Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Әдебиеттерге шолу………………………………………………………………7
ІІ тарау. Топырақ – климат жағдайы…………………………………………………..14
ІІІ тарау. Тәжірибелік – зерттеу бөлімі………………………………………………15
- Зерттеу міндеті, бағдарламасы мен әдістемесі…………………..24
- Зерттеу нәтижелері…………………………………………………………..24
- Зерттеу нәтижелерін экономикалық негіздеу…………………….45
Қорытынды……………………………………………………………………………………….56
Өндіріске ұсыныс……………………………………………………………………………..57
Қолданылған әдебиет ………………………………………………………………………..58
Қосымшалар………………………………………………………………………………………60
Кіріспе
Жеміс шаруашылығы ауыл шаруашылығы салаларының бірі. Бұл саланың негізгі зерттейтін объектісі-көп жылдық ағаш және бұта тектес өсімдіктердің жемістерін, жидектерін алу үшін өсірілетін дақылдар. Жеміс шаруашылығы негізінен жеміс-жидек дақылдарының өсуін, дамуын, көбеюін, өнім салуын, сапалы өнім салу заңдылықтарын зерттейді.
Жеміс-жидектің құрамында органикалық қышқылдар, қант, хош иісті илік заттар, витаминдер өте көп болады. Адам денсаулығы үшін жеміс-жидектің маңызы өте зор. Медицинада кеңінен қолданылады.
Қазақстанның таулы жеріндегі ормандарда алуан түрлі жеміс ағашы өседі. Жабайы өсетін жеміс-жидектердің көпшілігінің құрамындағы ағзаға пайдалы заттар мәдени түрлеріндегі әлдеқайда көп болады. Жабайы жеміс-жидектердің сапасы жоғары болғандықтан олардың мәдени түрлерін шығару қолға алынды.
Жеміс-жидектерде жеңіл сіңімді қант көп. Алма мен алмұртта 13-14 пайызға дейін, жүзімде 20 пайызға дейін болады. Жемісте ақуыз, май өте көп. Витаминдер әсіресе қарақатта бүлдіргенде, алмада көп болады. Сондықтан да олардың халық шаруашылық маңызы да өте үлкен.
Жеміс-жидек тамақ өнеркәсібі үшін өте бағалы шикізат болып табылады.
Жеміс ағаштарының санитарлық-гигиеналық та маңызы бар. Бақтар ауылдар мен қалаларды желден, шаңнан қорғайды. Мұның өзі Қазақстанның ыстық, қуан аудандарына өте қажетті. Қазақстан территориясында жеміс-жидек өсімдіктерін егу өте ерте уақытта басталған. Оңтүстік Қазақстан облысының территориясында мұнан да ертерек уақытта жеміс ағаштары егілгені туралы мәлімет бар. Алайда ағаш егілген жердің көлемі аз және сорттарының сапасы да төмен болған.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында жеміс-жидек дақылдарынан аса сапалы мол өнімдер алатын экономикалық тиімділігі зор арнайы фермерлер, жеке шаруашылықтар саны көбейіп келеді.Мысалы, 1991 жылы республикада осындай шаруашылық саны 0,3 мың гектар болса, 2001 жылы бірмыңға жетіп отыр.
Жеміс шаруашылығына көп еңбек сіңірген ғалымдар қатарына А.Ж.Жанғалиев, А.П.Драгавцев, А.Н.Кацейко, В.П.Пономарчук, В.И.Васильев, А.П.Андронов, Б.Г.Матаганов, К.Г.Карычев, Е.Г.Раузин, С.Н.Олейченко, К.Ж.Аяпов, О.А.Укібасов тағы басқалар жатады.
І-тарау. Әдебиеттерге шолу
Ұластыру вегетативті көбейту тәсілдеріне жатады. Ол арқылы:
а) жеміс ағаштарының мәдени сорттарын сақтайды және көбейтеді;
ә) телінушінің жеміс салуын жеделдетеді және өсу күші мен өмір сүруін өзгертеді (клонды бұламалар);
б) жарамайтын сорттарды одан құндырақ өнімді, сол жердің жағдайы мен ауа-райына бейімделген, зиянкестер мен сұрауларға төзімді сорттармен алмастырады.
Жеміс шаруашылығында ұластырудың 150-ден астам тәсілдері бар және олардың барлық түрін екі топқа бөлуге болады: көзсабақтау және көлемшемен көбейту (Аяпов К.Ж., 2003).
Отырғызу көшеттерін күзде, көктемде қазып алуға болады. Көшеттерді қазуға 1,15 ай бұрын дайындалады. Көшеттер ВПН-2 немесе ВП-2 қазу соқасымен қазылады. Қолмен қазған кезде біреуі қатараралықты 30 см тереңдікке қазып, екіншісі көшет қазылған арыққа қисайта тамырларын кесіп, бірінші, екінші сорттарға бөледі. Одан кейін тұқымы, помологиялық сорты және тауарлық сорттары бойынша құлақша ілінеді (Черепахин В.И., 1991).
Жеміс көшеттерімен айналысатын шаруашылықтар өздері өсіріп, сатқан егу материалдарының таза сорттылығына заңды түрде жауап береді. Көшеттіктер бір мезгілде түрлі жеміс тұқымының өте көп сортын көбейтеді. Көзсабақпен көбейту үшін белгілі бір сорттың белгілі бір мерзімге дейін орасан зор қалемшесі керек (Аяпов К.Ж., 1993).
Көшеттіктің бірінші танабында телітушілер (себінділер немесе сұлама сабақтар) отырғызылады, жаздың екінші жартысында телітушілер көзсабақ тәсілімен ұластырылады. Климат жағдайына қарай телітушілерді бірінші танапқа күзде, көктемде де отырғызуға болады. Қысы суық, қары аз, қарсыз өтетін жылдары күзде отырғызғанның пайдасынан зияны көп. өйткені тамырының үсіп кету қаупі туындайты (Матаганов Б.Г., 1997).
Көзсабақтың сорттарды көбейту үшін көшет өндірісінде қолданылатын ұластырудың негізгі түрі. Басқа тәсілдерге қарағанда көзсабақтаудың өзіндік ерекшеліктері бар
- Жасалуы қарапайым және еңбек өнімділігі жоғары.
- Телінушіні үнемді пайдалануымен қатар біріккіштігі жоғары.
- Жағатын жабдықтарды қажет етпейтін кішігірім және тез бітелетін жарақаттар ғана түседі (Татаринов А.Н., 1984).
Профессор Будаговскийдің (1976) ұсынысы бойынша телітушілер 6 топқа бөлінеді: 1-өте ергежейлі (ағаштарының биіктігі 2 метрге дейін); 2-ергежейлі (ағаштарының биіктігі 2-3 м); 3-жартылай ергежейлі (ағаштарының биіктігі 3-4 м); 4-орташа өсетіндер (4-5 м); 5-биік өсетіндер (5-7 см), 6-өте биік өсетінде (7-метрден астам).
Тікпе көшеттер өсіруде, қалыптастыру бөлімінің маңызы өте зор. Бұл бөлімде барлық жеміс дақылдарының келешекте баққа отырғызылатын көшеттері дайындалады. Бұл бөлім негізінен үш танаптан тұрады. Олар қалыптастыру бөлімінде өсіріледі. Бұл бөлім егер көшеттік екі жылдық тікпе көшет өсірсе 3 танаптан немесе бір жылдық көшет өсірсе екі танаптан қысқы телімдеу жұмысы жүргізілсе бір жылдық көшет қана өсірсе бір ғана танаптан тұруы мүмкін (Якушев В.И., 1988).
Профессор Трусевич Г.В. (1978) телітушіге негізінен үш талап қояды
- қолданылатын ауданның қолайсыз ауа-райына экологиялық факторларына бейімділігі;
- телінген сорттармен биологиялық сәйкестілігі;
- телітушінің өнімділікке және жеміс сапасына қолайлы әсер етуі немесе осы сапаларды төмендетпеуі.
Көшеттіктің екінші танабында бір жылдық ауаның климат жағдайларына байланысты. Ауа-райына келетін болсақ ұластыруы тез бел алып кеткенмен телітуші мен телінушінің телінген тұсында өзекті байланыс әбден орнығу үшін ауа-райы ұзақ уақыт жылы болуы тиіс. Кеше ұластырылып көзсабақпен телімделген телітушілер қоректік заттардың қажетті қорын жинай алмайды, қысты күні өліп қалады (Куренной Н.М., 1980).
Профессор Драговцев А.П. (1956) Іле Алатауы жағдайында алманың апорт сорты себінді телітушіге ұластырылса, алғашқы жас кезеңі жеті жылға дейін, екінші кезеңі жеті жылдан он бес жылға дейін, үшінші және төртіншісі жиырма бес жылдан отыз бес жылға дейін, одан әрі отыз бес жылдан елу жылға дейін созылатынын анықтады.
Телітуші ретінде жеміс өсімдіктерінің жабайы түрлері де, мәдени сорттары да пайдаланылады. Мәдени сорттардың тұқымынан өсірілген телітушілер телінушімен өте жақсы биологиялық сәйкестілігімен ерекшеленеді.
Жеміс өсімдіктерінің телітушілері көбею тәсілдері себінді және вегетативті немесе колонды деп екіге бөлінеді. Өсу күшіне қарай телітушілер өте биік өсетін, орташа өсетіни және аласа өсетін деп үш түрге бөлінеді (Билык А.М., 1988).
Соңғы жылдары колхоз, совхоздардың таралуына байланысты бақтар және меншіктерге, ұжымдарға, фермерлерге бөлініп берілді, бұл тікпе көшеттерді сапалы өсіруге кедергі келітірп отыр. Себебі бұрынғыдай арнаулы тікпе көшеттерімен шұғылданатын шаруашылықтар жоқ, ол әрбір фермерлер немесе жеке ұжымдар сапалы түрде жеміс дақылдарының тікпе көшеттерін өндіріп отырған жоқ. Көп жағдайларда кез келген адамның өсірген тікпе көшеттерінің сорттық тазалығы, сапалық жағдайы, талапқа сай келе бермейді. Осыны ескере отырып, жеміс дақылдарының тікпе көшеттерін өндіруге көңіл бөлу қажет. Ол үшін жеміс дақылдары кең тараған аймақтарда көшеттікпен шұғылданатын жоғары білімді мамандармен қамтамасыз етілген жеке ұжымдардың құрылуы қажет. Мұндай ұжымдар өндірілген өнімнің сапасына, тазалығына толығымен жауап беруі керек (Колеспиков В.А., 1966).
2004 жылдан бастап біздің республикамызда таулы ормандарда жабайы алма түрлерін қайта қалпына келтіру жұмыстары қолға алынды. Осы мақсатта мемлекеттік бюджеттен 10 млн теңге бөлінді. Таулы ормандардағы жабайы алма жұмыстарымен бұрыннан айналысып келе жатқан академик Аймақ Жанғалиев осы мәселеге бір емес бірнеше жыл ерекше көңіл бөлді. Ол жабайы алма клоны Сиверстен 27 сорт шығарды. Олардың арасында кейбіреуі дәмі, сапасы және де пішіні жағынан мәдени алма сорттарынан қалыс қалмайды (Султанов Д.А.., 2007).
Трусевич Г.В. (1964) орман және кавказ алмаларының телітушілік сапасы зерттеу кезінде, телінген компоненттердің бұдан да көп жеке ерекшеліктерін байқалды. Бұл телітушіге алманың Белый налив, Ренет Ландсбергский сорттары сәйкес келмейтін болып шақса, Суйслепское, Мелба, Макинтоп, Кандиль Ситип алма сорттары оңай ұластырылады.
Алма телітушілерінің тамыр жүйелері қысты күні аязға бірдей төзімді бола бермейді. Алманың жидекті (Сібір) және китайка түрлерінің тамыры қысты күні суыққа біршама төзімді, ал аласа өсетін (М8 және М9 ергежейлі тілетушілері) алмалар онша төзімді емес (Трусевич Г.В., 1975).
Қазіргі жағдайда өнімділігі жоғары американдық сорт Голден делишес болып отыр. Оның көшеттері көшеттікте өсірілетініне қарамастан өте қажет сорт. Алма көшеттерін өте биік өсетін телітушілерде өсіру қиын емес. Телітушіге ұсақ жемісті сібірлік алмадан басқа жабайы алманың барлығын телуге болады (Метислав Г.В., 1992).
Қазіргі кезде әлсіз өсетін телітушіні өсу мәдениеті бірнеше себептерге байланысты тежеліп отыр. Бұл телітушілерді отырғызу материалдарының жетіспеуі. Көбеюдің негізгі құралы (Марголин А.Ф., 1974, Степанов С.Н., 1981).
Телітушілер себіндік бөлімшесінде күзде қазылады. Көктемде бұл жұмысты бүршік атқанша аяқтау қиын. Одан кешіксе телітушілерді көшіріп отырғызғанда, оның тамыр алып кетуіне әсер етеді. Телітушілерді күзде қазып, сорттағанда, жалаңаштанған тамыр көктемде қазғанға қарағанда кеуіп кетпейді. Күзгі кезеңдегі жұмыс көктемге қарағанда аз болады. Оның үстіне шаруашылық үшін қолдағы телітуші материалдарының сапасы мен саны жайлы дәл мәлімет алған пайдалы (Метлицкий З.А., 1985).
Жеміс көшеттерін қысқы телу әдістерін пайдаланып өсіру барлық көшеттерде кең тарап келеді. Бұл әдіспен көшет өндіру процесі бір жылға қысқарады. Сонымен бірге еңбекті көп қажет ететін жабайы өсімдіктерді телу процестерін жазғы кезеңнен, қысқы – көктемгі кезеңге ауыстыру ұйымдастыру жағынан да, экономикалық жағынан да тиімді (Землянов В.Н., 1988).
Себінді телітушілерге телінген ағаштардың экологиялық факторларға (қуаңшылыққа суыққа) бейімділігі жоғары және де телітушілері тұқымынан көбейту вегетативті көбейтумен салыстырғанда қарапайым. Себінді телітушілердегі алма ағаштары мардымды жеміс шаруашылығының қазіргі талаптарына сай келмейді (Данцигер И.Г., 1990).
Ұластыру арқылы көбейту вегетативті көбейту әдістерінің ішінде ұластыру арқылы көбейтудің орны ерекше. Себебі бұл әдіспен көбейтілген жаңа өсімдік будандалу есебінен екі өсімдіктің қасиетін бірдей алады. Мұнда мәдени, яғни сорт (телінуші) жабайы өсімдік (телітушіге) ұластырылады (Избасаров Д. 1999).
Көбею коэффициентін жоғарылату үшін аналықта сұлама әдісін пайдалануға болады. Мұнда қатарда бұталар 0,8-1,0 м қашықтыққа отырғызылады. Отырғызылған жылы өнім шыққан бұтақтардың екеуі таңдалып алынады да, қатарды қуалай 5-7 см тереңдікте қазылған қарықтарға қарама-қарсы жатқызылады да, оларды ағаш немесе темір ашалармен ұстатады (Бабук В.И., 1991).
Көзсабақтау екі мезгілде жүргізіледі көктемде және күзде. Жазғы сабақтың «ұйқыдағы бүршікпен» жүргізсе келесі жылы көктемде өнеді. Көсабақтасудың тиімді мезгілі телітуші камбиінің активті бөліну кезеңіне тура келеді. Телітуші сүрегінен жақсы бөлінеді.
Көктемгі көзсабақтау өнетін бүршіктермен жүргізіледі. Бұнда өткен жылғы өсу кезеңінде пайда болған қалемшеден алынатын көзсабақ пайдаланылады (Раузин Е.Г., 1977).
Телітушінің өлшемі мен пішініне қалқаншаны телітушімен жалғасытру әдісіне байланысты, көзсабақтардың негізінен үш тәсілі бар: Т – үлгісіндегі тілмеге, дүлшелеп және сақиналап ұластыру. Алынған бүршігі бар қалқаншаның ұзындығы 25-35 мм және 4-5 мм етіліп аумағымен бүршігі бар сабақ алынады. Сабақ камбиінің физиологиялық жағдайына қарай сүрегімен не сүрексіз алынады (Будаговский В.И., 1976).
Жеміс дақылдарының сапалы тікпе көшеттерін, телітушілерін өсіру үшін, осы салада жұмыс атқаратын жеке ұжымдарда, фермерлік шаруашылықтарда көшеттіктердің арнаулы бөлімдері болуы тиіс, себебі жеміс өсімдіктерінің жас кезінде сыртқы ортаның қолайлы жағдайларына төзімділігі төмен. Оларға өніп-өсуге қолайлы жағдайлар жасау үшін, тікпе көшеттерді 2-3 жыл арнаулы жерлерде өсірген жөн. Дұрыс ұйымдастырылған жеміс көшеттері келесідей бөлімдерден тұрады: аналық – тұқымдық бақ, аналық – сорттық (қалемшелік) бақ, көбейту бөлімшесі, қалыптастыру бөлімшесі (Колесников В.А., 1989).
Топырағы
Агроуниверситет оқу – тәрбие станциясында екі түрлі топырақ кездеседі. Қызыл қоңыр және сұр топырақ. Қызыл қоңыр топырақтың өзі екі түрге бөлінеді. Қою қызыл қоңыр, ашық қызыл қоңыр. Қою қызыл топырақ агроуниверситет оқу — өндірістік станциясының үшінші бөлімшесінде кезедеседі.
Гумис қабатының жамылғыштығы мен ерекшеленеді (А+В-5 см). Негізгі бөлімшенің топырағы ашық қызыл қоңыр және сорт таңдау. Қара шірік қабаты 25-30 см. Құнарлығын арттыру үшін терең қопсыту көп мөлшерде тыңайтқыш енгізу, суару жұмыстарын жүргізу керек. Шаруашылықта көп жылдық екпе ағаштар негізінен қою қызыл топырақта орналасқан.
«Агроуниверситет» оқу — өндірістік станциясындағы топырақ – климат жағдайы жеміс бағын құруға жеміс-жидек, көкөніс, жүзім дақылдарын өсіруге қолайлы.
Жер бедері
Алматы облысы төңірегі негізінен таулы келеді. Оңтүстігінде Тянь-Шань тауларының бір сілемі Іле, Алатауы жатыр. Тау етегінде шайынды жыныс қабатынан түзілген ұсырымды конус элементері көп кездеседі. Ұсақ өзендерді кездестіруге болады.
«Агроуниверситет» оқу — өндірістік шаруашылығы таулы аймақта орналасқан. Бұл жерде көп жылдық екпе ағаштар, жыртылған жер және терең сайлар мен ұсақ таулар кездеседі. Шаруашылық территориясы Іле Алатауының жағалауында орналасқан. Территориялық бедері бойынша геоморфологиялық белгілері бойынша төмендегідей аудандарға бөлуге болады.
- Аудан шаруашылықтың бірінші бөлімінде орналасқан. Осы аймақ өзендерімен, арналармен ерекшеленді.
- Александровка селосының екі жағына 2-3 км созылып жатыр. Таулы толқынды әлсіз жазықтан басталады.
Қорыта келгенде таулы файмақтардың ауа-райын, топырақ жағдайын жер бедерін зерттей келе мынадай тұжырым жасауға болады. Бұл аймақтың ауа-рауы мен топырақ жағдайы жеміс, көкөніс, жүзім бақтарын егіп, бақ құруға қолайлы.
II—тарау. Топырақ –климат жағдайы
Климаты
Агроуниверситет оқу-тәжірибе станциясы Алматы облысы, Талғар ауданы, Байбұлақ елді-мекенінде орналасқан.
Бұл жердің климат жағдайы біршама жұмсақтығымен, жылу мен ылғалдың жақсы үйлесушілігімен ерекшелінеді. Шілдедегі температура +22+24 градус, қаңтардағы температура — 6-7 градус. 0 градустан жоғары температурадағы жылы кезеңде оң температуралардың қосындысы 2400-3400 градус.
Көктемде ызғар сәуірдің үшінші онтүстігінде басылып, қарашаның үшінші онкүндігі мен желтоқсанның басында қайта түседі. Суықтың ұзақтығы 140-170 күн. Жылдық жауын-шашын мөлшері 350-600 мл. Тұрақты қар жамылғысы қарашаның аяғы мен желтоқсанның басында қайта түседі де 85-100 күн жатады. Қардың қалыңдығы 20-35 сантиметрге жетеді. Желтоқсанның басында түскен қар үш ай және одан да ұзақ уақыт жатады.
III-тарау. Тәжірибелік-зерттеу бөлімі
3.1. Зерттеу міндеті, бағдарламасы мен әдістемесі
Зерттеу міндеті
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университетінің жылыжайында тамыры жабық алма тікпе көшеттерін өсіру үшін субстрат құралын таңдау. Сонымен қатар жылыжай жағдайында қысқы телімелері арнайы дайындықтан өткізу қажеттілігі мен бір вегетацияда стандартқа сай бір жылдық тікпе өсіруге жарамды алма сорттарынын анықтау.
3.1.1. Зерттеу нысандары
Тәжірибеге Қазақстан Республикасының оңтүстік және оңтүстік-шығыс жеміс аймақтарында аудандастырылған алманың Голден делшиес, Айдаред сорттары мен болашағы бар Вайнеспур, Саливарское благородное және Ренет Абраменко сорттары алынды. Телітуші ретінде аласа өсетін М 9 біртектес телітушісі пайдаланылды.
Нысандарының қысқаша сипаттамасы
Голден делишес-Американдық сорт. Алматы, Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған.
Ағаштарының өскелеңдігі орташа, бөрік бастары сопақша, онша тығыз суыққа, төзімділігі орташа.
Жемісті отырғызылғаннан кейін 5-6 жылда салады, өнімді жыл сайын береді, әрбір ағаштан орташа есеппен 40-150 килограмм өнім алынады. Алмасының ірілігі орташа (110-140 грам) сопақша келген, дұрыс формалы, түсі ашық сары, шырынды, ұсақ түйіртпекті, дәмі тәтті болып келеді.
Айдаред-сорт АҚШ-та Пагнер мен Джонатан сорттарын будандастырудан алынған. Ағашы жеткілікті биік өсетін, дөңгелек немесе шашыраңқы бөрік басты.
Оңтүстік аймақтарда жеткілікті қысқа төзімді сорт екенін көрсетті. Қара қотырға төзімді, бірақ «ақ ұнтақ» ауруынан жапа шегеді. 4-5 жылдары жеміс сала бастайды. Өнімділігі жоғары, әрі жыл сайын жеміс береді.
Жемістің өлшемі орташа немесе орташадан жоғары. Жемістің барлық бетінде қабығы сары тартымды ашық қызыл, сиякөк түстес болып келеді. Балдыры ақшыл сары, қатты нәзік, нәрлі, тартымды, қышқылымен өте дәмді. Жемісі теретін дәміне бірінші қазанда жетеді, сәуір-мамыр айларына дейін сақталынады.
Телітушілер
М 9 телітушісіне ұластырылған ағаштардың биіктігі 2,5-3,5 метірге жетеді, 2-3 жылдары ерте жеміс салады, ірі, сапасы жақсы болады. Қазақ ауыл шаруашылығы институтының жеміс-жидек шаруашылығы кафедрасының деректері бойынша М 9 телітушісіне ұластырылған алма сорттарының төрт жыл ішіндегі орташа өнімділігі:
Голден делишес сорты бойынша гектарынан 224 центнер, тамыр жүйелері тармақты, шашақты, майда, қаңқа тамыры әлсіз жетілген, сынғыш және кейбір тамырлары 4-4,5 метрге дейін жеткенімен де негізгі тамыр жүйесі онша тереңге кетпейді (1 метр тереңдіктен аспайды) Соған байланысты М9 телітушісіне ұластырылған ағаштардың жантайып, тіпті жайып та (қатты желде, өнімін көпсалғанда, өте шылқылдатып суарғанда) қалуы мүмкін. М9 телітушісінің қысты күнгі суыққа төзімділігі жақсы. Бақылау жүргізілген жылдардың бәрінде, мәселен 1960 жылдан бері, бұл телітуші тамырының үсігіне байқалған жоқ. Алайда М9 телітушінің құрғақшылыққа төзімділігі алманың себінді телітушісіне қарағанда нашар. Алманың аласа өсетін тез салатын және құрғақшылыққа төзімді ағаштарын өсіру үшін. Ұлттық Аграрлық Университетінің жеміс-көкөніс шаруашылығы кафедрасы биік өсетін себінді телітушіге интеркалярлы телітуші ретінде М9 ергежейлі телітушісін пайдалануды ұсынады. Кафедраның тәжірибесі бойынша ергежейлі интеркалярлы телітушіге ұластырылған сорттар ағаштарына ұқсас, бірақ бірінші қуаңшылыққа төзімділігі жағынан асып түседі, топырақ қабатына мықты бекиді.
Бұл телітуші Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында топырақ-климат жағдайлары анағұрлым қолайлы аймақтарда ғана аудандастырылған.
3.1.2. Тәжірибе учаскелерінде жүргізілген агротехникалық күтім
Агротехникалық күтім жылыжайдың ішкі жағдайларына байланысты жүргізілді. Негізі дайындық жұмыстары 2005 жылдың (қазан) телітуші мен ұластыруға қажетті қалемшелерді (нұсқаға сәйкес) дайындаумен басталды. 2006 жылдың қаңтарында жылыжайдың ішін тазартып, зарарсыздандыру жүргізілді. Қысқы телімелерді отырғызуға қажетті контейнерлер мен оларды орауға қажетті целофандар сатылып алынады. Ақпан айында тәжірибе жоспарына байланысты орын анықталып, контейнерлерге тәжірибе сұлбасына сәйкес субстраттар салынып, тиісті орындарына қойылды.
Содан соң арнайы қадалармен контейнер түбінде тоқтау су жиналмас үшін тесіп жасалынады.
Наурыз айында қысқы телу жұмыстары жүргізілді. Қысқы телімелерді тәжірибе бағдарламасына сәйкес контейнерлерге отырғызылды. Соңынан суарылып отырды. Келесі суарулар қажеттілігіне қарай жүргізілді.
Қысқы телімелер негізінен стратификация өтпестен, ұластырудан кейін контейнерлерге отырғызылып, жер үсті бөлігіне целофан қалта кигізілді.Олар Қалемшерлердің бүршіктері өнгеннен соң алынып тасталды. Арамшөптер өсуіне қарай тазартылып отырды.
Аурулар мен зиянкестерге қарсы күрес қажеттілігіне қарай жүргізілді. Балақ сабақтар жұлынып, мәдени сорттардың бір сабағы қалдырылды. Ұласу орнын ораған пленка жолақтары шілде айында алынып тасталды.
Вегетация бойында зерттеу әдістемесіне сай есептер жүргізілді.
3.1.3. Тәжірибе сұлбасы мен зерттеу әдістемесі
Тәжірибе сұлбасы
Зерттеу жұмысы Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті территориясында орналасқан жылыжайда жүргізілді.
Тәжірибе алма дақылының тамыры жабық тікпе көшеттерін қысқы телімеден жылыжайда өсіру үшін субстрат құрамын, жарамды сорттарын және арнайы дайындықтан өткізу қажеттілігін анықтау үшін жүргізілді. Зерттеуге тәжірибе сұлбасына сәйкес алманың Голден делишес, Ренет Абраменко, Айдаред, Вайнеспур, Саливарское благородное сорттары М 9 біртектес аласа өсетін телітушісі мен әр түрлі құрамдағы субстрат алынды.
Зерттеу екі тәжірибеден тұрады.
Бірінші тәжірибеде жылыжай жағдайда қысқы телімелерді арнайы дайындықтан өткізу жолдары мен бір вегетацияда стандартқа сай бір жылдық тікпе көшет өсіруге жарамды алма сорттарын анықтау.
Екінші тәжірибеде жылжымайды тамыры жабық тікпе көшет өсіру үшін субстрат құрамын таңдау.
Бірінші тәжірибе сұлбасы
|
Субстрат |
Стратификация |
Сорт |
|
Топырақ + қара шірік |
өткен |
Голден делишес |
|
өтпеген |
Голден делишес (үлгі) Вайнеспур Айдаред Ренет Абраменко Саливарское благородное |
Екінші тәжрибе сұлбасы
|
Субстрат |
|
|
құрамы |
үлесі |
|
Топырақ + қара шірік (үлгі) |
1:0,5 |
|
Топырақ + қара шірік + азот |
1:0,5:N |
|
Топырақ + қара шірік + азот |
1:0,2: N |
|
Топырақ + қара шірік |
1:0,2 |
|
Топырақ + құм + қара шірік |
1:1:0,5 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік |
1:1:1:0,5 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік |
1:1:0,5 |
Бірінші тәжірибе екі факторлы, алты нұсқалы, үш қайталанымды. Әр қайталаным он өсімдіктен тұрады.
Енкінші тәжірибе бір факторлы, жеті нұсқалы, үш қайталанымды. Әр қайталанымда он өсімдік, ал нұсқада отыз өсімдік қабылданған.
Зерттеу әдістемесі
Тәжірибедегі нұсқалар бойынша қысқы телімелерінің санын (біріккен, өнген, өскен, сақталған) өркеннің өсу динамикасын, жапырақтануын, сабағының, тамырының ұзындығын, ылғалды пайдалану қабілетін, биомассасын, стандартқа сәйкескөшет шығымын анықтадық.
Биометриялық көрсеткіштер И.В.Мичурин атындағы Бүкіл одақтық ғылыми-зерттеу институтының әдістемелері (1956-1973) жылы Уманның ауылшаруашылық әдістемелік нұсқауы бойынша жүргізілді.
Жапырақ тақтамаларының аудандары профессор А.П. Драгавцевтың палеткалық әдісімен (1956) анықталды.
Жапырақ ылғалдылығы көрсеткіштері М.Д.Кумниренко, Г.П. Курчатова, Е.В. Крюкова ұсынған әдістеме (1975) бойынша жүргізілді.
Бақылау барысында жинақталған сандық мәліметтерді статистикалық өңдеуден өткіздік. Тәжірибе дәлелдігін t-коэффиценті арқылы есептедік (Трусевич. Г. В, 1975)
Жапырақ ауданы
Профессор А.П. Драгавцев (1956) ұсынған палеткалық әдіспен анықтадық.
Палетканы екі целлулойдты тақтаны (10×15 см) ауыспалы етіп біріктіріп жасады.Оның бір бетіне қабырғалары бір сантиметр шаршы тор салынады.
Тақталарды ашып, ортасына жапырақты орналастырып жабады да, толық және жартысынан артық жабылған торларды есепке алады.
Көшеттің жапырақтылығы
(жалпы жапырақ ауданы)
Өсу тоқталған кезде, әр нұсқадан тоғыз көшеттен алынып, сондағы барлық жапырақтар ауданы өлшенеді.
Жапырақтын жалпы ылғалдылығы
(жалпы сулылығы)
Жапырақ тақтасын 105 градус температурада кептіру тәсілімен анықтайды. Анализ үшін салмағы 500 миллиграмнан аспайтын жасы тұрақты болатын (өркеннің өсу нүктесінен бес-алты жапырақтар), ағаш бөркінің оңтүстік-шығыс бетіндегі, ортаңғы және одан жоғары бөлігінде орналасқан өркендерден жапырақтар алынады.
Егер жапырақ салмағы (массасы) 500 милиграмнан артық болса, онда жапырақ тақтасы ортаңғы талшық жиегімен екіге бөлінеді. Орталық талшығы жақ бөлшігі торзиондық таразыда өлшенеді. Өлшенген жапырақ темір құтығы (бюкске) салынып, кептіргіш шкафта (кебеже) 105 градустан аспайтын температурада тұрақты салмаққа дейін кептіреді. Бюксті эксикаторда салқындатқаннан соң жапырақ қайта өлшенеді. Мәліметтер берілген үлгіге жазылады.
Жапырақ тақтасының жалпы ылғалдылығы, ондағы су мөлшерін (жапырақтын бастапқы және құрғақ салмақтарының айырмасы) оның бастапқы салмағына пайыздық (проценттік) көрсеткіште анықталады. Оны төменгі формуламен шығардық.
,
мұндағы: х- жалпы ылғал, %
А- бастапқы салмақ, мгр
В- құрғақ салмақ, мгр.
Жапырақтың ылғалды сақтау қабілеттілігін (өлшеу тәсілі)
Ылғалды сақтау қаблеттілігін, жапырақтарды алты сағат бойы солдыру (кептіру) барысында жоғалтқан ылғалдың, оның бастапқы салмағына пайыздық (%) қатынаста есептеледі. Ол үшін анализге алынған үлгілер (образецтер) торзиондық таразыда өлшенеді, алты сағатқа көлеңкелі желдетілетін ашық жерде солдырады да қайта өлшенеді көрсеткіштер берілген кесте үлгіге жазылады. Ылғалды сақтау қаблеттілігі келесі формуламен есептелінеді.
мұнда: х-ылғалды сақтау қаблеті, %
А-бастапқы салмақ, мгр.
П-белгілі уақыт аралығында солдырғанда жоғалған су, мгр.
Жапырақтың салыстырмалы тургорлығын анықтау
(относительная тургоресцентность)
Анализге ұшыраған жапырақтардың сағағы су астында жаңартылады, сонан соң оларды өлшеп, қанықтыру үшін ылғалды камераға жиырма төрт сағатқа орналастырады ылғалмен қаныққаннан кейін, жапырақтар камерадан алынып, екі сорғыш қағаздың ортасына салынып жылдам сорғытылады. Сіңірілген ылғалды анықтау үшін қайта өлшенеді. Сонан соң олардың құрғақ салмағы анықталады. Ол үшін жапырақтар кептіргіш шкафта 105 градус температурада тұрақты салмаққа дейін кептіріледі. Мәліметтер арнайы үлгіге жазылады.
Салыстырмалы тургорлық келесі формуламен есептелінеді:
мұндағы; а — салыстырмалы тургорлық (анықталған кездегі жапырақтағы су мөлшерінің, олардың сумен толық қаныққандағы су мөлшеріне қатынастың пайыз көрсеткіші).
А-С) — анықтаған сәттегі өлшемдегі су мөлшері анықтау ылғал салмақтан, оның құрғақ салмағын шегеру арқылы есептелінеді), мгр
(В-С) — жапырақтардың сумен қаныққан кейінгі өлшемдегі жалпы судың мөлшері (қаныққан кейінгі өлшем массасынан, оның құрғақ массасын шегеру арқылы есептейді), мгр
Жапырақтағы тапшы суды анықтау
Жапырақтағы тапшы суды анықтау жолы жапырақтын салыстырмалы тургорлығын анықтау әдісімен сипаттас. Тек есеп келесі формуламен жүргізіледі.
%
мұндағы; х-жапырақтағы тапшы су, оның толық қаныққан
қалпындағы жалпы мөлшерінен пайызы.
(В-А) — жапырақтағы қанықтырғанда сіңірген су, мг;
(В-С) — толық қаныққан қалпындағы жапырақтағы
жалпы су мөлшері, мг.
3.2. Зерттеу нәтижелері
Жеміс тікпе көшеттерін көбейтудің тиімді тәсілдерінің бірі стол үстінде қысқы телу. Оның басқа тәсілдерімен салыстырғанда көптеген ұтымды жақтарын атауға болады. Соның ішіндегі ең маңыздыларына тоқталатын болсақ, ол жазғы қауырт кездегі жұмысшыға қажеттілікті бәсеңдету, әрі қысқы мезгілдегі бос уақытты тиімді пайдалану, телу процесін механикаландыру, жұмыс өнімділігін арттыру тағы басқа.
Сонымен қатар жеміс тікпе көшеттерінің қысқа мерзімде өсірудің бірден-бір жолы ретінде қысқа телімелерді тамыры жабық технологиямен жылыжайда өсіруді қарастыруға болады.
Жылыжайда өсімдімдіктердің өсіп-дамуына қолайлы ортаны ұйымдастыруға өте ыңғайлы. Қыста қосымша жылытылатын жылыжайларды пайдалану арқылы жеміс тікпе көшеттерінің вегетациялық кезеңін ұзартуға болады. Оның үстіне жылыжайда өсімдіктерді күтіп-баптау жұмыстарын ауа-райына тәуелсіз жүргізе беруге болады. Жылыжай жағдайында тамыры жабық тікпе көшеттер өсіру үшін,осы ортаға жарамды субстрат құрамын анықтау қажет.
Сондықтан біз тәжірибемізде өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдай туғызатындай, оларға зиян келтірмейтін материалдардан субстрат түзіп, тәжірибеге кіргіздік. Мұндай тәжірибе ашық танапта үш жыл жүргізілді. Ал жылыжайда екінші жылы енгізіліп отыр. Жалпы жылыжай жеміс тікпе көшеттерін өсіруге үшінші жылы пайдаланып келеді.Қысқа телу жұмысы Агроуниверситетінің жылыжайында наурыз айында жүргізілді. Қысқы телімелер құрамының бірігуіне жылыжай жағдайының әсерін анықтау үшін арнайы тәжірибе салық. Ол үшін тәжірибе құрамына статификация өткен және өтпеген нұсқаларды енгіздік.
Сонымен стратификациядан өту үшін бұл нұсқадағы телімелер тоғыз күн бөлмеде (25 градус) қима беттерінде пайда каллюс пайда болғанша сақталып, соңынан жылыжайға контейнерге үлгілік субстрат құрамына (топырақ+қара шірік) отырғызылды. Басқа нұсқалардағы алма сорттарының телімелері стратификация өспестен тікелей контейнерлерге аталған субстратқа отырғызылды.
Осы егілген телімелердің ортаға бейімделуі екі жылғы мәліметтер бойынша субстрат құрамына қарай (нұсқа) 91,66 пайыздан (топырақ+қара шірік) 96,66 пайызға дейін (топырақ+ағаш үгіндісі+шірік, топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік) көтерілді. Ал құрамы топырақ+құм+қара шіріктен тұратын субстраттағы телімелердің біріккен саны 95 пайызды құрады. (3 кесте). Бақылаудың келесі көрсеткіштері бойынша да (өнгені, өскені) осы қатынас сақталды. Бірақ олардың саны біртіндеп азая бастады. Соңғы күзгі сандық бойынша (телімелердің сақталғаны) ең көп тікпе көшет топырақ + ағаш үгіндісі + қара шірік қоспасында сақталған (88,33 пайыз), ал үлгілік нұсқада ең төменгі көрсеткіш байқалды (50 пайыз). Қалған екі нұсқа (топырақ + ағаш үгіндісі + құм + қара шірік, топырақ + құм + қара шірік) осы аралықта орналасқан (85,0 пайыз, 66,66 пайыз). Екі жылғы зерттеу нәтижесі бойынша құрамы топырақ, ағаш үгіндісі мен қара шіріктен және топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен тұратын субстраттар қысқы телімелердің өсіп-өркендеуіне қолайлы екендігі анықталады. (3 – кесте).
Тікпе көшеттерінің бір гектары жылыжай ауданынан шығымы, осы сақталған үлесіне қарай есептелінеді. Жылыжайдың бір гектар алақаны 72 000 дана контейнер орналастыруға болады. Осы саннан әр нұсқадағы сақталған үлесін есептегенде 36 000 – нан 63597 данаға дейін тікпе көшет алынады.
Алма сорттары қысқы телімелердің тіршілік көрсеткіштері 4 кестеде берілген.
3 кесте. Жылыжайда субстрат қоспасында өсірілген қысқы телімелердің 2005, 2006 жылдардағы тіршілік көрсеткіштері, %. (Сорт Голден делшиес телітуші М9)
|
Субстрат |
Біріккені |
өнгені |
өскені |
сақталғаны |
*Тікпе көгет шығымы, дана/га. |
|
Топырақ+қара шірік (үлгі) |
91,66 |
85,15 |
81,66 |
50,0 |
36000 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі + қара шірік |
96,66 |
95,0 |
91,67 |
88,33 |
63597 |
|
Топырақ+құм+қара шірік |
95,0 |
93,33 |
88,33 |
66,66 |
47995 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм қара шірік |
96,66 |
95,0 |
91,66 |
85,0 |
61200 |
4 кесте. Жылыжайды өсірілген алма-сорттары қысқы телімелерінің екі жылдағы тіршілік көрсеткіштері, % (Телітуші М9, субстрат: топырақ+қара шірік, 2005, 2006жж).
|
Страти-фика-ция |
Сорт |
Біріккені |
өнгені |
өскені |
сақталғаны |
*Тікпе көгет шығымы, дана/га. |
|
өткен |
Голден делшиес |
95,0 |
93,5 |
90,0 |
76,66 |
55195 |
|
өтпеген |
Голден делшиес |
90,0 |
86,33 |
83,33 |
60,0 |
43200 |
|
Ренет Абраменко |
90,0 |
86,66 |
83,33 |
61,66 |
44395 |
|
|
Айдаред |
90,0 |
86,66 |
83,33 |
53,33 |
38397 |
|
|
Вайнеспур |
95,0 |
91,66 |
86,66 |
66,66 |
47998 |
|
|
Саливарское благородное |
91,66 |
86,66 |
83,33 |
73,33 |
52797 |
* Ескерту: 1 гектар жылыжай ауданында 72 мың контейнер орналасады.
Зерттелген алма сорттары: арасынан тіршілік көрсеткіштерінің (біріккен, өнген, өскен, сақталған сандары) жоғарылығымен стратификация өткен Голден делшиес сорты телімелері дараланады. Стратифиукация өтпеген сорттар телімелерінің арасынан Саливарское благородное мен Вайнеспур сорттарының көрсеткіштері жоғары болады. Нұсқалар арасындағы негізгі айырмашылықтар телімелердің сақталған санында байқалады. Бұл көрсеткіш бойынша ең төменгі нәтиже Айдаред сортында (53, 33 пайыз) орын алды (4 кесте).
Тәжірибедегі қысқы телімелердің сақталған үлесін бір гектерда орналасқан санына аударсақ, көшет шығымы 38397 данадан (Айдаред), 55195 данаға (Голден делшиес, стратификация өткен) дейін құрады. Қалған нұсқалар осы аралықта орналасты. Дегенмен Саливарское благородное сорты озық нұсқаға орналасты.
Сонымен жылыжай жағдайында тамыры жабық қысқы телімелерді өсіруге ең қолайлы орта, құрамы «топырақ, ағаш үгіндісі мен қара шіріктен» тұратын субстраттарды алуға болады.
Қысқы телімелерді стратификациядан өткізу тікпе көшет шығымын айтарлықтай (16,66 пайыз) арттырды.
Тәжірибеге алынған бес алма сорты телімелерінің арасынан Голден делшиес пен Саливарское благородное және Вайнеспур сорттары тіршілік көрсеткіштерімен жылыжай микроклиматына жақсы бейімделгендігін көрсетті.
Өсімдіктердің өсіп-дамуына жылыжайдың микроклиматы көктемгі салқын кездері, қолайлы болды. Көктемнің соңғы айы мамырдың бірінші он күндігіне дейін барлық нұсқалардағы телімелердің өсу қарқындылығы жоғары болады. (1 сурет, 1 қосымша) мамыр айының соңы мен маусым айында көпшілік нұсқалардағы телімелердің өсуі күрт төмендеді. Тек екі субстратта құрамы «Топырақ, қара шірік пен азоттан» және «Топырақ, құм мен қара шіріктен» тұратын орналасқан телімелердің өсу күші, маусым айында бір шама көтеріледі. Оның есесіне келесі айда олардың өсуі мүлдем төмендеп кетеді. Керісінше қалған үш нұсқадағы өсімдіктердің өсуі бұл бақылауларда жоғары көтеріледі. Вегетация бойында нұсқалардың жекедара басымдылығы байқалмады. Тек өркеннің жалпы өскіні бойынша «Топырақ+құм+қара шірік» қоспасында орналасқан телімелер (34,9см) біршама алға шықты. (1қосымша). Екінші орында «Топырақ+қара шірік+азот» субстратында өскен телімелер алды (32,7см). Ең әлсіз өскен үлгілік нұсқада орын алды (24,2см). мұндай заңдылық телімелердің жапырақтануында да байқалады. (1қосымша). Телімелердегі жапырақ ауданы 199,9см2 (Топырақ+қара шірік, үлгі) — 450,7см2 дейін (Топырақ+құм+қара шірік) құрады. Жапырақ тақталарының әр өлшем кезеңдеріндегі ұлғаюы 1,9-105,3см2 аралығында болады.
1 сурет. Алманың Голден делшиес сорты қысқы телімелері сабағының, субстрат құрамына байланысты өсу динамикасы (телітуші М9, 2006ж, жылыжай).
Шартты белгі.
- Топырақ+қара шірік
- Топырақ+қара шірік+азот
- —————- — Топырақ+құм+қара шірік
- — × ————- — Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік
- – Δ — — — Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік.
Екі жылғы (2005-2006жж) орташа өркен ұзындығы мен жапырақ тақталары аудандары мәліметтері бойынша алдыңғы нәтижелер құрамы «Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік» және «Топырақ+құм+қара шіріктен» тұратын субстраттардағы телімелерде байқалады.(1 қосымша).
Сонымен қысқы телімелердің өсіп-өркендеуіне құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» және «Топырақ, құм, қара шіріктен» тұратын субстраттарда қолайлы орта орнықты.
Қазақстанның оңтүстік жеміс аймақтарында, жаз айларында жарық пен жылу қалыптан тыс көтеріліп кетеді. Ол жылыжайдағы микроклиматты да қатайта түседі.соның салдарынан өсімдіктердің өсуі бәсеңдейді де күзге қарай қайта көтеріледі. (1 сурет). Температураның көтерілуі өсімдіктердің өсуін бәсеңдетіп, әлсіреген телімелердің қурауына соқтырады.(3,4 кесте). Тіршілігін сақтаған телімелердің көпшілігі стандартқа сай келе бермейді. Субстрат құрамына байланысты стандартқа сай келмеген тікпе көшеттердің үлесі 81,0 пайыз. (Топырақ+құм+қара шірік), 94,1 пайызға дейін (Топырақ+қара шірік) құрады. Екінші стандарттағы тікпе көшеттердің үлесі 5,9 пайыздан (үлгі) – 19,0 пайызға дейін (Топырақ+құм+қара шірік) жетті. (5 кесте) сапасы 1-сортты көрсететін тікпе көшеттер боламады.
5 кесте. Алманың Голден делшиес сорты тікпе көшеттерінің сапасына субстрат құрамының әсері (Телітуші М9, 2006ж)
|
Субстрат |
ІІ сорт |
Стандартқа сай емес |
Барлығы, дана/га |
|||
|
Құрамы |
үлесі |
% |
дана |
% |
дана |
|
|
Топырақ+қара шірік (үлгі) |
1:0,5 |
5,9 |
2407 |
94,1 |
38395 |
40802 |
|
Топырақ+қара шірік+азот |
1:0,5+N |
9,0 |
2376 |
91,0 |
24026 |
26402 |
|
Топырақ+құм+қара шірік |
1:1:0,5 |
19,0 |
9576 |
81,0 |
40824 |
50400 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік |
1:1:1:0,5 |
11,1 |
7192 |
88,9 |
57608 |
64800 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шікір |
1:1:0,5 |
13,8 |
9604 |
86,2 |
59998 |
69602 |
6 кесте. Жылыжайды өсірілген алма сорттарының тамыры жабық тікпе көшеттері сапасы. (Телтуші М9, субстрат: топырақ+қара шірік, 2006ж)
|
Страти-фика-ция |
Сорт |
І — сорт |
ІІ — сорт |
Стандартқа сай емес |
Барлығы дана/га |
|||
|
% |
дана |
% |
дана |
% |
дана |
|||
|
өткен |
Голден делшиес |
0 |
0 |
40 |
23999 |
60 |
35998 |
59997 |
|
|
Голден делшиес |
0 |
0 |
5,9 |
2407 |
94,1 |
38395 |
40802 |
|
Ренет Абраменко |
3,8 |
2280 |
26,9 |
16139 |
69,3 |
41578 |
59997 |
|
|
Айдаред |
0 |
0 |
0 |
0 |
100 |
45597 |
45597 |
|
|
Вайнеспур |
0 |
0 |
0 |
0 |
100 |
50400 |
50400 |
|
|
Саливарское благородное |
0 |
0 |
3,6 |
2419 |
96,4 |
64778 |
67197 |
|
Құрамы «Топырақ, құм мен қара шіріктер» тұратын субстраттардағы телімелердің сапасы біршама жоғары болғанмен, олардың саны жағынан «Топырақ, ағаш үгіндісі мен қара шірікті» нұсқадан төмендеу болды.
Жылыжай өсірілген алманың бес сортынан (Голден делшиес, Ренет Абраменко, Айдаред, Вайнеспур, Саливарское благородное) тек Ренет Абраменко сорты қысқы телімелердің 3,8 пайызы ғана І-сорттық сапаға сәйкес келді. Ал екінші сорттың сапаға сай келетін телімелердің үлесі 3,6 пайыздан (саливарское благородное) 40 пайызға дейін (Годен делшиес, стратификация өткен) құрады. Бұл топта Ренет Абраменконың үлесі 26,9 пайыз болды. Айдаред пен Вайнеспур сорттары телімелердің өсуі бәсең болып стандартқа сай келмеді. (6 кесте).
Сонымен жылыжайда тамыры жабық қысқы телімелерді өсіру үшін пайдаланылған бес субстраттың ішінен құрамы «Топырақ, құм мен қара шіріктен» және «Топырақ, ағаш үгіндісі мен қара шіріктен» тұратын қоспалар қолайлы болып шықты. Ал тәжірибеге алынған бес алма сортының ішінен (Голден делшиес, Ренет Абраменко, Айдаред, Вайнеспур, Саливарское благородное) стандартқа сәйкес келетін телімелердің үлесі,
7 кесте. Алманың Голден делишес сорты қысқы, телімелері мүшелерінің субстрат құрамына байланысты өсу көрсеткіштері (жылыжай, телітуші М9, 2006ж).
|
Субстрат |
Сабақ, см |
Жапырақ ауданы, см2 |
Тамыр ұзындығы, см |
||||||
|
Құрамы |
үлесі |
Жер үсті |
Жер асты |
орташа |
жалпы |
қаңқалық |
шашақ |
барлығы |
|
|
ұзындығы |
диаметрі |
|
|||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
|
Топырақ+қара шірік (үлгі) |
1:0,5 |
39,8 |
2,0 |
13,6 |
15,5 |
183,0 |
23,3 |
35,0 |
58,3 |
|
Топырақ+қара шірік+азот |
1:0,5+N |
64,5 |
2,9 |
12,8 |
27,5 |
463,3 |
40,6 |
82,0 |
122,6 |
|
Топырақ+құм+қара шірік |
1:1:0,5 |
58,1 |
2,7 |
13,3 |
23,6 |
423,6 |
56,3 |
163,3 |
219,6 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік |
1:1:1:0,5 |
50,3 |
2,4 |
11,0 |
21,5 |
325,6 |
103,0 |
199,3 |
302,3 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шікір |
1:1:0,5 |
52,3 |
2,0 |
13,0 |
18,7 |
301,3 |
66,0 |
172,6 |
238,6 |
стратификация өткен Голден делшиес сортында 40 пайызды құраса, Ренет Абраменко сортында бұл көрсеткіш 30,7 пайыз болды.
Қысқы теліме мүшелерінің өсу көрсеткіштеріне субстрат құрамының бір шама әсері байқалады. Топырақ, қара шірік пен азот қоспасына отырғызылған телімелер жер үсті мүшелерінің (сабақ, жапырақ тақтасы) өлшемдері бойынша басқа нұсқалардан басым болды. Дегенмен өсімдіктердің тамыр жүйесінің өсуіне ең қолайлы орта «Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік» қоспалары екендігі анықталады. (7 кесте).
Топырақ пен қара шірік қоспасында (үлгі) орналасқан телімелер мүшелерінің өсу көрсеткіштері ең төменгіні нәтижені көрсетті. Телімелердің өсуіне топырақ, құм мен қара шірік қоспасында да қолайлы қоректік режим байқалады.
Тәжірибеге алынған бес сорттың арасынан сабағының ұзындығымен стратификация өткен Голден делшиес сортының телімелері айрықшаланды. (83,1см). Ең төменгі көрсеткіш (39,3см) Вайнеспур сортында байқалды (8 кесте). Ренет Абраменко сорты телімелерінде ең ірі жапырақ тақталары қалыптасты (40,7см2). Ал стратификация өткен Голден делшиес сорты тікпе көшеттері бұл көрсеткіште төменгі орында орналасты. (15,5см2). Тікпе көшеттердің жапырақтануы бойынша алдыңғы нәтиже Айдаред сортында орын алды (968,3см2). Келесі орын стратификация өткен Голден делшиес сорты (850,6см2) және Ренет Абраменко сорты (846,3см2) орналасты.
Вайнеспур сорты тікпе көшеттерінің сабақтары (39,3см) қысқа, жапырақ аудандары (32,7см2) мен жалпы жапырақтылығы (653,6см2) орташа бола тұра тамырының ұзындығы (353,6см) барлық нұсқалардан басым болды (8 кесте). Өсімдіктердің өсіп – дамуында үлкен маңызы бар мүшесінің қатарына тамыр жүйесі жатады. Ол өсімдікті ылғал және қоректік заттармен қамтамасыз етіп отырады. Жер үсті бөлігінің өсуіде осы тамыр жүйесімен байланысты болуға тиіс. Дегенде біздің тәжірибемізге сүйенсек, бұл байланыстың бұзылуы да ықтимал екендігі байқалады. Мұны біздің пайымдауымызша телінушінің, яғни табиғи аласа сорттың биологиялық ерекшелігіне байланысты болса керек. Себебі сабағы ұзын бола тұра, стратификация өткен Голден делишес сорты телімелерінің тамыр ұзындығы басқа сорттардан қалып қойды. Ал осы сорттың стратификация өтпеген нұсқасы барлық мүшелерінің өсу көрсеткіштері бойынша ең төменгі нәтижеге ие болды. Голден делшиес сорты телімелерінің өсіп-дамуына олардың арнайы дайындықтан (стратификация) өтуі үлкен әсер етті. Стратификация өткен тікпе көшеттердің сабақ ұзындығы-2,1 есе, жапырақ тақталарының орташа ауданы – 2,3 есе, жалпы жапырақтануы – 4,6 есе, ал тамыр ұзындығы – 2,5 есе, өтпегендерден артық болды (8 кесте).
Сонымен қысқы телімелер жер үсті мүшелерінің өсіп — дамуына ең қолайлы ылғалды-қоректік режим «Топырақ, қара шірік пен азот» қоспаларында, ал тамыр жүйесінің өсуіне құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұратын субстраттарда орын алды.
Голден делишес сорты телімелерін стратификациядан өткізу, оның барлық мүшелерінің (сабағы, жапырағы, тамыры) 2,1-4,6 есеге дейін артуына мүмкіндік береді.
8 кесте. Алма сорттары қысқы телімелері мүшелерінің өсу көрсеткіштері
(жылыжай, телітуші М9, субстрат: топырақ+қара шірік, 2006ж).
|
Страти-фика- ция |
Сорт |
Сабақ, см |
Жапырақ ауданы, см2 |
Тамыр ұзындығы, см |
|||||
|
Жер үсті |
Жер асты |
орташа |
жалпы |
қаңқалық |
шашақ |
барлығы |
|||
|
ұзындығы |
диаметрі |
ұзындығы |
|||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
|
өткен |
Голден делшиес (үлгі) |
83,1 |
3,4 |
14,3 |
35,6 |
850,6 |
43,6 |
102,0 |
145,6 |
|
өтпеген |
Голден делшиес |
39,8 |
2,0 |
13,6 |
15,5 |
183,0 |
23,3 |
35,0 |
58,3 |
|
Вайнеспур |
39,3 |
3,0 |
10,0 |
32,7 |
653,6 |
81,3 |
302,3 |
383,6 |
|
|
Айдаред |
64,3 |
2,8 |
10,6 |
31,9 |
968,3 |
59,3 |
187,0 |
246,3 |
|
|
Ренет Абраменко |
66,0 |
2,5 |
13,6 |
40,7 |
846,3 |
67,0 |
161,3 |
228,3 |
|
|
Саливарское благородное |
55,0 |
3,3 |
13,3 |
31,8 |
637,3 |
57,3 |
126,6 |
183,9 |
|
9 кесте. Алманың Голден делишес сорты қысқы телімелері биомассасының (гр) субстрат құрамымен байланыс (жылыжай, 2006ж, телітуші М9).
|
Субстрат |
Жер үсті сабағы |
Жер асты сабағы |
жапырақ |
Тамыр |
Барлығы |
|||||||
|
ылғал |
құрғақ |
ылғал |
құрғақ |
ылғал |
құрғақ |
қаңқалақ |
шашақ |
ылғал |
құрғақ |
|||
|
ылғал |
құрғақ |
ылғал |
құрғақ |
|||||||||
|
Топырақ+қара шірік (үлгі) |
9,18 |
5,22 |
7,60 |
4,16 |
3,35 |
1,36 |
0,12 |
0,06 |
0,05 |
0,03 |
20,3 |
10,83 |
|
Топырақ+қара шірік+азот t |
20,41 1,97 |
10,58 2,01 |
16,49 1,65 |
8,71 1,67 |
9,77 1,42 |
3,43 1,23 |
1,66 5,92 |
0,60 4,90 |
1,72 2,65 |
0,74 2,62 |
50,05 13,61 |
24,06 12,43 |
|
Топырақ+құм+қара шірік t |
17,1 2,17 |
9,12 2,12 |
13,87 2,43 |
7,49 2,50 |
10,72 2,36 |
3,87 2,30 |
1,25 5,38 |
0,52 11,5 |
1,61 15,6 |
0,78 37,5 |
44,55 27,94 |
21,78 55,92 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік ~ t |
17,48 1,89 |
9,67 1,96 |
11 0,99 |
6,06 1,02 |
5,96 0,95 |
2,2 0,80 |
1,60 2,27 |
0,64 2,76 |
1,36 2,22 |
0,56 3,11 |
37,4 8,32 |
19,13 9,65 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шікір t |
13,18 0,79 |
7,36 0,78 |
10,59 0,82 |
6,06 0,94 |
5,37 0,82 |
2,03 0,75 |
0,97 2,74 |
0,47 3,15 |
0,71 6 |
0,35 8 |
30,82 11,17 |
16,27 13,62 |
Тікпе көшеттердің биомассасын күзде өсу процесі толық тоқтағаннан соң анықтадық. Ол үшін әр нұсқадан үш телімеден алып, әр мүшесін жеке өлшеп, ылғал салмақтарын сонан соң кептіріп құрғақ салмақтарын анықталады.
Тікпе көшеттердің сабағында құрылған ылғал биомассасының мөлшері 9,18 грамнан (үлгі)-20,41 грамға дейін (Топырақ+қара шірік+азот) жетті.(9 кесте).
Екінші орынды құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұртын субстраттағы телімелер алды (17,48 грамм). Телімелердің сабақтарының (жер үсті, жер асты) тамырларының (қаңқалық, шашақ) ылғал және құрғақ салмақтарының мөлшері бойынша «Топырақ, қара шірік пен азоттан» құралған субстраттағы өсімдіктер ең жоғары нәтиже көрсетті (9 кесте). Тек жапырақ салмақтары (ылғал, құрғақ) бойынша «Топырақ, құм мен қара шіріктен» тұратын нұсқаға орын береді. Бұл соңғы нұсқа тамыр салмақтарынан (ылғал, құрғақ) екінші көрсеткішке ие болды. «Топырақ пен қара шірік» қоспасына (үлгі) отырғызылған тікпе көшеттер барлық көрсеткіштер бойынша ең төменгі нәтиже көрсетті.
Зерттеуге алынған алманың бес сортының стратификация, өтпеген телімелері жер үсті сабағының ылғал массалары 9,18 грамнан (Голден делишес) – 27,67 Грамға дейін (Саливарское благородное) құрады. (10 кесте). Мұндағы алшақтық осы аралықта орналасты. Сабақтың құрғақ массасы бойынша да осындай қатынас байқалады. Сабақтардың құрғақ салмақтары олардың ылғал салмағынан екі есеге жуыққа кем болды.
Біртектес телітушінің (М9) ұластырылған жерден төменгі бөлігі топыраққа көміліп, жер асты сабағы деп қабылдадық. Тікпе көшеттердің бұл бөлігі бойынша да алдыңғы қатынастық сақталды.
Сабақтардың (жер үсті, жер асты) салмақтары (ылғал, құрғақ) бойынша екінші нәтиже Ренет Абраменко сортына тиесілі болды.
Жапырақтардың ылғал және құрғақ салмақтарынан Айдаред пен Ренет Абраменко сорттары телімелері алға шықты. Ал Голден делишес сорты (стратификация өтпеген) соңғы орында қалып қойды (10 кесте). Қалған нұсқалар осы сорттараралығында орналасты.
Тамыр жүйесінің ылғал массасы 0,17 грамнан (Голден делшиес) – 4,75 грамға дейін (Айдаред) жетті. Ал құрғақ массасы осыған сәйкес 0,09 грамнан – 2,0 грамм аралығында құрылды. Зерттелген сорттар арасынан барлық мүшелерінің биомассасы басымдылығымен дараланған сорт болмады. Дегенде олардың жалпы қосындысы бойынша Сливарское благородное сорты тікпе көшеттері үздік шықты. Стратификация өткен Голден делишес сорты телімелері мүшелерінің (сабақ, жапырақ, тамыр) биомассасы стратификация өтпегендерінен екі еседен астамға артық болды. Демек телімелерді стратификациядан өткізу олардың өсіп-өркендеуіне жағымды әсер етпейтіндігін байқатады.
10 кесте. Алма сорттары қысқа телімелерінің биомассасы, гр (жылыжай, 2006ж, телітуші М9, субстрат: топырақ+қара шірік, 1:0,5).
|
Страти-фика- ция |
Сорт |
Жер үсті сабағы |
Жер асты сабағы |
жапырақ |
Тамыр |
Барлығы |
|||||||
|
ылғал |
құрғақ |
ылғал |
құрғақ |
ылғал |
ылғал |
құрғақ |
ылғал |
құрғақ |
ылғал |
||||
|
ылғал |
құрғақ |
ылғал |
ылғал |
||||||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
|
|
өткен |
Голден делшиес (үлгі) |
24,05 |
12,91 |
13,89 |
7,84 |
14,70 |
5,51 |
0,86 |
0,44 |
0,59 |
0,35 |
54,09 |
27,05 |
|
өтпеген |
Голден делшиес t |
9,18 |
5,22 |
7,60 |
4,16 |
3,35 |
1,36 |
0,12 |
0,06 |
0,05 |
0,03 |
20,3 |
10,83 |
|
Айдаред t |
22,32 |
11,48 |
10,89 |
5,37 |
16,53 |
6,13 |
3,28 |
1,37 |
1,47 |
0,63 |
54,49 |
24,98 |
|
|
Ренет Абраменко t |
23,10 |
12,37 |
11,06 |
6,12 |
16,06 |
6,43 |
2,37 |
1,13 |
1,37 |
0,8 |
53,96 |
26,85 |
|
|
Саливарское благородное t |
27,67 |
14,29 |
15,56 |
8,31 |
15,98 |
5,91 |
1,68 |
0,64 |
1,19 |
0,58 |
62,08 |
29,73 |
|
|
Вайнеспур t |
17,09 |
9,32 |
8,71 |
4,60 |
10,62 |
4,01 |
1,35 |
0,53 |
1,83 |
0,83 |
39,6 |
19,29 |
|
Сонымен қысқы телімелердің барлық мүшелерінде (сабақ, жапырақ, тамыр) ең мол биомассаның қалыптасуына құрамы «Топырақ, қара шірік пен азоттан» және «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұратын субстраттарда толық мүмкіншілік болды.
Зерттелеген алма сорттарының арасынан барлық мүшелерінің биомассасы басымдылығымен дараланған сорт болмады. Дегенде олардың жалпы қосындысы бойынша Саливарское благородное сорты тікпе көшеттері алға шықты.
Телімелерді стратификациядан өткізу, олардың өсіп-өркендеуіне жағымды әсер ететіндігі байқалды.
Өсімдіктердің өсіп-өркендеуінде маңызды орындардың бірін алатын ылғалдық режим. Оның тиімділігі субстрат құрамына тікелей байланысты. Осы байланысты анықтау мақсатында қысқы телімелер жапырақтарының ылғал көрсеткіштерін анықтадық.
Жапырақтағы жалпы ылғал бақылаудың басынан (24.05) шілденің екінші он күндігіне дейін кейбір нұсқаларда (Топырақ+құм+қара шірік, Топырақ+ағаш үгіндісі +құм+қара шірік) біртіндеп төмендеп, соңында (19.07) қайта көтерілсе, қайсы бірінде (Топырақ+қара шірік+азот) бұған кері жүрді. (2 сурет, 2 қосымша).
Жалпы ылғал көрсеткіші бойынша нұсқа араларында бір жақты басымдылық байқалмады.
Жоғалтқан ылғал шамасынан да айтарлықтай жинақтылық табылмады. Тек қалдық ылғал мөлшері бойынша «Топырақ+құм+қара шірік» қоспаларындағы телімелер жапырақтарында бақылаудың алғашқы үш мезгілінде (24.05, 7.06, 21.06.06) ең жоғарысы болса, қалған екі мезгілде (5.07, 19.07.06) екінші және үшінші шаманы көрсетті (2 сурет, 2 қосымша). Басқа нұсқалардағы көрсеткіштер алама курс ауысып отырды. Одан тиянақты тұжырым жасауға келе бермейді.
2 – сурет. Алманың Голден делишес сорты қысқы телімелері жапырақтарының субстрат
құрамына байланысты ылғал көрсеткіштері, % (жылыжай, телітуші М9, 2006ж).
Шартты белгілері:
1: Топырақ +қара шірік (үлгі) — жалпы ылғал.
2 – Топырақ+қара шірік+азот.
3 – Топырақ+құм+қара шірік. – жоғалтқан ылғал
4 – Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік.
5 – Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік.
— қалдық ылғал.
Сонымен жылыжай пайдаланылған субстраттардан телімелерді ылғалмен қамтамасыз етуде құрамы «Топырақ, құм, қара шіріктен» тұратын қоспа тиянақтыс болып шықты.
Жылыжайда өсірілген бес сорт телімелері жапырақтарының жалпы ылғалдылығы бақылау бойында 64,9 пайыз – 81,6 пайыз аралығында байқалды. (3 сурет, 3 қосымша). Бақылау мезгілдері өсімдіктердегі ылғал мөлшеріне айтарлықтай әсер еткен жоқ. Жалпы ылғал деңгейі Ренет Абраменко сортында жоғары болды. Ал екі кезеңде (21.06, 19.07) Голден делишес сорты алға шықты.
Өсімдіктердің ылғалымен қамтамасыз етілуіне, олардың ылғалды жоғалтуының көп әсері бар. Жапырақтағы бар ылғалды тиімді пайдалануы жағынан Ренет Абраменко сорты алда болса, екінші орында Саливарское багородное сорты орналасты. (3 сурет, 3 қосымша).
Жапырақта сақталған қалдық ылғал мөлшері бойынша да осындай заңдылық байқалды. Сонымен Ренет Абраменко сорты телімелері ылғалды тиімді пайдалануына байланысты, жылыжай жағдайына жақсы бейімделгені анықталды.
3 сурет. Алма сорттары қысқы телімелері жапырақтарының ылғал көрсеткіштері, %. (жылыжай, телітуші М9, 2006ж).
Шартты белгілер, нұсқалар.
1 – Голден делишес — жалпы ылғал
2 – Вайнеспур
3 – Айдаред — жоғалтқан ылғал
4 – Ренет Абраменко
5 – Саливарское благородное — қалдық ылғал.
3.3. Зерттеу нәтижелерін экономикалық негіздеу.
Жеміс өсімдіктерін жеделдетіп көбейтудің бірден-бір жолы қысқы телуді пайдалану.
Қысқы телімелерден бір вегетацияда стандартқа сай келетін тікпе көшет алу үшін, жылыжайда арнайы контейнерлерде өсірдік. Ол үшін жылыжай микроклиматында телімелердің өсуіне қолайлы жағдай туғызатын субстрат құрамын анықтау қажет болды. Осыған орай жүргізілген тәжірибеміздің экономикалық көрсеткіштерін анықтау үшін екі жылғы жұмсалған барлық шығынның орташа есептелінді, оның үстіне телітушінің, субстрат құрамына қажетті қапшықшалардың, отырғызуға қажетті контейнерлердің құны мен пайдаланылған техникалардың амортизациялық және өтпелі жөндеуге бөлінетін қаражаттар қосылып өнімнің өзіндік құны есептелінеді. Дегенмен өндірістен түсетін пайда тікпе көшеттер сапасына, олардың санына тікелей байланысты.
Өнімнің сатып алу бағасы оның сапасына байланысты болады. Баға жалпы өнімнен түсетін кірістің көлемін анықтайтын құраушылар қатарына кіреді. 2006 жылы өсірілген көшеттердің тауарлық сапасы 5 кестеде келтірілген. Екі жылғы (2005-2006) субстрат құрамына қойылған тәжірибеде І-тауарлық сорттың үлесі 2,95% -ден (Топырақ+қара шірік) – 19,4%-ға дейін (Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен) тұратын субстратта бұл көрсеткіш 19,05% құрады. Стандартқа сай келмейтін тікпе көшеттердің үлесі 80,6%-дан (Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік)-97,05% — ға дейін (Топырақ+ағаш үгіндісі, үлгі) көтеріледі. Қалғаг нұсқалар осы аралықта орналасты.
Олардың сандық есебі бойынша өнімнің сапалы бөлігі, екінші тауарлық сорт шығымы бір гектардан 1062 данадан (Топырақ+қара шірік) – 12338 данаға дейін (Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік) құрады. (11 кесте). Сапалы өнім шығымы жағынан екінші орында құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұратын нұсқа орналасты (11659 дана).
Тікпе көшеттерінің бір гектарға шаққандағы шығымы бойынша құрамы «Топырақ, ағаша үгіндісі мен қара шіріктен» және «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұратын субстраттар алға шықты. (63601 және 6120 дана).
Ең төменгі шығым (36000 дана) үлгілік нұсқада орын алды (11 кесте).
Стандартқа сай келмейтін тікпе көшеттердің саны 34938 данадан (үлгі) 51263 данаға (Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік) дейін жетті.
Тікпе көшеттерді сатып алу бағасы нарықтық баға бойынша алынды.
Бір гектарға есептелінген жалпы тікпе көшет бағасы 773100 теңгеден (топырақ+қара шірік) – 1888920 теңгеге дейін (Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік) көтерілді. «Топырақ, ағаш үгідісі, құм мен қара шіріктен» тұратын нұсқадан түскен кірісте жоғары деңгейде болды. (екінші көрсеткіш). Ең аз кіріс үлгілік нұсқаға сай келеді.
11 кесте. Жылы жайда өсірілген алманың тамыры жабық тікпе көшеттерінің 2005, 2006 жылдардағы сапасы мен бағасына субстрат құрамының әсері (Сорт Голден делишес, телітуші М9).
|
Көрсеткіштер |
Тауарлық сорттар |
Субстрат құрамы |
|||
|
Топырақ + қара шірік (үлгі) |
Топырақ+ ағаш үгіндісі+ қара шірік |
Топырақ+құм+қара шірік |
Топырақ+ ағаш үгідісі+ құм+қара шірік |
||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
|
Тауарлық сорттар бойынша өнім шығымы, % |
ІІ |
2,95 |
19,4 |
15,0 |
19,05 |
|
стандартқа сай емес |
97,05 |
80,6 |
85,0 |
80,95 |
|
|
Тікпе көшеттердің үлестік шығымы, мың/дана/га |
ІІ |
1,062 |
12,338 |
7,200 |
11,659 |
|
стандартқа сай емес |
34,938 |
51,263 |
40,799 |
49,541 |
|
|
барлығы |
36,000 |
63,601 |
47,999 |
61,200 |
|
|
Мың тікпе көшеттің сатып алу бағасы, мың тг. |
ІІ |
70 |
70 |
70 |
70 |
|
стандартқа сай емес |
20 |
20 |
20 |
20 |
|
|
орташа |
45 |
45 |
45 |
45 |
|
|
1 га-дан алынған жалпы тікпе көшет бағасы, мың тг. |
ІІ |
74,34 |
863,66 |
504,0 |
815,92 |
|
стандартқа сай емес |
698,76 |
1025,26 |
815,98 |
990,82 |
|
|
барлығы |
773,10 |
1888,92 |
1319,98 |
1806,74 |
|
|
Тікпе көшеттердің орташа сату бағасы |
тг/дана |
21,47 |
29,70 |
27,50 |
29,52 |
Әр тікпе көшеттің орташа сату бағасы да осындай қатынаста болып, 21,47 теңгеден (үлгі) – 29,70 теңгеге дейін (топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік) өзгеріп отырды. «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шірікті» қоспадан тұратын нұсқадағы тікпе көшеттердің бағасы да жоғары болып 29,52 теңгеден сатылды (11 кесте).
Сонымен тікпе көшеттердің сапалы, шығымы мен бағасы бойынша құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі мен қара шіріктен» және «Топырақ,ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұратын нұсқалар жоғары нәтиже көрсетті.
Бір гекторға жұмсалған жалпы шығын субстрат құрамына қарай екі қоспадан тұратын үлгілік нұсқада 1170500 теңге құраса, үш қоспа араласқан нұсқаларда 1181943 теңгеге дейін жетті (12 кесте).
Жалпы шығының 1 гектердан түскен барлық кіріспен өтелуі 66,05%-дан (үлгі) – 159,81%-ға дейін (Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік) көтерілді. Бұл көрсеткіш бойынша екінші нәтиже құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұратын субстратта (151,39%) орын алды.
Таза кіріс үлгілік нұсқадан ғана алынбады. Ең жоғарғы кіріс (706977тг) құрамы «Топырақ, ағаш үгіндсі мен қара шіріктен» тұратын нұсқада байқалса, екінші деңгейде (613354тг) құрамы «Топырақ, ағаш үгіндіс мен құм мен қара шірік» қоспалары алды. (12 кесте).
Тікпе көшеттердің ең төменгі өзіндік құны (18,58тг және 19,50тг) жоғарыда аталған нұсқаларда орын алып, олар қарайлас болды.
Жылыжайда тамыры жабық тікпе көшеттеді өсіру үшін пайдаланған субстрат құрамдары арасынан экономикалық тиімділігі ең жоғары нұсқалар қатарына «Топырақ, ағаш үгіндісі мен қара шірік» (51,39%) қоспалары жатады. (12 кесте).
Құрамы «Топырақ пен қара шіріктен» тұратын қоспа тиімсіз болып шықты. Бұл нұсқада гектарынан 397400 теңге шығыспен аяқталды.
Сонымен жылыжайда тамыры жабық телімелерді өсіру үшін құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі, құм мен қара шірікті» пайдалану экономикалық ең тиімді жолы болып табылды.
12 кесте. Жылыжайда түрлі субстратта өсірілген алма қысқы телімелерінің 2005, 2006 жылдардағы орташа экономикалық көрсеткіштері, (Сорт Голден делишес, телітуші М9).
|
Нұсқа (субстрат құрамы) |
1 гектардан алынған тікпе көшет саны, дана |
1 гектардағы жалпы шығын |
1 гектардағы жалпы тікпе көшет бағасы, мың/тг |
1 гектардан түскен таза кіріс, мың теңге |
Тікпе көшеттің өзіндік құны, теңге. |
Тиімділік дәрежесі |
||
|
мөлшері |
өтелуі, % |
% |
индексі |
|||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
|
Топырақ+қара шірік (үлгі) |
36000 |
1170,500 |
66,05 |
773,10 |
-397,4 |
32,51 |
— |
1 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік |
63601 |
1181,943 |
159,81 |
1888,92 |
706,977 |
18,58 |
59,81 |
59,81 |
|
Топырақ+құм+қара шірік |
47999 |
1181,943 |
111,68 |
1319,98 |
138,037 |
24,62 |
11,68 |
11,68 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік |
61200 |
1193,386 |
151,39 |
1806,74 |
613,354 |
19,50 |
51,39 |
51,39 |
1 қосымша. Алманың Голден делишес сорты қысқы телімелері жер үсті мүшелерінің түрлі субстраттардағы өсу динамикасы (жылыжай, 2006ж, телітуші М9).
|
Нұсқа |
Бақылау күндері |
|||||||||||||||||
|
Өркені см Жапырақ ауданы, см2 |
||||||||||||||||||
|
24.04 |
10.05 |
23.05 |
9.06 |
23.06 |
7.07 |
21.07 |
жалпы |
24.04 |
10.05 |
23.05 |
9.06 |
23.06 |
7.07 |
21.07 |
жалпы |
|||
|
2005ж |
2006ж |
2005ж |
2006ж |
|||||||||||||||
|
Топырақ+қара шірік (үлгі) |
3,0 |
6,2 |
4,3 |
4,1 |
2,4 |
1,6 |
2,6 |
41,7 |
24,2 |
76,5 |
18,6 |
26,3 |
54,2 |
17,1 |
18,6 |
18,6 |
481,3 |
199,9 |
|
Топырақ+қара шірік+азот |
3,2 |
7,0 |
4,4 |
4,6 |
10,8 |
2,5 |
0,2 |
— |
32,7 |
100,4 |
46,5 |
39,2 |
66,1 |
105,3 |
58,8 |
26,9 |
— |
443,4 |
|
Топырақ+құм+қара шірік |
8,0 |
11,2 |
2,7 |
5,9 |
5,1 |
1,3 |
0,7 |
49,2 |
34,9 |
134,5 |
77,9 |
68,4 |
66,1 |
54,3 |
33,0 |
16,5 |
501,4 |
450,7 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік |
11,6 |
7,3 |
2,1 |
1,0 |
0,6 |
3,1 |
4,6 |
57,6 |
30,3 |
137,6 |
68,8 |
34,4 |
23,6 |
15,0 |
45,1 |
15,0 |
593,4 |
339,7 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шікір |
12,1 |
8,6 |
2,1 |
0,4 |
0,4 |
2,2 |
2,9 |
53,6 |
28,7 |
132,8 |
65,4 |
31,8 |
14,9 |
1,9 |
7,5 |
14,9 |
538,0 |
269,3 |
2 қосымша Алманың Толден делшиес сорты қысқы тілемелері жапырақтарының субстрат құрамына байланысты ылғал көрсеткіштері % (жылыжай, 2006ж М9)
|
Субстрат |
24.05 |
7.06 |
21.06 |
5.07 |
19.07 |
|||||||||||
|
Құрамы |
Үлесі |
Жал-пы |
Жо-ғалт- қан |
Қал-дық |
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал- дық |
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал- дық |
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал- дық |
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал-дық |
|
Топырақ+қара шірік (үлгі) |
1:05 |
67,7 |
36,5 |
31,2 |
67,0 |
31,6 |
35,4 |
69,0 |
36,7 |
32,3 |
65,3 |
28,4 |
36,9 |
67,7 |
18,9 |
48,8 |
|
Топырақ+қара шірік+азот |
1:0,5+N t |
65,8 0,81 |
27,8 0,49 |
38,0 0,50 |
67,5 0,54 |
34,0 0,068 |
33,5 0,29 |
67,6 0,45 |
33,7 0,18 |
33,9 0,16 |
67,7 0,34 |
22,5 0,19 |
45,2 0,50 |
65,9 0,75 |
14,8 0,8 |
51,1 0,77 |
|
Топырақ+құм+қара шірік |
1:1:0,5 t |
71,0 0,72 |
31,1 0,49 |
39,9 0,60 |
70,0 0,24 |
25,2 0,21 |
44,8 0,27 |
66,7 0,14 |
30,0 0,60 |
36,7 0,28 |
63,5 0,10 |
22,4 0,035 |
41,1 0,54 |
64,8 0,32 |
17,2 0,51 |
47,6 0,56 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+қара шірік |
1:1:1:0,5 t |
68,9 0,43 |
29,7 0,31 |
39,2 0,48 |
65,9 0,71 |
28,0 0,053 |
37,8 0,39 |
64,2 0,47 |
40,1 0,090 |
24,1 0,12 |
66,2 0,059 |
31,4 0,51 |
34,8 0,53 |
68,5 0,61 |
29,6 0,40 |
44,9 0,48 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік |
1:1:0,5 t |
68,3 0,08 |
32,0 0,56 |
36,3 0,35 |
68,5 0,59 |
32,6 0,60 |
35,9 0,17 |
65,6 0,33 |
31,9 0,67 |
33,7 0,4 |
56,1 0,54 |
34,7 0,24 |
21,4 0,25 |
68,3 0,46 |
21,7 0,013 |
46,6 0,61 |
3 қосымша. Алма сорттары қысқы телімелері жапырақтарының ылғал көрсеткіштері % (жылыжай 2006ж, телітуші М9, субстрет+топырақ+қарашірік-1:0,5.)
|
Сорт |
24.05. |
7.06 |
21.06 |
5.07 |
19.07 |
||||||||||
|
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал- дық |
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал- дық |
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал- дық |
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал- дық |
Жал- пы |
Жо- ғалт- қан |
Қал- дық |
|
|
Толден Делишес (үлгі) |
67,7 |
36,5 |
31,2 |
67,0 |
31,6 |
35,4 |
69,0 |
36,7 |
32,3 |
65,3 |
28,4 |
36,9 |
67,7 |
18,9 |
48,8 |
|
Вайнеспур t |
66,1 0,75 |
30,8 0,51 |
35,2 0,38 |
64,9 0,18 |
33,0 0,05 |
31,9 0,10 |
66,5 0,14 |
40,0 0,25 |
26,5 0,21 |
67,6 0,33 |
30,6 0,37 |
37,0 0,28 |
66,7 0,66 |
14,7 0,10 |
52,0 0,58 |
|
Айдаред t |
69,0 0,5 |
30,9 0,34 |
38,1 0,42 |
69,6 0,59 |
35,2 0,25 |
34,4 0,026 |
67,9 0,17 |
32,5 0,19 |
35,4 0,41 |
65,8 0,092 |
26,9 0,22 |
38,9 0,24 |
66,0 0,4 |
14,5 0,51 |
51,5 0,17 |
|
Ренет Абраменко t |
70,5
0,57 |
26,9
0,22 |
43,6
0,21 |
81,6
0,26 |
25,5
0,42 |
56,1
0,39 |
68,8
0,024 |
28,9
0,24 |
39,9
0,40 |
68,3
0,47 |
21,1
0 |
47,2
0,28 |
67,2
0,67 |
14,7
0,72 |
52,5
0,82 |
|
Соливарское Благородное t |
70,1
0,64 |
30,1
0,42 |
40,0
0,19 |
68,2
0,10 |
30,3
0,23 |
37,9
0,40 |
66,0
0,15 |
31,2
0,095 |
34,8
0,34 |
67,8
0,47 |
22,2
0,58 |
45,6
0,32 |
67,1
0,73 |
14,9
0,63 |
52,2
0,77 |
4 қосымша. Алманың Толден делишес сорты қысқы телімелері жапырақтарының салыстырмалы тургорлығы мен тапшы су көрсеткіштерінің субстрат құрамына байланыстығы (жылыжай, 2006ж, телітуші М 9)
|
Субстрат |
Салыстырмалы тургорлық % |
Тапшы су % |
|||||||||
|
Құрамы |
Үлесі |
24.05 |
7.06 |
21.06 |
5.07 |
19.07 |
24.05 |
7.06 |
21.06 |
5.07 |
19.07 |
|
Топырақ+қараша шірік (үлгі) t |
1:05 |
61,6 |
70,6 |
72,9 |
71,0 |
77,6 |
38,4 |
29,4 |
27,1 |
29,0 |
22,4 |
|
Топырақ+қара шірік+азот t |
1:02+N |
66,0 0,23 |
78,8 0,44 |
76,4 0,45 |
81,7 0,61 |
78,5 0,44 |
34,0 0,23 |
21,2 0,44 |
23,6 0,45 |
18,3 0,61 |
21,5 0,44 |
|
Топырақ+құм+ қара шірік t |
1:1:05 |
69,8 0,34 |
79,5 0,55 |
75,0 0,47 |
82,0 0,18 |
79,8 0,31 |
30,2 0,34 |
20,5 0,55 |
25,0 0,47 |
18,0 0,18 |
20,2 0,31 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+құм+ қара шірік t |
1:1:1:0,5 |
64,8 0,22 |
80,7 0,24 |
72,9 0,45 |
80,9 0,11 |
75,9 0,23 |
35,2 0,22 |
19,3 0,24 |
27,1 0,45 |
19,1 0,51 |
24,1 0,23 |
|
Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік t |
1:1:0,5 |
63,6
0,52 |
79,3
0,013 |
72,0
0,12 |
75,8
0,35 |
86,2
0,52 |
36,4
0,29 |
20,7
0,013 |
28,0
0,12 |
24,2
0,35 |
13,8
0,52 |
Өсімдіктердің ылғалмен қамтамасыз етілгендігінің бірден-бір айғағы, олардағы жапырақтардың тургор деңгейі мен жетіспейтін су мөлшері. Осыған сүйене отырып тәжірибедегі қысқы телімелер жапырақтарының салыстырмалы тургорлы мен тапшы су деңгейін анықтадық. Нәтижесінде тәжірибеге алынған субстрат құрамынан барлық бақылау мезгілдерінде басымдылық көрсеткен нұсқа болмады. Тек құрамы «Топырақ, құм мен қара шіріктен» тұратын субстраттағы телімелер екі мезгілде (24.05; 5.07) бірінші нәтиже көретсе, қалған үш мезгілде (7.06; 21.06; 19.07) екінші деңгейден орын алды. (4 сурет, 4 қосымша).
«Топырақ пен қара шіріктен» тұратын қоспадағы (үлгі) телімелер жапырақтарының ылғалымен басқа субстраттарға қарағанда жеткіліксіз қаныққандығы байқалды. (4 сурет, 4 қосымша).
Жалпы нұсқалардағы салыстырмалы тургорлық пен тапшы су деңгейі бақылау мезгілдерінде қарайлас өзгеріп отырды. Тек бақылаудың соңынан (19.07) екі нұсқада («Топырақ+ағаш үгіндісі+қара шірік», «Топырақ+қара шірік») басқаларына қарама-қарсы бағытта жоғары көтерілді.
Сонымен құрамы «Топырақ, құм, қара шіріктен» тұратын субстраттағы телімелердің салыстырмалы тургорлығы жоғары ал тапшы су деңгейі төмен. Бұл олардың ылғалмен жеткілікті қамтылғандығын білдіреді.
|
4-сурет. Алманың Голден делишес сорты қысқы телімшелері жапырақтарының салыстырмалы тургарлығы мен тапшы су мөлшерінің субстрат құрамымен байланысы жылы жай телітуші М5. 2006 ж.
Шартты белгілері:
1) — Топырақ + қара шірік (үлгі)
2) — Топырақ + қара шірік + азот
3) — Топырақ + құм + қара шірік
4) — Топырақ + ағаш үгінді+құм+шірік
5) — Топырақ + ағаш үгіндісі + қара шірік
Қорытынды.
- Жылыжайда қысқы телімеден тамыры жабық тікпе көшеттерді өсіруге пайдаланылған субстраттардан зерттеудің негізгі көрсеткіштері бойынша (Тіршілік көрсеткіші-біріккен, өнген, өскен, сақталған: тікпе көшеттердің сапасы: эканомикалық шығымы, бағасы, өзіндік құны, шығыннығ өтелуімен тиімділік дәрежесі) бойынша құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі мен қара шіріктен» және «Топырақ ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұратын қоспалардағы өсімдіктерден жоғары нәтиже алынды.
- Тәжірибе алынған бес сорттың қысқы телімелері арасынан тіршілік сапалық ылғалдық режимді бағалау көрсеткіштері бойынша РенетАбраменко және Саливарское сорттары үздік шықты.
- Алманың Толден долишес сорты телімелерінің стратификация өткен нұсқа өтпегендерінен тіршілік (біріккен, өнген, өскен, сақталған) сапалық (II сорт) көрсеткіштері мен тікпе көшет шығымы жағынан басымдылығы айқын байқалды.
Өндіріске ұсыныс.
Тамыры жабық тікпе көшеттерді жылыжайда өсіру үшін құрамы «Топырақ, ағаш үгіндісі, қара шіріктен» сондай-ақ «Топырақ ағаш үгіндісі, құм мен қара шіріктен» тұратын субстраттарды пайдалануға болады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
- Аяпов К.Ж. «Жеміс және жидек шаруашылығы» — А; Қайнар, 1993 – 250 бет.
- Аяпов К.Ж., Кампитова Д.А., Мажитова Р.С. «Жеміс шаруашылығы» — А; 2003 – 111 бет.
- Бабук В.И., Черепахин В.И., Карпенчук Г.К. «Плотоводство» — М; Агропромиздат, 1991 – 246 ст.
- Билык А.Н. «Основы интенсивного плодоводство» — М; Колос, 1988 – 261 ст.
- Будаговский В.И. «Клоновый подвои интенсивном садоводстве» — М; Колос, 1976 – 163 ст.
- Будаговский В.И. «Культура слаборосных плодовых деревьев» — М; Колос, 1976 – 303 ст.
- Данцигер И.Г. «Зимняя привывка плодовых культур», «Садоводство и виноградство», № 3. 1990, 45-46 ст.
- Драговцев А.П., Трусевич Г.В. «Южное плодоводство» — М; Колос, 1956 – 490 ст.
- Землянов В.Н. «Зимняя прививка плодовых культур» — М; Россельхозиздат, 1988 – 61 ст.
- Избасаров Д., Карычев К.Г, Сабенко И.П., Янкова А.М. «Подвои плодовых культур для интенсивных садов Казахстана» — А; 1999 – 27 ст.
- Колексников В.А. «Плодоводство» — М; Колос, 1966 – 456 ст.
- Колексников В.А. «Плодоводство» — М; Колос, 1989 – 405 ст.
- Куренной Н.М. «Основы интенсивного плодоводство» — М; Колос, 1980 – 127 ст.
- Матаганов Б.Г., Аяпов К.Ж. «Плодовые и ягодные культуры» — А; 1997 – 113 ст.
- Марголин А.Ф. Опыт создания маточника слаборослых подоев для яблони и груим сб. «Сады на кармиковых подвых» М; 1974.
- Метлицкий З.А. Малеев Е.Е. «Плодовый питомник» — М, ОГИЗ – Селхозиздат, 1985-280 ст.
- Мстислав Г.В. «Ваш сад и огород» А; 1992-30ст.
- Стпанев С.Н. «Плодовый питомник» — М; Колос, 1981-150ст.
- Султанов Д.А. «Дикая яблоня терпит бедствие», «Я покупатель и собственник» №7, 2007-13 ст.
- Раузин Е.Г. «Горное садоводство» — «Кайнар» 1977-156 ст.
- Татаринов А.Н., Зуев В.Ф. «Питомник пловодных и ягодных культур» — М; Россельхозиздат, 1984-214ст.
- Трусевич Г.В. «Подвон плодовых пород» — М; Колос, 1964-445ст.
- Трусевич Г.В. «Плодоводство» — М; 1975-564ст.
- Трусевич Г.В. «Интинсивное плодоводство» М; Рассельхозиздат, 1978-165ст.
- Якушев В.И. «Плодоводство» — М; Колос, 1988-415ст.
- Черепахин В.И. Бабук В.И. Карпенчук Г.К. «Плодоводство» — М; Агропомиздат, 1991-110ст.
Қосымшалар
Дәлдік критериясы үшке тең немесе одан артық болса, онда нұсқалар арасындағы айырмашылық айтарлықтай және дәлелденген деп есептелінеді. Одан кем болған жағдайда, табылған айырмашылық кездейсоқ себептерден туындаған және ғылыми тұжырымдарға негіз бола алмайды.
Өсімдік биомассасының қалыптасуы
|
Нұсқа |
Қайта-ланым, х |
Нұсқа орташа, м |
Арифме-тикалық қате, |
t |
|||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
|
|
Жер үсті сабақ ұзындығы (ылғал) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
10,38 32,41 29,38 |
24,05 |
7,34 |
— |
53,87 |
— |
|
|
Голден делишес (үлгі) |
6,94 6,07 14,53 |
9,18 |
2,82 |
14,87 |
7,86 |
1,89 |
|
|
Айдаред
|
15,43 31,07 20,46 |
22,32 |
5,21 |
1,73 |
9 |
0,19 |
|
|
Ренет Абраменко
|
19,9 36,46 12,95 |
23,10 |
7,83 |
0,95 |
10,73 |
0,08 |
|
|
Саливарское Благородное
|
15,95 21,87 45,21 |
27,67 |
9,75 |
3,62 |
12,2 |
0,29 |
|
|
Вайнеспур
|
16,5 23,35 11,43 |
17,09 |
3,97 |
6,96 |
8,34 |
0,83 |
|
|
Жер үсті сабақ ұзындығы (құрғақ) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
6,0 17,51 15,24 |
12,91 |
3,83 |
— |
14,66 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
4,03 3,46 8,19 |
5,22 |
1,57 |
7,69 |
4,13 |
1,86 |
|
|
Айдаред
|
7,95 15,32 11,19 |
11,48 |
2,48 |
1,43 |
4,56 |
0,31 |
|
|
Ренет Абраменко
|
10,9 18,66 7,56 |
12,37 |
3,7 |
0,54 |
5,32 |
0,10 |
|
|
Саливарское Благородное
|
8,74 12,43 21,72 |
14,29 |
4,29 |
1,38 |
5,75 |
0,24 |
|
|
Вайнеспур
|
9,40 11,93 6,63 |
9,32 |
1,76 |
3,59 |
4,21 |
0,85 |
|
|
Жер асты сабақ ұзындығы (ылғал) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
6,93 18,15 16,6 |
13,89 |
3,74 |
— |
13,98 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
8 4,26 10,55 |
7,60 |
2,09 |
6,29 |
4,28 |
1,46 |
|
|
Айдаред
|
10,32 11,75 10,62 |
10,89 |
0,47 |
3 |
3,76 |
0,79 |
|
|
Ренет Абраменко
|
7,26 14,05 11,89 |
11,06 |
1,54 |
2,83 |
4,04 |
0,70 |
|
|
Саливарское Благородное
|
10,16 19,7 16,83 |
15,56 |
3,18 |
1,67 |
4,90 |
0,34 |
|
|
Вайнеспур
|
9,49 12,77 3,88 |
8,71 |
2,96 |
5,18 |
4,76 |
1,08 |
|
|
Жер асты сабақ ұзындығы (құрғақ) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
3,88 10,35 9,29 |
7,84 |
2,15 |
— |
4,62 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
4,33 2,48 5,69 |
4,16 |
1,07 |
3,68 |
2,40 |
1,53 |
|
|
Айдаред
|
5,32 5,35 5,46 |
5,37 |
0,14 |
3,34 |
2,15 |
1,55 |
|
|
Ренет Абраменко
|
4,15 7,46 6,75 |
6,12 |
1,10 |
2,59 |
2,41 |
1,07 |
|
|
Саливарское Благородное
|
5,22 10,91 8,82 |
8,31 |
1,89 |
0,47 |
2,86 |
0,16 |
|
|
Вайнеспур
|
5,01 6,72 2,07 |
4,6 |
1,55 |
3,24 |
2,65 |
1,22 |
|
|
Жапырақ (ылғал) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
7,15 18,88 18,08 |
14,70 |
3,91 |
— |
15,28 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
3,11 1,1 5,84 |
3,35 |
1,58 |
11,35 |
4,21 |
2,69 |
|
|
Айдаред
|
13,7 26,06 9,85 |
16,53 |
5,40 |
1,83 |
9,08 |
0,20 |
|
|
Ренет Абраменко
|
15,74 25,8 6,65 |
16,06 |
6,38 |
1,36 |
7,48 |
0,18 |
|
|
Саливарское Благородное
|
7,45 6,04 34,46 |
15,98 |
9,47 |
1,28 |
10,2 |
0,12 |
|
|
Вайнеспур
|
9,14 16,9 5,82 |
10,62 |
3,69 |
4,08 |
5,37 |
0,75 |
|
|
Жапырақ құрғақ |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
2,71 7,12 6,70 |
5,51 |
1,47 |
— |
2,16 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
1,35 0,51 2,24 |
5,51 |
0,57 |
4,15 |
1,57 |
2,64 |
|
|
Айдаред
|
4,82 9,80 3,78 |
6,13 |
2,0 |
0,62 |
2,48 |
0,25 |
|
|
Ренет Абраменко
|
6,23 10,29 2,79 |
6,43 |
2,5 |
0,92 |
2,9 |
0,31 |
|
|
Саливарское Благородное
|
3,02 2,21 12,52 |
5,91 |
3,43 |
0,4 |
3,73 |
0,10 |
|
|
Вайнеспур
|
3,31 6,36 2,36 |
4,01 |
1,33 |
1,5 |
1,98 |
0,75 |
|
|
Тамыры (қаңқалық, ылғал) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
0,86 1,33 0,41 |
0,86 |
0,30 |
— |
0,09 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
0,1 0,03 0,23 |
0,12 |
0,2 |
0,74 |
0,36 |
2,05 |
|
|
Айдаред
|
3,01 4,91 1,92 |
3,28 |
0,99 |
2,42 |
1,03 |
2,34 |
|
|
Ренет Абраменко
|
3,03 3,33 0,76 |
2,37 |
0,85 |
1,51 |
0,90 |
1,67 |
|
|
Саливарское Благородное
|
3,51 0,59 0,94 |
1,68 |
0,97 |
0,82 |
1,01 |
0,81 |
|
|
Вайнеспур
|
1,04 2 1,01 |
1,35 |
0,99 |
0,49 |
1,03 |
0,47 |
|
|
Қаңқалық (құрғақ) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
0,46 0,68 0,20 |
0,44 |
0,16 |
— |
0,025 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
0,05 0,01 0,12 |
0,06 |
0,03 |
0,38 |
0,16 |
2,37 |
|
|
Айдаред
|
1,19 2,10 0,83 |
1,37 |
0,42 |
0,93 |
0,44 |
2,11 |
|
|
Ренет Абраменко
|
1,42 1,59 0,39 |
1,13 |
0,4 |
0,69 |
0,43 |
1,60 |
|
|
Саливарское Благородное
|
1,41 0,28 0,23 |
0,64 |
0,39 |
0,2 |
0,42 |
0,47 |
|
|
Вайнеспур
|
0,40 0,76 0,44 |
0,53 |
0,12 |
0,09 |
0,19 |
0,47 |
|
|
Шашақ (ылғал) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
0,57 0,59 0,63 |
0,59 |
0,02 |
— |
0,0004 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
0,04 0,02 0,1 |
0,05 |
0,02 |
0,54 |
0,02 |
27 |
|
|
Айдаред
|
0,77 2,41 1,25 |
1,47 |
0,54 |
0,88 |
0,54 |
1,62 |
|
|
Ренет Абраменко
|
0,91 2,31 0,89 |
1,37 |
0,47 |
0,78 |
0,47 |
1,65 |
|
|
Саливарское Благородное
|
0,71 1,78 1,07 |
1,19 |
0,34 |
0,6 |
0,34 |
1,76 |
|
|
Вайнеспур
|
1,39 2,36 1,75 |
1,83 |
0,32 |
1,24 |
0,32 |
3,87 |
|
|
Шашақ тамыр (құрғақ) |
|||||||
|
Голден делишес (үлгі) |
0,30 0,37 0,40 |
0,35 |
0,03 |
— |
0,009 |
— |
|
|
Голден Делишес
|
0,02 0,01 0,06 |
0,03 |
0,01 |
0,32 |
0,03 |
10,6 |
|
|
Айдаред
|
0,28 1,09 0,52 |
0,63 |
0,27 |
0,28 |
0,27 |
1,03 |
|
|
Ренет Абраменко
|
0,54 1,35 0,51 |
0,8 |
0,28 |
0,45
|
0,28 |
1,60 |
|
|
Саливарское Благородное
|
0,30 0,92 0,53 |
0,58 |
0,20 |
0,23 |
0,20 |
1,15 |
|
|
Вайнеспур
|
0,56 0,95 0,98 |
0,83 |
0,14 |
0,48 |
0,14 |
3,42 |
|
Мәліметтерді статистикалық өңдеу
Тәжірибеде әр нұсқаның орташа арифметикалық өлшемін табумен қатар олардың айырмашылықтарының дәлдігін анықтау өте маңызды. Сондықтан тәжірибе мәліметтерін статистикалық өңдеуден өткізеді.
Алғашында әр қайталанымның орташа көрсеткішін (х), сонан соң нұсқа (м) бойынша табады. әр нұсқадағы орташа арифметикалық қатені анықтайды. Есеп қысқартылған формуламен жүргізіледі, ол дәлдік мәніне өте жақын нәтиже береді
мұнда: — осы нұсқадағы ең үлкен орташа көлемі
— ең кіші орташа көлемі
— тәжірибедегі қайталаным саны.
Сонан соң салыстырылатын нұсқалардың арасындағы айырмашылығын табады (d) .
Осы айырмашылықтың қатесін (md) келесі формуламен шығады
Нұсқа аралық айырмашылықтың дәлдігін t критериі арқылы бағаланады.
