығын адамдар индивидуалды түрде сезінеді.

Алматы қаласы сейсмологиялық орталықтың бірі болып саналады.  Жер сілкінісінің алдын-алу шаралары әліде болса толық мүмкіндікті ұйымдастыру қолға алынбай отыр.

Жалпы адамзат баласының мүмкін болатын табиғат апаттарынан қорқынышы о бастан. Дегенмен, осыны ескере мазасыздану  адамдарда белгілі қалыпта болмайды, мұны ситуацияның қалай қабылдауына байланысты. Қорқыныш  кейде адам бойында ұзақ уақыт сақталынып қалады. Зерттеу  жұмысымыздың соңында, тұлғаның мүмкін болатын апаттарға селсоқ қарамай одан сақтануға алдын-ала сынақ жүргізілуі ықпал жасайды. Қорқыныш пен мазасыздықтан аулақ болуға қам жасайық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

 

Негізгі әдебиетер:

1. Авазбакиева М.В. Влияние климата Казахстана и Киргизии на организм человека А-Ата Изд-ва АН КазССР,1958
2. Андрусенко В.А. Социальный страх (опыт философского анализа)/ Свердловск: Изд. Уральского ун-та 1992
3. Алдамұратов Ә. Жалпы психология.-Алматы: Білім,1996
4. Айдараалиев А.А., Максимов А.А. Адаптация человека в экстремальных  условиях.-М., 1991
5. Бачел Андрей Как подготовить себя к жизни М:Эльф К-Пресс 1994
6. Березина Т.Н. Многомерная психика .Внутренней мир личности М: пер СЭ. 2001
7. Блум Ф. и др. Мозг, разум и поведение – М.: Мир, 1988.
8. Бодров В. А. Информационный стресс Москва 2000
9. Бурлачук Л.Ф., Коржова Е. Ю.  Психология  жизненных ситуаций. М., 1998
10. Вопросы психологии 6/2001
11. Волович В.Г. Человек В экстремальных условиях природной среды. М. Мысль: 1980
12. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений М; Изд-во Моск. ун-та 1976
13. Гостюшин А.В. Энциклопедия экстремальных ситуаций М: Зеркало 1994
14. Гостюшин А.В. Энциклопедия экстремальных ситуаций 3-е изд; доп.М:Зеркало 1996
15. Гофман Ирвинг Представление себя другим в повседневной жизни М: Канон-пресс Ц. 2000
16. Данилова А.Н. Крылова А.Л. Физиология высшей нервной деятельности М: Учебная литература,1997
17. Денис Кун Основы психологии. Все тайны  поведения человека М.; ’’ ОЛМА-ПРЕСС’’  2003
18. Додонов Б.И. В мире эмоции К. Политиздат Украины 1987
19. Джон Платаниа Юнг для начинающих Минск, 1998 Попурри
20. Душков Б.А. Психосоциология человеказнания М. : ПЕР СЭ, 2003
21. Душков Б.А. Психология и география. М. 1987
22. Елисеев О.П. Практикум по психологии
23. Карандашев В.Н. Как жить в условиях стресса СПб Рос.гос.пед.ун-т 1999
24. Коган Б.М. Стресс и адаптация.-М., 1980
25. Кокс Т. Стресс.-М.; 1981
26. Корчемный П.А., Елисеев А.П. Психологическая устойчивость в чрезвычайных ситуациях: Курс лекций. Части І, ІІ, ІІІ-Новогорск, 2000
27. Колесникова Т.И. Мир человеческих проблем: Психологическая концепция здоровья М.: Владос-ПРЕСС, 2003
28. Кореленко Ц.П. Психофизиология человека в экстремальных условиях Л: Медицина. Ленингр. Отд-ние 1978
29. Кирибаум Э.И. Психические состояние Владивосток: Дальневосточ. ун-та 1991
30. Котик М.А. Психология и безопасность. – Таллин, 1989
31. Китаев-Смык Л.А. Психология стресса .М., 1983
32. Кэррол Е . Эмоции человека Издательство Московского ун-та 1980
33. Кирибаум Эдуард, Еремеева Алина Психологическая защита 2-е издание М: Смысл 2000
34. Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях М: Политиздат,1989
35. Левитов Н.Д. О психических состояниях человека М.Просвещение,1964
36. Мир психологии научно-методич. жур № 4 (32) Октябрь-Воронеж 2002.
37. Леонтьев Д.А. Психология смысла:природа, строение и динамика смысловой реальности М: Смысл, 1999
38. Лук А.Н. Эмоции и личность М.: Знание 1982
39. А. М. Иваницкий Мир психологии № 3. 1999
40. Изард К Эмоции человека Пер с англ. М: Изд-во Моск. ун-та 1980
41. Рейковский Экспериментальная психология эмоций М: Прогресс 1979
42. Наенко Н.И. Психическая напряженность/Н. И. Наенко М.Изд-во Моск. Ун-та,1976
43. Небылицын В.Д. Избранные психологические труды. М:Педагогика, 1990
44. Небылицин В.Д. Основные свойства нервной системы человека М,1966
45. Новые исследования в психологии и возрастной физиологии:

      (Сб ст /АПН СССР /составители М.Э. Боцманова,С.С.Савватаева)

      М: Педагогика-1989

46. Пейсахов Н.М. Саморегуляция и типологические свойства нервной системы. Казань. Изд-во Казань ун-та 1974
47. Практикум по психологии личности Питер Санкт-Петербург Москва-Харьков-Минск 2001
48. Психология эмоции. Тексты /Под ред. В.К. Вилюнаса , Ю.Б. Гиппенрейтер / М: Изд-во Моск. ун-та 1984
49. Психология экстремальных ситуаций : Хрестоматия .-Минск, 1999
50. Психические состояния: Хрестоматия /Сост. Общ. Ред. Л. В. Куликова.-Спб., 2000
51. Позман Л.Я. Психология эмоциональных отношений М. Моск. ун-та 1987
52. В.Б. Сапунов Переживание ужаса при восприятии человеком приматов / Вопросы психология 1994. 4 , 153-156
53. Селье Г. Стресс без дистресса.-М.: Прогресс, 1982.
54. Соколов Е. Н. Теоретическая психофизиология: Учеб: метод пособие для студентов.психол. фак. гос.ун-тов/ М: Изд-во МГУ, 1986
55. Столяренко А.М. Экстремальная психопедагогика М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002
56. Иванов-Смоленский А.Г. Очерки экспериментального исследования высшей нервной деятельности человека М, 1971
57. Филиппов М Психология человека Спб., Тип. Б.М. Вольфа Б.г.
58. Фрейд З. Сновидения: страх . А. 1990 131-148
59. В.И Фурсов Экологические проблемы окружающей среды.Алма-Ата: Ана тілі,1991
60. Ю.Щербатых Психология страха: Популярная энциклопедия

М: Изд-во ЭКСМО-Пресс 2001

61. Шингаров Г. Х. Эмоций и чувства как формы  отражения  действительности М: Наука 1971
62. Черноушек Михал Психология жизненной среды. М. Мысль, 1989
63. Человек. Среда. Пространство: (исслед. По психол. пробл. пространств. предм среды. [Сб. статей]/ Тарт. Гос. Ун-т, Каф философии; [Ред кол.: П. Кенкманн и др] Тарту, ТГУ 1979
64. Эверли Дж., Розенфельд Р. Стресс. Природа и лечение.-М.,1986)

 

Қосымша әдебиеттер:

65. Т. А. Акимова, В.В. Хаскин Экология М.; Издательское обьединение »ЮНИТИ», 1998
66. Байжанова Н.С. Нілдібаева Ж.Б. Валеология № 9. 2002
67. б.ғ.д.Мырзаханұлы Н. Валеология №   2002
68. Егемен Қазақстан 16 наурыз 2004
69. География және табиғат № 6 2003
70. География және табиғат № 6 2003
71. Автор – составитель А. С. Степановских Общая экология ЮНИТИ М.; 2000
72. Ұлт тағылымы № 2002
73. Ұлт тағылымы № 2002
74.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тейлер сауалнамасы

 

(Қорқыныш қалпы және күйзеліске деген ыңғай анықталынады)

Сауалнама сұрақтарына жауап беріңіз (осы ұсынылып отырған бланкте

,,Иә,, деп жауап қайтаратын сұрақ нөмірлерінің астын сызып қойыңыз).

1. Мен шаршамай көп жұмыс істей аламын
2. Өзіме ыңғайлы ма, ыңғайсыз ба, санасып жатпай-ақ, берген уәдемді орындап жүремін.
3. Әдетте, қол-аяғым жып-жылы.
4. Менің басым сирек ауырады.
5. Өз күшіме сенемін.
6. Күту жүйкемді жұқартады.
7. Осы менің ештеңеге де ыңғайым жоқ-деп өзім туралы ойлаймын кей кезде.
8. Әдетте өзімді бақыттымын деп сезінемін.
9. Мен тек бір нәрсеге ғана шұқшиып шоғырлана аламын.
10. Бала кезімде қандай тапсырма берілсе де дереу орындайтынмын.
11. Айына 2 рет не одан да жиі менің ішімнің жүретін болады.
12. Мен қайта-қайта мазам кетіп, күдіктене беретін болдым.
13. Мен өзімді басқа көпшілікке қарағанда ашуланшақпын-ау-деп ойлаймын.
14. Мен онша ұялшақ емеспін.
15. Мен үшін өмір дегеніңіз қашан да үлкен шым-шытырық кернеуден тұратын сияқты.
16. Кей-кезде өзім біліп болмайтын заттар туралы сөйлейтінім бар.
17. Мен өзгелерге қарағанда жиірек қызарамын.
18. Менің жоқ нәрседен көңілім бұзылып сала барады.
19. Өзім білетін адамдар маған қашан да ұнай бермейді.
20. Егер мені бірдеме мазаласа, ұйықтай алмаймын.
21. Әдетте, салмақтымын, мені ашуландыру оңайға соқпайды.
22. Мен осы адам айтса сенбейтіндей, қым-қиғаш түс көретін болдым.
23. Мен дүниенің бәрін де, бір түрлі қалыптан жоғары деңгейде қабылдаймын.
24. Кеии бастасам болғаны терге түсіп, берекем кетеді.
25. Менің ұйқым мазасыз, әлсін-әлсін ояна беремін.
26. Ойын ойнасам, осы көбінесе жеңгім келіп тұрады да, жеңілгім келмейді-ақ.
27. Мен басқаларға қарағанда сезімталмын.
28. Мен өз өміріме өщім риза болғым келеді, бірақ өкінішке орай , басқалдар менің өміріме ризадай.
29. Менің асқазаным берекемді енді кетіріп жүр.
30. Менің асқазаным берекемді енді кетіріп жүр.
31. Менің тұрмыс-жағдайым , қызмет бабым қашан да қам жегізеді.
32. Мен кейбіреулерге сақтықпен қараймын, олардың маған келтірер зияны болмайтынын білсем де.
33. Кей кезде сезіктеніп қаламын, алдымдағы тұрған қиындықтарды жеңе алмайтын сияқты көрінеді де тұрады.
34. Мен оп-оңай аяқ астында абыржи қаламын
35. Кей кезде қозып, аса сергіп кететінім бар, бұл дегеніңіз ұйықтатпайды.
36. Жанжалдан, қиын жағдайлардан ығысып кеткенімді жөн деп білемін.
37. Жүрегім айнып, құсық қысатыны бар.
38. Мен кездесуге, жұмысқа ешқашанда кешікпеймін.
39. Кей тұстарда өзімнің пайдасыз екенімді айқын сезінемін.
40. Кей уақытта әй енді ұрысып, сілкіп-сілкіп алғым келеді.
41. Бірдеңеге байланысты қашанда мазам кетеді де тұрады.
42. Біреумен байланысты қашанда абыржимында жүремін.
43. Мүмкін болар сәткісіздіктерді қаперіме алмаймын.
44. Қазір әне-міне қызарып кететінімнен қорқамын.
45. Кей тұста әйтеуір сирек торығамын.
46. Мен ашушаңмын, иінім жеңіл.
47. Мен бір нәрсені істесем болды, қолдарымның дірілдей бастайтынын жиі байқаймын.
48. Мен көбіне аштығымды сеземін де жүремін.
49. Маған өз өзіме деген сенім жетпей жатады.
50. Салқын күндері мен тез тершимін.
51. Мен басқаларға айтуға болмайтындай заттардың өзімде болуын жиі армандаймын.
52. Менің ішім сирек ауырады.
53. Маған белгілі бір есепке не бір бір жұмысқа жиналып барып шоғырлану қиын.
54. Кей тұстарда мазамның кеткені соншалықты, бір орында отыра алмаймын.
55. Хатқа оқып болғаннан кейін бірден жауап жазамын.
56. Менің қас-қағым сәтте көңілім бұзылып қоя береді.
57. Шынында да, мен ешқашан да қызармаймын.
58. Таныстарыма қарағанда менің неше түрлі қорқыныш, үрейлерім аз.
59. Бүгін істеп тастайтын жұмысты, ертеңге қалдырмайтын мінез менде бар.
60. Әдетте, мен шаршағанша жұмыс істеймін.

Ескерту: Орынды жауаптар 1 баллмен бағаланады, қателері белгіленбейді. 20 және одан да жоғары алынған балл алаңдаушылық туғызады  деп есептелінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тұлға мазасыздығын (ТМ) бағалау мәселері

(Ч. Спилберген және О.Л. Ханин бойынша)

Соңғы кезде Сіз межелерде  көрсетілген жағдайлардың қайсысын бастан өткердіңіз, баллмен бағаланыз:1-ешқашан десе де болғандай, 2-кейде , 3-жиі, 4-қашанда болмасын десек.

1. Мен қанағат тұтамын
2. Мен әдетте тез шаршаймын.
3. Мен әп-сәтте жылап қоя беремін.
4. Мен басқалардан бақытты болғым келеді.
5. Кей уақытта жедел шешім қабылдай алмағандықтан мен ұтылып, аузым аңқиып қала беремін.
6. Әдетте, мен өзімді сергек сезінемін.
7. Мен бақыттымын, байсалдымын және ширақпын.
8. Күтілер қиындықтар әдетте өте мазамды алады.
9. Болмашы нәрсеге берекем кетеді.
10. Мен осы бақыттымын.
11. Бәрі де не болса да өзегімді өртейді.
12. Маған өзімнің өзіме деген сенімім жеткіліксіз болып жетеді.
13. Әдетте өзімді қауіпсіздік жағдайында сезінемін.
14. Жанжалды сәттерден, қиын жағдайлардан бойымды аулақ ұстаймын.
15. Мен сары уайымға салыну болады.
16. Мен ризамын
17. Не бір ұсақ — түйектер көңілімді алып, толқытып, толғандырады.
18. Көңілім қалса, түңілсем, есім кетеді, осыдан кейін бәрін көпке ұмыта алмаймын.
19. Мен салмақты адаммын.
20. Өз жұмысымды ойлап, қам жей бастасам дегбірсізденемін.

Тұлғаның мазасыздық деңгейін есептеңіз.

ТМ=Е1-Е2+35

Е1-балл жиынтығы (2,3,4,5,8,9,11,12,14,15,17,18,20)

Е2-балл жиынтығы (1,6,7,10,13,16,19).

Нәтижелері: 30баллға дейін-мазасыздану төмен, 31-45 балл-бір қалыптағы мазасыздану, 46 балл және бұдан да көп-мазасыздану деңгейі жоғары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнамасы

Келесі сұрақтарға иә немесе жоқ деп жауап беріңіз.

Көп ойланбай бірінші жауаптың шындыққа сәйкес екенін ұмытпаңыз.

1. Сізге бір уақытта бірнеше істі (телефон соғу, әңгіме ілесу, блокнотқа түрту және креслода тербелу) атқару тән бе?
2. Демалыс минутында аяқталмаған іс үшін өзіңізді кінәлі сезінесіз бе?
3. Басқалар сөйлегенде сөзді бөлгенді, фразаларды аяқтағанды, әңгімені тез аяқтауға ықыласыңыз ояна ма?
4. Сіз өзіңізді қызықтыратын әңгіменің басқа адамдардың тыңдағаның

қалайсыз ба?

5. Бір тапсырманы тез орындап, жұмыстың басқа түріне көшуге ұмтыласыз ба?
6. Егер айналада болып жатқан оқиғалар сіздің қызығушылығыңызбен байланысты емес болса, сіз байқайсыз ба?
7. Сіз дәрежеңіз жоғары болудан, өзіңіздің ләззаттанғаныңызды артық көресіз бе?
8. Сіз тамақтанғанда ,жүруде,сөйлегенде ережедегідей шапшаңсыз ба?
9. Жұмыссыз адаммен қарым-қатынас сізге тітіркену сезімін туғыза ма?
10. Сізге қайсарлық және физикалық күш тән бе?
11. Кез-келген істің нәижесін немесе көңіліңіз толғанын қанағат тұтасыз ба?
12. Сізге өзіңізге өзіңіз күлу қиын ба?
13. Сіз өзіңіздің билігіңіз мен міндеттеріңізді басқаларға тапсыру қиын ба?
14. Сіз жиналысқа қатысқанда сөз сөйлеу керек емес деп ойлайсыз ба?
15. Сіз пассивті демалудан (ұйқы, релаксация) , активті демалуды артық көресіз бе?
16. Сіз балаңыздың , бағынушылардың, туыстарыңыздың сіздің жетістікке жетуге ықпал етуін мәжбүр ете, бірақ олардың қызығушылығы сізді толғандырмай ма?

Кілті:Барлық оң жауаптармен бірге,  6 сұрақтың теріс  жауабы 1 балл болып есептелінеді. Баллдарды есептеңіз. Егер 16 балл жинасаңыз,

тұлғаның А типі болғаныңыз.