Дипломдық жұмыс. Таластың тарихи ескеркіштері

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………………

 

І ТАРАУ. Тарих толқынындағы көне қалалар

1.1. Талас-Тараз қалаларының  тарихы……………………………………………

1.2.  Талас өңіріндегі   қалалар  туралы  парсы  деректері……………….

 

ІІ ТАРАУ. Талас-Тараздың көне шаһарлары тарихтың маржандары

2.1. Талас-Тараз  өңіріндегі  тарихи ескерткіштерінің

қалыптасуы мен  дамуы…………………………………………………………………….

2.2. Таластың көне шаһарларының өркениеттік мазмұндары…………

2.3. Тараз-рухани байлығымыздың алтын  діңгегі…………………………..

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………………………..

ҚОСЫМША Талас-Тараз өңірінің тарихындағы   елеулі оқиғалар…………

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ…………

 

 

Таластың тарихи ескеркіштері атты диплом жұмысына

 

ПІКІР

Отан тарихында Талас   өңірінің   ерекше  орын   алатындығын  қазіргі   заман зерттеушілері    айтып  та  жазып та жүр.

Бізге Н. Я. Бичуриннің, А.Нү Бернштамның, Ә.Х.Марғұланның, Ю. А. Зуевтың, Т.Сенигованың, С. Өтениязовтың тарихи еңбектерінен Талас қаласы  біздің жыл санауымызға дейінгі   бірінші  ғасырдың  орта  кезінде салынған  белгілі.  Мұндай  қорытынды  жасау  үшін  негізгі  дерек   көптеген   зерттеушілерге  белгісіздеу «Үлкен  хань әулетінің  тарихы» деген қытай  жылнамасы  болып отыр.  Үлкен хань әулеті Қытай мемлекетін қазіргі жыл санауымыздан бұрынғы 202 жылдан бастап қазіргі дәуірдің VIII ғасырына дейін билеген. «Цянь-Ханьщу» деп аталатын бұл жылнаманы біздің дәуіріміздегі 27 жылы Қытай тарихшысы Баньгу жазған.

Тараз тарихы — қазақ үшін шығыстың ұлы Жібек жолы. Адамның алпыс екі тамыры сияқты еліміздің ықлым заманғы болмыс-бітіміне, табиғатына, өнері мен өміріне, мәдениеті мен әлеуметтік жай-күйіне тереңдеп алып кетеді.

Тараз туралы ең алғашқы жазба деректер Қытай тарихында сақталып қалған. Онда Тараздың біздің дәуірімізге дейінгі жүз жылдықтың бастапқы кезіндегі түрік тайпалар бірлестігінің орталығы болғандығы айтылады. Ал жыл санауымыздың 36-жылдары шамасында мұнда түркі тайпасының көсемі Чжичжи өзінің астанасын тігеді. Бұл туралы тарихи деректерде «Чжичжи Таластың жоғарғы жағынан келіп… болашақ мемлекет астанасы болады, деп қала салды. Қала сыртынан айнала терең ор қазылды, мұнаралары бар биік ағаш қорған салынды, одан әрі топырақтан дуал тұрғызылып, ол екінші қорғау болды», деп жазады.

Дүйсенова Шолпан бұл зерттеуін жазу барысында 50 аса тарихи әдебиеттерді оқып талдаған. Еңбеккерлігімен қатар  тарихи зерттеу жұмысына бейімділігін ескеріп өте  жақсы  деп  бағалауға  болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПІКІР

 

Дүйсенова Шолпан  Таластың тарихи ескеркіштері атты диплом жұмысы  тарихи ескерткіштердің даму мәселесін зерттеуге  арналған.

 

 Мәдени  мұра  мемлекеттік  бағдарламамен мемлекеттік құжаттардың мазмұндарын  оқып  үйрену,  баспа беттерінде  жарық   көрген  тарихи материалдарды  оқып  танысу,  олардың мазмұндарын  зерттеу жұмыстардың  негізгі  талап- тілектерімен  салыстыру  арқылы  осы  диплом жұмысының  негізгі  бағытымен міндеттерін  мазмұнын жасау  негізгі міндеті  мен  мақсаты болып  есептелген.

Тарих бесігінде   тербеліп қалыптасқан  Талас- Тараз өңірінің  қалалары   да  әлемдегі   ұлы  қалалар тағдырымен  тағдырлас, өзіндік  қайталанбас ғұмырды  бастан  кешкен  қалалар.  Жоғарыда   қойылған  мақсаты- міндеттерді  жүзеге асыру  барысында  зерттеу  еңбектерінде Талас-Тараз қалалары  жайлы   баспадан  жарық  көрген тарихи  әдебиеттер  және мерзімдік басылымдар, тарихи   әдебитеттер мен  зерттеу  материалдарын   қазақ   тарихы журналы беттерінде зерттеу материалдар қолданылған. Пайдаланылған А.Н. Бернштон «Талас алқабының ежелге ескерткіштері» деген  тарихи- археологиялық  очеркі. Қытайдың 6000  жылды қамтитын «Цянь-Хань-Шу»,  яғни «Кейінгі  Хан    әулетінің тарихы  деген жылнамасы   оны   алғаш орысшаға аударған  Н.Бичурин. Мекемтас Мырзахметұлы, Ислам Жеменей   және Асқар Әдуалиевтің «Көне Тарз» атты  еңбегі  Әбіш Кекілбайдың «Талайғы Тараз» атты еңбегі, Бақтияр Әбілдаұлының «Талас Айша  бибі, Қарахан» атты  кітабы.  Мұхаммед «Хайдар  Дулати» Тарих- и Рашиди» еңбегі, Тараз Жамбыл  облысы энциклопедиясы, сонымен  қатар оқулықтар, әр жылдары   мерзімдік  басылым беттерінде   әр   жылдары  мерзімдік  басылым   беттерінде   жарық  көрген  мақалалар  пайдаланылған.

Дипломдық  жұмыс  кіріспеден, екі  тараудан,  бес  тақырыпшадан  және  қорытындыдан  тұрады.  Дипломдық жұмыстың   соңында  пайдаланылған  әдебиеттер  тізімі, суреттер  берілген. «Тарих  толқынындағы  көне қалалар трихы»   деп аталатын  тақырып аясында Талас-Тараз  қалаларының қалыптасуы  мен  дамуы, және Талас  қаласының атаулары  жайында, жан-жақты талқыланады. «Талас өңіріндегі  қалалар  туралы  парсы  деректері»  деп  аталатын  тақырыпта Талас-Тараз қалалары  жайында  шет  елдер тілінен  парсы  тіліне аударылған  және  парсы  тілінде  жазылған  деректер  көрсетіліп  отыр.

Диплом жұмысы  тарихи деректемелер мен әдебиеттерді  жан-жақты зерттеу  арқылы жазылғандығын және тарих мәндерін меңгергендігін ескеріп жоғары бағалауға болады  деген  пікір айтамыз.

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеу тақырыбының  өзектілігі.

         Тарихымызда Талас өңірінің  ерекше орын алатындығын қазіргі  таңда  зерттеушілер айтып  та, жазып та, жүр.  Бірақ  нақтылай алғанда  үйсін  дәуірінен бастап қалыптасып келе жатқан қалалар мен материалдық мәдениетіміздің  тарихи ескерткіштерін  зерттеп, бір күйге келтірген  ғылыми еңбектерді  кездестіру  қиын болып тұр. Сондықтан  өзімнің ой жүйемді  түгендей отырып, баспа, материалдарын  сараптай  алсам  деген  оймен  осы еңбекті  жазуға  белсене кірістім.  Ол үшін кітапханаларды аралап  қолға  түскен материалдарды іріктеп жинақтадым. Көпшілік қауым ойынан шығар еңбегімді жазуға сенімдімін.

         Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.

         — Талас өңірінің  тарихи ескерткіштерінің   дүниеге  келу  кезеңдерімен  даму  жолдарын  анықтау.  Олардың  даму мәселесін  зерттеген  тарихи еңбектер мен ғылыми монографиялық зерттеулердің  мазмұндарымен  танысу.

         — Мәдени  мұра  мемлекеттік  бағдарламамен мемлекеттік құжаттардың мазмұндарын  оқып  үйрену,  баспа беттерінде  жарық   көрген  тарихи материалдарды  оқып  танысу,  олардың мазмұндарын  зерттеу жұмыстардың  негізгі  талап- тілектерімен  салыстыру  арқылы  осы  диплом жұмысының  негізгі  бағытымен міндеттерін  мазмұнын жасау  негізгі міндеті  мен  мақсаты болып  есептелген.

         Зерттеу жұмысының  тарихнамасы.

         Тарих бесігінде   тербеліп қалыптасқан  Талас- Тараз өңірінің  қалалары   да     әлемдегі   ұлы  қалалар тағдырымен  тағдырлас, өзіндік  қайталанбас ғұмырды  бастан  кешкен  қалалар.  Жоғарыда   қойылған  мақсаты- міндеттерді  жүзеге асыру  барысында  зерттеу  еңбектерінде Талас-Тараз қалалары  жайлы   баспадан  жарық  көрген тарихи  әдебиеттер  және мерзімдік басылымдар, тарихи   әдебитеттер мен  зерттеу  материалдарын   қазақ   тарихы журналы беттерінде зерттеу материалдар қолданылған. Пайдаланылған  әдебиеттер А.Н. Бернштам «Талас алқабының ежелге ескерткіштері» деген  тарихи- археологиялық  очеркі. Қытайдың 6000  жылды қамтитын «Цянь-Хань-Шу»,  яғни «Кейінгі  Хан   әулетінің тарихы  деген жылнамасы   оны   алғаш орысшаға аударған  Н.Бичурин. Мекемтас Мырзахметұлы, Ислам Жеменей  және Асқар Әдуалиевтің «Көне Тараз» атты  еңбегі  Әбіш Кекілбайдың «Талайғы Тараз» атты еңбегі, Бақтияр Әбілдаұлының «Талас Айша  бибі, Қарахан» атты  кітабы.  Мұхаммед «Хайдар  Дулати» Тарих- и Рашиди» еңбегі, Тараз Жамбыл  облысы энциклопедиясы, сонымен  қатар оқулықтар, әр жылдары   мерзімдік  басылым беттерінде   жарық  көрген  мақалалар  пайдаланылған.

         Зерттеу  әдістері.

         Бұл дипломдық  жұмысты  жазу  барысында  жинақтау,  жүйелеу, салыстыру, талдау және  тағы  басқа  зерттеу   әдістері   пайдаланылды.

Пайдаланылған   әдебиеттерді  тақырып  мазмұнын  ашу  үшін талдаумен  салыстырма  әдістерін  қолдана   отырып ғылымилығын дәлелдедім.

Ғылыми жаңалығы.

Бұл тақырыптың ғылыми әдебиеттерде қолдануын зерттедім. Қазақстан тарихында  берілген материалдармен салыстыра отырып, бұрын қолданылмаған  материалдарды  қосып  өзімше ой-топтамасын  жасадым.   Ғылыми  өңдеу  арқылы дипломдық қорытындылау жасалды.

Теориялық және  практикалық маңызы.

Талас-Тараз қалаларының  өткен  тарихына жұртшылық  пікірі ерекше  ауып  тұрған  жағдайда  осы  қолжазбада жарияланған  тың тарихи  еңбектеріміз  пайдаға  асар деген үміттеміз. Талас-Тараз қалалары жайында  арнайы  курс дайындауға болады; ол  туралы  мәліметтер мен  жеке  ойларымыз оқушыларға, лекциялар  оқуда,  дерек  ретінде  пайдалануға  болады.

Яғни  бұл дипломдық  жұмысты  орта  мектеп оқушыларына,  тарих факультетінің  студенттеріне  курс, семинарларда  пайдаланып,  мұндағы  ой-пікірлерді басшылыққа  алуға  болады  деп  есептеймін.

Зерттеу жұмысының құрылымы.

Дипломдық  жұмыс  кіріспеден, екі  тараудан,  бес  тақырыпшадан  және  қорытындыдан  тұрады.  Дипломдық жұмыстың   соңында  пайдаланылған  әдебиеттер  тізімі, суреттер  берілген. «Тарих  толқынындағы  көне қалалар тарихы» деп аталатын  тақырып аясында Талас-Тараз  қалаларының қалыптасуы  мен  дамуы, және Талас  қаласының атаулары  жайында, жан-жақты талқыланады. «Талас өңіріндегі  қалалар  туралы  парсы  деректері»  деп  аталатын  тақырыпта Талас-Тараз қалалары  жайында  шет  елдер тілінен  парсы  тіліне аударылған  және  парсы  тілінде  жазылған  деректер  көрсетіліп  отыр.

«Көне шаһар маржандары» атты  екінші  тарауда  үш  тақырып  аясында,  мұнда Талас-Тараз өңірінің тарихи ескерткіштерінің  қалыптасуы мен  дамуына  және  көне  шаһардың  сөнбес шырақтары  туралы  мағлұматтар  берілген.

«Тараз- рухани байлығымыздың  алтын діңгені» атты  тақырып аясында Тараз қаласының  2000 жылдық  мерейтойы талқыланады.

Ежелгі Талас-Тараз жері тұнған  тарих.  Тарихтың, мәдениеттің  көзі  де,  өзі де   ескерткіштер. Ел есінде қалған,  тарихи еңбектерде  жазылған   мәдени ескерткіштер  біздің   халықтың  ықылым замандардан   нәр алғандығын  әлемге танытады.  Көзде  жоқ  болса  да  көңілде  қалған тарихи   ескеркіштер орны  қанша ма? Екі  мың  жылдық  тарихы  бар Таразды айтпағанда, сегіз  ғасырдан   бері   көздің   нұрына, жүректің жылуына айналған  Айша бибі мен  Бабаджа  хатун күмбездері, ғасырдың  басында  қайта тұрғызылған  Қарахан әулие кесенесі мен  Әбдіқадыр мешіті,  бұл далада  іргелі.  Мәдениеті  дамыған  мемлекет   болғанын танытады. 

Бізге Н. Я. Бичуриннің, А.Н. Бернштамның, Ә.Х.Марғұланның, Ю. А. Зуевтың, Т.Сенигованың, С. Өтениязовтың тарихи еңбектерінен Талас қаласы  біздің жыл санауымызға дейінгі   бірінші  ғасырдың  орта  кезінде салынғаныбелгілі.  Мұндай  қорытынды  жасау  үшін  негізгі  дерек   көптеген   зерттеушілерге  белгісіздеу «Үлкен  хань әулетінің  тарихы» деген қытай  жылнамасы  болып отыр.  Үлкен хань әулеті Қытай мемлекетін қазіргі жыл санауымыздан бұрынғы 202 жылдан бастап қазіргі дәуірдің VIII ғасырына дейін билеген. «Цянь-Ханьщу» деп аталатын бұл жылнаманы біздің дәуіріміздегі 27 жылы Қытай тарихшысы Баньгу жазған./1/.

А. Н. Бернштам «Талас алқабының ежелгі ескерткіштері»  деген тарихи-археологиялық очеркінде осы қытай дерегіне сүйене отырып: «Бұл жылнамада Талас өзені туралы тұңғыш рет жазылады, міне, осы өзен жағасында біздің отанымыздың тарихына тікелей қатысты аса ірі оқиға өткен.

Біздің жыл санауымызға дейінгі 204 жылдан бастап Орталық Азияда үстемдік еткен ғұндардың тайпалық одағы таптық жіктелуінің арта түсуіне байланысты біздің жыл санауымызға дейінгі 55 жылы екіге бөлініп кетті. Бір бөлігі Хуханье шаньюдың басшылығымен Қытайға бағынып, Чжи-чжи шанью басқарған екінші топ тәуелсіздік үшін күресті жалғастыра берді. Қуатты дұшпандарды тықсырған Чжи-чжи билігіндегі солтүстік ғұндар осы шайқаста амалсыз солтүстік-батысқа қарай қоныс аударуға мәжбүр болды. Ғұндардың көп кейінірек — біздің дәуіріміздегі V ғасырда Батыс Еуропадағы Францияда аяқталған батысқа қарай жылжуы іс жүзінде осы кезеңнен басталған еді…

Қытай деректеріне қарағанда Чжи-чжи шанью қаңлы тайпасының билеушісі тарапынан қолдау табады, каңлы көсемі шаньюге және оның жасақтарына өз иелігінен жер бөліп, қызын ұзатады… Чжи-чжи шаньюдың әрекеттері Қытайдың билеуші топтарын қатты алаңдатады. Олар өздеріне солтүстік ғұндардың шабуылын ұйымдастырушы Чжи-чжи деп біліп, Чжи-чжи шаньюдың көзін құртуды ұйғарады. Осы мақсатпен Қытайдың екі қолбасшысы Ганъ-янъ-шоу мен Чэнъ-тан басқарған арнайы әскери қосынын аттандырады.  Бұл  әскерлер 36 жылы Чжи-чжиды қоршауға алып, оны өлтіріп тынды. Осы қолбасшылардың өмірбаяндарында олардың жорығы мен Чжи-чжи шаньюдың ордасы баяндалады. Мұнда шаньюдың шатырлардан  тұратын ордасы жан-жағынан дуалдармен қоршалған қала ішінде, Талас өзені жағасында екендігі көрсетілген». /2/.

Ю.Я.Зуев те «Үйсіндердің этникалық тарихына» деген мақаласында сол қытайлық «Дянь-Ханыьшу» негізінде: Чэнь Тан мен Ганъ-янь-шоудың Таласқа, ғұн шаньюы Чжи-чжидың қаласына біздің жыл санауымызға дейінгі 36 жылы жасаған жорығы суреттелген жылнамада олар солтүстік жолмен жүріп отырып Қызыл алқапқа жеткен соң үйсіндер елін көктей өтіп, қаңлылар шекарасынан асып, батыс жақтағы Толы көлге  шықты» деп жазды. Бұл жерде Ю.Я.Зуев бұрыннан бар Талас қаласы туралы жазып отыр.

 Дәл осы соғыс жайында Л.Н.Гумилев «Сборник в честь академика И.А. Орбели. Исследования по истории народов Востока» деген жинақта  жарияланған «Біздің жыл санауымызға дейінгі 36 жылғы Талас соғысы» деген мақаласында неғұрлым толығырақ жазады: «Үйсіндерге үсті-үстіне жасалған шабуылдарда шек болмады. Сөйтіп, біздің жыл санауымызға дейінгі 42 жылы хундар олардың астанасын тас талқан етті… Хундар шабуылының тағы бір нысаны Ферғана алқабы болды, алайда Чжи-чжи бұл алқапты тонаумен ғана шекгелген сияқты… Жиналған олжаны сақтау үшін орын керек болды. Чжи-чжи Талас өзені алқабында өзі және қосыны үшін қорған салғызды, бұл қорғанды 500 жұмысшы екі жыл бойы салды…»/3/.

Талас қаласының негізі қаланған уақыт туралы Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі Ә.Х.Марғұлан да жазған. Бұл ғалым өзінің «Әлі де шешілмеген мәселелер көп» деген мақаласында Қытай жылнамасының деректеріне сүйене отырып, ұлы шанью Чжи-чжи «Біздің жыл санауымызға дейінгі I ғасырдың орта кезінде өз мемлекетінің астанасы ретінде Талас қаласын салды», — деп үзілді-кесілді тұжырым жасайды. 

Ғұлама  осы   мақаласында Қытай тарихының зерттеушілері Де Горт-тың, Шаванның, А.Херманның, Дайвандектің ғылыми кітаптарында Талас қаласы салынған уақыттағы жағдай туралы молынан жазылғандығы туралы атап көрсетеді. Ал, қазақтың жас ғалымы Самат Өтениязов «Білім және еңбек»

журналының сол жылғы № 6 санында Атилла туралы мақаласыңда ежелгі Қытай мұражайының бірінде әлі күнге дейін сақталып отырған жібек картада Талас қаласы көрсетілгендігін жазады./4/.

Қытай жылнамасындағы бұл деректер қазіргі Жамбыл қаласының орнында біздің жыл санауымызға дейін-ақ елді мекендер болғандығы туралы

А.Н.Бернштам, Т.Н.Сенигова, Е.Т.Агеева, М.С.Мершиев, Л.И.Ремпель, Г.И.Пацевич басқарған археологиялық зерттеулердің материалдарымен де дәлелдене түседі. Бұл деректер Жамбыл қаласы қазіргі жыл санауымызға дейінгі 42-41 жылдары салынған деп нық сеніммен айтуға мүмкіңдік береді.

Жетісу өңірінде  сол  заманда  хундар   үстемдік  жүргізді.  Талас қаласын салғызған хун тайпасының басшысы, әрі көсемі Чжичже еді. Бұл өңірдегі Шу қаласы хундар келмес бұрын өте ертеде пайда болған еді…

Жетісу өлкесін бағындыруды Қытай империясы ертеден-ақ ойластырған болатын. Біздің эрамызға дейінгі 72 жылы осы мақсатпен Қытайдың көп әскері бұл өлкеге баса көктеп кірді. Бірақ сақ, үйсін, қаңлы, хун тайпаларының біріккен әскерінен мықтап жеңілген соң масқара болып кейін қашуға мәжбүр болды.

Хун көсемі Чжичженің негізгі резиденциясы Шу қаласында болды. Дегенмен, ол хун мемлекеті үшін жаңа астана салуға бұйрық берді. Талас өзенінің жағасындағы осы өзенмен аттас қала болды. Іргелес қаланған Талас қаласы тез өсіп көркейді./5/.

Әрине, астананың тез өсуі, Хун мемлекетінің күшеюі мен саяси жағдайына байланысты. Хун ордасы керемет күшейіп, нығайды. Ордаға сол замандағы көптеген тайпалар бірікті.

Талас қаласының үстімен Жібек жолы өтетін болғандықган, Хун астанасы үлкен сауда орталығына айналды. Хундардың батыстағы сауда жолы Рим империясына дейін барды. Хун мемлекетінің басшысы Чжичже Юлий Цезарь заманында Рим империясымен достық қарым-қатынас жүргізді. Хун мемлекетінің астанасы Таласта Рим империясының, яғни Марк Красс әскерінің бірнеше легиондарының тұруы бұл жағдайға үлкен дәлел бола алады.

Хун мемлекетінің күшейгенін көрген Қытай басшылары саса бастайды, Чжичже ордасы Қытайдың батысқа баратын сауда жолына ғана емес, империяның өзіне қауіп төндіре бастайды.

Айлакер Қытай басшылары Жетісудағы Хун мемлекетін қайткен күнде де ыдыратуды ойлап көптеген елшілерін аттандырды. Олар ордаға біріккен тайпалар арасына іріткі салып, бір-біріне қарсы қойды. Тіпті, үйсін тайпасының өзі ордаға мойын ұсынбай Чжичжеге қарсы шықты. Осындай жағдайлар Хун мемлекетін әлсірете бастайды./6/.

Орда ішінде орасан зор алауыздық туғызған соң Хун мемлекетінің әлсірей бастағанын пайдаланып, Қытай империясы көп әскер шығарады. Бұл біздің эрамызға дейінгі 36 жылы болған жағдай еді. Қытай мемлекетінің Жетісу мен батысты түгел бағындыру үшін шығарған көп әскеріне Чентан мен Ганяньшу сияқты тәжірибелі қолбасшылар басшылық етті.

Жолда кезіккеннің бәрін қырып-жойған Қытайдың көп әскері Хун мемлекетінің астанасы Таласқа жақындап келеді. Осы жерде үлкен шайқас болады. Көп ұзамай, Талас қоршауда қалады.

Талас — сол замандағы ең сұлу қала. Қалада зәулім ғимараттар көп болған. Әсіресе, Чжичже сарайы алыстан көз тартады екен. Қала қорғаны да биік етіп құрылған…

Қала халқы мен хун әскері өз астанасын жан аямай қорғаған. Жауынгерлер қала мұнараларында тұрып Қытай әскеріне оқ атқан.

Ұзақ уақыт қоршауда тұрған қалаға Қытай басқыншылары баса-көктеп кіреді. Қытайлар қалаға кірген соң, халқын қырып-жойып, әсем ғимараттарды қиратады. Хун көсемі Чжичже сарайының күлін көкке ұшырып, оның басын императорға табыс ету үшін Қытайға алып кетеді.

Жетісу жеріндегі ең сұлу қала Талас тағдыры осылай болды. Әлі күнге дейін Қытай мұражайында Жібек матаға салынған Талас қаласын және Чентан әскерінің қалаға жасаған шабуылын бейнелейтін суреттер сақтаулы…

Біздің дәуірімізге дейінгі 36 жылы Қытай әскерінің шабуылынан Талас қаласы қирады. Осы  басқыншалардың    әсерінен  Оңтүстік   Қазақстан  халқы  және  оның   озық    мәдениеті   көп   зардап    шекті.  Түрік   тайпаларының   бірлестігі  ыдырады./7/.

Алайда,  Талас- қаласы   түгелдей   өмір   сүруден   қалған  жоқ.   Мықтап   қираған  қала  ұзақ    уақыттан   кейін   яғни  VI  ғасырда  қайта    гүлденіп,  үлкейе  бастады.  Әрине,  қираған   қаланың   жаңадан   жандануы сол  өлкелердегі  бұрынғы  мәдениеттің қайтадан  жаңғырғанын   көрсетеді.   Бұрынғы   сұлу   қала   Талас   бұл кезде  Тараз деп  атала  бастады.  Таластың Таразға  айналуы 893   жылы Бұқараны   билегег Парсы-  Тәжік  Исмаил Саманидің Талас алқабын  жаулап алуынан басталды. Орта  ғасырлық тәжіктер «л» -ды «р»  деп айтып   келген.   Тараздың    қайта  жаңғырып, үлкейе  бастауы   сол  кездегі,  яғни VI ғасырда  пайда  болып,  қанатын кең  жая  бастаған.  Түрік  қағанатының  нығаюына  байланысты… Қайта   құрылып, өсіп- көркейе  бастаған Тараз  Түрік  мемлекетінің сауда  және  мәдени орталықтарының  біріне  айналады.

 

 

 

 

І ТАРАУ. ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДАҒЫ КӨНЕ ҚАЛАЛАР.

 

• Талас-Тараз қалаларының тарихы.

 

Тараз қаласының аты  түркі қарлұқтар билеген кезде айдай әлемге шыға бастаған. Алатау мен Қаратау түйіскен алқапты қақ жарып аққан Талас өзенінің жағасындағы бұл қалада Әулиеата Қараханның да, Айша бибі мен Бабажі қатынның  да  күмбездері салынбақтүгілі олардың ата-аналары да әлі өмірге келе  қойған жоқ-тын. Түркештер мен Қарлұқтардың теріскей-шығысында Жетісудағы оның Алтайдан бергі кең байтақ далада сыйыса алмай, бытырап-бытырап кеткен түрік қағанатының қалдықтарын жинай алмай, бір тізгінге таласып жатқан тар заман  еді.

Шынында да, Талас қаласы қарлұқтар билеген заманда енді-енді кемеліне  келе бастаған үлкен сауда орталығы  еді. Дүние  іздеп, пайда көздеп Жібек  жолы  бойында керуен тартқан кірекеш саудагерлер Талас жағасындағы қаланың сарайларын Қытайдан, Ираннан, Ұрым аталатын Византиядан әкелінген  небір тауарларға, бұйымдарға толтырып  тастаушы  еді./8/.

Құпиясы  ашылған,  оны   арабтардан европалықтар үйренгенін таяуда «Егемен Қазақстан» өзінің «Әлемге әйгілі…» деген айдарына  жазды, қалада баяғы ата-бабаларының тәңіріне сыйынып, отқа табынатын түркілер  де  аз  емес-ті. Бұл кезде Талас қаласын қарлұқтар жобасы Оғулшақ Қадыр билеуші еді. Қалада ата-бабаларымыз саудагерлігі үшін сарттар  деп атап  кеткен соғдылықтар, сонау 751 жылғы араб-қытай соғысынан кейін тұтқынға түсіп, түркіленіп кеткен 20 мың қытайдың ұрпақтары да,  тіпті гректер  де, парсылар да өмір  сүріп жатушы еді.  Міне, осы бір ынтымақ, байлық, бірлік, әсіресе түрлі діндегілердің тіл табысып кеткендігі тәжіктер жайлаған Бұқара қаласының билеушісі Исмаил Саманиді қатты толғандырған. Тараз қаласының, тіпті, кейінгі қазақ елінің, жалпы  түркілердің тағдырына үлкен әсер еткен Самани әулеті қайдан  шықты? Бұл жайында Нершахидің «Бұқара тарихында» біраз жазылған.  Бұл әулеттің негізін қалаған Қода  атты  тәжік Бұқара түбіндегі  Саман қыстағынан  шыққан  екен.  Ол қазіргі Тәжікстан, Өбекстан,

Қырғыстан, Түркіменстан, Оңтүстік Қазақстан жерлерін 751 жылғы жеңісті соғыстан кейін билей бастаған араб Аббас халифатының билеушісі әл-Мамун тарапынан көтермеленген адам еді. Кейін оның үлкен ұлы Нух Самарқан уәлаятын, Ахмед- ферғана, Яхич-Шаш Ілияс- Герат уәлаяттарын биледі. Ахмедтің  ұлы Насыр  875 жылы халиф тарапынан Әмудария мен Сырдария арасындағы алқапта- Мәуер-ән-Нахрда әмір болып тағайындалды. Осы Насырдың туған інісі Исмаил Ирандағы Хорасан уәлаятына билік жүргізді. Ол билігін күшейту, жерін кеңейту үшін  892-907 жылдар аралығында жаулап алушылық саясат жүргізді. Бұқара қаласын астана етіп, Самани мемлекетін гүлдендірді./9/.

Исмаил Самани 893 жылы өзі көзінің құрты болған. Талас қаласына  қарай  лек-лек әскерімен шеру тартты. Міне, осы оқиға жайында араб тарихшысы Мұхаммед ибн Джарир ат-Табари өзінің «Тарих ар-расул әл-мулук» деген кітабында жазады. Ат-Табари 838-39 жылы Каспий теңізінің оңтүстік жағалауында Амул қаласында  өмірге келіп, 923 жылы  Бағдадта қаза болған. Ол Исмаил  Саманидің замандасы ретінде  өзі жақсы білген осы жорық оқиғасын былай  деп  баяндады:/10/.

893 жылы… Исмаил ибн Ахмедтің түріктер еліне  жорыққа шыққандағы және оның түріктер патшасының астанасын алып, оның өзін және қатынын, 10 мың шақты адамын тұтқындағандығы туралы хабар келді.  Ол бұлардың көбісін өлтіріп, олжалаған көліктерінің көптігі соншалық,  бұларды санауға да болмайтын еді.  Әрбір мұсылман атты жауынгері олжа бөліскенде 1000 дирхамнан алды».

Бұл жерде түркілер патшасының астанасы Тараз деп айтылмайды. Ал академик В.В. Бартольд өзінің 1894 жылғы «Орта Азияға саяхат  туралы есеп» деген мақаласында Исмаил Саманидің осы жорығы туралы Нершахидің парсы тілінде жазған «Бұхара тарихында» келтірілген деректер негізінде түріктер билеушісінің қаласы Тараз екендігін атап көрсеткен.

Исмаил Саманидің Талас қаласына жорғы туралы тағы бір араб тарихшысы Әли ибн әл- Хусейн әл-Масуди өзінің «Мурудж өззахаб» деген кітабында жазады. Әли Бағдад қаласында туып, бүкіл Шығысты Қытайға дейін аралап, 956-57 жылы Мысырда дүние салған. Енді сол араб саяхатшысының кітабынан дерек: «280ж өзінің ағасы Насыр ибн Ахмед қаза  болған  соң Исмаил ибн Ахмед Хорасандағы билікке ие болысымен түріктер еліне аттанды. Ол түріктердің астанасы болған қалалардың бірін алып, патшаның қатынын тұтқындады. 15 мың түрік тұтқындалып, олардың 10 мыңы өлтірілді. Бұл патшаны Таңқас дейді екен. Сірә, бұл есім  осы  елді билеген  кез  келген  патшаның  атауымен  болған  деседі.  Бұл  патшаны  халаж атауымен  белгілі   тайпадан  шыққан деп ойлаймын»./11/.

VII ғасырда 3 тайпадан құралған қарлұқтар құрамында ІХ-Х ғасырларда тұқси,  шігіл, әзкіш, халаж, шарық, барысқан, соғды тайпалары  және   орта азиялық таяу шығыстық келімсектер  болды.

Нершахидің «Бұқара тарихында» Исмаил Самани Талас қаласындағы христиан шіркеуін мешітке айналдырғандығы, сол жорығында Мирки қаласын   да   жаулап   алғандығы    жазылыпты.  Міне, Талас өлкесінде мұсылмандық  негізінде  осы  тәжіктер  жорығынан  кейін  мықтап  орын   алды.

Түріктер   тәжіктердің  бұл үстемдігіне көнгісі келген жоқ. Өйткені бұл кезде  ел билеу тәртібі   парсы  әдет-ғұрпына сәйкестендіріліп,  мемлекеттік тіл ретінде парсы-тәжік тілі белең ала бастады. 568 жылы аса қуатты Иран мемлекетінің өзін жапырақтай қалтыратып,  түрік жауынгерлерінің кару күшін мойындатуға-мәжбүр еткен Естеми қаған заманында грек тарихшысы Менандр өздерінің византиялық елшісі Земархтың айтуы бойынша Талас деп жазған қала осы Самани жаулап алушылығынан кейін ғана Тараз аталды. Тіпті, 551 жылғы араб-қытай соғысы кезінде де Талас аталған қаламыз үш жарым ғасырдан кейін Тараз аталатындығын ол кезде кім білген. Осы екі орталықта Талас алқабына сапар шеккен қытай саяхатшысы, барлаушысы Сюань Цзань да 629 жылы Шу өлкесіне келгенде түріктердің ежелгі қаласын өз тілінің заңымеи «Доолос» деп

көрсеткен. «Күштінің арты диірмен тартады» дегендей тоғыз ғасырдан аса Талас аталып кеткен байырғы түркі қаласы тәжік басқыншылардың, қазіргі  тілмен айтқанда, отаршылдардың ыңғайымен Тараз болып шыға келді. Бұрын Талас деп жазатын арабтардыц кейінгі өкілдері — ат-Табари мен әл-Масуди де өз кітаптарында қала атауын Тараз деп танбалауға көшіпті./12/.

Осы орайда «талас» деген  сөздің мағынасы туралы әртүрлі пікірлер бар екендігін де айта кеткен жөн. Қарахан әулетінен шыққан ғұлама бабамыз қашқарлық Махмудтын «Түрік  сөздігінде» «талас» деген сөздің бір мағынасы ат үстінде жүріп  доп қуалауды айтады екен. Қазіргі дау-дамайға байланысты «талас»  сөзінің мағынасы сол «талас» ойынынан шықты деп айтуға негіз бар. Ал академик Әбдуәлі Хайдардың «тал» және «ас» деген сөздер көне түрікше «жіңішке», «ұзын» және «су» деген мағананы білдіреді дегенін Жамбыл облысы әкімінің орынбасары, мамандығы жөнінен журналист Кеңесбек Демеш айтып  жүр. Сол сияқты ғұлама жазушымыз, белгілі мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбайұлы 2001 жылы Жамбыл облысын аралаған кезде «талас» деген сөздің қазіргі  бүкіл Еуропа тілдері бастау алатын көне санскрит тілінде «су» «теллур» және «өзен» деген мағынаны білдіретіндігін айтқан еді. Мұның өзі біз талай рет кітаптарымызда, мақалаларымызда атап көрсеткеніміздей, сол санскрит тілінің бір бұтағындай латын, грек тілдерінде «талас» «теңіз суы» деген мағынаны білдіреді екен.  Бұған көз жеткізгісі келгендер «Словарь иностранных слов»  сөздігінен «Талассотерапия» деген сөзді оқуына болады. Ал Рим тарихшысы Плутарх өзінің «Салыстырмалы ғұмырнамалар» деген шығармасында ежелгі Римнің негізін қалаған латындықтар жас үйленгендерге «Талассио» деп ұрандап, игі тілектерін білдіреді деп жазған.

Кеңес Одағының атақты шығыстанушысы Алим Ғафуров өзінің «Лев и кипарис» деген  мағынаны білдіретін «пул» орнына «пүр» деген деп жазылады. Міне, кейбір тілдердегі дыбыстардың осылай орын алмасу –метатеза заңы бойынша  Талас атауы Тарасқа, ал одан әрі үндестік-синграмонизм заңы бойынша Таразға айналғандығы күмән туғызбайды. /13/.

Құлазыған құба сұр кеңістік әбден қажытады. Ертелі-кеш көлкілдейтін де тұратын көкжиектен де көзің талады. Кенет күнгей беттен тарғыл-тарғыл тау барысындай едірейіп Таластың Алатауы жарқ ете қалады. Төңірек жадырап сала береді. Сылдыраған су көбейеді. Дудыраған ну көбейеді. Құдайдың құлқы түсіп отырған күні жаратылғандай құлпырған аймаққа тап боламыз. Тіпті радио екеш радио да көңілденіп кетеді. «Алатау менен Қаратау түйіскен жері тұрағың; сімірсең — суы шәрбәт-ау, сылдырап ерке бұлағың» — деп сұңқылдап қоя береді. Батыстан Шығысқа қарай шортандай қайқаңдап жүйткіп келе жатқан жүрдек пойыздың сол жағында көк жапыраққа көміліп, қала қалып бара жатады. Жолаушылардың көкселеу біреуі кешегі бір кепті шертеді: «Баяғыдағы Мәскеудегі оң күндікке кетіп бара жатып, Жамбыл ақын осы араға келгенде терезеге қарап тұрып: «Атыңнан айналайын, Әулие Ата, атымды ап қойдың деп, болма қапа!» — деп дұғасын  оқып, қол жайып, бет сипапты»- дейді./14/.

Кешеге дейін Жамбыл, оның арғы жағында Әулие Ата атанып келген қала тіптен әріректе Тараз атанып келгені ілуде біреудін ғана құлағына шалынғанды. Сүйтсе, осындай жаннаттың қақпасындай жап-жасыл шаһардың тарихы ұлан-ғайыр екен. Оның салынғанына екі мың жылдан асып барады дейді. Ал бұл — арғы бергіңді еріксіз еске түсіргізетін елеулі оқиға. Оған ЮНЕСКО ұйымының ерекше көңіл бөлуінің де өзіндік сыры бар./15/.

Әлбетте, ежелгі заман тұрақтарының қай-қайсысы да жалпы адамзаттық маңызға ие. Өйткені, олар әлемдік тарихтың ең түп өзегі болып табылатын адам баласының жер шарын қоныстануы мен игеруінің арғы-бергі жәй-жапсарынан аса тың әрі құнды мәліметтер бере алады. Ал ежелгі қалалардың әлемдік өркениеттің жаралуы мен таралуынан ұғындырары тіптен ұшан-теңіз болатыны айтпаса да түсінікті.

Бұл ретте біз сөз өткелі отырған ежелгі Тараздың еске түсіретіні тіпті ересен мол секілді. Олай болатыны, Тараз жалғасқан ендіктің теріскей бетінен тап мұндай екінші жасамыс қаланың табыла қоймағы екіталай. Рас, Орал тауының түскей-шығыс етегінде біздің жыл санауымызға дейінгі  II мыңжылдықтағы Арқайым қалалығының орны жатыр. Ол, әрине, әлдеқашан иесіз қалған жұпыны жұрнақ қана. Ал Тараз болса, екі мың жыл бойына тіршілік отын өшірмей келе жатқан қашанғы қара орын. Ендеше, бұл тек бір ел бір ұлттың ғана ауқымымен шектелмейтін үлкен маңызға ие тарихи қоныс. Оның үстіне, былайғы дүниенің біз жайындағы түсінігі, шындығын айтсақ, күні бүгінге дейін тым қораш және үстірт қалпында қалып отыр. Олар, расында, бағзыдағы Геродот, Страбондардың бүгінде біз жайлап отырған далаларды бір кезде мекендеген бағзы тайпалар жайындағы оқта-текте ат ізін салған сирек жолаушылардан естігендері бойынша жазылған, нақты деректерден гөрі дақпырттары басымдау жағдай түсініктерінен көп асып кете алмайды. Оған адамдар мекендейтін ойкуменаға көп аймақтарға қарағанда кешеңдеу іліккеніміз бір себеп болса, қақ ортадан қиыр батыстан қиыр шығысқа дейін асу бермес асқар таулармен қоршалып, олардың күнгей бетіндегі елдермен қоян-қолтық араласа алмай, оқшау жатқанымыз екі себеп болды. Ондай оқшаулықты оқтын-оқтын тым алапат геосаяси авантюралар бұзып тұрды. Оған жүгінгендер өздерін көбіне-көп жеңімпаз сезінді. Жеңімпаздар өздері жайында желпіне, өзгелерді жер бауырлата әңгімелеуге әуес. Біздер жайында неше бір қисынсыз құбыжық пікірлердің қалыптасуына құрлықаралық сауда арналары атымен басқа жаққа ауысып, біздердің бірнеше ғасыр бойына былайғы дүниемен байланысымыз үзіліп, бір шеткей қалғанымыз да аз себепші болмаған сияқты. Ал іргелес көршілеріміз де біз жайында айна қатесіз ақиқатты айтуға тап онша мүдделі бола қоймағаны мәлім. Өйткені, біз көлденең көзді қызықтырмай қоймайтындай, ұлан-асыр байлыққа ие ұлан-ғайыр кеңістіктерді иемденіп отырдық. Сондықтан олар да көршілердің бір-біріне көз аларта қарап, бірін-бірі құбыжық қылып көрсетуге тырысатын үйреншікті әдеттерінен аулақ тұра алмады. Сол арқылы өздерінің ара-тұра біздерге жауып келген қиянаттарын ақтап алуға тырысқан сынайлары да байқалмай қалмады. Мәселен, Ресей империясының Сыртқы істер министрі, көп уакыт Сібір губернаторы ретінде іргемізден сығалап барша тіршілігімізді қалт жібермей қадағалап отырған.

Кенесары ханның соңынан шырақ алып түскен князь П.Горчаков біздің аумағымызға ауыр қолмен басып кірген басқыншылық әрекеттеріне байланысты 1864 жылғы 21 қазанда Еуропаның басқа мемлекеттері алдында жасаған ресми мәлімдемесінде: «шекара мен сауда қатынастарының қауіпсіздігі өркениетті елдің кейбір көшпенділерге тән әдет-ғұрыптарымен үлкен қауіп төндіріп отырған қолайсыз көршілерден үстемірек тұруды талап ететін болғандықтан» «жартылай жабайы халықтардың» «жыртқыштық шапқыншылықтарына»  тыйым салу үшін жасалып жатқан амалсыз шара» деп мәлімдегені белгілі. /16/.

Ендеше сол мәлімдемеде айтылғандай «өркениет мүддесі мен құқықтың адамгершілік құқыққа ешқаңдай маңыз беріп жатпайтын» халықтарда мәдениетке, өркениетке, отырықшылыққа құштарлық болады дегенге кім сенеді?

Алайда, князь Горчаковтан сегіз ғасыр бұрын өмір сүрген Баласағұндық Жүсіптің «Құдатқу білігіне» үңілсек: «Тұла бойда жеті мүшең, жеті іс, жеті қамы бар; ісін біліп, қамын қылсаң бәрінің бабы табылар», «тіршіліктің бұл дүниеде сәні келмес дихансыз, дихан көрсең — сөзін тыңда, өзін сыйлақиқаңсыз», «саудагермен сыйласа алсаң, болмаса ешбір шатағын, кенелгенін ен ырысқа, аспандайды атағың», «тірлік өзі қиын емес, қиын шегер бейнетің бейнет шекпей, бірақ оның көре алмайсың зейнетін», — дейді./17/.

Тап сол заманмын тағы бір данагөйі Қашқарлық Махмуттың «Диуани-лұғат-ат-түрік» кітабында: «бейнет шекпей, бақ құту — әуре бекер, бір жақсылық көрсетпей дәурен өтер», «іске ептінің еріниі май, іске олақтың ауызы қан», «таздың табынатыны — тақияшы», «сарт жоқ жерде түрік — бас жоқ жерде бөрік», «тауарына сенген бауырына пысқырсын ба?», «бай бір жұттық, батыр бір оқтық», — делініпті.

Бағзыдағы екі бабаның ерін ұшындағы емеуріндерін одан бергі қазақы қара ақыл да анғармай қалмаған сияқты. Ертеректегі: «базары жақыннын назары да сатулы», «аяқ басқаны — қыбыр-қыбыр», «ауыз ашқаны — жыбыр-жыбыр, қазаны — сақыр-сұқыр, жегені — көкір-шүкір», «шымқап ішіп, шыңғырып төгеді», «еркегінде қан жоқ әйелінде ар жоқ әнгімесінде мән жоқ», «суы екеш суы сатулы», «тиын сылдыратсаң — иті екеш иті де үрмейді», «мылқауының да «тенге» деуге тілі келеді», «ақшаның сытырына кереңі де селт ете қалады», «сатқан — ақшасына мәз, алған — бақшасына мәз», саудадан мал тапқанша, сауғадан мал тап, «сауда сауапты білмейді», «сау басынды саудаға салма», «қалалы жердің «шық дейтіні бар, молалы жердің қақтайтыны бар», «қалалы жерге барып есік қақханша, далалы жерге барып көсік қаз» деп айдаладан азар да безер болатынды азайтыпты./18/.

Олай болса, ойдағылардың да, қаладағылардың да жиын-тойда «базардан базар барып мата аламын», «базардан алып келген кәрлең аяқ», «базардан алып келген күміс құман», «базардан алып келген шой тостаған», «базардан базар барып қазан алдым», «базарға барушы едім, қайтушы едім, сыбызғы қара құрай тартушы едім», «жақсының жүрген жері күнде базар», «базардан өзім барып сырға алайын, мен неге өзге алғанда құр қалайын, сырғанды тақ қалқам-ау, құлағыңа, қызығып дидарыңа бір қарайын», күні-түні үйіңнен ат кетпейді, Орынбор мен Текенің базарындай», «самаурын саздың суын қайнатайын», «дегенде перуайым перуайым түседі сені ойласам сары уайым», «орыстың бірі қалайы княз қала, көрсетер қызығы көп пұлы азға да, ақ борықтай ақ білек толып жатыр сипалап жатар ма еді біраз ғана», «Аштархаңда ақша ұтқызсаң, хиуазы Хиуадан қайтады», — деп әндететіндері қалай.  Базарға түсуді бір дәурен санау жаппай дағдыға айналмаса, бұндай әндер туар ма еді?!

Бәлкім, бұл жат жерлік уағызшылар көп айтатындай, тізгін-ноқта көрмеген арда халықты күшпен ауыздықтап, мәдениетке көндіктірудің арқасы шығар. Әйтпесе, «Орынбор», «Княз қала», «самаурын», «перуайымдар» ауызға қайдан ілігіп жүр?! /19/

Ендеше, «мал айдадым Хиуаның базарына, халқымның ерте іліктім назарына», «Тәшкеннің бір базары жайма базар, жайнаған ол базардай қайда базар», «Бұқардың базарында бұтқа толып, Қоқаннын базарында қоқиландым»,

 «Түркістанда азан шақырса, Арқадағылар намазға ұйыйды», «Атбасарда тұсаған айғырың Әндіжаннан кісінейді», «Жайық бойындағы жалаң бұтқа Самарқандағы сарт дамбал тігеді», «Құл қашса Қоқаннан шығады», «Мәріге бардым, Мәріден де өтіп әріге бардым», «Отманның басына шықсаң. Османның көп күмбезін көресің», — дейтініміз қалай? Ол тарапқа да бабаларымыз түйелерінің бұйдасын біреулерге жетектетіп барып жүрген бе еді?!/20/.

Олай болса. «Қобыланды батырдағы» Қазан деген қара қаланы, «Ер Тарғындағы» «Азынау деген аз қаланы», Қырымдағы «Қырық ханы бар», «Қырық мешіті бар» қырық қаланы, бір ғана Мұраттың толғауларында айтылатын Сарайшық, Ақтөбе, Қорғанша, Дендер, Шерқала, Үйшік, Тасоба деп санамалайтын сан қаланы қайда қоямыз?! /21/

Қадым замандардан бар: «бес қаланың ойында бес адым сайын бір қала», «Бұқарда буаз ешкі бошаласа, тамнан тамға секіріп, Сайрамға жетіп лақтайды», «Ташкенде едің күріш, Түркістанға кепсің — дұрыс, ал Созақта нәме қып жүрсің, кіспұрыш?» — деген әңгімелерге қарағанда біздің бабаларымызға базар мен шаһар қай заманда да таңсык, бола қоймаған сыңайлы. Ауыздан ауызға ауысып қонып, бізге жеткен бұл деректерді өзімізден табылмаса да, өзгелерден табылып жатқан жазба құжаттар да растайтындай./22/.

Ежелгі Рим тарихшысы Юстин біздің жыл санауымызға дейінгі 256 жылдар шамасында Селевкі әулетіне бағынбай, өз алдына бактрия патшалығын құраған Диодотты «мың қаланың билікшісі» деп атайды. Ал Страбон дәл осындай пікірді дәл сол б.ж.с.д. 185 жылдар шамасында билік құрған Евкротид турасында да айтады. Б.Г.Гафуров бұл арада аталмыш кезеңде Солтүстік Индияны да өздеріне қаратып алған бүкіл Грек-Бактриясы аумағындағы қалалардың саны жөнінде сөз болып отыр деп пайымдайды. Сөз болып отырған аймаққа Бұқардың да кіргенім ескерсек, жоғарыда келтірілген Сайрамға барып лактайтын буаз ешкі туралы нақыл оның теріскейіндегі өңірлердің де, соның ішінде қазақ даласының да қаладан құр алақан еместігін байқатқандай.  Бұны 568 жылы Рим императоры II Юстинге келген түріктердің Дизабул ханы жіберген елшіліктің өз елдерінің бес патшалықтан тұратынын, оған жақында ғана бағындырылған эфталиттер де кіретінін, ал олар қалада тұратын халықтар екендігін мәлімдеген жауаптары да айғақтайтындай./23/.

Бұл әңгімені В.Бартольд бастырған «Худуд әл-әлемде» айтылатын қарлұқтар еліндегі жиырма бес қала, Әл-Идрисидің «Нұзхат Әл-Мұштақ» қолжазбасында сөз болатын біріне-бірі жалғасып, солтүстік пен шығысқа қарай созылып жатқан көп оғыз қалаларының, сол қолжазбада келтірілген Жанақ ибн Қаһан ол Қимақи ханзаданың дәйектемесіндегі көлдер мен өзендерді жағалай орналасқан он алты қимақ қаласының» басым көпшілігі, Алтынорданың бүгінде мамандар орындарын анықтай алып отырған жүз он, алты анықтай алмай отырған отыз, барлығы жүз қырық қаласының бірталайы біздің даламызға орналасқаны да әлгі әнгімені одан әрмен жан-дандыра түсетіндей. Бір ғана Үстірттің үстінде Сағыз өзеніндегі Таскешуден Хорезмге дейін он бес керуен сарай самсап тұрыпты./24./.

Сол самсаған көп қалалардың арасында Тараз қаласының елеулі орын иемденіп келгені аталмыш авторлардың көпшілігі растайды. Жоғарыда -сөз болған Рим императоры II Юстиннін түріктерге жіберген елшісі Земарх Дизобул ханның парсыларға қарсы жорығында бірге болғанын, Талас қаласында парсы елшілігімен кездескендерін жазады.

Аталмыш өңірге римдік елшіден бір ғасырдан кейін ат салған қытай саяхатшысы Сюань-Цзянь Шу бойындағы Тоқмақ қаласынан хан жайлауы Мыңбұлаққа жеткенін, сол маңда Талас қаласын соққанын, одан Пе-Шуи, Ну-Чи, Киен, Че-ши қалаларына барғанын баяндайды. Тараз араб саяхатшылары Ибн-Хаукал, Макдиси. Ибн Халдундардың да назйрынан тысқары қалмапты.

Земарх пен Сюань-Цзянь Таластың ханның жазғы уақыттағы ордакенті екендігінен хабар берсе, Ибн-Хаукал, Макдиси, Ибн Халдун оны орналасқан орны мен өз аймағында қандай маңызға ие екендігін аңғартқан./25/.

Олардың ешқайсысы да қаланың тарихынан ешқандай мәлімет бермейді. Оны анықтайтындай кешенді археологиялық зерттеулер әлі толық жүргізілген жоқ.

Алайда, әлгі құжаттардың өзі-ақ бұл қаланың жасы бір жарым мың жылға жетіп жығылатынын аңғартқаңдай.

 

1.2. Талас  өңіріндегі  қалалар  туралы  парсы  деректері.

 

Тараз  қаласы  тарихы  жайында  парсы  тілінде  жазылған немесе парсы   тілінен   аударылған   деректердің    ішінен  парсы тілінде жазылған «Тарих-и Рашиди»  деп аталатын  ұлы  туындысына  үңіліп  көрейік. Онда «… кітаптарда айтылатын  қаланың  аты «Тараз». Онда Моголдар, Таразды «Йанги» деп атайды. Бұл «Иангидің» Моғолстанда  орналасқаны  айқын «йангиліктер» деп  атайтын  бірнеше  қалалардың  іздері, мұнаралардың  күмбезі  ханқа  және  медресселердің  орны  сақталып  қалған.  Ал «осы екі қалалардың  ішінде дәл қайсысының Ианги аталғаны һәм  басқа қалалардың  қалай аталғаны беймәлім» делінген. /26/.

Бұдан  біріншіден, Моғолдар Таразды Ианги  деп  атайтынын  көреміз. Автор сүйеніп отырған, бірақ,  бізге  әзірше беймәлім кітаптардың хабарлауынша, ұлы далада  Йанги деп аталатын  басқа  да   көптеген  қалалар бар  екен.  Бірақ  бәрі  де   бірлі-жарымы сақталып  қалған  белгілері  болмаса, қираған, пікірге  келді. М.Х.Дулат  өз кезінде  қазақ  ханы Қасымханның қабылдауында  болып, әңгімелесіп пікір алысқан  кезінде Тараз,  яғни  Йанги деп аталатын қала   жайында сырласуы  да немесе  сол қалада  болуы  да  мүмкін. Өйткені, араб  пен Қытайлардың Тараз  үшін  Талас бойында  өткен  қанды қырғыны, не Қараханидтер әулетінің  қарамағында болғанда  гүлденген  кезі  мен  Шыңғыс  хан жорығының табанында  қалған  тұл  қала  Тараздың қасіретті тағдыры мен  өткен  тарихы ойға  батырмады  деп  айта   алмасаң  керекті./27/.

Елу жыл кейінірек парсы  тілінде Әмин Ахмед Рази тарапынан  жазылған «һәфт-иқлим», қазақша айтқанда «Жеті климат» кітабын қарар болсақ, онда Тараз жайында былай деген: «Тараз бұрынғы заманда әйгілі қала болған. Оны «Банки» деп атаған. Алайда өзбектердің  таптауынан ойрандалған. Тараздың маңындағы үңгірді  сол халқының басым көпшілігі мұсылман әрі ол өлкеден қадір  тұтуға  уәжіб саналатын ғалымдар  көптеп шыққан»./28/.

 

 

Тағы  бір тауар мен оның  кендері жайында  жазылған мәтінде  былай  делінген: «… содан Түсеметке тарта қытай шекараларының ортасынан ең соңғы жазық  далаға Чинестанға  барып аяқталады. Мауәроннәһр қалаларын аралап, Түркістан шаһарларын Тараз, Шәлжи маңына  дейін  барып, одан тікелей жоғарылайды». Мұнда Тараз қаласы Түркістан шаһарлары қатарыңда аталғаны өте мәнді жайт. Өйткені, «Фәрһәнг-фарси» сөздігінде не себепті, не үшін Тараз қытайдағы сұлулары әйгілі қала деп көрсетілген. Әрі «Борһан-Қатеһ» сөздігінде де Тараз Қытай маңындағы қалағажат-қызылады.

Парсы тіліндегі «Фәрһәнг-фарси» сөздігін XVI ғасырда Хосейн Вефай Қытайға барып, сол едде парсы тілінде жазылған қолжазбалар негізінде дайындаған көрінеді. Бұл еңбекті 1527 жылы Иранның патшасы Шах Тәһмәсб Сәфәвиге  тарту ретіңде сыйға тартқан. Осы еңбек 1374 хижри жылында  ирантанушы, Пекин университетінің оқытушысы Тен һуй Жоу ханым тарапынан қайта қаралып толықтырылып, Теһран университетінің көмегімен қайта басылып шықкан. Сондықтан бұл аталмыш сөздік Қытайда сақталған қолжазбалар-негізінде соңғы рет қытайлық ирантанушы ғалымның араласуымен жарық көруі оның ішіндегі берілген дерек-мағлұматтарды біршама айқындай түскен./29/.

«Борһан-Қатеһ» сөздігін Мұхаммед-Хосейін Хәлләф Табризи 1062 хижри қәмәри жылы құрастырған. Бұл сөздіктегі Тараз қаласы жөнінде берілген дерек мағлұматтар «Фәрһәнг-фарси» сөздігінің негізінде берілуі әбден мүмкін. Осылардан келіп, заңды түрде екі сұрақтуындайды. Осылайша жаңа дерек көздері мен жаңа мағлұматтарды пайымдау, арқылы тосын ұғымдарға келесің. Әрі осы арқылы тарихтың бүктесініне түсіп кеткен шындықтарын молынан жан-жақты танып білуімізге де мүмкіндіктер туындайтынын, яғни Тараз қаласының 2000 жылдық мерей тойына орай талай жаңаша пікірлер Тараз тарихының біз біле бермейтін жаңа қырларын ашатынын көреміз./30/.

«һодуд-ал-аләм» кітабында тағы бір рет Ымкие қаласын таныстырғанда Тараз қаласын да атайды: «Ымкие  — Қимақтағы бір қала, онда қаған жаз мезгілінде тұрады екен. Бұл қала мен Тараз арасы ат үстінде қатты шабыспен сексен күңдік жол». Бұл қыска мағлұматтың жағрафиялық салаға қатысты қаншалықты маңызды екенін айтпасақ та анық. Тараз белгілі ежелгі қала екенін парсы деректерінен тізіп айтып отыруға да болар еді. Бірақ біздің мақсатымыз бұл емес, өйткені біз Таразды жалпы кең көлемді әр түрлі дерекнамалармен зерттеу жұмыстарында еріксіз сөз болатынын айтқымыз келеді, Осы себепті енді Тараз қаласының тарихы теренде жатқанын растайтын басқа да ескі жазбаларына көз жүгіртпекпіз. «590 жылы император Жастиннің түркі ханына  барғанда Тараздан өткенін Византия жылнамаларынан білсек, алпыс жыл кейін қытай шолушысы Хенузен Үндістанға 630 жылы Шу өзенінен соң «Талас»  қаласының жоғарғы жағынан өткенін айтады. Танға жылнамаларына қарағанда, ҮІІ-ҮІІІ ғасырлардағы Тараз патшалығының гарнизоны құрылған мекен екен.  

Тараз және қазақ даласында болған басқа да қалалар жөнінде парсы, үнді, түркі, араб тілдерінде жазылған деректер баршылық. Алайда заманымыздың зерттеуші ғалымдарының, еңбектерінен де Тараз-Таластың талай рет тарихи оқиғаларға куә болғанын көре аламыз. Оның бірін француздың әйгілі ғалымы «Дала императорлары» авторы Рене Груссе  деуге болады. Онда: «…қытайлық қолбасшы генерал Ченгки заманымыздың алпысыншы жылында «Қара шаһардың оңтүстігінде «Кио-Ли» мекенінде маңызды бір әскери орда құрды және өзін Тарым мен Воу-Ли арасындағы өлкенің қорғаушысы деп атады. Бұл аймақ қарашаһар мен Куча арасында болғандықтан, ол жерден басқа аймақтарды көз алдында ұстап күзете алатын».  Осылайша Жібек жолының бақылау жұмысын қытайлықтар «һионгнулардың шеңгелінен шығарып, өз қолдарына алған болатын. «һионгнулар» … қарсылық көрсете алмағандарының себебі олар б.з.б. 60 жылдардан бері қарай үздіксіз шайқастарға ұрынып, әлсізденіп қалған еді. Екі кісі патшалық таққа таласып «чан-ю» атағын алғысы келген. Бірі — үоу һан ие, екіншісі Че-чең еді. Б.з.б. 51 жылы һоу һан ие өзі Чанг

Неган сарайына барп, император Сиван-Тидан өзін бағынышты екенін ашып, көмек сұрайды. Б.з.б. 49 жылы қытайдың қолдауымен бәсекелесін жеңеді. Б.з.б. 43 жылы Орхонға барып жеңімпаз ретінде аталық орнына такқа отырады. /31/.

Б.з.б. 33 жылы отырықшы болған бұл «хун Аспан ұлының сарайына»  барып, өзінің еркіндігін талап етеді. Қытай шахзадаларының бірінің қызына үйленуді сұрайды. Бұл өтініш қабылданады. Демек, оның қол жеткізген еркіндігі бүкіл далалықтардың еркіндігі болды.

Че-че батыс һионгну тобына жататын. Ол үоу һан неден жеңілген соң, ежелгі Моғолстанды тастап, Кытайға бағынған бәсекелесіне тапсырады. Содан байлыққа кенелу мақсатыңда Батыс Түркістанға қарай бет алды. Б.з.б. 44 жылы жол-жөнекей «Іле» аймағында Вусуэн әскерлерін күйретті. Имил аймағында һоу-ки тайпасын, Арал жайлауларында кин-ку тайпаларын, тіпті байқамай өздеріне қол ұшын берген Сұғдиан тұрғындарына да шабуыл жасап талқандады. Сөйтіп өз билігін Шу, Талас кеңістігінде орнатты./32/.

Бұл батыс һионгулардың ұлы императорлық құруының арайлап атқан таңы болатынды. Бірақ қытайлықтар оған мұрша бере қойған жоқ. Б.з.б. 36 жылында қытайлық сардар Ченг-Танг кенеттен жігерлі таңқаларлықтай жорыққа шығып, Шуға кіріп, Че-чені тұтқындап, басын денесінен бөліп алды.  Мұндай трагедиядан соң  хундардың да, Че-че жақтастарының да ізі батыста жоғалды. Тек қана біздің дәуіріміздің төртінші ғасырының аяғына таман олардың Еуропаны жаулап алам деген ниетпен Еділ өзенінен өткен ұрпақтары Бадамер, Атилла атымен тарих сахнасына бір-ақ шыққанын байқаймыз»./33/.

Қытайлықтар түрікпен, монғол арасындағы ежелгі дәуірде жеңімпаз аталған тайпаға һионгну дейтұғын, Рененің пайымдауы бойынша, бұл атау хундарға берілген атаулармен бір деп саналуға тиіс. Өйткені римдер мен үнділер бұл далалықтарды солай деген.

Қытайлықтар б.з.б. IX және VIII ғасырлар шамасында һиошнуларды «ин-ну» деп атаған. Алайда, б.з.б. III ғасырда Тесин дәуіріңде қытай жылнамаларында бұл есім түрде аталып келген. Одан бұрын қытайлықтар оларды «һион-го» немесе көмескілеу «һу» деген қытайлықтар танысудың бастапқы кезеңінде «һуларды» сол кездегі Қытай шекарасында, яғни «Ордус және Шан Си солтүстігінде һәмде һүпиде орналасқан тайпалар дей-тұғын.

Императорлық ғалымдар академиясы журналының 1902 жылғы 17-ші санында «Кираки-ширатор», «Тунгһулар мен һиәнгаулардың тілі жөнінде» атты мақаласында тілдік ерекшеліктері негізінде һионгаулардың түркілерге қатысты екенін мақұлдаған еді. Содан болар Рене Еуропа хундарын нақты түркі тегінен екенін әрі олар Түркістан, Азуф теңізі мен Дон сағасын да өз биліктерінде ұстағанын ашады./34/.

Қытай тарихшылары «То-Киоларды» түркі тектес халық екенін айтып, олардың есімін сол тілде сөйлейтін халықтарға бергенін ескертеді. Рене өз еңбегінде қытайлықтар тіліңде «Р» әрпі болмағандықтан, бұл атау, яғни; «Токио» кейінірек француз ғалымы Пеллиот  тарапынан түзетіліп, «Туркиот» деп оқылып, содан «Турқи» болып шыға келген. Содан түркі тілінің аясы кеңейе келіп, алыс өлкелерге дейін жеңіп жатты. Алтай таударының етегінен анау Ғозан өлкесіне, одан Болғар шекараларына жол тартты.

Қытай жылнамаларында «То-Кио!», яғни түркілердің ата, тегі Қасқыр болған, олардың пікірінше, қаншық қасқыр олардың атасына сүт беріп ержеткізген. Содан ол қаншық қасқырмен жанасқан, соның нәтижесінде он ұл дүниеге келген. Олардың барлығы шешелерінің үңгірінде туған. Тусап ағашының ұшында То-Киолар алтыннан жасалған; қаншық қасқырдың басын орнатқан. Шахтардың күзетшілері де оларды қасқыр дейтін. Олар қаншық қасқырдан дүниеге келгендері үшін тегін ұмытпауға тырысқан.  «То-Киолар ежелгі һионгнулардың әулеттері және, мінез-құлықтары анау бастаған түркілерге ұқсайтын деп пайымдаған». Алтыншы ғасырдың басында «’То-Киолардың» қоныс тепкел жері шамамен Алтай аймағы екен. Олар сол жерде болат жасаумен айналысқан»./35/.

Моғолстанның ежелгі жері «Жуан-жуан» мен можолдардың қолынан түркілердің билігіне өтті. Содан Бумин  қытайша айтқанда Тумин «хақан» деген император лақабын алды. Бумин хақан түркі қаһарманы жеңіс күнінің

ертеңіне қайтыс болды. Содан басып алған жерлері бөліске түсті, оның ұлы Муһан Монғолстанның патшасы атанды. Бұл шығыс «То-Кио» ханатының бастауы болатын. Буминның ағасы түрікше айтқанда Истами және «Четиеми»  жазбасында шахзада ретінде «ибғу» аталып, Зунгари, Қара Ертіс, Имил, Илдыз, Шу және Талас аймағына иелік етті. Бұл батыс То-Кио ханатының бастауы болып табылады. Талас маңыңда батыс То-Киолардың 8-патшасы Истами  һиателемен тұспа-тұс келген еді. Үиателе жөнінде Хосейін Нәхәһи Шариф «Хорасан жеңісі» атты өз мақаласында былай деп жазған: «Жейхун өзені парсы тілдес және түркі тілдес қауымдардың, яғни  Иран мен Тұран шекарасы болған. Жейһун өзенінің арғы жағын арабтар Мауәроннәһр деп атаған. Афталдар  не акхундар осы һиателелер болған. Бірақ араб жазушылары бұл ережені сақтамастан, ол атауды Тұранда тұратын барлық тайпаларға берген» ./36/.

һиателенің билік құрган жерлері батыс То-киолар мен сасандардың арасында бөліске түскен. То-кионың патшасы Истами соғдиларды басып алған. Хосроу Әнуширван Иранның өлкесі болған Бахтәранды қайтарып, Сасан императорлығына қосқан.

Тай-Тсунг Қытай императоры 611-618 жылдары іс жүзінде Алтайдан Каспий және Үнді кешке дейін билеушісі болған. Қытай саяхатшысы үианг Тсунг  630 жылдың басында оның бауыры һәм мүрагері Тонг че-һу яғни Иб Ру Тунг пен  билік шыңының басында тұрған кезде Тарым алаңында кездескен. Ол қыс мезгілін Ыстықкөл жағалауына, кейде батысқа қарай Әулие-Ата аталатын Талас маңындағы «Мың бұлақ» аумағына барып өткізетін. Үион Тзанг қытай саяхатшысы 629 жылы Қансудан бастап сол мекендерді көріп баж еткен. Ол солтүстікке жүру үшін ./37/.

Қытай қолбасшысы Као-Сиен-Че 751 жылы Талас өзенінің жағалауында Әулие-ата маңында Зиад ибн Салиһ басқарған түркілер мен арабтардың біріккен күштерінен жеңілді. Таластағы бұл мәнді де трагедиялық жеңістен кейін үиоан-Тсунг билігінің соңғы кезіне таман ішкі дағдарыстар мен сегіз жыл соғысқа байланысты қайтадан тіктеуіне-ешқаңдай шара таба алмастан жоғары Азиядағы императорлығы кенеттен құлағанына куә болды, — дейді Рене Груссе.

         Кейін 955 жылы қайтыс болған Қашқардағы бірінші Қарахан патшасы Боғрахан әулеттері барлығы ислам дінін қабылдаған жағдайда батыс Тарым, Шу және Талас даласын өзара бөліп алды. Шыңғысханның екінші ұлы Шағатай әкесінің мүрагері ретінде Ыстық көл, Іле аумағы, Шығыс Оңтүстікте Балқаш көлін, Шу, Талас маңын өзіне қаратқан.

Шағатай әулеттері елу бір жылға созылған билігінен кейін 1370 жылы Әмір Темірдің екпінімен күйреді./38/.

Содан он бесінші ғасырдың соңына таман Іле, Талас аймақтарында далалық өмір кешумен болды. Міне, Талас не Тараз мындаған жыл бойы талай

тарихи тандырдың куәсі болды. Он бесінші ғасыр түркілердің бөліске түсіп, қазақ хандығының құрылуына себеп болған мерзімге дейін талай оқиғаларға куә болған. Бартольдтің де «Түркістаннамасы» мен Әбубәкір Мұхаммед Ибн Жафар-Әл Наршаһидың «Бұхара тарихы» атгы еңбектерін салыстыра қарастырсақ, Тараз шайқасын Бартолъд осы кітапты пайдалана отырып тұжырым жасағанын байқаймыз./39/.

Бұхара тарихында: «…Әмір Нәсірдің қайтыс болған хабары Әмир-әл-мүмінин-Мүһтәзд Беллаға жеткенде, ол Мауәроннәһрдің билігін Әмір Исмайылға тапсырды. Ол 893 жылы көкек айында тағайындалысымен Тараз шайқасына аттанды. Көп тауқымет шекті. Соңында Тараз әмірі сыртқа шықты, көптеген диқандармен ислам дінін қабылдады, Тараз қақпасы ашылды. Үлкен шіркеуді  орталық мешітке айналдырды деп  жазса, Бартольдтың «Түркістаннамасында» былай деп жазылған: «Исмаил ибн Ахмед  849 жылында

Ферганада дүниеге келген. Бұхарада саяси жұмысқа кіріскен  893 жылының көктемінде Халифа тарапынан оның атына шешім шыққан. Сол жылы Исмайыл жеңімпаздықпен Таласқа  жорыққа шыққан. Ол қаланың үлкен шіркеуін мешітке айналдырған.

Тараз тарихының кейбір уақиғаларына Исмайыл ибн Ахмед Самани  кезеңі куә бола алады. Өйткені, 893 жыддың көктемінде Халифа тарапынан әмірлікке тағайындалған соң, Таразға қол бастап шыққанын айттық. Саманилер дәуірінде бейбітшілік орнығып, сауда саттық пен өнеркөсіп айрықша дами бастады. Сол себептен Мауәроннәһрдың түрлі экспорттық бұйымдары шет жерлерге жіберіле бастады. «Мәселен, Ферғана, Исфижабтан құлдар, сондай-ақ мата, қару-жарақ, семсер, мыс, темір сияқты бұйымдар болса, Тараздан ешкі және тағы басқа заттар саудаға түсетін» дейді Мұқаддәси» ./40/.

Тараз қаласы тарихи деректердің беттерінен ғасырлар бойы түспеген әрі жойылып кеткен қабаттарын тарихшылар ол жөнінде жазғандарымен толықтыра алатынын Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и- Рашиди» еңбегінен  кейін 1593 жылы жазылған «үәфтиқлим» кітабында көре аламыз. Ал, кейінірек, сұлтан Мұхаммед Мүтреби Самарқанди «Тәзкәре-тол-шоара кітабында: «Бесінші климаттың ұзындығы 1835, ені 150 фарсах, Испанияның кейбір қалалары, Армения, Каспий, Хорезм, Бұхара, Самарқанда, Ферғана, Тараз, Түркістанның кейбір қалалары да оған қарасты», — деп жазған. Ал, 1953 жылы жазылған «Жеті климат» кітабында Тараз қаласы өзбектердің таптауынан ойрандалған деген қайшы мәліметтер болғандығын байқатады. Бұның бәрі келешекте зерттеуді қажет етеді. Алайда қаланың өзіндік байлықтары мен ерекшеліктері жайында басқа да талай деректер барлығын айта тұра,

тарихшылардан да басқа парсы тілді ақындар ғасырлар бойы Тараз қаласының әйгілі дүниелерін өз өлендеріне арқау еткені бар./41/.

Парсы  тілінде  жазылған «Моғол тарихы»  деген кітабында  ирандық  ғалым  Аббас Иқбал Аштияни Моғолдар шабуылында жойылып  қираған  ескі қалалар  жайында пікір қозғай отырып: «Мауәроннәһр- Әмударияның   арғы  жағы. Ол өлке  басқа аймақтарға қарағанда   ерекше  гүлденген   әрі маңызды  да  әйгілі   қалалары   болған. Олардың  барлығы   Монғол  шапқыншылығында   ойран    болып   жойылған. Сол кездің   маңызды   қалалары   төмендегідей  болған.  Тәрмәз, Нәшһшәб,  Чад, Тараз  тағы  басқалары» деп соны дерек көздерін береді. Сөйтіп М.Х. Дулат  назар аударған ескі  қираған   қалалардың   өз   кезінде   мейлінше гүлденген болмысын монғолдар жорығы  күйреткеніне  Аббас та тоқталып  өткен. /42/.

983  жылы парсы  тілінде  жазылған  бірақ     авторы    белгісіз «Hudud al alam» мағынасы  әлем шекарасы шығыстан  батысқа  дейін   деген  ұғымды  білдіретін  кітапта: «Тараз және Меркі  басқа  қалалардың қатарында мұсылмандар мен түріктердің  тұратын  әрі саудагерлердің  тұрағы  ретінде   атап  өтіледі.  Осы  еңбекте Тараз қаласының  аты  екі  жерде  ұшырасады.  Кітапта  беріліп  отырған  жанама  тұрғындары   түрік  халықтары екенін  көрсетуі  мен  онда саудагерлердің  де  мекен жайы   болғандығын ескертуінде жатыр.  Бұл еңбектің   көшірме   алғашқы  нұсқасы  656  пиджри кәмәри   жылы, яғни   808 жылы   бұрын  Әбумәед Әбдалқанном Ибн Әһ-Хосейін  Ибн  Әли-Әл-Фарсидің  қолымен  жазылғанында   әрі   бірегей көшірме болып  табылатындығында.

Парсы тілінде   жазылып, Тараз қаласы  туралы   аз  болса  да   нақтылы  деректер  көзін  беретін  шығармаларды  шартты   түрде   болса  да   бірнеше  топтарға   жіктеп  қарастыруды  жөн  көрдім.  Олардың  бірінші   тобы,  негізінен, тарихи-жылнамалық сипаттағы   қара  сөзбен  жазылған туындылар. Оларды  бас-басына  атап  өтер  болсақ, мына атауларды қамтиды.:

• Әлем шекарасы.
• Сұлтан Мұхаммед Мотреби Самарқандидтің «Тәзкарә- томио арасы»
• Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и Рашиди».
• Екінші топтағылар, негізінен сөздіктер. Мысалы, Түсіндірме  сөздік ретінде  берілетін «Фәрәнге-гияс-ол-луғат» тағы  басқалар./43/.

Үшінші топтағыларға, негізінен, дастан  түрінде  немесе  өлеңмен жазылған  поэзиялық туындылар  жатады.  Мысалы: Фирдоусидің «Шаһнамасы»,  Фәррохи, Насыр Хосрау, Сузәни, Монучеһри, Хақани, Әдиб-ал- Мамалик, Санам, Маулави, Руми, Анвәри  тағы  басқалар  қалам тербеген диуандарда, яғни, өлеңмен жазылған  жинақтарда Тараз қаласы   әр   қырынан  алынып, Мадақтама жырланған. Бір ғажабы  ақындар мен тарихшылардың қай-қайсысы  болса  да. Тараз жөнінде  тебірене  отырып, адам жанына пейіштен соққан  самал желдей    әсер ететін  жан  тербер жылы пікірлер  қалдырып  отырған. /44/.

Ал, төртінші  топтағыларға негізінен,  парсы  тілінде  жазылған  ғылыми-зерттеу жұмыстары   жатады.   Мысалы,  доктор Мухаммед  Абади Бсавилдің «Исламдық қаналарға тиісті мекендер жөніндегі» еңбегі.

— Аббас Иқбал Аштияни – «Моғол тарихы». Басқа  шет   елдері тілдерінен  парсы  тіліне аударылған  аударма  еңбектер  тобын   атауға   болады.

Тараз қаласы арқылы кезеңдерге   жазылып,  көптеген  дәуір  оқиғалары   қамтылған  тарихи  еңбектерінде өз  көрінісін берген.  солардың  ішінен  тек   бір-екі   оқиғасына   тоқталсам, шалқар көлді  бір тамшысынан  танығандай   хабар  алмақпыз.  Мысалы; «Хорезмшаһтар  атсыз   билеген   кезеңнен  бастап  қарақытай Гурханнан  жеңіліске ұшырағаннан  кейін    мұсылман емес   түрік  әулеттеріне   салық   төлеп  тұратын.  Сұлтан  деген    атағы   болса   да    бағынышты  болған. 607  хитра  жылы  Гурханның    елшісі  жылдың  салықты  алуға  сұлтанның  сарайына  барғанд, ал сұлтан Мұхаммедтің бұйрығы бойынша Әмудария суына  батырынады. Сол жылдың соңына қарай сұлтан  Мұхаммед Мадәроннаһрды жаулап  алуға бел   байлады. Бұхара, Самарқандты жаулап  алды.  Содан соң Сырдария  өзенінен  өтіп, 607 хитри жылының Рәби-әл-Эввал айында Тайынгу әскері  тараз қаласының  әкімі Гурханның сардарын жеңіп  оны өлтіреді.

Тараз қаласын  парсы  ақындары  мәңгілік  сұлулыққа  лайық  құбылыс  деп   өрнектеген жырлары  бізге  жетіп  отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. ТАРАУ. ТАЛАС-ТАРАЗДЫҢ КӨНЕ  ШАҺАРЛАРЫ ТАРИХТЫҢ  МАРЖАНДАРЫ.

 

2.1. Талас-Тараз өңірінің тарихи ескерткіштерінің қалыптасуы мен дамуы.

 

Тараз каласының оңтүстік жағында 20 шақты шақырым жерде Аса өзенінің жағасындағы Айша бибі ауылында өткен-кеткен талай жолаушы, әсіресе, зерттеушілер, жаңа үйленген жастар ат бастарын арнайы бұратын екі ғимарат тұр. Олар — Айша бибіге және Бабажы қатынға орнатылған ескерткіштер. Үлкен археолог Н.Бернштамның өткен ғасырдың 30-40-шы жылдардағы зерттеулері негізінде бұл көне ғимараттар ХІ-ХІІ ғасырларда салынған деп жазылған. Археологтар мұнда ескерткіштердің салынған жылын  дәл атап көрсетпесе де құрылыс ерекшеліктеріне байланысты жалпы мерзімін негізінен дұрыс топшылайды. Әйтсе де ежелгі тарихымызды зерделегісі келген әрбір адам бұл ғимараттар кімдерге арналғанын, қашан салынғанын, оларды кімдер салғанын білгісі келетіндігі табиғи нәрсе. Мен де яғни әрбір жазатын тақырыбын зерттейтін қаламгер ретінде ұзақ жылдардан бері түрлі тарихи әдебиеттерді, іздестіріп, біраз белгісіз жайлардың бетін ашқандай болдық./45/.

1964 жылғы желтоқсанның 6-14 күндері сол кездегі облыс басшыларыньщ жұмсауымен Ташкенттегі Өзбекстан республикалық орталық архивінен «Туркестанские ведомости» газетінен Айша бибі туралы алғашқы мәліметтерді кездестіргенбіз. Рас, Айша бибі туралы алғашқы аңызды ақкөлдік Жұмабек қожа Сейдалыұлынан естіген болатынбыз. Арабша, парсыша, көне түркіше үлкен сауаты бар бүл кісі Айша бибінің «Әкесі Зеңгі баба деген шейх екендігін айтқан еді. Ал қалың жұртшылық білетін аңыз бойынша, тілін алмай, Таразға — ғашығы Қараханға аттанғаны үшін Айшаға Зеңгі баба теріс батасын беріпті-мыс. Содан су жағасында қызды жылан шағып өлтіріпті-мыс Бұл — аңыз, Ал ақиқат  қандай?

Ташкент архивінде бір кездегі Әулиеата қаласын билеген қалабасы  Василий Андреевич Калаур Түркістан өлкесінің әуесқой археологтары үйірмесінде жасаған баяндамасында Айша бибі ескерікіші туралы біраз деректер келтірген екен. Тіпті мазардың маңдайшасына арабша жазылған бірқатар жазулардын көшірмелері Ташкент архивінде әлі күнге дейін тұр. Сонда калабасы Калаурдың Шымкент  және Әулиеата ояздарының Әулиеата Қарахан туралы жазылған кітаптарды оқыған молдаларынан жинастырған деректері де сақтаулы. Қарахандар шежіресі туралы араб әрпімен жазылған деректердің әуелі фотокөшірмесін, кейін ксерокспен түсірілген көшірмесін алған едік. Олар қолымызда бар. Қазіргі әріппен көне түркі тілінен қазақша түсірткен данасын облыстық мұражайдың сол кездегі директоры Әжібай Әпсеметовке тапсырған болатынбыз. Ол кісі марқұм болып кетті де, толық аудармасы қолымызда сақталмағанымен, жалпы нобайын білдіретін шала-шарпы аудармасын малданып жүрген жайымыз бар./46/.

Ең бастысы — Ташкент мұрағатындағы «Туркестанские ведомости» газетінің 1900 жылғы №97 және 1904 жылғы №37 сандарында Әбубәкір Диваев Айша бибінін әкесі Сүлеймен Бақырғани, яғни Хаким ата және асырап алған әкесі Зеңгі бабаның тегі туралы деректер жариялапты. Сондай-ақ, Ташкент түбінде Зеңгі бабаның мазары, Айша бибінің анасы Әнбар бибінін және әжесі Ұлықлатшаның басына тұрғызылған қабірлер жақсы сақталған. «Зеңгі» арабшадан аударғанда қара түсті, еуропалықгар мен американдықтар айтатындай негр деген мағынаны білдіреді. Оның өзінің азан шақырып қойған аты — Айқожа. Әкесінің аты –Тәжіқожа… Зеңгі бабаның алтыншы атасы атақты Қожа Ахмет Ясауи сопының ұстазы Арыстан баб екен. Өзбекстандық зерттеушілер бұл шежірені Пәкстандағы Лахор қаласынан алыпты. Өзбекстанның  көп томдық энциклопедиясының 4-томында Зеңгі атаның өлген мерзімі 1258 жыл екендігі анық жазылған. Бірақ туған жылы белгісіз.

Зеңгі бабаның зәулім биік мазары Ташкент қаласынан 25-30 километрдей жерде оңтүстікке, Самарқанға қарай апаратын жол бойында. Бұл атырап қазір Зеңгі ата ауданы деп аталады. Байқайсыздар ма, қазақтар сиыршылардың пірі Зеңгіні «баба» десе, өзбек ағайындар «ата» дейді, мұның өзі оның жас шамасы кемінде сексеннен асқан-ау деп болжалдауға мүмкіндік береді,- Өзбекстан энциклопедиясында сол сияқты Зеңгі атаның басына көтерілтен күмбездің әр қырынан түсірілген суреттері, оюлы кірпіштерінің кескіндері берілген. Зеңгі ата мазарының ішіне еніп, бір кезде оның қолына ұстаған аса таяғын көрдік. Сол сияқты Самарқанның көк тасымен көмкерілген Әнбар бибінің, яғни Айша бибі анасының қабіріне де зиярат еттік, әжесі Ұлықпатшаның қабірі де Әнбар бибінің зиратына ұқсайды екен. Амал не, Қазақ совет энциклопедиясында Зеңгі баба туралы дәл деректер жоқ. Есесіне ұлы Шоқан Уәлиханов 1858 жылы қазанның 25-і күні «Қашқар күнделігінде» «В Ташкенте — могила Зенги-ата… Анбар-ана -жена -Зенги, вдова учителя Зенги Хаким-ата, Эрхуббу, сын ее от первого брака. Али-Аскар — от второго. Акбар-ана носила обед, когда муж пас коров…» — деп жазыпты. /47/

Қазақтардың да, өзбектердің де арасында Әнбар бибінің алғашқы жұбайы Сұлеймен Бақырғани сопы өлген соң, оның шәкірті әрі жақын туысы да болуы керек, Айқожа шейхқа қалай ерге шыкқаны туралы да аңыз бар.

Сүлеймен Бақырғани — Қожа Ахмет Ясауи сопының атақты шәкірттерінін бірі. Ол Өзбекстандағы Бақырған қыстағында туған. Сүлеймен өте тапқыр да,- ақын да, іскер де шәкірті болғандықтан Қожа Ахметке сүйікті екен. Сүлеймен Бақырғанидын «Ақыр заман» кітабы, Иса пайғамбардың анасы туралы «Бибі Мариям» дастаны көне түркі шағатай тілінде 1848, 1898 жылдары Қазан қаласында жарияланған екен. Өзбек тілінде бұл кітап 1991 жылы Ташкент қаласында жарық көріпті.  Сүлеймен Бақырғанидың өмірі туралы деректерден оның туған жылы беймағлұм болғанымен, опат болған жылы 1186 екендігін білуге болады Олай болса, Сүлеймен сопы мен Әнбар бибінің артында қалған қызы Айша ең бері дегенде 1185 жылы өмірге келген болып шығады.

Сүлеймен өмірден өтер алдында үйіне кіріп-шығып жүрген Зеңгі бабаға қарап, зайыбы Әнбар бибінің алдында күліпті деседі аңыз. Сонда Әнбар бибі- «Сопы. «Жылағанды сұрама, күлгенді сұра» деген», — депті жұбайына. Сонда көріпкелдігі  де бар Сүлеймен: «Мен өлген соң сені осы шәкіртім айттырады. Түсі қара деп тимей жүрме, сенін қадіріңді біледі», — деп уағыз өсиетін айтып, көзін мәңгілікке жұмады.

Жесір қалған уыздай аппақ сұлу келіншек уақыт өте келе өзін қайта-қайта айттырған Зеңгі-Айқожа шейхқа ерге шығып, одан жалғыз ұл тапқан екен. Мен бұл деректі 2000 жылғы наурыз айында Еңірекей соғысы болған жерді көру, сұрастыру үшін Аягөз қаласындағы 84 жасар Ғабылахмет қожа Шекеров деген кісі айтқан екен. Бұл қария Аягөз өзені жағасында қазақтарға қарсы жоңғарлар тұңғыш рет 1718 жылы зеңбіректер қолданып, ата-бабаларымыз қарай жеңіліп, еңіреуіне байланысты Еңірекей атанған таудың етегінде 1916 жылы өмірге келген. Қожа тұқымы болғаны үшін ғана большевиктерден қуғын-сүргін көргендіктен, отызыншы жылдары Қытай асып, 1956 жылы ғана туған жеріне оралған. Өзінің оқыған-тоқығанын бір қалың кітап етіп шығарыпты. Сол кітаптың бірі — Тараз қаласында тұратын қызында сақтаулы. Кезінде облысымыздың орталығындағы медени-ағарту училищесінде кітапхана ісінен дәріс берген жоғары білімді осы маманның қолындағы кітапта Айшаның анасы бірәкесі  бөлек, ағасы  не  інісі  Ғабділмәлік туралы да жазылған. Алайда, одан тұқым қалған-қалмағандығы белгісіз, Жоғарыда аталғанындай, Ш.Уәлихановта Айшаның ағасы Ерхүббу да, інісі — Әлиасқар. Анасынан — үшеу, туған әкеден екеу Айшаның Қарахан әулетінің біріне ерге шыққандығы оның «бибі» деген қосымша атауынан анық байқалады. Түркі халқында хан әйелін ертеректе — «қатын», кейініректе – «ханым», қызын – «ханша», би мен бай әйелін — «бәйбіше», қызын –«бикеш», «бике» десе, қожа қыздары ерге шыққанда оларды тек «бибі» деп атағандығы белгілі./48/.

Сонда Айша Қарахан әулетінің ішінде Тараз төңірегін, сол қаланың өзін билеген қандай ханға ерге шығуы мүмкін? Айтпақшы, «Айша» деген сөздің мағынасы арабшадан аударғанда «өмірге құштар, іңкәр» деген мағынаны білдіреді. Айша — Мұхаммед пайғамбардың хижра алдында, яғни дінсіздер тыныштық бермегендіктен Меккеден Мәдина қаласына қоныс аударар алдымда — 622 жылдан сәл бұрын алғашқы зайыбы Хадиша өлгенде тұл қалған соң өзінің досы Әбубәкір Сыздықтың айттырып алған қызы.

Міне, сол кейінгі Айша 1185 жылы өмірге келген болса, ол бойжеткен кезде Тараз қаласын билеген Қарахан әулетінің кезекті өкілі түркіше лақабы — Арыстан, мұсылманша Мұхаммед аталған хан еді. Бұл Қарахан Мұхаммед 1212 жылы Тараз қаласынан қуылып, Қашқарды паналаған-ды. Сол жерде бақталастарының қолынан қаза тапқандығын атақты академик В.В.Бартольд жазған болатын. Қарахан Мұхаммедті Тараздан әуелі қуылған қарақытай бурханы Чулуку мен найман ханы Күшлік болса, кейін біржолата бездіріп жіберген хорезмшах Мұхаммед еді. Отқа табынатын көп құдайшыл Чулуку гурханның әуелі қызын алып, артынан өзінің басын алып, Тараз өлкесін де билей бастаған найман ханы Күшліктің соңына түскен моңғол Шыңғыс хан ақырында оның түбіне жеткендігі мәлім./49/.

          Біздің, Айша бибі Қарахан Мұхаммедке  ол қаза табардан әлдеқайда бұрын ерте шықканы  күмән туғызбайды. Өйткені, Айша бибі ескерткішін Мұхаммед тұрғынды деп батыл айтуға негіз болатын бір жәйт бар. Қазақстанның сәулетші зерттеушілері В.Қадырбаевтың, Н.Бәсеновтің және басқалардың мәліметтеріне қарағанда, күмбездің мандайшасында мазарды тұрғызған Мұхаммед хан деген сөздер мұндаға дейін сақталған екен.

Айша бибі өмір сүрген дәуір. Қарахан әулетінің, оларға бағынышты ата-бабаларымыздың әуелі дінсіз қара қытайларға, одан кейін діндес хорезмшах Мұхаммедке, артынша әуелі- христиан дінінде болғанымен, көп ұзамай қара қытай гурханынын қызына үйленген сон будда дініне көшкен найман Күшлік ханға қарсы күрескен заманына тұстас келеді.

Енді Қарахан атауына тоқталған жөн болар. Көп жұрт Қараханды билеушінің аты деп ұғады. Бұл — мүлдем қате түсінік. Қарахан лауазымы көне

түркі заманында ұлы хан деген мағынада қолданылған. Мәселен, «қара халық» деген сөз «көп халы», «ұлы халық» деген мағынаны білдіреді. Ал сол ұлы ханға бағынатын хандарды «илек хандар» деп атаған. Қарахан әулеті «қараханидтер» деген атауды көне грек дәстүріне  сәйкес  орыстың шығыстанушысы,  Шоқан Уәлиханов шығармашылығын   алғашқы зерттеушілердің бірі В.Григорьев ғылыми айналымға енгізген болатын.

Осы орайда Тараз қаласының қақ ортасындағы мазардағы «Әулиеата атанған Қарахан кім?» деген сауал өзінен-өзі туындайтындығы сөзсіз Ғалымдар бұл мәселеге де жауап беріп отыр. Австрия ғалымы О.Прицак «Мусульманские династии» деген кітабында 1059 жылға дейін Таразды билегені Қарахан Шах-Махмуд екендігін нумизматикалық деректер арқылы дәлелдеп көрсетсе академик В.В.Бартольд сол Ша-Махмудтың қарақытайларға қарсы талай қырғын  соғыстарда қол бастап, талай жеңістерге жеткенін, бірде Талас өзенімен тоғытылған қойдай ағып бара жатқан жау еліктерін көріп, жиреніп, алтын тағын мүлдем тасттағанын, сопылық жолға түсіп, жер астынан қылует үй қазып алып, өле-өлгенше Аллаға жалбарынып өткенін, сондыктан да Әулиеата атанғанын жазған еді. Академик Әлкей Марғұлан да «Шоқақ және «Манас» деген кітабында әулие атанған Қарахан туралы жазады. /50/.

Академик В.В. Бартольд Қарахан әулеті  түркілердің яғма тайпасынан шыққандығын айтады. Мұны Қазақ  совет энциклопедиясының 12-ші  томындағы «яғма»  деген  сөзге  берілген  қысқаша мақаладан білуге  болады. Шындап келгенде, «яғма» деген  сөз  парсы   тілінде «көшпелі» деген мағынаны  білдіреді. Энциклопедияда жазылғандай, яғмалардың, яғни, көшпелілердің мұрагерлері қазіргі қазақ тайпасының құрамындағы жалайырлар  екен.

Қарахан әулетінің негізін салушы Сұлтан Сатук Бура хан бейіті Қашқар қаласының іргесіндегі Артуш деген мекенде әлі күнге дейін жақсы сақталған.  Қашқарлық Махмұд сұламаның үш томдық түрік сөздігінде Қарахан әулетінің түп-тамыры Афрасиабтан Алып Ер Тоңадан басталатындығы көрсетілген. Ал атақты «Шахнама» дастанындағы Туран мемлекетінің, яғни түркілер мемлекетінің басшысы Афрасиаб есімі парсы тілінде корқынышты құбыжық зегенді білдіреді Афрасиаб-Алып Ер Тоңа өз ұрпағы алғашқы Қарахан Сұлтан Сатук Бура ханнан мың жарым жыл бұрын, яғни қазіргі заманнан 2628 жыл бұрын парсы шахының қолынан опасыздықтан қаза тапқаны тарихтан, сондай ақ профессор Мекемтас — Мырзахметов пен шығыстанушы Ислам Жеменей зерттеулерінен тағы  белгілі.

Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде қызмет ететін зерттеуші ғалым Қойшығара Салғараұлының деректеріне қарағанда, Қытайда Қарахандар әулеті  туралы  едәуір деректер сақталған. Қойшығара Салғараұлы бұл  деректерді «Санат» баспасынан кітап етіп шығарды да. Бір айта кететін жай, Тұран — Түркістанның ежелгі атауы. Мұны ұлы ақынымыз Мағжан Жұмабайұлы да жырлағаны белгілі, Ал Иран деген түрікше «Ер елі» деген мағынаны білдіреді екен. «Иран» деген атауды парсылар мемлекетіне біздің ата-бабаларымыз тақса, біздің ата-бабаларымызды сол парсылар «сақ», яғни ит деп атаған, дейді Қойшығара Салғараұлы, Қазіргі қазақ тіліндегі «сақман» деген сөз малды күзететін ит-адам дегенді білдіреді. Олай болса, «сақ», «сақшы» деген  сөздердің түбінде сол парсыша ит деген мағына жатыр. Орыстардың «дойчтар» деген сөзі қазір құлаққа сіңісті болып кеткендігі сонша, менмен пан германдықтар бұл атауды естігенде бас шұлғып тындайды, тулай қоймайды./51/.

Сонымен Айша бибі — қазақ халқының, әлбетте, түркі халқының екі жарым мың жылдан да ары тарихына терең бойлататын Қарахан әулетінің бір ұрпағына ерге, шыққан қасиетті анамыз. Өзінің асырап алған әкесі Зеңгі бабаның сиыршы — падашалар пірі болғаны, Айшаның махаббат пірі, ғашықтардың пірі саналатындығы тегін емес. Айтпақшы, «Айша қатын» деген атау ұлы тарихшымыз Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарихи Рашиди» кітабында да кездеседі, Қазіргі Аса өзені бұдан бес ғасыр бұрын Айша қатын аталса керек. «Қатын» демекші, бұл сөз, кейбіреулер жазып жүргеніндей, ешқандай парсы сөзі емес, көне түркі атауы. XI ғасырда өмір сүрген қашқарлық

ғұлама Махмуд бабамыз өзінің түрік сөздігінде «қатын» деген атау Алып Ер Тоңанын қыздарына байланысты айтылғандығын жазады. Айша бибі ескерткіші қасындағы Бабажы қатын күмбезі де Қарахан әулетінен шыққан ақсүйек әйелге тұрғызылғандығын осыдаи да білуге болады. Ал Бабажы атауына келсек, «бажы» деген сөз тіпті қазіргі түрік тілінде де тұңғыш қызға байланысты айтылады. «Ажа» — көне түрікше билеуші деген сөз. Мәселен, «Қой!» дейтін қожа жоқ, «Әй!» дейтін ажа жоқ» деген қазақ мәтеліндегі «ажа» осы билеуші мағынасында, Айтпақшы, қазіргі қырғыздар өз президентін «ажа» деседі. Біздер, қазақтар, Президентімізді Елбасы дегеніміз сияқты.

Қарахан әулеті қожалар арасында да бар. Олар Қожа Ахмет Ясауи сияқты өздерін Мұхаммед пайғамбардың немере інісі әрі күйеу баласы хазірет Әли халифаның Әнафия атты әйелінен туған ұлы Мұхаммед-Әнафиядан таратады. Сірә, бұл арабтардың Түркістан өлкесіне 714-714 жылдары келуінен кейін қойылған-ау./52/.

Айша бибінің тегі, туған, өлген жылдары, заманы туралы осындай мәліметтерді ортаға сала отырып, оның мазары басындағы ХІ-ХІІ ғасыр деген болжам мезгілді XII ғасырдың соңы — XIII ғасырдың басы деп дәлірек жазсақ деген ұсыныс өзінен-өзі туындайды.

Тараз қаласы мен оның айналасындағы оннан аса мемлекеттік қорғауға алынған тарихи, мәдени және сәулет ескерткіштері аса күрделі қалпына келтіру жұмыстары мен олардың аумағын көріктендіруді күтіп тұр.

Республикадағы тарихи, мәдени және рухани ескерткіштерді қайта қалпына келтіру жұмыстарымен арнайы айналысатын, маманданған бірден-бір мекеме болғандықтан бұл іске біздің қатыспай қалуымыз мүмкін емес, сондықтан да қалған бір жарым-екі жылдай уақытты неғұрлым ұтымды пайдаланғанымыз жөн деп отырмыз. Тез арада арнайы комиссия құрып, тарихи,

мәдени мұраларды қайта қалпына келтіретін  мекемені  анықтап, қаржы мәселесін шешіп, ұзатпай іске кірісуді  жөн  деп  санаймын.

Енді атқарылатын жұмыстардың ең ірілеріне тоқталып өтелік. Бұлардың ең бастысы  — көне Тараздың орны болмақ.  Қазіргі кезде бұл қаланың үстіне түгелдей құрылыс жүріп кеткен. Археологиялық зерттеу жүргізу аса қиын, дегенмен базар ішіндегі қазбаны ашық аспан астындағы экспозициялық мұражайға  айналдыру жағын қарастыру керек сияқты. Қалада жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде адамдар мұнда қоныстануды біздің заманымыздың  бірінші ғасырында ақ бастағаны анықталды, яғни, қалаға  2000 жыл толғаны ғылыми тұрғыда дәлелденген. Жазба деректерде  де  Тараз қаласы Далосс-Талас деген  атпен  біздің  заманымыздың  өзінде  де кездеседі. Тап осы  қалада Түркі қағаны Дызабұлдың ордасында  сол жылы Византия елшісі Земарх қабылданады, ал 629 жылы Талас жайлы қытай жиһанкезі Сюань-Цзянь жазып кеткен./53/.

VII ғ.ғ. Тараз Ұлы Жібек жолы бойындағы ірі сауда орталығына айналды. 751 ж. оны арабтар жаулап алды, 766 ж. қарлұқтардың қол астына өтті, ал IX ғ. соңынан бастап саманидтерге бағынады. IX-X ғ.ғ. Тараз қайта гүлдейді, бұған оның маңындағы күміс кендері мен сауда-саттық үлкен әсерін тигізгені анық.

Х-ХІ г.ғ. Жетісу мен Оңтустік Қазақстанда қараханидтер жаулап алған тұста Тараз жаңа мемлекеттің бір бөлігінің астанасына айналды. XIII ғ. басынан бастап монғолдар шапқыншылығына дейін Тараз біресе қарақытайлардың, біресе наймандардың қолына өтіп, ақыры Хорезм шахы Мұхаммед ибн Текештің уысына түседі. 1212 ж. Хорезм шахы Мұхаммед Таразды монғолдарға бергісі келмей қаланы қиратуға бұйрық береді, бірақ, қала сол ғасырдың ортасында-ақ қайта қалпына келтірілді. Бұл жайлы Вильгельм Рубруктың жазбасынан толығырақ білуге болады. Шыңғыс ұрпақтарының билік үшін қырқысы Тараз қаласының өмірін XV ғ. басында тоқтатады, алайда оның орнында қалған қоныс XVIII ғасыр аяғына дейін өмір сүрді. Ертедегі Тараз құрылыстарының ішінен мұнда Х-ХІ ғ.ғ. салынған Қарахан кесенесі ғана бар және сол кезенде салынған моншаның қалдығы археологиялық қазба кезінде табылған болса, XIII ғ. ескерткіштері есебінен тек Шамансұр кесенесі ғана сақталған.

Тараз қаласы жайлы ортағасырлық жазба деректерде жеткілікті айтылған, қаланы ғылыми тұрғыдан зерттеу П.П.Лерхтан  бастау алды, оны В.В Бартольд, М.Е.Массон, А.Н.Бернштам, Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич, Т.Н.Сенигова жалғастырады. Онан бергі жылдары Ә.Марғұлан атындағы Археология ғылыми-зерттеу институтының мамандары бірнеше рет ірі-ірі зергтеулер жүргізді./54/.

Қарахан мазары XI ғ. салынған сәулетті күмбез, бірақ ескіріп, тозуына байланысты 1906 жылы қайта салынған. Аңыздар мен деректерге сенсек, мазар Қараханидтер династиясының бір өкілінің басына тұрғызылған, халық кейіннен оны «Әулие-Ата» деп кеткен. Жаңадан салынған кезде оның ертедегі архитектуралық декоративтік көркемдігінің қалдықтары жойылған, сондай-ақ оның алғашқы жобасы да бұзылған. Қазір бұл порталды-күмбезді, жобасы төртбұрыш болып келген құрылыс. Қарахан мазарын алғаш рет 1898 ж. В.А.Каллаур зерттейді, 1949 жылы алғаш рет өлшемдері алынды, 1950 жылдары архитекторлар Т.Бөсенов пен М.Меңдіқұлов зерттеуді одан әрі жалғастырады. Тағы бір көне заманғы ескерткіш Тараз моншасы болып табылады. Оның калдығын 1938 ж. археолог-ғалым А.Н.Бернштам тапқан. Жалпы көлемі 7×4 метр болып келетін бұл құрылыс Отырар, Баласағұн, Түркістан моншаларынан бөлекше жобада салынған. Құрылыс өзара функциялық тұрғыдан жалғасқан бес бөлмеден тұрады. Қабырғаларының қалындығы мен олардың конструкциясына қарап ғалымдар оның төбе жабыны көп күмбезді екендігін анықтады. Қазба кезінде қызыл және сары плиткалармен көмкерілген едені, қабырғаларындағы қуыс—нишалары аршылды. Су арнайы салынған бөлмедегі құдықтан құбырлар арқылы жеткізілген. Кірпіштен аланған ванналар да бұл моншаның ерекшелігі болып табылады. Моншаның едені астымен ыстық ауа мен түтін жүретін жолдар жүргізілген. Қабырғаларында әшекейлі ою-өрнек іздері сақталған. Егер мүмкіндік болса Тараз моншасын толығымен қайта қалнына келтіруге немесе тап өзіндей көшірмесін салуға болар еді. Бұл монша да Тараз қаласының ХІ-ХІІ ғ.к. гүлдену кезеңінде салынған ғажайыи ескерткіштердің бірі./55/.

Келесі бір сәулет ескерткіші Шамансұр кесенесі  — бұл да порталды-күмбезді құрылыс. Күйген қыштан қаланған, есіктері ою-өрнектермен өшекейленген. Төбесі қос күмбехден тұрады. Олар өзара  арқа арқылы бекітіліп, күмбездер  сырт жағынан есікке тіреледі.  Ішкі бөлменің орта шеніне тастан пирамида түрінде жасалған  есігі  бар. Сондай –ақ тастан пирамида түрінде жасалған  сағана қойылған.. Оған жерленген адамның аты-жөні араб тілінде жазылған, жазуды В.В.Бартольд, А.М.Беленицкий оқып шықты, ал 1949 жылы құрылыстың өлшемдері алынып, жоспары сызылды. Бұл зерттеулер нәтижесінде кесененің XIII ғ. салынғаны анықталды. Бұл ескерткіш те күрделі жөндеу мен қайта қалпына келтіруді, айналасын абаттандыруды күтіп тұр.

Таразға 18 шақырым жерде орналасқан Айша-бибі аулында  XI-XII ғ.ғ. жататын ғажайып сәулет ескерткіші — Айша-бибі мен Бабажы Хатұн кесенелері бар. Айша-бибі кесенесі Б.П.Деникенің бағалауынша, Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы сол замандардағы ескерткіштердін ең үздігі болып табылады. Кесене құрылысын В.А.Каллаур, А.Н.Бернштам  бастаған КСРО ҒА Қазақ филиалының тарих және материалдық медениет экспедициясы, Қазақстан ҒА-ның экспедициясы  зерттеген. Кесенені Қарахан  салдырған. Бірақ кесенені салған сәулетші туралы нақты дерек жоқ. Айша-бибі кесенесінің іргетасынан бастап есептегенде 3,4 метр биіктікте бағаналарға араб әрпінде жазуы бар белдеу жүргізілген. Солардың бірінде деген сөздер жазылған. Кесене құрылысынан Әмір Темір дәуіріндегі сәулет өнерінде үлкен орын алған порталды-тақталы дәстур айқын анғарылады. Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің Мәдениет комитетіне қарайтын тарихи,  мәдени ескерткіштерді жобалау-қалпына келтіру институтының сәулетшісі А.Итенов басқарған мамандар тобының жасаған жобасының екі нұсқасын 90 жылдардың басында Одақтық дәрежедегі ғылыми кеңес қарап берген болатын,

енді сол жобаларды Қазақстанның өз мамандарынан құрылған Мәдениет комитетінің жанындағы ғылыми кеңесте қарап, бір шешімге келіп, сол комиссияның бекітіп берген нұсқасына сүйене отырып, Айша-бибі кесенесін қайта қалпына келтірсек, елімізге үлкен абырой болар еді, әрі бұл кесене Ұлы Жібек жолы бойында жатқандықтан Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылдың 27 ақпанында бекітіп берген «Ұлы Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау және сабақтастыра дамыту, туризм инфрақұрылымын жасау» атты мемлекеттік бағдарламада да жақын уакытта орындалуы кезек күттірмейтін мәселе екені айтылған. 1990 жылдар ортасында сәулетші Ә.Итеновтің жан-жақты зерттеп жасаған, ескерткішті қайта қалпына келтіру жобаларында көрсетілген және кесененің өзінде сақталған қыштарға қарап, оның оюлы терракоталық қаптама қыштарына зерттеу жүргізіп, ондаған түрін біздің басқармамыздың Түркістандағы филиалының лабораториясында және ескерткіштің қыштарын қолмен құйып, өрнектерін қашаумен ойып, күйдіріп, кірпіш жасайтын цехтарымызда дайындаған болатынбыз. Соңынан ол қыштарымыз сарапшылардың жоғары бағасын алған еді. Егер кесене құрылысын қайта қалпына келтіру мәселесі көтерілетін болса, біздің мекемеміздің  өз мамандарының күшімен ғажайып сәулет өнері— Айша-бибі кесенесінің сан түрлі қима қыштарын Түркістандағы өндіріс базасында дайындауды жалғастырып, ескі әдіспен жер асты пештерінде күйдіріп, лаборатория сынағынан өткен соң, кесене құрылысын Тараз қаласындағы арнаулы тарихи ескерткіштерді қайта қалпына келтіру шеберханасынын жұмысын қайта жандандырып, мамандарын осы жұмыстарға тарта отырып, бәріміз бірлессек кесенені қайта қалпына келтіруге толық мүмкіндігіміз бар.

Және бір айта кететін мәселе, Айша-бибі мен Бабажы Хатұн кесенелері Алматы — Шымкент үлкен көлік жолы бойынанкөрінуіне жасап тұрған  бір екі  үйді  көшіріп айналасын көріктендіру, келіп-кетушілерге қызмет ететін орындар қарастыру қажет. Сондай-ақ кесенелер төбе басында тұрғандықтан оған үлкен жол тұсынан   шығатын баспалдақтар жасайтын болсақ, Ұлы Жібек  жолы   бойының тағы  бір  әсем де тарих, мәдени ошағы болып, Жамбыл облысының туристік инфрақұрылымы орталықтарының біріне айналар еді./56/.

Бабажы Хатұн кесенесі текше пішінді, тік бұрышты күмбезді құрылыстар қатарына жатады. Айша-бибі кесенесінің маңына орналасқан бұл кесене — орта ғасыр сәулет өнерінің кезеңдік дамуын сипаттайтын құрылыс, Күмбез өру ісінде мұндай конструкциялық тәсіл Орта Азия сәулет өнерінде сирек кездеседі. Мұндай қобылы кұмбездер   Қазақстандағы Көккесене, Жұбанана сияқты көне ескерткіштерде ғана бар. Бабажы Хатун ескерткіші сырт пішінінін жинақы әрі қарапайым, оймыш өрнектерінің үйлесімді, кірпіш қалауының сапалы болуымен ерекшеленеді. Қазіргі кезде ескерткіш қабырғалары, барабаны мен күмбезінің едәуір жері қираған, алайда қолда бар тарихи құжаттарға сүйене отырып кесенені толық күрделі жөндеуден өткізіп, қайта қалпына келтіруге болады. Ғалымдар бұл ескерткішті Х-ХІ ғасырларға жатқызады.

Аталған ескерткіштерден басқа Жамбыл облысында тарихи ескерткіштер жетерлік. Солардың бірі, қала ішінде орналасқан XIX ғасырда салынған Нәмбетбай мешіті, XX ғ. басында салынған Әбдіқадырбай мешіті. Төрткөл қаласы және қала маңына орналасқан Бектөбе-Жувихат, Жуантөбе-Атлах, Жалпақтөбе-Шігіл болып табылады. Жазба деректер, сондай-ақ, Таразға жақын орналасқан Тойлыкент—Адахкент, Оққұм-Дех Нуджикес, Шелжі, Сус, Күл, Жаңа Талас, Хутухчин, Берукет, Кенжек, Жаңа Балық т.б. көптеген қалалардың болғаңдығынан хабар береді./57/.

Көне Тараз  өңірінің тарихы тым тереңге кетеді, алайда қала тарихы әлі толық зерттелген жоқ. Сондыктан мерейтой өткізер алдындағы уақытты тиімді  пайдаланып қалуымыз қажет және шамамыз келгенше археологиялық ғылыми зерттеу, Қазақстан жеріндегі тарих, мәдениет және сәулет ескерткіштерін есепке алуды жалғастыру, оларды сақтап қалумен қатар, қайта қалпына келтіру, айналасын көріктендіру жұмыстары тұрақты түрде жалғастырыла берсе тарих алдындағы, келер ұрпақ алдындағы борышымызды өтеген болар едік.

 

2.2. Тараздың  көне шаһарларының өркениеттік мазмұндары.

 

         2000 жылдың тарихы бар көне қаланы атақ-даңққа бөлеген мәңгілік сөнбес шырақтар жүздеп саналатын шығар. Жиырма ғасырда мұнда әлем өркениетіне әсер еткен талай-талай оқиғалар болды. Осында Түркі қағанаттарының дамып күшейгенін және осы өңір ислам дінінің даму орталығыы бояғанын тарих жоққа шығармайды. Шығыстағы көршімен тайталасып, халық болып сакталып қалмауымызға бағытталған келісімдер Таразда бастау алғанын көне шежірелер біледі. Түркі және парсы тілдес халықтар ықпалды күшке ие болу үшін мұнда қырғын соғыстар өткен. Монғол, орыс шапқыпшылығын да басынаи өткізді. Жоңғар шапқыншылығының ауыр күндерін де Тараз көрді. Біздің жыл санауымыздан бастап Тараз саяси және экономикалық орталыққа айналды. Бірақ, барымызды тани алмай, ғасырлар бойы ойымыз бодандықта болғаны да жасырын емес./58/.

Тәуелсіздігіміздің туы желбіреумен бірге тарихымызды тану жаңа сатыға көтерілді. Соның нәтижесінде ЮНЕСКО шеңберінде Тараздың іргетасы қалануының 2000 жылдығын ел болып атап өту белгіленді. Осы орайда тарихымызды бүкіл әлемге таныту үшін алдымен сол тарихты өзіміз білуіміз керек.

Тараздың тарихы тереңде екенін дәлелдейтін орта ғасырлық ғимараттардың арасында Айшабибі күмбезінің сәулет өнерінде алатын орны ерекше. Бұл күмбез көне шаһардың ғана емес, бүкіл бір дәуірдің інжу-маржаны, алтын алқасы іспетті. Ғалымдар  мен сәулетшілердің айтуынша, Айшабибі күмбезіңде пайдаланылған құрылыс материалдары да ғажап. Оған қаланған кірпіштің құрамы тіпті өзгеше. Мүжілмейтін, тұзданбайтын сынадай кірпіштердің бір-бірімен қабысқанда әрқайсының өз орны бар. Себебі, мұнда пайдаланылған кірпіштердің түрлері де әртүрлі. Тіпті оларды кірпіш деп айтуға да болмайды. Себебі кірпіш дегенде біздің көз алдымызға әдетте төрт бұрышты, саз балшықтан құйылған құрылыс материалы елестейді. Ал мұнда

ондай үлгідегі құрылыс материалдары жоқ.

Кесенені тұрғызуда 62 түрлі кірпіш пайдаланылған. Олардың басым көпшілігінің сырт жағы ғана төртбұрыш болып келгенімен, ондағы өрнек-ою әртүрлі және оның ішкі жағының да кескіні әртүрлі. Бірі сына секілді болып келсе, екіншісі бірнеше қырлы, үшіншісі жалпақ қалақ сияқты болып келеді. Кірпіштердің ою-өрнегі еріксіз таңғалдырады. Сегіз, алты бұрышты кірпіштердің ортасындағы оюлар ерекше нақышпен жасалынған. 62 түрлі кірпіштегі ою-өрнектер бір-біріңе ұқсамайды. Осыған қарап-ақ махаббат тәжіне айналған Айшабибі кесенесін салуға оның ғашығы  Қарахан шын ниетін, барлық жан-дүниесін бергенін байқауға болатындай. Мұндай өшекейлі, айшықтары айрықша кесене бүкіл Орта Азияда жоқ. Аңыздарға сенсек, Қарахан әулие кесенені тұрғызуға шығыстың ең таңдаулы сәулетшілерін шақырып, кескінін өзі жасап беріпті деген сөз бар. /59/. 

Кесененің маңдайына Қарахан жүрек сезін жазғанға ұқсайды. Бізге жеткені «Күз… Бұлттар… Жер ғажайып…» деген сөздер ғана. Бұл сөздер нені меңзейді? Мұны жеті-сегіз аталарынан бері Айшабибі кесенесінің шырақшысы болып келген Әбділда атамыздың ұрпақтары да айта алмайды. Әулие атанған атамыз сол сөздер арқылы нені айтқысы келгені белгісіз. Егер патшалық Ресей, одан қызыл империя әскерлері кесенені зеңбірекпен  атқыламағанда, кейбір нақұрыстар оны бұзбағанда  бүгін бізге жұмбақ болып қалған сөз мағынасын білетініміз анық еді. Әттең, барымызды сақтай алмай қалғанымыз өкіншті-ақ. Міне, отыз жылдан бері кесенені жаңғырту мәселесі көтереліп келе жатқанымен, бір рет те ол соңына дейін толық шешімін тапқан жоқ. Қазір кесене қайта жаңғыртылуда. 60/.

Айшабибі кесенесінің жанында кішкене ғана күмбез тұр. Ол — Бабажа Хатун кесенесі. Тарихшылар ол туралы әртүрлі пікірлер айтады. Бірі ол кісіні Айшаның күтушісі десе, екінші біреулер басқаша қисын айтады. Біздің мақсатымыз олармен пікір таластыру емес. Бір қуаныштысы, кішкентай болса да біздің заманымызға өзгелерден өзгеше тарихи ескерткіштің жеткені. Бұл ескерткіш жаңғыртылып, жөнделген. Қарахан әулие басына күмбез тұрғызып, ғашығының күтушісіне де құрмет көрсеткен болар.

Ал Қараханның өзінің кесенесі бастапқы құрылысы өткен ғасырдың басында бұзылып, қайта салынған. Өкінішке орай, оның бастапқы қалпы сақталмаған. Кезінде Қарахан әулие «Айшабибі мен екеуміздің кесенеміздің төбелері бір сызықтың бойында  әрі бір-біріне көрініп тұрсын» деген аманат айтыпты деген аңыз бар. Солай бола тұра, Айшабибі кесенесінің кіре берісі ойыс жағында болса, Қарахан әулие күмбезінің есігі оңтүстікке қаратылыпты. Соңғы жылдары Қарахан әулиенің кесенесіне келушілер көбейген./61/.

Қарахан әулие кесенесінің жанында, Талас өзенінің жағасынан салынған орта ғасырдың тағы бір кесенесі біздің заманымызға жеткен. Ол Дауытбек кесенесі. Аңызға сенсек, ол Қараханның күйеу баласы әрі әскербасы болса керек.

Жоғарыда әңгіме болған үш кесене жарым-жартылай болса да сакталып қалған. Өкінішке орай, Тараз өңірі аса қадір тұтатын Тектұрмас әулиенің кесенесі өткен ғасырдың отызыншы жылдары нақұрыстардың қолымен қиратылып кеткен. Тектұрмастың кім болғаны жөнінде нақты дерек жоқ. Ғалымдардың бір тобы оны ислам діні жерімізге келгенге дейін өмір сүрген әулие, ғұлама десе, енді бір тобы Тектұрмасты ислам дінін уағыздаушы сахабалардың қатарына қосады. Кім болса да Талас өзенінің жағасындағы Қаратау сілемдерінің ең биік жеріне салынған кесененің орны ғасырлар бойы халықтың жадында болуы ол кісінің тегін адам болмағанын көрсетеді. Оған төу етушілер қай жылдары болмасын тыйылмаған. Соңғы жылдары тараздық азамат, Алланың нұры жауғыр Амангелді Момышев өз күшімен әулиеге кесене салды./62/.

Бір қызығы, тура осы кесене тұрған жерде жер, асты жолы бар екені анықталып, зерттеушілер оны ішіне кіріп, бойлаған. Бұл жер асты жолы Тараздың бас қорғанымен Талас өзенінің асты арқылы байланыс орнатқан дейді

аңыз. Мүмкін тап осы жердегі алтын кен байлығын пайдалану үшін қазылған үңгір болар. Ондай ойға Таразда әр кезде тиын ақшалар, алқалар мен сақина-сырғалар жасалғаны жетелейді. Олар қажетті алтынды тап осы жерден алуы да мүмкін ғой.

Көне шаһардың мәнгілік ескерткіштерінің бүгін жатқан құпиясы көп.

Кім  білсін, мүмкін Жүсіп Баласағүн өзінің атақты «Құтадғу білік» еңбегін өз халқына ана тілінде тап біздің Таразда ойшылдармен ой бөлісе отырып жазған болар. «Тіл адамның даңқын асырады. Адам ол арқылы бақыт табады. Тіл адамға жапа да шектіреді. Абайламаса басынан да айырады» деген мәңгілік ой тап осында, Таразда, шырағданның сәулесімен жазылған шығар.

«Түркі сөздерінің жинағы» еңбегімен артында өшпес белгі қалдырған Махмұт Қашқари Таразда түлеп, қанаттанғанын да жоққа шығару қиын болар. Жоғарыда аты аталған ғұламалардың еңбектерін айта беру біздің міндетіміз емес. Біз Әбсаттар ағамыздың «Қазақ даласының жұлдыздары» кітабында айтылған кейбір м»ліметтерді ғана сөз еттік./63/.

Сол сияқты ел билеген Афрасиабтың ұрпағы Әулиеата Қарахан, Шамансұр-Дауытбек, тағы басқа біз білмейтін даналар мен ақылгөйлер түркі халықтарын сактап, оның керегесін кең ету үшін күрес жолдарына осы шырағдандардың сәулесінің жарығында бәтуаласқан болар.

Кім білсін, Тараздың сұлуларын жырларына қосқан шығыстың көп шайырлары, Қаратаудың теріскейінде туып, өмір сүрген ғұламалардың ұстазы Әбунасыр әл-Фараби бабамыз шаһарға келіп, талайлармен пікірлесіп, кеңескенде ойына келіп қалған трактаттарының сұлбасын осы шамдардың жарығымен жазған болар. /64/.

Қалай болғанда да облыстық тарихи өлкетану мұражайында ең көп кездесетін бұйым — шырағдандар. Тараз бен оның айналасындағы ондаған қорғандар мен қалаларды қазған сайын археологтар шырағдан табады. Осыдан-ақ тараздықтар түнде де еңбек еткенін байқауға болады. Бір қызығы олардың түрлері де көп. Біреуі қоламыстан сөнді етіп, үш аяғы, төрт-бес пілте қоятын орны болса, екіншісі күйдірілген балшықтан жасалынса, енді бірі боялған. Құмғанға, құмыраға, тіпті саз балшықтан күйдіріліп, қызғылт түстегі шырағдан қазіргі Останкино мұнарасына да ұқсас болуы бізді ерекше таңғалтты. Қай-қайсында болсын бабаларымыздың қолтаңбасы бар өрі олар ұзақ уақыт тұтынылғанын да аңғаруға болады. Кейбіреулерінің жақтауларында ою-өрнек, тіпті жазу да бар сияқты. Түрлеріне қарап оның тұтынушысы кім екенін білуге болады. Саз балшықтан жасалынған кішкентай шамға қарап, оиың иесі қарапайым адам екенін білесіз. Мұндай шырағдандар табылған қорғанда негізінен кедейлер тұратынын білсеңіз, қоладан, боялған саз балшықтан жасалынған шамдарды тапсаңыз, ол жерде бақуатты кісі тұрғанын аңғарасыз. Өте сирек кездесетін шырағдандардың бірі — сегіз пілтелі шам. Бұл шырағдан тоқсаныншы жылдардың соңында Тараздың қорғандарынан табылған бірнеше жәдігермен бірге Италияда крмеге қойылыпты. Ою-өрнегі көз тартады. Мұндай нәзік дүние тек шеберлердің қолынан ғана шықса керек. Сол көрмеге ғұндар дәуірінде жасалынған қоладан жасалынған ыдыс та апарылыпты./65/.

Ғасырлар бойы топырақ басып, көміліп жатқан шырағдандар қазір халыққа басқаша қызмет көрсетуде. Олардың түр-түсіне, үлгілеріне қарап-ақ қазақ жерінде мәдениет пен қол  өнері, өндіріс пен сауда дамығанын аңғармау  мүмкін емес.

 

2.3. Тараз-рухани байлығымыздың алтын діңгегі.

 

Тараз қаласының 2000 жылдық тойы Үкімет комиссиясының шешімімен 2002 жылы  қыркүйек айының 25,26,27 жұлдыздарында өтті. Үкімет Тараздың 2000 жылдығын тойлауға 1,5 миллиард теңге бөлді. Аз уақытта бұл қаржыны игеру шын мәнінде үлкен еңбекті, мандай терді қажет ететіні сөзсіз. Сондықтан да мерекелік ғимараттарды тандағанда облыс өкімі Серік Үмбетов көп жылдардан бері жөнделмеген мәдени-тұрмыстық ғимараттарды жаңғыртуға, қалада қалқайып, бітпей қалған мектептерді, тұрғын үйлер мен мәдениет ошақтарының құрылысын аяқтауды ұсынды. Бұл ұсыныстың өміршең екендігіне көз жеткізген Үкімет комиссиясы облыс әкімін қолдады./66/.

Тараздың 2000 жылдығы құрметіне салынып және жаңғыртылып жатқан мерекелік ғимараттар тізіміне назар аударсақ қала жаңғырып, жасаратынына көзіңіз анық жетеді. Олар — орталық стадион, қысы-жазы жұмыс істейтін жүзу бассейні, «Баласағұн» мәдениет орталығы, Жастар сарайы, облыстық драма театры, облыстық тарихи-өлкетану мұражайы, Бауыржан Момышұлы атындағы атшабар, «Тараз» теміржол бекеті, өкпе ауруына ұшыраған балалардың емхана-мектебі, қалада құрылысы аяқталмай қалған бес тұрғын үй және екі мектеп. Мұның сыртында қаланы көркейту, безендіру және жаңадан салынатын демалыс сквері мен «Достық» алаңының құрылыстары жүргізілетіндігін айтсақ қысқа мерзімде көп жұмыс атқарылатындығын аңғару қиын емес. Сонымен бірге еліміздің мақтанышына айналған Айшабибі, Бабажа хатун, Дәуітбек, Қарахан сияқты ортағасырлық тарихи ескерткіштер жаңғыртылады. /67/.

Осыншама құрылысты жүргізу аса қиын екені белгілі. Сонымен бірге қаржының жетімсіздігі де байқалды. Алайда, әзірге Үкімет қосымша қаржы бөлінбейтіндігін ашық айтты. Бір кызығы, Түркістанның 1500 жылдығын өткізуге бүкіл республика үлес қосса, бірінші қыркүйекке дейін бірде-бір облыс «Тараз -2000» корына бір тиын да аудармады. Сонымен бірге ірі ұлттық компаниялар мен ұйымдар, кәсіпорындар да сырт қалып отыр. Дегенмен де Серік Үмбетов ай сайын журналистермен кездесіп, той жоғары деңгейде өтетіндігіне сендіруде. Атқарылып жатқан істерден бұл анық көрініс тауып отыр. Қазір бұл құрылыс көпшілігі пайдалануға берілді./68/.

Қазір облыс әкімінің Интернетте ресми сайты ашылып, атқарылған жұмыстардың бәрі әлемге таратылуда. Барлық міндет — Тараз тарихын әлемге таныта отырып, қазақ тарихынан хабардар ету. Осы мақсатта алыс-жақын шетел ғалымдары қатысқан ғылыми мәслихаттар өткізілді. Олардың жұмыстарын қорытындылау ретінде 26 кыркүйек күні ірі мәслихат өткізіледі. Көптеген ғылыми және көркем шығармалар шығарылды. Солардың бірі — тамаша суреткер, ойшыл азамат Әбіш Кекілбайұлының Тараз тарихының тағылымдары туралы жазылған тың еңбегін айтуға болады. Сонымен қатар Тараз тарихын танытатын энциклопедия да жарық көреді. Ал, тағылымы мол мәдени-көпшілік шаралар өте көп. Ақындар айтысы дейсіз бе, эстрада жұлдыздарының сайысы, ұлттық ат спорттары, тағысын тағылар… Олардың бәрін айтып жеткізу мүмкін емес. Әйтеуір іс басында отырғандардан ұйқы кеткені анық./69/.

         Біздің міндетіміз: киіз үй тігіп, той тойлап, тамақ ішіп, ән айтып, Тараздың 2000 жылдығын тойлау емес. Бұл тойдың тарихи тағылымы мол болуы керек. Әулиелер қаласы болғандықтан той дастарқанына спирттік ішімдік қойылмайды. Артта қалар белгілер мол болуы үшін ескерткіштер салынып, көшелер жаңғыртылып, әрбір тараздықтың бойына «бұл менің қалам», «менің елім» деген мақтаныш сезімін қуюы керек. Солай болады да. Сонымен бірге Президенттің Тараздың тойы жұмыс орнын кебейтуге ықпал жасауы керек деген тапсырмасын да орындадық. Барлық жұмыс осындай міндеттерді орындауға бағытталған, -дейді облыс әкімі С. Үмбетов./70/.

Қазір қала көркі ерекше көз тартады. Тотыдайын таранған қаланың әрбір көпірі мен аялдамалары да безендірілгенін көргенде көңілің толады. Әрбір көрініс қаланың тарихы мен мәдениетін көрсетуге бейімделген. Ең бастысы,  Тараз өзінің тарихын халқымыздың тарихынан бөліп қарамайды. Тұтастық, бірлік көк байрақтың астында дамитындығын бойыңызға сіңіріп, ойыңызға тарихымыз тереңде екеніне сендіреді./71/.

Бөлінген қаржыны-тиімді игеруге ерекше назар аударылған. Елбасы талап еткендей қала мерекесін тойлау бағытында атқарылатын жұмысты жүзеге асыру үшін қосымша жұмыс орыңдарын ашуға мән берілді. Сонымен бірге мемлекеттік комиссия белгілеген жұмысқа қосымша қаланы безендіру, көркейту жұмыстарын жүргізу үшін қаржы жинақтау мақсатында «Тараз-2000» қоры құрылды. Жақында қор облыс, республика жұртшылығына, түркі әлемі мен өркениетті әлем азаматтарына Тараз тойына үлес қосуға шақырған Үндеу қабылдадық.  Қазірдің  өзіңде қорға миллиондаған қаржы құйылды. Бұл да қосымша жұмыс орнының ашылуына үлкен негіз қалайтыны сөзсіз. Осының нәтижесінде қаладағы мерекелік құрылыстарға, көшелерді безендіруге 500-ге жуық адам тартылды. Құрылыстарды жүргізу құқына ие болғандарға жұмысқа жергілікті тұрғындарды алу міндеті қойылды. Көшелерге асфальт төсеу аса қарқынды жүргізілуде. Бұрынғы тарихи аты Атшабар деп аталатын аланды көркейту — қаланың сәнін салтанатқа ұластырады. Тағы бір айта кететін жағдай, Таразда кезінде құрылысы басталып, пайдалануға берілмей қалған тұңғыш үйлерді бітіруді де қолға алдық. Қаланың бас көшелеріңдегі 20 қақпаның бәрі қала тарихына жақын өрнектермен, кескіндермен безендіріледі. Талас өзенінің тарамдарындағы көпірлерді де жаңғыртамыз./72/.

Қала мерекесін Тойлауға бүкіл дүние жүзі қазақтарының құрылтайына келгендер де қатысты. Сондықтан да олардың әрқайсысы Тараз жерінен ескерткіш болар бұйымдар алып қайтуын да ойластырып отырмыз. Мәселен үш тілде шығарылатын Тараз тарихы туралы естелік кітаптың ішінде екі компакт дискіге қазақтың халық және көп тараған әндері жазылатын болады. Бұдан да басқа танымдық деректер көп болады. Фарфордан жасалынатын ыдыстарға қаланың көркі бейнеленген. Өткізілетін әрбір спорт, өнер сайыстары шын  мәнінде қала өмірінде ерекше оқиға болып қалумен бірге,  мерекеге қатысушылардың рухани дүниетанымын арттыратыны сөзсіз. Негізгі үйлестіру жұмыстары осыған бағытталған./73/.

Қазір жүргізіліп жатқан жұмыс көлемін саралап көрсек — Тараз бұрынғыдан да құлпырып, ажарлна түседі. Салынып немесе жаңартылып жатқан нысандар сәулеті бірегей болатынына да сенімдіміз. Бір сөзбен айтқанда, тойдың сәні де, салтанаты да мол болады. Тараз тойын тойлау рухани байлығымызды бүгінгіден де молайтады. Қала тарихын байьпумен бірге халқымыздың да тарихы байытыла түседі. Бұл бағытта ел газеті «Егемен Қазақстанның» тарихымызды тану және  Тараздың 2000 жылдығын тойлау қарсаңында атқарылып жатқан жұмысты республика жұртшылығына жеткізу туралы бүгінгі бастамасын еліміздің басқа да басылымдары қызу қолдаса деген тілегімізді де жасырмаймыз. Себебі, Тараз тойы — халқымыздың ғана емес, бүкіл  түркі елдердің терең тарихын айшықтай түсетінін шығармағанымыз жөн.

Тараз қаласының бүгінгі кескін-келбеті де көз қуантады. Екі мың жылдық тарихы бар шаһарды ЮНЕСКО қолдап, дүниежүзіндегі мәдени және рухани игіліктерге көз қырын салып отыратын қара шаңырақтың батагөй өкілдері жол болсын айтқалы бергі жылдың ішінде көп іс тындырылды. Мемлекеттің қаржысы қала тұрғындарының мәдени және әлеуметтік жағдайын жақсартуға жұмсалғаны көрініп тұр. Той иесінің ең алдымен үй-жайын әктеп- көктейтіні сияқты, Тараздың тарихын төрткүл дүниеге паш ету үшін тараздықтар да аянып қалмағанға ұқсайды. Облыс орталығындағы жаңадан пайдалануға берілген Жастар кешені, тұрғын үйлер, «Дельфин» жүзу бассейні, ине-жіптен жаңа шыққандай жөндеуден өткен Баласағұн атындағы концерт залы, вокзал, театр, стадион, мектептер, балалар ауруханасы, бәрі — халықтың игілігі. Тарихи жәдігерлер Қарахан, Айша бибі, Баба әжі хатун, Қали Жүніс моншасы, Дәуітбек және Тектұрмастың басындағы жаңғырту жұмыстары да тарихқа құрмет таразылықтардың мақтанышы. Бұл Тараздың тойы — тарихтың тойына, тарихтың тойы — халықтың тойына айналып отырғанын көрсетеді. Елбасы ортақ

қуаныштың ортасына келіп, ел-жұртымен емен-жарқын ой бөлісті. Тараздың тойына арналған қаржының ас-суға емес, ертеңгі игілікке жұмсалғанын көріп сүйсінді. Қала көркін асықпай аралады. Етектегі ауылға да ат басын бұрып, Талас ауданындағы ағайындармен емен-жарқын пікір алысты. Жағдайлары түзеліп, мыңғыртып мал баққан шаруаларды мал өнімдерін өндірумен айналысуға шақырды. Сол үшін уақытын бөліп, балықшы туралы күлкілі әңгіменің де тиегін ағытты./74/.

Тараздықтар «Денсаулық жылын» сол саланың шеңберінде атқарылатын іс-шаралармен ғана шектеп қоймай, облыс бойынша салауатты өмір салтын қалыптастыруға ден қойған. Қала көшелеріндегі қымызханалар — бие байлап, қымыз ішкен халқымыздың болмыс-бітімдеріне жарасып тұр. Ұлт болып мақтан тұтатын мұндай істерді іліп алып, еліміз бойынша қолға алса деп ойладық. Әбсаттар қажының елді салауаттылыққа шақырып шыр-пыр боп жүрген бастамасын жамбылдықтар бастап та жіберіпті.

Соңғы  жылдары еліміздің    экономикасы өркендеп, халқымыздың әлеуметтік және мәдени жағдайы жақсара түсті. Мұны Жамбыл  облысының    экономикалық    жағдайынан   анық   байқауға   болады.   Көптеген кәсіп орындары іске қосылып, төрт-бес жылдан бері тоқтап тұрған химия- зауыттары жұмыс   істей    бастады. Кәсіпкерліктің ауқымы   кеңейіп,   жаңа жұмыс   орындары  көптеп   ашылды.   Атап айтсақ,   еліміздің энергетикалық    тәуелсіздігін   нығайту   жолындағы  игі істердің бірі — облыс  территориясындағы  Амангелді    газ орнындағы бұрғылау    жұмыстарының   басталуы   жергілікті   тұрғындардың   үмітін     оятып отыр. Бүгіңде газ кен орнынан облыс орталығына қарай құбыр тарту жұмысы басталып та кетті. Құдай қаласа, келесі жылы тараздықтармен  бірге еліміздің оңтүстік облыстары Амангелді  газының игілігін көре бастайтын  болады.

Облыс  басшылары   алдағы  уақытта Тараз қаласынан болат  өнімдерін    шығаратын жаңа  электрометаллургия    зауытын салуды  көздеп отыр. 

Жылына 350 мың тонна өнім өндіретін  осы зауытты салу арқылы  Жамбыл ГРЭС-і толық қуатында жұмыс істейтін   болады. Сондай-ақ   аймақта мыңға тарта адам жаңа жұмыс орнымен қамтылады. Мұндай   кәсіпорынның құрылуы Қазақстандағы қара металлургияға жаңа перспективалық  жол ашады. Еліміздің ішкі   ресурсын тиімді   пайдалануға   мүмкіндік береді.

«Шабан    мінгеннің   тақымына    тыным жоқ,    арғымақ   мінгеннің   ақылына тыным жоқ». XXI ғасыр  тәуелсіз мемлекетімізді төрт аяғынан тік тұрғызу жолында салмақты, салиқалы, сарабдал  міндеттер    жүктеп отыр. Алдымыз да, артымыз да   ұланғайыр   көш. Көне тойдың ырысы Қазақ елінің жаңа тойларына жұғысты болғай.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Тараз тарихы көзі ашық, көкірегі ояу кімді де болса енжар қалдырмаса керек. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев айтқандай, ол — рухани байлығымыздың алтын діңгегі. Ол — қазақ халқының мөлдір бастауларының бірі, бабаларымыздың өлмес көзі.

Таразды тану — қазақ тарихын таратып, қырық қатпар астарын, ара жігін айыру.

Тараз тарихы — қазақ үшін шығыстың ұлы Жібек жолы. Адамның алпыс екі тамыры сияқты еліміздің ықлым заманғы болмыс-бітіміне, табиғатына, өнері мен өміріне, мәдениеті мен әлеуметтік жай-күйіне тереңдеп алып кетеді.

Тараз тарихының осындай ғажайып сиқыры бар. Оған үңілмей, оның айналасындағы жұмбақ сырларға құлақ түрмей отыра алмаймыз. Айша бибі, Қарахан тағдырына, оның құпияларына мен еріксіз ден қойдым.

Тараз туралы ең алғашқы жазба деректер Қытай тарихында сақталып қалған. Онда Тараздың біздің дәуірімізге дейінгі жүз жылдықтың бастапқы кезіндегі түрік тайпалар бірлестігінің орталығы болғандығы айтылады. Ал жыл санауымыздың 36-жылдары шамасында мұнда түркі тайпасының көсемі Чжичжи өзінің астанасын тігеді. Бұл туралы тарихи деректерде «Чжичжи Таластың жоғарғы жағынан келіп… болашақ мемлекет астанасы болады, деп қала салды. Қала сыртынан айнала терең ор қазылды, мұнаралары бар биік ағаш қорған салынды, одан әрі топырақтан дуал тұрғызылып, ол екінші қорғау болды», деп жазады. Ал VIII ғасырдың алғашқы жартысында Хаджадағы қол-жазбада Тараз «Даңқы шыққан және құдай жарылқаған шарқ түркілер қаласы» деп көрсетіледі. Еуропа Таразды Византия елшісі Земарх арқылы 568 жылы білді. Бұл шамада Қытай тарихшы Сюань Цзанның көрсетуіне қарағанда Тараз шеңбері 8-9 ли келетін сол дәуірдегі өте іргелі де маңызды сауда орталығы болған. X ғасырда араб тарихшысы Макдиси Таразда болып, оны бау-бақшалы үлкен бекініс, халқы көп 4 қақпалы, негізгі қақпа түбінде үлкен өзені бар сауда орталығы деп суреттейді. Рубрук «Мен онда жүзім сабақтарын көрдім және екі рет шарап іштім» деп жазады.

Орта ғасырда, әсіресе Қараханидтер дәуірінде Тараз өркениеттің, мәдениеттің, сауданың, өнеркәсіптің, ғылымның ордасы болған. Осы күнге дейін жүргізілген қазба жұмыстары XI-XII ғасырларда бүкіл қала жер асты су құбырларын жүргізу арқылы сумен қамтамасыз етілгенін, көлемі 152 шаршы метрлік моншасы, дербес теңге сарайы, тері — жүн өңдейтін, керамикалық-зергерлік бұйымдар жасайтын шеберханалары болғанын анықтады. Бұл ортағасырлық тарихшылардың жазба деректерін толық делелдеп отыр. Сауданың Таразда ерекше дамығанын Тараз көпестерінің Исфахан (Иран) секілді іргелі Қалаларда колониялары, ал Таразда Исфахан, Екіоғыз, Қойлық, Жаңакент, Хорезм көпестерінің жайлары болғаны көрсетеді.

Архитектуралық ғимараттар жөнінен ХІ-ХІІ ғасырда Тараз барынша дамыған. Солардан қалған ескерткіш Қарахан мавзолейі XX ғасырдың басына дейін сақталған. Өкінішке орай XX ғасырдың басында ол қайта құрылып, соның салдарынан оиың жоспары бұзылып, сәндік өрнектері өшіп кеткен. Ал қалаға жақын рналасқан Айша-бибі мавзолейінің ежелгі келбеті, ондағы кірпішке құйылып жазылған «Күз тұман, жер керемет…» — деген Айша анамыздың соңғы сөздері бүгінгі күнге дейін сақталып, барша сеулетшілер мен ғалымдарды таңқалдырып келеді. Бүгінгі тарихшылардың баяндауынша Орта Азияның сол дәуірдегі архитектуралық ғимараттарында бұл мавзолейлердің қалану тәсілі күрделі де озық үлгі болып саналған.

Тараз орта ғасырда сондай-ақ көшпелілері мен отырықшы елдерді бөліп тұрған шекаралық бекініс, Ұлы Жібек жолының бойындағы бекет қызметтерін де атқарған.

Тарихшылардың баяндауынша қаланың құлдырау сәті Қараханидтер мемлекетінің әлсіреп, қаланы қарақытайлардың басып алуына сай келеді. Олар ислам дүниесін түгел қиратып, мұсылман дін басыларын, ғалымдарды аяусыз қудалайды. Медресе, шіркеу басқа да мәдени ғимараттарды қиратады. Тараз қолдан қолға ауысады. Ал, монғол шапқыншылығынан соң қала өзінің бекініс, Ұлы Жібек жолындағы бекет ретіндегі стратегиялық маңызын жоғарылатып, шағын елді мекенге айналады.

Қаланын қайта өсіп-көркеюі қазақ хандығының құрылуына сәйкес келеді. Тарихи деректерде қазақ хандығының қалалар үшін жасаған соғыстарында Тараз да ерекше маңызға ие болғанын көреміз. Тараз туралы тек саяхатшылар мен тарихшылар ғана емес. Шығыстың ұлы ақындары да жыр еткен. Мысалы, «Шахнама» аталатын ұлы туындыны дүниеге келтірген Фердауси «Мөп-мөлдір көздің қарасын, Тараздан ғана табасың» деп жырлайды.

Бүгінгі қолда бар деректер, әрине, Тараздың 2000 жылдық тарихын бізге толық көрсетіп бере алмайды. Біздің бұл орайда білгеннен білмегеніміз көп. Ал түркі тарихының өн бойындағы күллі маңызды оқиғалардың бірде-бірінің Таразды тыс қалдырмауы оның түркілер үшін әр кезде де аса маңызды қызмет атқарғанын көрсетеді. Тараз Персия патшасы Кирді тізе бүктірген Томиристің, Ескендір Зұлқарнайды шекарадан аттап бастырмаған сақтардың, Атлах соғысында Қытайдың  100 мыңға жуық әскерін арабтармен бірігіп, жермен жексен еткен түркілердін, әлемдік өркениетке өшпес үлкен үлес қосқан Қараханидтердің отаны. Қазақ хандығының іргесі де Таразға таяу тұс, Шу өзенінің бойында қаланған. Одан бергі жылдар ішінде де Тараздың тарихы батырлық пен ерлікке толы. Осының бәрін зерттеу, келешек ұрпаққа жеткізу алдағы уакыттың, егеменді еліміздің еркін ойлы болашақ ғалымдарының міндеті. Ал біздін басты парызымыз 2000 жыл бойы бір орнынан тапжылмай тұрған Түркі елемінің ең көне жәдігерлерінің бірі — Таразды одан әрі көркейтіп, гүлдендіріп, ата-баба дәстүрімен келер ұрпаққа мирас ету. Өйткені шығыс ақыны Омар Хайям айтқандай: «Кімде кім өзінің өткенін ұмытса, өзінің тамырларын қастер тұтпаса, қаһарға ұшырайды».

Биылғы жылғы қыркүйек айында Республика Президенті Н.Назарбаевтың тікелей қолдауы нәтижесінде ЮНЕСКО аясында қаламыздың 2000 жылдық мерей тойы атап өтілгелі отыр. Бұл мақсатқа Республикалык бюджеттен 1,5 млрд. теңге бөлінді. Ал, облыстық және қалалық бюджеттен 633 млн. теңге қарастырылды. Бүгінгі күнге мерейтой қарсаңында атқарылатын құрылыс, негізгі мәдени-көпшілік ғимараттары мен спорттық кешендерді күрделі жөндеу және қайта жаңғырту мен мәдени іс-шараларға, жол жөндеуге қаржы бөлінді.

Жоспарланған жұмыстар бойынша орталық стадионды жаңғырту жұмысы аяқталуға жақын. Мұнда 12800 көрерменге арналған жаңа үлгідегі орындықтар орнатылды. Стадионның іші-сырты әлемдік үлгіге сай қайта жасалуда. Мерекелік шеру, нігізгі іс-шаралар осы стадионда өтетін болады. Мұндай күрделі қайта жөндеу жұмыстары «Дельфин» жүзу бассейнінде, облыстық драма театрында, «Баласағұн» мәдени орталығында, облыстық өлкетану мұражайында қызу қарқынмен жүргізілуде. Қаланың  2000 жылдық мерейтойына төрту ретінде жан-жақты жабдыкталған «Жастар сарайы», жалпы көлемі 12 мың шаршы метрлік тұрғын үй құрылыстары  іске қосылатын болады. Қала ішіндегі 18,1 шақырым жол күрделі, 25 мың 430 шаршы метр жол ішінара жөндеуден өткізілді. Барлық саябақтармен демалыс орындары, қаланың ішкі келбеті мен жасыл алқаптары, көше бойлары дерлік қайта жаңғыртылып, көркейту-көгалдандыру, жарықтандыру мен көрнекті безендіру ісіне ерекше мән беріліп отыр. Негізгі көше бойларына жарық беруші адамдар  орнатылып, орталық алаңдарға, көпшілік орындарға гирляндтар мен салюттер қойылды, негізгі     ғимараттрға ескерткіштерге жарық беруші қондырғылар жасалды. Бір  сөзбен айтқанда ежелгі Тараз бүгінде толығымен жаңа заман талабына сай өсіп-өркендеу, көркею үстінде. Мұнда бір сәттік мерекелік мақсат емес қаланың болашағы, қала тұрғындары мен қонақтардың мүдделері ерекше ескерілуде. Өйткені әлемдік деңгейдегі ғылыми ортада, туристер арасында әлемнің төрт бұрышын жалғастырып жатқан — Ұлы Жібек жолы тарихына деген қызығушылық жыл санып өсе түсуде. Оның үстіне адамзат баласының жер шарының түкпір-түкпіріне таралуында бүгінгі қазақ жерінің алтын бесік болғаны тарихшылар арасында кеңінен жазылып жүр. Мұның өзі болашақта Тараз қаласының әлем туристерінің, тарихшыларының жиі бас қосатын орталығына айналатынын көрсетеді.

Біз жоғарыда Тараз қаласының ежелден өркениет, соның ішінде ірі өнеркесіп орталығы болғандығын, мұнда түрлі өндіріс бұйымдарын өндіретін шеберханалардың жұмыс істегендігін тарихи деректерге сүйене отырып атап өттік. Ал, кешегі кеңес дәуірінде Тараз  одақ  бойынша ең ірі химия өнеркәсібі орталығы болды. Қарт Қаратау қашанда болсын жер асты байлығының қайнар көзі ретінде танылып келеді. Бүгін біздің алдымызда жеріміздің осы байлығын егеменді еліміздің игілігіне жарату міндеті тұр. Бұл орайда химия өнеркәсібін қалпына келтіру мен одан өндірілетін сары фосфордың, кальцийлі соданың өзіндік құнын төмендетіп, бәсекеге жарамды етудің мәні зор. Бүл ұшін ең алдымен арзан және өзгеге тәуелсіз энергия көздері қажет. Амангелді газ кеніші көзін игеру мен іске қосудың маңызы зор. Сондай-ақ қалада жұмыс істеген тері өңдеу — аяқ-киім фабрикасын, алғашқы жүн өңдеу зауытын, мрамор зауытын, цемент өңдеу зауытын, қосалқы бөлшектер зауытын, шыны өнімдерін шығару цехтарын, басқа да қала өміріне, ел игілігіне қызмет ететін өндіріс орындарын қалпына келтіріп қана коймай одан әрі дамыту басты міндет.

Тараз Оңтүстіктегі ек іргелі — Жамбыл облысының орталығы. Ал, Жамбыл жері қашанда болсын өзінің құнарлылығымен, ауыл щаруашылығына қолайлылығымен танымал. Мұнда жеміс — бақша өнімдерін өндіру ежелгі кәсіп болса, Қаратау мен Мойынқұмның бауыры малға толы. Бидай, арпа, қызылша, басқа да дақыл түрлерін егуді, одан мол өнім алуды жамбылдықтар дәстүрлі кәсіп санайды. Осынау мол байлықты игеру, ұксату мақсатында Тараз қаласында ілгері уакыттан бері- арақ-шарап зауыттары, үн комбинаты, қант зауыты жұмыс істеп келді. Бүгін міне, осы зауыттардың өнім өңдеу, шығару, тарату мүмкіндіктерін кеңейтудің де маңызы зор болып отыр. Сондықтан Тараз

тойының қарсаңында бұл жұмыстарға да жан-жақты мән-мағына берілуде.

Ел өркениеті оның мәдениеті мен әдебиеті, ғылымы мен өнері, ерлігі мен бірлігі арқылы  өлшенеді. Сондықтан, әсіресе соңғы жылдарда бұл мәселелер бірінші кезекке көтеріліп отыр. Қаладағы білім беру, денсаулық сақтау, мәдени-спортгық кешендер мен мекемелердің қатары көбейтіліп, олардың жұмысы жандана түсуде. Мәдени-спорттық кешеңдерді жаңғырту мен олардың жұмыс ауқымын, мүмкіндігін көтеруге байланысты бірқатар шараларды біз жоғарыда айтып өттік. Ал, білім беру саласында бүгінгі таңда қалада 9 жоғары, 11 орта арнаулы оқу орындары жұмыс істеуде. Жалпы білім беретін 51 мектеп бар. Оның біреуі, №50-мектеп 1999 жылы іске қосылып, мұнда 895 бала тәрбиеленуде. 2001 жылы қаланың «Қант зауыты» алқабындағы № 14-мектеп кеңейтіліп, қайта сақталды. Үстіміздегі жылы 18- мектеп    күрделі    жөндеуден өткізіліп, 604 орынға №50-мектеп одан әрі 326 орынға кеңейтілді. 20 емдеу орындарында күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілуде. Бұрын жабылып қалған балалар мекемелері   де калпына келтірілуде. Тұтас бір мемлекет өз алдына бөлініп, егемендік алу осы негізде күллі экономикасын әлеуметтік-саяси жүйесін қайта құруы оңай шаруа емес. Қазақстанның  егемендік  Туын тігу кезеңі де осындай қиын да күрделі кезеңді бастан өткерді. Қалыптасқан  байланыстардың  үзілуі әсіресе  әлеуметтік-экономикалық салада қайшылықтардың тууына себеп болды. Бүгінгі таңда Республика Президенті Н.Назарбевтың ілкімді саяси басшылығының нәтижесінде тәуелсіздіктің алғашқы жылдары пайда болған қайшылықтар толық жойылып, егеменді  еліміздін даму кезеңі басталды. Бұл біздің алдымызға да орасан зор міндеттер қойып отыр. Сондықтан Тараздың 2000 жылдық мерей тойын өткізуге арналған іс-шаралардың барлығы да  қоғамымызды  дамытудың «Қазақстан-2030»  стратегиялық бағдарламасында, ел Президентінің Қазақстан халқына арнауында көрсетілген міндеттерге сай атқарылуда.

Қазір Таразда болып жатқан барлык өзгерістер тек бір сәттік мерейтойды өткізуге ғана арналып отырған жок. Негізгі мақсат халқымыздың тамыры терең тарихынан басталатын руханиятын бүгінгі және болашақ ұрпақтарға паш ету, ұрпақтар сабақтастығын жалғастыра отырып, Таразды әлемдегі  іргелі қалалардың біріне айналдыру. Ол тек қазақстандықтар үшін ғана емес, барша

халықтар үшін мұражай — қала, тарихи ескерткіш ордасы болып қалары сөзсіз. Бүгінгі жасалып жатқан жұмыс көлемі оған толық дәлел бола алады.

Қаламызда ежелгі дәуірден қалған ғимараттар саусақпен санарлықтай болса да аңыз әңгімелер арқылы жеткен бабалар ғибраты жеткілікті. Олардан біз көне Тараздың әулиелер атасы атанған, ел билеген Қарахан бабаны, махаббат символы Айша-бибіні, ел шетін жаудан қорып, оқшау өмір сүрген Тектұрмас бабаны, Тараз бен Тараз сұлуларын жырлап өткен Фердауси бастаған ұлы ақындарды, Сюань Цзан бастаған Қытай, Земарх бастаған Еуропа, Ал-Макдиси бастаған араб саяхатшыларын қаланы картаға түсірген М.Қашкари секілді ғұламаларды, басқа да ұрпаққа үлгі болар таусылмас шежіре-өмірлерді көреміз. Тараздықтар өздерінін осынау ұлы тарих бастау алар ежелгі қалада туып-өскендерін  үлкен мақтаныш тұтады және өздерін осы тарихты жалғастырушылармыз  деп  біледі.

Жасарған, жаңарған Таразды  Орталық Азиядағы   көне  қалалардың бірі екенін айшықтау, ежелгі мемлекеттердің астанасы, орта ғасыр қалаларының шоқ жұлдызы болғанын дәлелдеудің бүгінгі  күні  қажеті  жоқ. Оны  тарих, тарихшылар  айтқан. Қазіргі  міндет- біз халық  болып, Тараздың  осы  тарихын  таныта  білуіміз керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Талас-Тараз өңірінің тарихындағы   елеулі оқиғалар

 

Б.з.б. 1-мыңжылдықта Азия құрлығының орталық белдемінде түркі халыөтарының арғы тегі – ғұндардың мемлекеті қалыптасты. Оның құрамына Жетісуды мекендеген үйсін тайпалары да кірді.

Б.з.б. 2 ғасырда үйсіндер сақ тайпаларын бағындырып, өз мемлекетін құрды.

6 ғасырда Суяб, Құлан, Испиджаб, Тараз қалаларын   басып   өтетін   Ұлы   Жібек   жолының   сырдариялық және тяньшандық бағыттары қалыптасты.

6   ғасырда Тараз қаласы мен оны қоршаған өлке туралы алғашқы жазба дерекгер пайда   болды.

568 ж.    Таразда Византия елшісі Земарх, 629 ж. Қытайдың будда миссионері Сюань Цзян болып қайтты.

609 ж. Батыр баба, би Бәйдібек дүниеге келген.

704 ж. Жетісуда түргештер саяси жетекшілікті өз қолдарына алып араб жаулаушылығына қарсы күресті.

715 — 738 ж. Сұлу-Сулық қаған тұсында Тараз қаласы қара түргештердің астанасы болып, өлкенің экономикасы мен мәдениеті едәуір дамыды.

740 ж. Құланда Батыс түрік қағанатының соңғы әміршісі Ашина Син қаза тапты.

751 ж. Тараз жанындағы Атлах қаласы түбінде аббасидтердің әскербасы Зияд ибн Салих пен қытай қолбасшысы Гао Сяньжи (Гау Шиян) арасында 5 күнге созылған орасан зор шайқас болып, қытайлар толық күйретілді.

756 ж. түргештердің екі қағанының ордалары Тараз бен   Суябты   қоса   бүкіл   Жетісу   қарлұқтар   жабғуының қоластына өтеді.

940 ж. ел ордасының бірі Тараз каласы болған Қарлұқ қағанаты ыдырады.    10 — 12 ғасырда Қарахандар мемлекеті қалыптасты.

956 ж. Қарахан мемлекетінің негізін қалаушы Сатұқ Бұғра Қарахан қайтыс болды.

960 ж. таққа отырған оның ұлы Мұса исламды мемлекеттік дін ретінде жариялайды.

1041 ж. Қарахан мемлекеті Батыс жөне Шығыс Қарахан қағанатарына бөлініп кетті.

12 ғасырда ортағасырлық сәулет өнері ескерткіші-Айша бибі кесенесі салынды.

12 ғасырдың 1-жартысыңда Жетісу жерін қағандар басып алып өз мемлекетін құрады.

1208 ж. Моңғолиядан ығысқан Күшлік хан бастаған наймандар Жетісуға   келіп,    1211    ж.   мұндағы   билікті қолдарына алады.

1210 — 12 ж. Шыңғысхан әскері Жетісуды ешбір соғыссыз басып алды, қарлұқтар билеушісі   Шыңғысханға қызметке тұрады.

1219 ж. Шыңғысхан әскерлері Тараз аймағын басып өтіп Сыр бойындағы қалаларға шықты.

1219 — 22 ж. Хорезмді толық бағындырғаннан кейін Шыңғысхан жаулап   алған   жерлерді   ұлыстарға   бөлді. Тараз аймағы Шағатай ұлысына қарады.

1269 ж. көктемде Шыңғыс хан ұрпақтары мен моңғол ақсүйектерінің қатысуымен болған моңғол империясының соңғы құрылтайы — «Талас кұрылтайы» өтті.

1347—48 ж. шамасында Шағатай ұлысының ыдырауы нәтижесінде Моғолстан мемлекеті құрылды.

1370 ж. Мауераннахрда билік басына Әмір Темір  келді.

1370 — 90 ж. Әмір Темір Моғолстанға бірнеше жорық жасап, Тараз өңірін қаты шапқыншылыққа ұшыратты.

1452 ж. Есен тайшы бастаған ойраттар моғолдардың бытырап жатқанын пайдаланып, Шу өңіріне басып кірді.

1457 ж. қалмақтар жүктері мен бала шағаларын Шу бойына қалдырып, Түркістанға жорық жасады.

15 ғасырдың 50 — 70 жылдары Шығыс Дешті Қышпақ пен Сырдария бойынан Батыс Жетісуға 200 мындай адам көшіп келді. Сөйтіп, бұл өңірде Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет — Қазақ хандығы қалыптасты.

1499 ж. тарихшы, әдебиетші, «Тарих-и Рашиди» кітабының авторы Мұхаммед Хайдар Дулати дүниеге келді.

1526 — 30 ж. Моғол империясының негізін қалаған Захир   әд-Дин   Мұхамед   Бабыр  «Бабырнама»   тарихи шығармасын жазды. Шығармада Тараз  туралы құнды деректер келтірілген.

1541 — 46 ж. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарихи Рашиди» еңбегін жазды.

1729 ж. біріккен кдзақ қолыньщ жоңғар басқыншылығына қарсы жүз жылдық азаттық соғысында бетбұрыс жасаған ең ірі жеңісі болған — Аңырақай шайқасы өтті.

1771 ж. Шу атырабында әйгілі шешен, батыр Бөлтірік Әлменұлы дүниеге келді.

1781/82 ж. әйгілі қайраткер, батыр Сыпатай Әлібекұлы дүниеге келді.

1789 ж. Қоқан хандығына және Ресей империясына қарсы ұлт-азаттық күресті ұйымдастырушы батыр, қайраткер Байзақ датқа дүниеге келді.

1828—29 ж. Ресей үкіметі мен қоқан билеушілерінің келісімі бойынша екі ел шекарасы Шу өзені бойымен өтгі. 19 ғасырдың басында Ұзынағаштан Ақмешітке дейінгі бүкіл Оңтүстік Қазақстанды қоқандықтар басып алды.

1821 ж. қоқандықтар ежелгі Тараз қаласының орнына Әулие-Ата бекінісін тұрғызды.

1846 ж. Жамбыл тауының етегінде ұлы ақын, жырау, жыршы Жамбыл дүниеге келді.

1860 ж. Ресей әскерлерінің қоқандықтарға қарсы белсенді әскери қимылдары басталды.

1867 ж. 11 маусымда Ресей үкіметінің қабылдаған   жаңа   жерлерді   басқару   жөніндегі   «Уақытша Ережеге» сәйкес Әулиеата уезі құрылды. Ол Сырдария облысына қарады.

1873 ж. Әулиеатада 5 төсектік қабылдау бөлмесі бар алғашқы аурухана ашылды.

1884 ж. 22 маусымда халық ақыны, әнші, композитор Кенен Әзірбаев дүниеге келді.

1894 ж. 26 желтоқсанда мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов дүниеге келді.

1905 ж. қарашада Әулиеата уезі қазақтары Ресей империясы Министрлер кеңесінің төрағасы граф С.Ю.Виттеге патша өкіметінің отаршылдық саясатына наразылық танытып арыз-тілек жолдады.

1910 ж. 24 желтоқсанда қазақ халқының әскери қайраткері, ержүрек қолбасшы, жазушы Бауыржан Момышұлы дүниеге келді.

1918  ж. 30 сәуірде автономиялық   Түркістан   Кеңестік социалистік     республикасы   құрылып,   Әулиеата уезі соның құрамына енді.

1919  ж. тамызда «Аулие-Атинский вестник» газеті шыға бастады.

1924ж. Орта Азиядағы ұлттық-аумақтық межелеуге байланысты Әулиеата уезі Сырдария облысының құрамына енді.

1928 ж. каңтарда уезд таратылып 6 ауданнан тұратын округ құрылды.

1931 ж. облыстық тарихи-өлкетану мұражайы ашылды.

1936 ж. 10 қаңтарда Әулиеата қаласы Мирзоян болып өзгертілді.

1936 ж. көркемөнерпаздар үйірмесінің негізінде колхоз-совхоз театры құрылды.

1936 — 39 ж. шығыстанушы ғалым А.Н.Бернштам Тараз, Адахкес, т.б. ежелгі қала орындарында археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді.

 1938 ж. 5  маусымда қалаға ұлы ақын Жамбыл есімі берілді.

1939 ж. 14 қазанда 9 ауданнан тұратын Жамбыл облысы құрылды.

1939 ж. облыстық мұрағат ұйымдастырылды.

1940 ж. наурызда Жамбыл облыстық партия комитетінің 1- хатшыс болып М.И.Ткаченко сайланды.

1940 ж. 10 мың дана кітап қоры бар облыстық кітапхана ұйымдастырылды.

1951 ж. 15 наурызда Жуалы ауданы Жамбыл облысына берілді.

1955 ж.  Жамбыл қаласында республикадағы тұңғыш мәдени-ағарту училищесі ашылды.

1957 ж. желтоқсанда Жамбыл облыстық партия комитетінің 1-хатшысы болып М.Сапарғалиев сайланды.

         1961 ж. Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты Алматы қаласынан Жамбылға көшірілді.

         1961 ж. Тараз қаласының тарихи орталығында Жамбыл Жабаев ескерткіші ашылды.

         1963 ж. Қаратау, 1969 ж. Жаңатас кенттері  қала дәрежесін алды.

         1965 ж. сәуірде Жамбыл облыстық партия комитетінің 1-хатшысы болып Б.Садуақасов сайланды.

         1967 ж. Жамбыл метал құралымдар зауыты іске қосылды.

         1967 ж. 8 тамызда Жамбыл облысы Ленин орденімен марапатталды.

         1967 ж. облыстық филармония ұйымдастырылды.

         1967 ж. Жамбыл педагогикалық институты ашылды.

         1970 ж. Жамбыл — Кдеатау темір жол тармағы Жанатас каласына жеткізілді.

1970  ж. облыстық «Алатау» ән-би ансамблі ұйымдастырылды.

1971  ж. наурызда   Жамбыл облыстық   партия   комитетінің   1-хатшысы болып   М.Жұрмұхамедов сайланды.

1972 ж. маусымында Жамбыл облыстық партия комитетінің   1-хатшысы   болып Х.Ш.Бектұрғанов сайланды.

1979 ж. Жаңа Жамбыл фосфор зауыты салынып бітіп, қала «Үлкен химияның астанасына» айналды.

1981 ж. 13 наурызда Қордай ауданы Кенен ауылында халық ақыны Кенен Әзірбаевтың әдеби-мемориалдық мұражайы ашылды.

1983 ж. ақпанда Жамбыл облыстық партия комитетінің 1-хатшысы болып Ә.Х.Жақьшов сайланды.

1985 ж. Байзақ және Жамбыл ауданындағы егістікке жарамды алқапты игеру мақсатында салынған Базарбай суару жүйесі іске қосылды.

1988 ж. желтоқсанда   Жамбыл облыстық   партия   комитетінің   1-хатшысы   болып   С.М.Байжанов сайланды.

1995 ж. қарашада Жамбыл облысының әкімі болып А.Қ. Тшанов тағайындалды.

1995 ж. облыстағы ұлттық-мәдени орталықтардың қызметін үйлестіріп отыратын ұйым — Қазақстан халықтарының Жамбыл облыстық Кіші ассамблеясы құрылды.

1996 ж. 16 ақпанында  қапалық апталық «Жамбыл-Тараз» газеті шыға бастады.

1996  ж. Тараздағы Төле би көшесіндегі саябаққа 1986 ж. желтоқсан көтерілісінің қаһарманы Қ. Рысқұлбековке  ескерткіш орнатылды.

1997  ж. 8 қаңтарда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен Жамбыл қаласына тарихи аты — Тараз қайтарылды.

1998  ж. қаңтарында Жамбыл облысының әкімі болып С.С. Қалмырзаев   тағайындалды.

1998 ж. Тараз қаласындағы барлық жоғары оку орындары біріктіріліп Тараз мемлекетгік университеті құрылды.

1998  ж. Тараз қаласындағы тарихи Атшабар алаңының іргесіне Мұхаммед Хайдар Дулати ескерткіші орнатылды.

1999  ж. ақпанда Жамбыл облысының әкімі болып  С.Ә.Үмбетов тағайындалды.

2000  ж. қазан айында Тараз қаласының орталығында, облыстық драма театры алдында жауынгер әрі жазушы, Халық қаһарманы Бауыржан Момышұлына ескерткіш орнатылды.

2001  ж. Тараз қаласында ерекше қабілет танытқан балаларды оқытатын «Дарын» мекгебі ашылды.

2002  ж. 25 — 26 қыркүйекте Тараз шаһарының 2000 жылдық тойы салтанатпен атап өтілді. Тараздағы Достық алаңында Бәйдібек баба ескерткіші орнатылды. Ескерткішті Қазақстан Республикасының Президенті                                Н. Ә. Назарбаев ашты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімі.

 

1. Б. Әбілдаұлы. Талас, Айша Бибі, Қарахан. Алматы Санат. 2002, (16б).
2. А.Н. Бернштам. Талас алқабының ежелгі ескерткіштері. Алматы. 1941, (12б).
3. Ә. Кекілбай. Талайғы Тараз Алматы 2002 (15б)
4. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары 2002 (24б).
5. К. Байпаков, Л. Ерзакович. Древния города Казахстана. Алма-Ата 1971г. (64-65б).
6. М.Мырзахметов, И.Жеменей,  А.Әбдуалиев.  Көне   Тараз. Алматы. 2002, (40б).
7. Б.Әбілдаұлы. Талас, Айша Бибі, Қарахан. Алматы. Санат 2002, (72б).
8. Тараз Жамбыл облысы. Энциклопедиясы. Алматы. 2003, (25б).
9. Ә.Х. Марғұлан «Жұлдыз» журналы 1984, №4 (176б).
10. Ә.Кекілбай. Талайғы Тараз. Алматы 2002, (83б).
11. А.Н. Бернштам. Талас алқабының ескерткіштері. Алматы 1941, (15б).
12. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. 2002, (136б).
13. Б. Әбілдаұлы. Талас –Тарас-Тараз. Егемен Қазақстан 2002, 28 тамыз
14. Ж. Дәдебаев. Атыңнан айналайын. Әулие ата. Алматы 2002, (35б).
15. С. Әулие. «Тараздағы мұражай». Тарих сериясы 2005, №1 (134б)
16. «Прошлое Казахстана в источниках и материалах». Алма-Ата-Москва 1936, (114б).
17. М. Қожанов. «Құлпырып жасарған Тараз» //АР-ДАҚ 2002, қыркүйек.
18. Б. Әбілдаұлы. Талас, Айша Бибі, Қарахан. Алматы «Санат» 2002, (70б).
19. Ж. Дәдебаев. «Аңызбен ақиқат» //Егемен Қазақстан 2002, 27 шілде (3б).
20. А.Н.Бернштам, Памятник старины Таласской долины. Алма-Ата 1941 ж (101 б).
21. М. Мырзахметов, И.Жеменей, А.Әбдуалиев. көне Тараз Алматы 2002, (87б).
22. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары 2002, (116б).
23. Б.Әбілдаұлы. Талас, Айша Бибі Қарахан. Алматы, «Санат» 2002, (245б).
24. Молдақыков Т.«Тараз өңіріндегі тарихи ескерткіштер».//Қазақстан музейлері 2007, № 4 (36б).
25. Ә. Кекілбай «Талайғы Тараз» Тағдырымен тағылымы. Егемен Қазақстан 2002, 17-қыркүйек.
26. М.Мырзахметов, М. Жеменей, А. Әбдуалиев. «Көне Тараз» Алматы 2002, (39-40бб).
27. С. Өтениязов. Білім және еңбек   журналы. 1981, № 12.
28. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди», Алматы 2003, (101б).
29. Байбосынов К. Талас-Тараз қаласы- ғасырлар куәсі. Егемен Қазақстан 1997, 21-қаңтар.
30. М. Мырзахметов, И. Жеменей, А. Әбдусалиев «Көне Тараз» (49б)
31. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары 2002, (82б).
32. Б. Әбілдаұлы. Талас-Тараз. Алматы «Санат» 1998 (285б).
33. Тараз Жамбыл облысы. Энциклопедия. Аламты 2003, (28б)
34. Ә. Кекілбай «Талайғы Тараз». Алматы 2002, (109б).
35. Мұаммед Хайдар Дулаеи Тари-х Рашиди. Алматы 2003 (45б).
36. Дәдебаев Ж. Істемі Қаған «Қазақ әдебиеті». 2002, 18 ақпан.
37. М. Мырзахметов, И. Жеменей, А. Абдуалиев. «Көне Тараз». Алматы 2002, (55б).
38. М. Қожанов. «Тарих тұңғиығынан сыр шерткен шаһар». //Сақшы 2002, 26 қыркүйек (3б).
39. Талаз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-
40. Практикалық конференциясының материалдары 2002, (24б).
41. М. Мырзахметов, И. Жеменей, А. Әбдуалиев «Көне Тараз» Алматы 2002, (35б).
42. Ж.Дәдебаев Атыңнан айналайын Әулие ата. Алматы 2002, (56б).
43. Б. Әбілдаұлы. Ең байырғы қала. //Ақиқат 2002, № 9-36б.
44. Атабаев Қ.М. Қазақ баспасөзі Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, Қазақ университеті 2000, (105б).
45. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и-Рашиди. Алматы 2003, (106б).
46. Б.Әбділдаұлы. Айша Бибі шыққан тегі мен заманы туралы толғаныс.. //Егемен Қазақстан 2002 ж. 29- мамыр.
47. Елеуұлы. М. Шу өңірі: аңыз бен тарих Қаз МҰУ хабаршысы, тарих сериясы. Алматы, 1996, (7-9бб).
48. Ә. Қалмырзаұлы. Теберік дүние. Алматы. «Қасиет» 1997, (42б).
49. М.Жолдасбекұлы. Қ.Салғараұлы, А. Сейдімбек. Елтұтқа. Астана 2001ж (52б).
50. Қ. Тұяқбаев. Көне шаһар маржандары. //Егемен Қазақстан 2001, 5-маусым.
51. М.Бейсембай. Көне Тараз сәулеті. Алматы ақшамы. 2002, 26- қыркүйек.
52. Ердәулетов С.Р. Тараз Аулие-Ата. Джамбул. Алма-ата 1983, (18-19).
53. Б.Әбілдаұлы Талас, Айша Бибі, Қарахан. Алматы «Санат» 2002, (116б).
54. Ахмедов Ғ. Алаш Алаш болғанда: ескерткіштер мен тарихи деректер. Алматы. Жалын, 1996 (29б).
55. Омарбеков Т.Шаймұратұлы Ж. Евразиялық Одақ: бір үміт, бір күдік. //Ақиқат. 1997, №2.
56. М. Қожанов. Тарих тұңғиығынан сыр шерткен шаһар. //Сақшы. 2002, 26-қыркүйек.
57. Тараз қаласының 2000 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-

практикалық конференциясының материалдары 2002, (48б).

58. Ә.Х.Марғұлан. Жұлдыз журналы. 1984, № 4. (178б).
59. Ә.Кекілбай. Талайғы Тараз. Алматы 2002, (107б).
60. Көшімов М. Әулиеата хабарлары. //Айқап, 1912,№1.
61. Ә.Кекілбай. Талайғы Тараз тағдырымен тағылымы. //Егемен Қазақстан 2002, 10- қыркүйек.
62. Б. Әбілдаұлы. Талас, Айша Бибі, Қарахан. Алматы «Санат» 2002, «120б!.
63. Ж. Дәдебаев. Атыңнан айналайын Әулие ата. Алматы, 2002, (37б)
64. Ә.Дербісәлі. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы 1995, (71б).
65. Н. Жорабайқызы. Тараз Ежелгі мәдениет мерейі. Алматы ақшамы. 2002, 3 қыркүйек.
66. С. Байтілен. Ежелгі Қазақ даласы. Таразға 2000 жыл // Білім 2002, №3-30б.
67. М.Мырзахметов.И. Жеменей, А. Әбдуалиев. «Көне Тараз». Алматы, 2002, (21б).
68. К. Сәттібайұлы. Көнеден жеткен көркем шаһар. //Жас Алаш. 2002, 1-қазан.
69. Ә. Кекілбай. Талайғы Тараз. Алматы 2002, (108б).
70. К. Байбосынов. Талас-аңғары бабалар тарихы. Ел мәдениеті. 2007, 28-қаңтар.
71. Қожабекұлы Б.А. Тарихи таным. Алматы: Ататек 1994, (102) //Қазақ әдебиеті 2002, 6-қыркүйек.
72. А. Егеубай. Ләйлектердің ұясы- құтты Тараз. //Қазақ әдебиеті 2002, 6-қыркүйек.
73. Тараз өңіріндегі тарихи ескерткіштер //Қазақстан музейлері 2007, №4-37б.
74. Тараздың тойы- тарихтың тойы. //Жас Алаш 2002, 26-қыркүйек.
75. Таразым өлең. Парасат 2002, №9-10б.