Дипломдық жұмыс. Тіл таңдау және оның қолдану салалары социолингвистикалық талдау

        ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

Филология факультеті

 

Жалпы тіл білімі кафедрасы

 

 

 

 

 

 

 

 

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

 

Тіл таңдау және оның қолдану салалары: социолингвистикалық талдау

 

РЕФЕРАТ

 

      Жұмыстың тақырыбы: Тіл таңдау және оның қолданылу салалары:     социолингвистикалық сараптама.

     Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

     Жұмыстың көлемі: 47 бет

     Жұмыста пайдаланған әдебиеттер саны:  31

     Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: әлеуметтік лингвистика, сараптама, қостіліділік, тілідік жағдай, тілдік сәйкестілік, тілдік саясат, тіл таңдау.

     Зерттеу нысаны: жаңа этнодемографиялық және геосаясат жағдайлары ықпалымен өзгеріп жатқан Қазақстан Республикасындағы тіл таңдау мәселесі.

     Жұмыстың пәні: қазіргі еліміздегі қалалық және ауылдық елді мекендердегі тіл таңдаудың көрсеткіштерін  анықтау.

     Жұмыстың мақсаты: қазіргі таңдағы тіл таңдау құбылысын ашып қарап,тіл таңдаудағы және қолданыстағы басым тілді көрсету.

      Жұмыстың міндеті: Қоғамдағы қолданыс аясы кең тілді анықтауды мақсат етіп, алдымызға төмендегідеу міндеттер қойдық:

• Қостілді немесе көптілді қоғамдағы тұрғындардың ана тілінің алар орны;
• Қазақстан Республикасының аумағындағы тілдік жағдай мәселесін қарастыру;
• Тіл таңдаумен тілдік сәйкестік терминдерінің байланыстылығын ашып қарау;
• Еліміздегі қатар қолданыстағы қазақ және орыс тілдерінің мәртебесін анықтау;
• Республика аумағындағы қалалық және ауылдық елді мекендердегі тіл таңдаудағы айырмашылықтар мен ерекшеліктерді ашып қарау;

      Зерттеу әдістері: сауалнама жүргізу, статистикалық, салыстырмалы, сипаттау, талдау.

     Зерттеу материалдары ретінде  17 сұрақтан тұратын 78 адам қатыстырылған сауалнама алынды. Олардың 18-і ауылдық жер тұрғындары, қалған бөлігі қала тұрғындары. Сауалнамада « Сіз қай тілді пайдаланасыз?» деген сұрақпен 17 тарауша көрсетілген және бірнеше жауапты белгілеуге болады деген нұсқау бар.

     Жұмыс нәтижелері: еліміздегі тіл таңдау құбылысын ауылдық елді мекендер мен қалалық жерлер арасында салыстырмалы тұрғыда  қарастырылып, қоғамдағы тіл таңдаудаға ерекшеліктерді айқындадық.

 

 

МАЗМҰНЫ

 

     КІРІСПЕ…………………………………………………………………………….      4

1. ТІЛ ТАҢДАУДЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ ОРНЫ

1.1.Тіл таңдау және тілдік жағдай мәселелері…………………………….      7-13

1.2.Тіл таңдау кезіндегі жеке тұлғаның ана тілінің орны…………..      13-21

1.3.Тіл таңдау мен тілдік сәйкестік ұғымдарының

байланыстығы…………………………………………………………………….     21-29

 

2. ТІЛ ТАҢДАУ — ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰБЫЛЫС

2.1.Қазақстандағы тілдердің мәртебесі………………………………….         29-36

2.2.Тіл таңдау және оның қолдану салалары:

      социолингвистикалық  талдау………………………………………..             36-44    

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………….      44-45

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………      46-47

ҚОСЫМША

КІРІСПЕ

        Жұмыстың өзектілігі. Бітіру жұмысымызда тіл таңдау мәселесін және оның қолданылу салаларын  қарастырамыз. Зерттеу  нысаны қоғамдағы  тіл таңдау және оның қолданылу салалары болғандықтан, оның анықтамасын кең көлемде аша отырып, тілдік таңдау салаларын өмірдің әртүрлі жағдайында пайдалануын қарастыра келіп, тіл таңдау мәселесін нақты мәліметтер негізінде бір жүйеге біріктіру арқылы қарастыруды мақсат еттік.

     Тіл таңдау қоғамның кез-келген адамына тиесілі құбылыс. Себебі, әрбір адамның ең бірінші қарым-қатынас құралы тіл деп танимыз. Мысалы: кез-келген тұлға қызмет бабында, оқу орындарында, көшеде, көпшілік жерлерде, дүкенде, теледидар көргенде, газет-журнал оқығанда міндетті түрде тіл таңдайды. Қоғамда бірнеше тілдер қатар өмір сүріп жатқан кезде, бір немесе бірнеше тілге таңдау жасалатыны анық.

     Тіл адамның негізгі қарым-қатынас құралы болғандықтан тіл таңдау қоғамда ерекше орны бар құбылыс. Тіл таңдау тілдің белгілі бір жағдайларға байланысты қолданысқа алынуы, тұлғаның тілге көзқарасы кезінде анықталады. Көпұлтты мемлекеттерде тіл таңдау тілдік саясат мәселесі болып тұр. Сондықтан, осы бітіру жұмысымыздың өзектілігі қазіргі өмір сүріп отырған қоғамымыздағы тіл таңдау мәселесі, тілдің қолданылу салалары төңірегінде. Республикамыздағы қалалық және ауылдық елді мекендер халықтарының тіл таңдау құбылысы, тіл таңдағандағы негізгі алға қойған мақсаттарының өзектілігі қарастырылды. Қоғамдағы үстемдікке ие,  таңдаудағы негізгі тіл пайыз көрсеткіші бойынша анықталды.

     Тіл таңдау кезінде үстемдікке ие болатын тіл қоғамның көп бөлігі сөйлейтін, ол тілдің саяси және экономикалық жағдайы, өмірдің барлық салаларында қолданыс таба білуі есепке алынады.

     Зерттеу нысаны —  жаңа этнодемографиялық және геосаясат жағдайлары ықпалымен қарқынды өзгеріп жатқан Қазақстан Республикасындағы тіл таңдау мәселесі; тіл таңдау және оның қолданылу салаларын кең көлемде зерттеп анықтау.

     Зерттеудің пәні —  Қазақстан Республикасының аумағындағы қалалық және ауылдық елді мекендердегі тіл таңдау көрсеткіштерін бақылау.

     Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Сауалнама жүргізу, статистикалық, талдау, сипаттау. Қоғамдағы тұлғалардың тұрғылықты орындары, қызметі, жас ерекшеліктеріне байланысты тіл таңдауды анықтайтын әлеуметтік зерделеу барысында алынған сараптау әдісі. Қалалық және ауылдық елді мекендер арасындағы тіл таңдау құбылысын салыстырмалы әдіс арқылы бердік.

     Жұмыстың мақсаты: еліміздегі тіл таңдау құбылысына баға беріп, тіл таңдаудағы ерекшеліктерді анықтап, қолданыс аясы кең, басым тілді көрсету.

     Жұмыстың міндеті: қоғамдағы қолданыс аясы кең тілді анықтауды мақсат етіп, алдымызға төмендегідеуй міндеттер қойдық:

• қостілді немесе көптілді қоғамдағы тұрғындардың ана тілінің алар орны;
• Қазақстан Республикасының аумағындағы тілдік жағдай мәселесін қарастыру;
• тіл таңдаумен тілдік сәйкестік терминдерінің байланыстылығын ашып қарау;
• еліміздегі қатар қолданыстағы қазақ және орыс тілдерінің мәртебесін анықтау;
• республика аумағындағы қалалық және ауылдық елді мекендердегі тіл таңдаудағы айырмашылықтар мен ерекшеліктерді ашып қарау;

Жұмыстың тұжырымы: жұмыс барысында алдымызға қойған міндеттерді зерделей келіп мынадай тұжырымдарға келдік:

• қоғам көп тілді немесе қостілді болған жағдайда кез-келген тұлға өзінің ана тілімен қоса өмірдің әр түрлі салалары қажет ететін қосалқы тілдерді де таңдауға мәжбүр. Елімізде түрлі ұлттар тұрады, әр қайсысы өзінің ана тілімен қоса мемлекеттік қазақ тілін және қолданыс аясы кең орыс тілін тең дәрежеде қолданатыны байқалды;
• қазақстан республикасындағы тілдік жағдайдың экстралингвистикалық және жеке лингвистикалық факторлардың ерекшеленуі қызығушылық тудыратыны анық. Қазақ елінің тілдік жағдайы генетикалық және типологиялық жағынан әр түрлі тілдердің бар болуына ғана емес, бір кеңістікте екі үлкен тіл қазақ және орыс тілдерінің бірге қызмет етуімен байланысты;
• тіл таңдаумен тілдік сәйкестік ұғымдары бір-бірінен ажырамас бөлшектер ретінде қаралады. Тіл таңдау жасалынғанда, міндетті түрде тілдік сәйкестік ұғымы қатар жүреді. Тұлға тілді таңдағанда өзіне сәйкестендіріп, тілдік сәйкестік жасау арқылы тілдік таңдауды жүзеге асырады;
• республикамызда мемлекеттік тіл мәртебесіне қазақ тілі ие болғанымен, орыс тілінің қатар қолданыста екені белгілі. Тіл таңдау кезінде өзге ұлттардың ана тілі және қоғамда белгілі орны бар тілдерге қоса орыс тіліне таңдау жасау басымдылық танытып тұрғаны анықталды;
• жұмыстың барысы қалалық жерлерде орыс тілінің алар орны жоғарғы көрсеткіште екенін көрсетсе, ал ауылдық елді мекендерде тіл таңдаудағы қазақ тілінің пайыз көрсеткіші тым жоғары екені байқалды.

     Бітіру жұмысымызда осы қойылған міндеттер мен шығарылған тұжырымдарды кең көлемде аша отырып зерттеу жасадық. Қоғамымыздағы өмірдің әртүрлі салаларында тұлғалардың өз қажеттіліктерін өтеуге негізгі қызмет етуші тілдер қазақ және орыс тілдері екені байқалды.

Жұмыстың құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады

 

 

                     1 Тіл таңдау — әлеуметтік құбылыс

 

 

1.1 Қазақстандағы тілдік жағдай.

 

    Тіл таңдау кез-келген тұлғаның тілге деген көзқарасы негізінде,белгілі жағдайға байланысты тіл таңдауы кезінде анықталады.

         Тілдік жағдай (ағылшын тілінен Language situation) қоғамда тілдің нақты қолданылуы, тілдің өмір сүру формалары белгілі–бір этникалық қауымдастықта аумақтық және диалекті, жаргондар, койнелердің жиынтығы. Яғни, бір тарихи кезеңге, мемлекет, әкімшілік саяси құрылымдар немесе аймақтық бірлестіктер, аймақтар шегінде тұратын қоғамға (этнос, саяси-этностық қауымдастық) қызмет ететін тілдер мен тіл варианттарының иерархиясы[10,21].

         Қоғамдағы тілдік жағдайды қалыптастыратын және өзгертетін тіл қызметіне қоғамның әсер ету негізгі әдіс–тәсілдерінің ішінде тілдік саясат ең маңызды фактор болып табылады. Құрылымдық-­тілдік саясат тіл қызметінің кеңейуіне, қолдану аяларына, әлеуметтік-коммуникативтік рөлдің жоғарылауына, әдеби тілдерді жасау мен дамытуға бағытталған.

     Тілдік саясат түрлері тілдік жағдайлар түрлеріне байланысты өзгеріп отырады:

1. Тілдік саясат монотілдік мемлекет жағдайында.
2. Тілдік саясат полиэтникалык мемлекет жағдайында.
3. Тілдік саясат берілген мемлекет шеңберінен тыс.

         Мультилингвалды аудандарда тілдік саясатты плюрализм, интеграция, ассимиляция, сегрегация ерекшелетеді. Егер мемлекеттік саясат мультименгвалды қоғам консолидациясына, ұлтаралық қатынастардың толеранттылығы мен тұрақтылығына, барлық этникалық және тілдік топтардың теңдігіне (бұл принцип «ҚР тілдер туралы» заңда көрсетілген) бағыттала отырып, сонымен қатар тілдік саясаттың нақты бағдарламаларының мақсаты қоғамдық-саяси өмірдің салаларында тілдерді қызмет жағынан бөлінуін өзгерту не сақтау болып табылса, яғни жалпы мемлекеттік және ұлтаралық қатынас үшін тіл таңдау құқығы болса, плюрализм мен интеграция бірге жүреді. Сол үшін көпұлтты мемлекеттердегі тілдік саясаттың басты мәселесі-мемлекеттік (ресми) тілді таңдау, сонымен қатар миноритарлы этникалық топтар тілдерінің мәртебесін анықтау. Тілдің мәртебесі — мемлекет өткізіп жатқан тілдік саясаттың негізін құрайтын белгілі бір тілдің құқықтық қызметін реттеу  деп     түсінеміз. Мемлекеттік немесе ресми тілді таңдаудағы факторларға тілдік қоғам саны, олардың елдегі саяси және экономикалық жағдайы және белгілі бір тілдің өмірдің барлық салаларында коммуникативтік құрал ретіндегі даму дәрежесі жатады. Тілдік жоспарлау кезіндегі тіл таңдауға әсер ететін негізгі факторларды Н.Б.Вахтин мен Е.В.Головко топтастырған:

1. Әлеуметтік-демографиялық факторлар (тіл саны, осы тілдерде сөйлейтін адам саны және олардың географиялық таралуы).
2. Тілдің географиялық «орналасуы».
3. Тілдік факторлар (тілдердің генетикалық жақындығы, олардың салыстырмалы «қарапайымдылығы», модернизация дәрежесі, өйткені қазіргі заман талабына сай келмейтін, тілдер ресми тіл мәртебесіне ие бола алмайды, сонымен қатар ол мемлекет тілдерінің көпшілігінен алыстап кеткен тілдерге жатады).
4. Әлеуметтік-психологиялық факторлар (адамдардың әр тілге қатысы: мысалы 1991 жылға қарай Латвия халқының көпшілігі орыстардан тұрып, орыс тілін 100% меңгерсе де, зерттеушілер айтуынша орыс тілі Латвияның ресми тілі мәртебесіне көтеріле алмаған, өйткені «кеңестік жаулаушылыққа» қатыстырылған).
5. Саяси факторлар (мысалы, Орта Азия халықтарының бұрыңғы араб графикасының орнына латинизация мен кирилизациялануы).
6. Діни факторлар.

         Тілдік саясатты жүзеге асыру, әлемдік тәжірибе бойынша, бірнеше кезеңнен тұратын процесс болып табылады. Алғашқы кезеңде тілдік саясаттың мақсаттары мен міндеттері қалыптасады, заң негізінде ұлттық саясат пен тілдік саясаттың мемлекеттік концепциялары дамытылады, тілдік таңдау туралы шешім қабылданады. Тілдік саясаттың болашағы зор, оның шеңберінде өткізіліп жатқан іс-шаралар тілдік жағдайды өзгертеді. Бірінші кезеңде маңызды болып табылатын нәрсе -тілдік болжам.

         Тілдік саясаттың екінші кезеңіне белгіленген мақсаттарға дайындау жатады, оған қалыпты лингвистикалық нұсқа таңдау, оны заңдастыру кіреді және тілдік жоспарлауды құрайды, яғни белгілі бір субьектілердің тілдік тәртіптеріне тіл қызметін ауыстыру, құрылымын реттеу, қалыпты жағдайлар жасау, саяси, білім беру, экономикалық, қоғамдық және лингвистикалық институттар арқылы тілдің мемлекет шекарасынан тыс таралу мақсатында нақты шаралар қолдану. Маңызды ңәрсе, тілдік саясатты ресми мемлекеттік мекемелер ғана емес, тәуелсіз ұйымдар да жасай алады. Мемлекеттік деңгейде бұл кезең тілдік қызмет саласындағы заңдарды қабылдау мен осы саладағы халықаралық міндеттерге қосуды ұсынады. Биліктік емес деңгейде екінші кезеңде өкіметке қатысты талаптарды қабылдау және ғылыми-зерттеу мен мәдени білім беру шаралары өткізіледі. Бұл кезеңмен тілдік бекіту байланысты, ол дегеніміз белгілі бір тілдің пайдалану аяларын сақтау, кеңейту не шектету туралы шешім қабылдау, одан кейін халықаралық міндеттер мен ішкі заңдылық нормаларын тәжірибеге имплементациялау басталады.

         Соңғы кезең-тілдік құрылыс мұнда тілдік саясат мүшелер ұсынатын жаңалықтарды бекіту үшін әлеумет мүшелерін көндіруге бағытталған күш жұмсайды. Қоғам мүшелері ұсыныстарға келісім беруі мүмкін не тіпті келіспеуі мүмкін.

         Ұсыныстардың қабылдану дәрежесі жасалып жатқан тілдік саясаттың әрекеттілігіне баға беруге мүмкіндік жасайды, сонымен қатар ел немесе аймақтың тілдік дамуын болжайды. Осы мәселенің ұлттық-тілдік аспектісін көпұлтты мультилингвалды қоғамды консалидациялау үшін әлеуметтік-экономикалық және конфессионалды аспектілермен      байланыстыру қажет.

         Кез келген мемлекеттің тілдік саясатының негізінде тілдік ортаны реттейтін заң актілерін қабылдау кезеңінде бар қоғамның этнотілдік мінездемесін және әкімшілік орта, білім беру жүйесі мен бұқаралық ақпарат құралдарында тілдің пайдалануын анықтайтын мақсаттар мен міндеттерді түсіну керек. Осы жағдай тілдік жағдайды тілдік жоспарлаудың теориясы мен тәжірибесіне керекті өзекті ұғым мен категория етіп бағалауға міндеттейді. Аймақтағы тілдік жағдайды түсіну үшін келесі сипаттар пайдаланады: тілдік саясат ерекшеліктері; тілдік заңдастыру мінездемесі, тілдердің ресми мәртебесі; қалыптасу тарихы мен тілдік жағдайдың сыртқы факторлары, тілдің сандық құрамы (көп жағдайда қала мен ауыл диаспораларында әртүрлі тілдер басым болады, қызметтік тілдер, т.б. ерекшеленеді): тілдердің демографиялық және қызметтік қуаты, олардың саны мен қатынасы; тілдік ұстанымдар (тасушылардың тілдік бағыты, жоғарғы дәрежелілігі, үйренуге құштарлығы, т.б.): тілдердің лингвистикалық себептері (функционалдық стильдердің болуы мен тұрақтылығы терминалогиялық жүйелердің дамуы, жазу дәстүрлерінің ұзақтығы, қаржылық және институттық қамтылуы (сөздіктер оқу құралдарын, кадрларды дайындау орны мен жүйесінің болуы), т.б.).

         Әр елде, кейде әр аймақта тілдік жағдай қалыптасуының және пайда болуының өзіндік ерекшеліктері болуы мүмкін, мысалы, Қазақстан халықтары үшін өмірдің әкімшілік, экономикалық, мәдени және т.б. салаларында қатынас құралы ретінде орыс тілі үстем болған. Ана тілі тұлғааралық қатынастарда және оқытуда пайдаланған. Бір жағынан Кеңес Одағының құлдырауынан кейін орыстардың көп бөлігінің Қазақстаннан кетуі және керісінше, шет елдерінен туған жеріне оралмандардың қайтып келуі елдегі тілдік жағдайды күрт өзгертті. Оның бәрі титулды тілдерді қайта өркендеуі мен таралуымен тығыз байланысты. Этникалық және мәдени сәйкестендірумен өркендеу арқылы түсіндіріледі. Ақыр аяғы ол тілдік ортаны реттейтін заң актілерінің мінезін анықтайтын елді: барлық жаңа тәуелсіз мемлекеттерде мемлекет құрайтын ұлт тілдеріне мемлекеттік тіл мәртебесі берілген, сонымен қатар бірқатар елдерде орыс тілі ресми тіл және ұлтаралық қатынас тілі деп есептеледі.

         Қазақстанның Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан сияқты елдермен шекаралас жатуының геосаяси факторы маңызды болып келеді, ол шекаралас аймақтардың тілдік жағдайына әсер етеді. Қазақстан халықтарының тарихи демографиялық, этномәдени байланыстарының болуы, Ресей мен Орта Азия мемлекеттеріндегі соңғы 15 жылда болған өзгерістерге байланысты. Осы елдердегі тілдік заңдылықтарды қайта қарау керек.

         Алғашында Ресейдің мемлекеттік тілінің әлеуметтік-құқықтық мәртебесі 1991 жылы РСФСР «РСФСР халықтарының тілдері туралы» заңда анықталған. Осы заңмен мемлекеттік тілге керекті барлық әлеуметтік қызметтер көрсетілген-ресми қатынас, білім беру, ғылыми бұқаралық ақпарат құралдары, соттық іс тағы басқа, бірақ көрсетілген заңда олардың мазмұны көрсетілмеген, орыс тілінің қатынастың әр түрлі салаларында пайдалану ережелері орнатылмаған, осының салдарынан 2005 жылдың 1-маусымында Ресей Федерациясының «Ресей Федерациясының мемлекеттік тілі туралы» федералды заң қабылданды.

         Орта Азиялық елдерде тіл туралы алғашқы заңдар бір уақытта жасалды, бірақ осы елдердегі этнодемографиялық, әлеуметтік-мәдени, құқықтық шарттар ерекшеленеді, ал тіл қарымқатынасының заңдық регламентациясы әр түрлі дәрежеде жасалған.

     Қазақстан Республикасының, Ресей Федерациясының және Орта Азиялық елдердің тілдік заңдылықтарын салыстырудың көрсетуі бойынша, біріншіден Қазақстан Республикасының тілдік заң базасы бәрінен озып жасалған және тілдік жоспарлаудың талаптарына сай болып есептелінеді. Екіншіден, Қазақстан Республикасын заңдастыру мүшесі тілдік жоспарлау шеңберіндегі елдегі тілдік жағдайды өзгертуге бағытталған, үшіншіден, тілдер қабылданатын заң актілері жаңа тілдік саясаттың үш бағытын атап көрсеткен. (Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік қызметтерін кеңейту мен бекіту: орыс тілінің жалпымәдени қызметтерін сақтау; қазақстан халықтарының тілдерін дамыту). Олар кез келген тілдің дамуына жағдай жасайды, төртіншіден, Қазақстан Республикасы тіл заңдылығы қазақ тілін және оның қызмет салаларын бағалай отырып оның қолданылу кеңістігін ұлғайтуға байланысты бағытталған, оның корпусының дамуы мен бекітілуін және кеңейуін көздейді; бесіншіден, орыс тіліне қатысты заң регламентациясының  динамикасы бойынша, орыс тіліне мемлекеттік тілмен қызметтес ресми тіл мәртебесі берілген.

     Түрікмен ССР -нің  «Тіл туралы»  заңын қабылдау кезінде (1990 жылы 24 мамыр), 1989 жылы жылғы санақ бойынша, түрікмендер халықтың 72%, этникалық орыстар – 9,5 %, орыстар – 12% құрайды. Бұл заң бойынша, түрікмен тіліне мемлекеттік тіл дәрежесі беріледі, орыс тілі КСРО-ның ресми тіліне айналады және ұлтаралық қатынас құралы ретінде пайдаланады, негізінен түрікмен ССР-і республика территориясында тұратын халықтардың тілдеріне еркін пайдалануға мүмкіндік жасайды. Осылайша Түрікмен ССР-нің «Тіл туралы» заңы орыс тілін шектемейді, бірақ қазіргі уақытта Түрікменстандағы ақпарат бізге жетпейді және осы елдегі нақты тілдік жағдай туралы мәлімет жоқ.

     2000 жылғы санақ бойынша, Тәжікстан Республикасының халық саны 79,94% тәжіктер, 15,3% ортаазиялық түріктер, 1,1% орыстар құрайды. Қазіргі «Тіл туралы» заңы (1989 жылы 22 шілде) кеңес заманында қабылданған. Оның орыс тіліне қатысты негізгі ұстанымдары Конституцияны қабылдағанға дейін (1994 жылы) және Тәжікстан Республикасының «Білім беру туралы» заңы қабылданғанға (2004жылы) дейін сақталған. Орыс тілін үйретуді жақсарту мақсатында «Тәжікстан Республикасындағы орыс және ағылшын тілдерін оқытуды жетілдіру туралы» заң шықты (2003жыл). «Тіл туралы» заңға сәйкес, орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі ретінде республика территориясында еркін пайдаланады және құқықтық, саяси мемлекеттік көмекке ие. Мемлекеттік өкімет мүшелері және қоғам орыс тіліне қалыпты көз қараспен қарайды.

     1989 жылы санақ бойынша, Өзбекстанда кеңес заманында өзбектер демографиялық басымдылыққа ие болған: орыстар саны 8,4%, келесі он жылда 4,78% түсті «Өзбек ССР-нің мемлекеттік тілі туралы» заңда (1989 жылы 21 қазан) өзбек тілі «Мемлекеттік, ал орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі. Өзбекстандағы қостілділік пен көптілділік заң негізінде қабылданған, бірақ ол тек ұлтаралық қатынасқа тән. Заңның жаңа 1995 жылы 21 желтоқсандағы басылымында орыс тілі арнайы бір мәртебеден арылып, миноритарин тілдер қатарына қосылған.

     Қырғыз Республикасында қырғыздар саны 64,9%, орыстар – 12,5%,

өзбектер – 13,9% (1999 жыл) құраған «Қырғыз ССР-нің мемлекеттік тілі туралы» заң (1989 жылы 23 қыркүйек, жаңа басылымы — 2004 жыл 2 сәуір) қырғыз бен орыс тілдерінің қызметін есепке алған және осы заңмен бекітілген нормалар 15 жыл өмір сүрген; «Қырғыз Республикасының ресми тілі туралы» заң (2000 жылы 25 мамыр) орыс тілінің қызметтерін құқықты бекітуін қамтамасыз еткен; Қырғыз Республикасы  Президентінің «Қырғыз Республика-сының мемлекеттік және ресми тілдерін нәтижелі қызметінің даму шарттарын жасау туралы және қостілділіктің дамуына қатысты мемлекеттік саясатты – жетілдіру туралы» заңында елдегі қостілділік жағдай бекітіліп, қырғыз тілінің мемлекеттік, ал орыс тілінің ресми мәртебесін растаған.

     Сөйтіп, ортаазиялық аймақтағы тілдік жоспарлаудың мәселесі – бұл тек қана тілдердің тілдердің мәселесі емес, бұл – әлеуметтік, саяси және ұлттық мәселе, тіл оған әртүрлі деңгейлерде көрсетіліп отырады. Бұл қоғамда эмпиралды және нақты материалдарға негізделген табиғаттың және сәйкестіктің ауысу үрдісінің механизмін тереңірек, объективті зерттеу қажеттілігі сөзсіз.

     Тілдік жағдай-қоғамымыздағы күрделі мәселелердің бірі болып отыр.

     Бұл тілдік  жағдай – нақты бір  тарихи  кезендерде  өзгеріп  отыратын құбылыс. Оның  себебі, қоғамдағы жағдайлардың  әсерінен тілдік  жағдай  туады. Тілдік  жағдай  болған  жерде тіл  саясаты да орын алады. Тіл саясаты-ның  ықпалынан тілдік жағдай  өзгеруі  әбден  мүмкін. 

     Қоғамда тілдік  жағдайдың  бірнеше түрі бар.

1. Эндоглосты – бір тілден тарайтын  жүйелердің жиынтығы.
2. Эгзоглосты – әр түрлі тілдер жиынтығы.

3.Біркелкі – функциялары жағынан бірдей тілдердің немесе тіл  варианттары-ның жиынтығы – өзара бірдей коммуникативті; функциялық  қызметке ие болады.

4. Әркелкі – функциялары бойынша мәртебелі не мәртебесіз тілдің немесе тл варианттарының жиынтығы – әр түрлі коммуникативтік үстемдікке ие болады.
5. Демографиялық тұрғыдан тең салмақты – демографиялық ортасы өз ара тепе-тең тілдердің жиынтығы.
6. Демографиялық тұрғыдан тең салмақты емес – демографиялық орталары әр түрлі демографиялық күші бар тілдердің жиынтығы.
7. Диглосты-бір тілдің екі түрлі көрінуі немесе бір тілдің әр түрлі формалары.

  Мысалы, Венгриядағы тілдік жағдай-эндоглосты әркелкі және диглосты (Венгр тілінде тұрғындардың 99,4% сөйлейді, әр түрлі нормасына түскен сегіз диалекті бар).

     Ал, Финляндиядағы тілдік жағдайға келсек,ғасырлар бойы бұл ел Швеция королдігінің құрамында болып келген. Финляндияда шведтер тұрғындар саны-ның не бары 6% құраса да мұнда екі тіл Фин және Швед тілдерінің мәртебесі бірдей. Олар мемлекеттік тіл болып табылады. Швед тілі фин мектептерінде екінші шет тілі ретінде оқытылса, ал фин тілі швед мектептерінде бірінші шет тілі ретінде үйретіледі. Франциядағы тілдік жағдайды айтып кетсек, ол өзінше бір бөлек. Көп ұлтты ел болып саналатын Францияда ұлттық тіл және жалғыз ғана мемлекеттік тіл — француз тілі. Мұнда көп деген этникалык топтар тұрады: каталон, баск, бритон, итальян тілінің корсикан диалектісі және неміс тілінің Эльза говорлары, нидерлан тілдерінің фламанд говорлары және т.б. тілдер бар.[2,13].  

      Қазақстандағы тілдік жағдай- генетикалық және типологиялық жағынан әр түрлі тілдердің бар болуынан ғана емес, бір коммуникативтік кеңістікке екі үлкен тіл партнерлар, яғни қазақ тілімен орыс тілі бірге қызмет етуінен, ал ортақ коммуникативтік кеңістік, ол бір белгісіз тұрақты шама, себебі Қазақ-стандағы тілдік жағдай уақыт өте келе өзгеруі мүмкін. Ал, қазіргі таңдағы Қазақстандағы тілдік жағдай – эгзоглосты.  әркелкі, диглосты және демогра-фиялық жағынан тепе-теңдік сақталмаған.

     Қазақстан Республикасының мұндай тілдік жағдайға ие болу себебінің бірі- оның көп ұлтты болуы, яғни қоғамда қостілділіктің етек жаю жағдайы.

 

 

  1.2 Қостілділік жағдайында ана тілінің алар орны.

 

     Қостілділік дегеніміз – адамзат қоғамына тән, жалпыға ортақ әлеуметтік-лингвистикалық құбылыс. Яғни қоғамда екі тілдің  бірдей  көрініс алуы. Оның пайда болуы мен қалыптасу  жолдарын сипаттап, болашағын бағдарлау  үшін тіл мен қоғамның өзара байланысу заңдылықтарын жақсы түсінуі шарт.

     Тілсіз қоғам болуы мүмкін емес, қоғамнан тыс тіл деген әсте болмайды. Алайда қазіргі дүниежүзілік практикада екі тілді қатар пайдаланатын қоғамның болатыны сияқты, бірнеше қоғамға қатар қызмет ететін тіл де аз емес. Жалпы алғанда, қазір бір ғана тілден тұратын  қоғам кездесе бермейді. Қостілділіктің байыбына бару үшін осы мәселелер төңірегінде ой қозғау дұрыс.

     Қостілділік–белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық (этносаралық) қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдерінің, бүкіл қоғамның әр түрлі жағдайда екі тілді (әдетте ана тілі мен екінші бір тілді) алма-кезек немесе қатар қолдануы. Адам бір де бір тілді біліп тумайды, ендеше қос-тілділіктің ғажайып әлеуметтік құбылыс екендігіне шүбә жоқ .

      Біздің, ана тілімізді жойып бара жатқан, қоғамдағы қостілділік- қазақ-орыс қостілділігі.

     Қазақ-орыс қостілділігі дегеніміз – қазақтардың көпұлтты қоғамда ана тілі-мен қабат орыс тілін ұлтішілік және ұлтаралық қатынаста қатар не алма-кезек қолдануы, екі тілдің әрқайсысын әр түрлі жағдайда керегінше пайдалануы.

     Қазақ-орыс қостілділігі-Республикамызда кең тараған құбылыс, тарихи процесс. Бұл процесс қазақ, орыс халықтары өкілдерінің алғаш байланысқа түсе бастаған кезінен, Қазақстанның Россияға қосылуынан әлдеқайда бұрын, екі халықтың көрші қоныстанған жерлеріндегі күнделікті қарым-қатынаста жеке адамдар арасында басталған.[8,41-45].

     Қазіргі таңда қоғамымыз көпұлтты болғандықтан, қоғамда екі не одан да көп тілде сөйлейтін этникалық қауымдастықтар бар. Бірақ, біздің қоғамды  қазақ-орыс қостілділігі аландатып тұр. Дегенмен ешкім тумысынан қостілді болып жаралмайды, өсе келе үйренуі мүмкін.Бір жолы-  белгілі бір тілді арнайы үйренуі болса, екіншіден,  тұлғаның қоршаған ортасына байланысты.

     Қазақстан Республикасының көпұлтты құрамының өзі біздің мемлекетіміздің біртұтас құрылысына ықпал ете алған жоқ. Қазақстанның ұлттық құрамы негізінен алғанда толығымен өздерінің мемлекеттілігі бар, өзге этникалық қауымдастықтар мен топтардың келіп қосылуының есебінен өзгерді. Оған қоса, Қазақстан мемлекеттілігінің шекарасы қандай өзгеріске ұшыраса да, ол ешқашан басқа мемлекеттердің аумақтары есебінен кеңейтілген емес.[32,35-41]

     Осы қоғамдағы қостілділік жағдайында  ана тілінің алатын орны қандай? Біріншіден, бала дүниеге келгенде,өз ана тілін, ана сүтімен, ана әлдиімен   бойына сіңіреді. Екіншіден,ол бала өсе келе отбасында қостілді болып шығуы мүмкін,онын себебі, ата-анасының әр ұлт өкілінен немесе шала  қазақ болулары, баланың өз ана тілінде еркін сөйлеуіне әсерін тигізеді.Бұл  жағдай, әсіресе, қала тұрғындарының арасында етек алып жүр.Сол себептен,  өз ана тілінен гөрі, өзге тілде ,онын ішінде  орыс тілінде,сөйлегенді ұнатып  тұратын қазақ азаматтары біршама. Қостілділік деген соң екі тілдің көрініс алып тұрады. Біріншісі – ана тілі де, екіншісі өзінің кейіннен игерген тілі. Егер қостілді адам екі тілдің біреуін ұмытып, түсінбейтін жағдайға тап болса, онда ол көп ұзамай қостілділер қатарынан шығып, біртілділер сапына көшеді. Яғни тұлға бір тілде ғана сөйлесе, ол біртілді болып саналады .

     Қостілділік, атынан көрінгендей, бір-бірінен ажырамас қос сыңарлы құбылыс. Егер адам, адамдар тобы, қоғам этникалық белгісіне қарай қанша алуан болса да, екі тілде сөйлесе ғана қостілді болып саналады. Қостілділіктің даму бағдарламасын түзу үшін ана тілдері мен қостілділіктің өміріміздегі алатын орнын, қажеттілігін  анықтап алу қажет.

     Ана тілі дегеніміз — күллі тіл атаулыдан ішкі құрылыс ерекшелігімен  дараланатын, белгілі бір халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасап, оның төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз ұластырушы, сол халық адамдарына (жас, жыныс, сенім, кәсіп, әлеуметтік жағдай айырмасына қарамай) түгелдей және жан-жақты қызмет ететін ұлтішілік қатынас құралы. 

     «Ана тілі» ұғымын талқылауда бірнеше ыңғайластықтар бар. Бір жағынан, ана тілі – адамды өз халқамен, алдындағы ұрпақтармен, олардың рухани дүниесімен байланыстыратын ұлт тілі, ата-баба тілі[8,18]. Басқа жағынан қарағанда, бала меңгерген бірінші тіл (тура айтқанда анадан биологиялық ажырау кезінде және онымен әлеуметтік қарым- қатынасқа көшу кезінде (басқа да оны қоршаған адамдармен) бала меңгерген ананың тілі. Кейде ана тілі  термині  —  адам терең және толық меңгерген тіл деп түсіндіріледі, бұл тілде тұлға жеңіл, тез және оңай өз ойларын айтады. Сонымен қатар тілдік қатынаста ыңғайлы болып табылады. 

      Ана тілі ұғымы «ана» және «тіл» деген сөздердің тіркесінен тұрады. Бірақ бұл ұғымды тура мағынасында қабылдасақ, түсініксіз болып тұратындай. Неліктен «ана» сөзін қолданғанына тоқталып кетейік. Өйткені баланың тілінің шығуына ананың орны ерекше. Түптеп келгенде, ана тілі – ата-бабаның тілі. Бұл тілдің «анаға» байланысты аталуы тілдің ұрпақтан ұрпаққа мұра болып жалғасуындағы, баланың тіл дамытуындағы ананың орны мен айрықша қызметіне байланысты. Шынында да бұл ұғым «ананың тілі», «ата-бабаның тілі» дегеннен де кең мағынада түсінік береді. Демек, «ана тілі» — тайпа тілі, ұлыс тілі, халық тілі, ұлт тілі деген ұғымдарды бойына жинақтап тұрғандай. Қазіргі көптілді мемлекеттердегі тілдердің барлығы – өз халқы сақтап қалған тілдер.

     Сондай тілдердің бірі – қазақтың ана тілі.                    

     Көптеген ұлт өкілдері мекен ететін елімізде мемлекеттік тіліміздің мәрте-бесін көтеру қоғамымыз үшін аса қажет.

     Қазақстанда бір ғана ұлт бар – ол қазақ ұлты. Қазақстан «Көп ұлтты» емес, «Көп этносты» мемлекет деп айтуға үйренуіміз керек. Қазақ тілін ең бірінші қазақтар, содан кейін басқа ұлт өкілдері ешбір сылтаусыз меңгеріп, орыс тілі-мен нан табатындар мен қазақ тілін меңсінбейтіндердің билікке қол созбаулары тиіс [21,3]

     Қостілділік жағдайының біздің еліміздегі көрінісінің бір нышаны – орыс тілі- екінші ана тілі деген ұран – екінші нысаны – ұлттық – орыс қостілділігін еліміздің баламасыз қатынас құралы деп уағыздау. Міне, бұл ұрандар елімізде орыс тілінен өзге тілдің күллісін қоғамдық қызметі мен өміршеңдігі жағынан тығырыққа әкеп тіреді. Соның басты салдары – қазақ атаулының орыс тіліне ойыса бастауы, қала қазағы төрінен ана тілінің ығыса  аластатылынып, оның орнын орыс тілінің басуы, қазақ нигилистері мен ата-тек, дәстүр-салттан мақұрым мәңгірттердің көбеюі. Осының кесірінен Тіл туралы заң дүниеге келді.

     «Тіл туралы» заңның 4-бабында: «Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы», — делінген. Өкінішке орай, осы бір азаматтық міндетті орындамақ түгіл, оны түйсінуге, сезінуге деген ұмты-лыстын байқала қоймауы ащы да болса шындық. Көпшілік қауым тіл үйренуге деген ұмтылысқа дем берер түрткіні күтетін секілді.[21,12]

     Белгілі неміс ғалымы В.фон Гумбольдт ана тілді сол тілде сөйлейтін халық-тың біріккен рухани энергиясы ретінде, әр ұлттың өзіне тән ойлары мен сезім-дерінің концентрациясы ретінде қарастырған , ал белгілі орыс және украин лингвисті А.А.Потебня ұлттың рухани консолидация тәсілін, сол арқылы халықты танитын жалғыз белгісін тілде көрді. Бірақ дүние жүзінің түрлі елдерінде қоғамның әлеуметтік-саяси дамуындағы айқындаушы фактор екі және көп тілділік болып табылады. Қостілді және көптілді бұқара-лық қатынас барысында қолданылады, адамның кіммен сонымен қатар қайда қатынасуына байланысты бір тілден екінші тілге өтеді. Тек қана дүние жүзінің 22 елінде ғана бір тілді халық өмір сүретіні белгілі.

     Тіл адамның тіршілік әрекетінің қосымшасы емес, ол – адамның өмір сүруін, қарым-қатынасын жүзеге асырудың бірден-бір құралы.

     «Мен тілді қасиетті бір нәрсе деп есептеймін. Бұл игілікке де, зиянға да қолданылатын құрал. Ана тілі біз үшін, әрине, ең жақын құрал. Сондықтан да ең тиімді болып келеді» Т.Г.Масарик.

     Бұл Т.Г.Масариктің ана тілі туралы пікірі ол ұлттық тілді ұлтшылдық дәріптеуден бөтен екенін айқындаған, бірақ ана тілдің адамның эмоционалды және өнегелі өміріндегі маңыздылығын толығымен айтқан. Тілді ұлттық рухтың ақиқаты деп санайтын басқа да көзқарас бар, ол словак тілшілеріне ғана тән  көзқарас. Себебі словактардың көп бөлігі өзінің табиғи тілінде «ұлттық рухтың қадірлі қазынасының көрінуі» деп біледі. Өздерінің словакша сөйлеуге ұлтшылдығы мен қоғамдық жеке қажеттіліктеріне словак тілін дамытуда өздерін репрезентантемен теңестіреді және заңды түрде қорғауға алады. Бұл тілді ұлттың ішкі және сыртқы ыдырау қауіп-қатерінен сақтап біріктіретін фактор ретінде қарастыратын жағдай. Бұл үрдісте П.Гарвин бойынша, негізгі қозғалыс күші болып келетіндер: а) ұлттық қазына ретінде тілге ерекше эмоционалды көңіл бөлу; б) ұлттық құндылық шкаласындағы жағдайына мақтаныш тудыру.

     Тіл әрқашан да жеке адамның, бүтін бір бірлестіктің ұлтын айқындаушысы немесе белгісі болып келе бермейді деген көзқарас та бар. Оған мысал, Оңтүстік және Солтүстік Америка, Кариб бассейн аралдары, сонымен қатар Анд аймағы халықтарының тілдері. Бұл жердегі тұрғылықты халықтардың тілдері ұлы географиялы басып алушылық соғыстардың кезінен бастап  португал, испан, ағылшын, француз отаршылдары салдарынан ой-санасынан шығарылып отырды.

     Бүгін отаршылдардың тілдері олардың «ана» тілдері болып келеді: аргенти-налықтарға испан тілі, бразильдіктерге португал, гаитиліктерге француз, гренадтылықтарға ағылшын тілі болып келеді.[23,67]

     Сонымен, жалпы адамдардың және қоғамның ұлттық ой-санасын қалыптас-тырудағы тілдің ролін анықтауда үш негізгі тәсілді бөліп шығаруға болады: а) тіл ұлттық ой-сананың негізгі өлшеуіші болып келгенімен, ол басылымдылық негізі емес; б) тіл өзінің жеке және ұлттық бірлестіктің қызметтік қажеттілік-терін орындай отырып, адамның ұлттық көрінісінің жалғыз репрезентанты болып келеді; в) тарихи жағдайларға байланысты жеке адамның және бірлес-тіктің табиғи тілі болып бөтен тіл шығуы да мүмкін, ол өзге тілді ығыстырып немесе басып алып өз тіліне айналдырады және өмір сүрудің түрлі формаларында, қолданыста лингвистикалық қайшылықтарды тудырмай қарым-қатынас құралы ретінде қызмет етеді.

     Біріншіден, тіл адамдық қоғамда және мәдениетте адамдардың әлеуметтенуінің негізгі құралдарының бірі болып келеді. Тілді меңгере отырып, тұлға қоғамның әлеуметтік және мәдени нормаларын игереді. Сонымен қатар, көптеген мәдениеттер үшін тіл ең маңызды, кей жағдайда жалғыз, символды компонент болып келеді, осы кезде , тіл мен мәдениет, тіл мен сәйкестік сәйкестіндіріледі. Осылай тіл ұлттық жұмылдырудың өте маңызды құралы болады. Этномәдени көрсеткіш ретінде тілдің маңыздылығы  ұлттың тілін көрсетеді. Екіншіден, тіл әлеуметтік қатынастарды орнату және қолдау құралы болып келеді.

     Айтылғаннан көрінгендей, тіл қалай қарағанда да қозғалыстың бірі, нақтырақ айтқанда, қазіргі өзгертіліп отыратын қоғамдық мәселені зерттеуші-лер қызығатын жаһандану алдында ұлттық қайшылықтардың міндеті өз ана тілдерін түрлі ұлттық саяси, діни және басқа да құндылықтармен байланыстыру болып отыр. Жаһандану бүгін ұлттар тағдырына нақты қауіп төндіруде.

     Себебі, 114 мемлекет пен ұлттық автономияда ағылшын тілі іс-қағаздар мен іскерлік тілге айналып, ұлттық тілдерді ығыстыруда. Жыл сайын екі ұлттың бірі 10 мың, 4 ұлттың бірі  1мың өз тілінде сөйлейтіндерден айырылып жатыр.xxl ғасырдың аяғында жаһандану апатынан 600-ге жуық қана ұлт аман қалады деген болжам бар.

     Тіл мәселесін реттеу халықаралық тәжірибе көрсеткендей, арнайы мемлекеттік инветиция құю, қаржылық қолдауды қажет етеді. ҚР Конституциясының 33 — бабында:» Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеру үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті» делінген [21,7]

     Сонымен қатар тіл жеке адамның сана-сезімін білдіру құралы. Бірақ ол сол адамның ана тілі болмауы да мүмкін. Көпұлтты ортада қостілділік тууы әбден мүмкін. Сол себептен ана тілінің ежелгі жауы — көпұлттылық жағдайы. Егер ана тілі арқылы қостілділік пайда болса ,әлеуметтік мәні зор игілікті құбылыс болатын еді.

     Көптеген қала қазағының отбасында ана тілінің орнын орыс тілі басқан немесе орыс тілі басым қолданылатын қостілділік орныққан. Кейбір тұлғалар үшін ана тілі негізінен қатынас үшін қолданылады да, білім алу басқа тілдерде жүреді. Оған себепкер адамдардың ана тілінің шет тілін үйренуге ықпалы маңыздырақ. Ана тілінде қарым-қатынас жасағандарына қарамастан, көптегені шет тілінде білім алу тілі ретінде қолданылады.

     Ал керісінше Қазақстан Республикасының территориясында уақытша тұратын шетелдіктердің белгілі бір бөлігі өз балаларын мемлекеттік тілдегі мектептерге оқуға береді. Сонымен қатар шетелдік оқушылар арасында  орыс тілінде білім алу жоғары болып тұр. Сөйтіп, Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметте немесе бизнеске байланысты уақытша тұратын шетелдіктер өз балаларын көбінесе орыс немесе шет тілінде оқытады.

     Орыс және қазақ тілдерінің бәсекелестігі тілдік саясатты ғана емес, жеке адамдардың тілдік бет алысы мен бағытына ықпал етеді. Себебі тіл қоғамда өзімен-өзі емес, күрделі жүйеде тіршілік етеді, яғни ортамен байланыста ғана дамиды. Қазақстанда орыс тілі қазақ тілімен қайшылықтарды, қақтығыстарды, дау-дамайларды туындатып отыр. Алға қойған мақсат ұлттық тіл арқылы ұлттың тәуелсіздігін, дербес мемлекеттілігін нығайту, ұлттық тіл арқылы елдің басын біріктіру. Тілдер қарама-қарсылығы – өмірдегі қайшылықтың айнасы. Қазақ тілі мен орыс тілінің арасындағы бәсекелестік тарихи тұрғыдан отарлаушы ұлт пен отарланған ұлттың көзқарастарының салдары екенін көруге болады. Қазақстан – көп ұлтты мемлекет, 130-ға жуық ұлт өкілдері тұрады. Әр ұлттың өз тілі бар, бірақ мемлекет біреу – ол Қазақстан, мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Қазақстан мемлекетінде тұратын әрбір ұлт қазақ тілінің мәртебесін іс жүзінде көтеру үшін бір кісідей атсалысуы қажет. Ұлтаралық келісімнің объектісі – тек қазақтар ғана емес барлық  ұлттар мен диаспоралар. Қазақ ұлты республикамыздағы ұлттық топтардың мәдениетін, тілін, дәстүрін қандай сыйласа сондай құрметті олардан күтеміз. Қазақ тілінің мәртебесін  көтеру өзге тілдерді ығыстырмайды, қоғамдағы бір тілдің басымдылығына қазақ-орыс қостілділігі туындап отыр.  Республикада орыс тілі – орыс ұлтының тілі өзге ұлттың екінші тілі, яғни ұлтаралық қатынас құралы ретінде ерекше қарқынмен даму жолына түсті. Қазақ ұлты өз ана тілінің болашағына күмән тудырып, орыс тіліне көшті.[31,89-92]

     Жалпы алғанда, ана тілінің тағдыры әсіресе өмірдің үш саласында – отбасы, әкімшілік пен өндірісте қолданылу, қолданылмауына тікелей байланысты. Бірақ отбасында қолданылудан қалған тілдің болашағынан үміт күтуге болмайды.Сондықтан Қазақстанның Тіл заңына сәйкес, әрбір этностың ұрпағын

отбасында ана тілінде тәрбиелей алуы үшін барлық керекті жағдай туғызылуы тиіс. Бұл ретте үйде тәрбиеленетін балаларға арналған мерзімді баспасөз газет, журнал, кітап, радио және телехабарлардың орны ерекше.

     Қостілді қоғамда ана тілінің қолданылу аясы:

1. Қоғамның қоғам болуы үшін ондағы адамдар өзара әлеуметтік байланысты болуы шарт. Бұл үшін әр тілде сөйлейтін адамдар да өзара қарым-қатынасқа түсіп, бір-бірімен түсінісуі керек. Мұндай жағдайда әр тілді адамдар бір-бірінің тілін білуі тиіс.
2. Күнделікті қарым-қатынас үстінде ана тілін білетіндер мен білмейтіндер арасында ұлтішілік қайшылық болуда. Ана тілін білмейтіндер бір кезде өздерін жоғары санап ана тілін білетін, бірақ орыс тілін білмейтіндерді кемітіп, Мәмбет деп атаса, ал олар ана тілін білмейтіндерді Мәңгүрт деп кемсітті.
3. Тіл теңдігі деген ұран сипаты қағиданың заң жүзіндегі мәнін жете түсіне білмеуден туындайды. Әркім үшін өзінің ана тілінен мәртебелі тіл жоқ. Әр тіл өз ұлтына қызмет ету тұрғысынан өзге тіл біткеннің күллісімен тең.
4. Сөйлеушісі көпшілік болып келген не кең тараған тіл өкілдерінің немесе нигилистердің мемлекеттік тілді менсінбеуі жағдайында, оны өмірдің сан-саласында қолдану үшін күреске шыққан жергілікті ұлт өкілдеріне наразылық ретіндегі қайшылығы және бар.
5. Аппарат қызметкерлерінің әр түрлі жағдайды (қаражат, қағаз тапшылығын т.б.) сылтауратып, қарапайым халықтың ана тілі жөніндегі тілек-талабын ұдайы елемеуі мен оған немқұрайды қарауы түптің түбінде қайшылық деңгейінен шығып, дағдарысқа алып баратын жағдай. Ана тілі алдымен қалада құриды екен. Демек, оның соңғы тірегі – ауыл. [8,34-36]

     Қостілділікке әр түрлі анықтама беріп, оны түрліше түсіндірушілер де кездесіп жатыр. Бұл жағынан алғанда да қостілділік – арнайы әңгіме етерлік, күрделі мәселелердің бірі. Қостілділік деген, біріншіден, ол белгілі бір қоғамның ішкі қарым-қатынасында екі тілді қолдану процессі. Екіншіден, қостілділік – екі тілдің ұзақ уақыт бойғы өзара байланысының нәтижесі. Нақты айтқанда, әр түрлі ұлттан тұратын қоғам ішінде бір ұлт өкілдерінің екі тілді қарым-қатынас құралы ретінде қатар немесе алма-кезек қолдануы қостілділік болып табылады. Осындай қостілді мемлекетте жеке тұлғаның тілдік таңдау мәселесі орын алады. Ол дегеніміз мысалы, қоғамда орыс-қазақ қостілділігі өмір сүрсе, адам отбасында, қызметінде, сонымен қатар күнделікті қарым-қатынаста немесе телерадио саласында бір тілді таңдауы.

 

 

• Тіл таңдау мен тілдік сәйкестіліктің байланысы

 

     Тіл таңдау дегеніміз – жеке тұлғаның белгілі бір тілді өзіне немесе әлеу-меттік топпен сәйкестендіруі.Сәйкестікті таңдау – ол жеке таңдау. Жеке тұлға-лар сәйкестікті әлеуметтік жағдайдың талаптарына байланысты таңдайды. [8,44]

     Тілдік таңдау әлеуметтік шындықты жасай отырып, адамның таңдауды қайта жаңғырту болып табылады. Тілдік таңдау –  қажетті екі тілдің біреуін жай ғана таңдау емес, сәйкестікті жүзеге асыру. Яғни сәйкестік дегеніміз не?

     «Сәйкестілік » термині көптеген саяси, әлеуметтік, этникалық  және мәдени құбылыстарға қолданылады, оның жалпы мазмұны – объектінің өз ұғымына парапарлығын, оның белгілі бір айқын шекара көлемінде қолданылатынын, болмысының нақтылығын, біршама өзгермейтінін, икемді тұрлаулылығын, тұтастығын білдіреді. Сәйкестілік объектінің кемелденген жай-күйі ретінде, ал бағалау категориясы тұрғысынан алғанда, қалаулы жай-күйі ретінде де ұғынылуы мүмкін. Объектіні осындай жай-күйге жеткізетін процесстер – сәйкестендіру және өзін-өзі сәйкестендіру болып табылады.

     «Сәйкестілік» термині жеке тұлғаға да, әлеуметтік топқа да, этносқа да, мемлекетке де қатысты болуы мүмкін. Негізгі сәйкестендіруші белгісінің не екеніне қарай сәйкестіліктің түрліше ұғынылуы да ықтимал. Айталық, әңгіме этникалық, мәдени, діни, рухани, мемлекеттік сәйкестілік жөнінде болуы мүмкін.

     Қазіргі ғылымда «сәйкестілік» деген ұғымның әр түрлі түсініктері бар, бірақ қоршағандардың қылықтары мен ерекшеліктерін жеке адамның өзіне ауыстыру ұғымы басым, бұл жағдайларда маңызды және өмірге қажетті мағынасы бар мінез-құлықтарды өзіне сәйкестендіру. Сәйкестендіру – ұқсау процессінде негіз болып қызмет етеді, яғни зорлап емес өзіне керекті біліктіліктермен құндылықтарды, қылықтарды адам өз еркімен тандайды.

     Сәйкестілікке тән белгілер:

     — сәйкестілік құрастырылатын болғандықтан, оны қайта құруға болады;

     — сәйкестілік әлеуметтік жағдайлардың өзгеруіне байланысты ұтымды, қайта құрулады, яғни сәйкестілік, ұлтың да ішіне кіреді, тұлғаның жеке қызығушылы-ғына байланысты өзгеріп отырады;

     — сәйкестілік таңдап алынғандықтан, «сәйкестілік дағдарысы» тууы мүмкін, бұл кезде адам керекті «айдар тағуы» болмағандықтан өзінің тиістілігін оңай және жайлы анықтай алмайды ( lavtin , 1998) немесе өзінің сәйкестілігін өзгертуі мүмкін;

     — сәйкестілікті ауыстырудың негізгі талабы сәйкестілік спектірінен таңдау

мүмкіндігі болып табылады, бұл басқа топтың өкілдерімен қатынас деп түсіндіріледі. Сондықтан, өзгеру процесінде негізгі және объективті индикатор болып келетін сәйкестілікті тіл арқылы зерттеу мүмкіндігі бар.

     Соңғы он жылдықтарда ғалымдардың зерттеу тәжірибесі нәтижесінде анықталған, сәйкестілік өзгермелі екенін көрсетеді: шын мәнісінде адам әрқашан да өз сәйкестігін нақты айқындап алуы қиынға соғады. («Маргиналды сәйкестілік» деген термин бар); бір сәйкестілік екінші сәйкестілікке ауысып отырады (КСРО азаматы болған – Қазақстан азаматына айналды; христиан болып – мұсылманға айналды), сонымен қатар саяси және басқа мақсаттарда сәйкестілік арқылы айлы-амалдар жасауға болады. (мысалы, ұлттық бірлікте, азаматтық қоғамның интеграциясы) немесе жаңа сәйкестілікті құру.

     Примордиализмнің жүзеге аспауы сәйкестілікті зерттеудегі басқа екі тәсілге әкелді: инструментализмге және конструктивизмге. Инструментальды тәсіл сәйкестілікке құрал ретінде өкіметті мойындату үшін белгілі бір таңдауды қолданады. Бұл жағдайда саясаткерлер мен ғалымдар ұлттың мәртебесі туралы мифология құрып насихаттайды. Примордализм, инструментализм және конструктивизм арасында нақты шекара жүргізу қиын: оған берілген шектеулі репертуардан (примордализм) сәйкестілікті таңдау (конструктивизм) кезінде тұлға немесе әлеуметтік топ белгілі бір мақсаттарды (инструментализм) көздейді. Конструктивті тәсіл сәйкестілікті мәдени құрастырылатын феномен ретінде зерттейді, сәйкестілікті тұлға немесе белгілі бір топ репертуардан белгілі қызығушылықтарын қанағаттандыру үшін және белгілі бір көздеген мақсаттарға жету үшін саналы түрде өзін сәйкестендіреді  деп түсіндіреді. Бұл зерттеудің мақсаты тілдік сәйкестікті анықтауға жетелейді.              

     Сәйкестілік дегеніміз —  жеке тұлғаның өзін кіммін деп сезінуі, яғни өзін кіммін деп сәйкестендіруі.Біздің қоғамымыздағы күрделі мәселе тудырып отырған сәйкестіліктің түрі- ұлттық және азаматтық сәйкестік. Мені аландататын   жүрген сауалдың  бірі —  Қазақстанда сәйкестік бар ма? Болса, қандай түрі бар? Мысалы 1986 жылғы желтоқсан көтерілісі қазақтың ұлттық намысын оятты,сол кезден барып, халық ойлана бастады. Өз ұлттың тілін, дінің, мәдениетін түсініп, басқа- ға таныта бастады. Қазақ өз ұлтына деген сүйіспеншілігін білдіріп, мемлекетін, тілін силап,бір-бірімен қазақша сөйлесіп, басқа  ұлтқа танытпаса, өзге  ұлт өкілдеріне  қазақтың мәдениеті, тілі, діні   қажет емес.[23,16]. 

     Сәйкестік проблемасы қазіргі ғылымда былайша аталатын концепциямен тығыз байланысты. Ол жеке тұлғада өзіне керекті ақпаратты жинақтап интеграциялайтын, ал керекті еместі алып тастайтын «мен» деген ішкі өзегі бар деп есептейді. Бұл жерде «мен» тұлғаға теңелмейді, бұл ішкі бірлігімен сипатталатын, сана-сезім ұғымына жақын феномен, ол адамның өзі туралы және өзіне деген көзқарасы, сонымен қатар өзі туралы басқаларға көзқарас.

     Сәйкестіктің бірнеше деңгейін ерекшелеуге болады. Бірінші деңгей – психологиялық – тұлғалық – адамның «мен» кіммін дегенді ұғынуы. Ол түрлі әлеуметтік топторға қатысу өлшемінен жинақталады. Өзін отбасы мүшесі, ұжым, драма үйірмесінің мүшесі ретінде сезінуі мүмкін. Бұл сәйкестіктін деңгейі өзін кез келген бір топтың мүшесі ретінде сезінуімен байланысты, сонымен бірге осы топқа қатыстықты бағалайтын түрлі сезімдермен байланысты. Екінші деңгей – әлеуметтік – психологиялық, бұл жерде өзі туралы көзқарас адамның нақты бір әлеуметтік топқа қатысын сезінуден қалыптасады. Жеке тұлғаға өзін нақты бір топқа жататынын растауды іздеу тән, бірақ бұл тек қана басқа ұқсас топтармен әрекетте іске асуы мүмкін. Адамға өз тобын басқа топтармен екі жақты салыстыру және өз тобын жақсы жағынан көрсету үшін өзін-өзі соған лайықты ұстау тән.

     Бауман бойынша, «адамдарды қинайтын мәселе, ол керекті сәйкестікті табу және қоршағандарға оны мойындату емес, алдыңғы таңдалған сәйкестіктіктің өзінің құндылығын жоғалтып, қызықтырғыш қасиеттерінен айырылса, қандай да сәйкестікті таңдау және керек кезінде басқа таңдау жасай алуында»                            

      Л.Н.Гумилев сәйкестіктің ұлттық құрылысын зерттегенде мынандай жағдайды көрсеткен, Тверь гуверниясының королі өзінің ауылында өзін королмін деп атаған, ал Мәскеуге оқуға келгенде өзін орыспын деген, себебі ауылда королдің орысқа деген қатынасы релевантты, ал қалалық жерде иррелевантты, себебі тұрмыста және мәдениетте айырмашылық онша байқалмайды. Ал татар болса, орыс пен өзінің этнографиялық ұқсас емесдігін көрсете отырып, өзінің татар екендігін анықтап отырады. Сол татар Батыс елге барса, өзін орыспын, Жаңа Зеландия немесе Бруней сұлтанатына келсе европалықпын деп атайды.Көп жылдар бойы Алжирде қызмет істеген адам бұл мақаланың авторы және оның әріптестері ( орыстар, қырғыздар, әзербайжандар, эстондықтар, татарлар және жоғары мектептін басқа да мамандары) өздерін алжирлықтартармыз деп бір ұлтқа теңеген екен, күнделікті қарым-қатынаста-бұл оқиға тек Алжирде емес, басқа да жерлерде өте жиі кездесетін жағдай.

     Сәйкестік – бұл, адам өзін кім деп таниды сол, оның сана-сезімін және өзін сәйкестендіруі. Сәйкестендіру процессі, әртүрлі белгілер арқылы іске асуы мүмкін және білім, мінез-құлық пен қатынасқа негізделеді.

     Қоғамда   сәйкестіктің бірнеше түрлері бар. Олар: мемлекеттік сәйкестік, азаматтық сәйкестік, ұлттық сәйкестік, тілдік сәйкестік, әлеуметтік сәйкестік, гендік сәйкестік, саяси сәйкестік, діни,мәдени, кәсіби сәйкестік және т.б. Әр сәйкестіктердің өздеріне тән белгілері бар. Бірінші мемлекеттік сәйкестік дегеніміз мемлекетке тән барлық элементтердің тәуелсіз мемлекет белгілеріне сәйкес келуін білдіреді.

     Сонымен қатар, белгілі бір елдің мемлекеттік сәйкестілікке ұмтылысы оның өзінің ішкі және сыртқы саяси даму жағдайларына сәйкес мемлекеттіліктің белгілі бір моделін таңдап алуын және оны іске асыруын қажет етеді.

     Мемлекеттік сәйкестілікке қол жеткізу үшін өзін-өзі сәйкестендіру мен сыртқы сәйкестендіру процестерінің маңызы зор. Бұл үшін, бір жағынан, елдің барлық азаматтары өздерін тәуелсіз мемлекеттің біртұтас халқының бір бөлігіміз деп бағалауы, мемлекеттік институттардың өздерін тәуелсіз мемлекет шеңберінде жұмыс істеп отырмыз деп бағалауы, сондай-ақ барлық саяси күштердің бәрінің осы мемлекеттің игілігі үшін күш-жігерді ұштастыра іс-қимыл жасаудамыз деген өзіндік бағасы  сәйкес келуі қажет. Екінші жағынан, әлемдік қоғамдастық, сондай-ақ оның жекелеген мүшелері тарапынан Қазақ-станды тәуелсіз мемлекеттік ретінде бағалауы сәйкес келуі қажет. Қазақстан Республикасының шын мәніндегі мемлекеттік сәйкестігі мен тәуелсіздігінің басы бола алады. Бүгінгі таңда Қазақстан егемен мемлекетке тән негізгі белгілерге іс жүзінде ие болды деп тұжырым жасауға болады.

     Ұлттық сәйкестік – ұлтаралық әрекеттестікке ерекше маңыздылыққа ие. Ұлттық тарихтың дербес субъектісі оның құрылымының бүтіндігі болып келеді. В.В.Маркхиннің жұмысында дәлелді түрде көрсетілген. Оның пікірі бойынша, ұлт, екі жақты табиғатқа сәйкес бола отырып, тек қана бейімді емес, сонымен қатар «асабиологиялық» белсенділікке ие ландшафтты бейімдейтін құрылым ретінде өмір сүреді. Нақ осы адам қоғам шеңбері ішінде, табиғаттың адамға деген шек қоюы алып тасталынады. Осы ерекше мүмкіндіктің арқасын-да ұлт бүтіндік және дербестік қасиеттеріне сәйкестендіріледі. Жалпы сәйкестік сияқты, ұлттық сәйкестік те қоғам процесінде қалыптасады.

      Ұлттық және азаматтық сәйкестік өте күрделі саяси жүйе болып келеді, ол тіл айқындаушы құралы ретінде көптеген компоненттерді өзіне сәйкестендіреді.

     Б.Абдуғалиев көрсеткендей, көптеген қазақстандықтар үшін тіо негізі этнодифференциалды фактор болып қала береді, бірақ тілдің ұлтпен сәйкестігі туралы статистикалық мәліметтер респондеттің өзін кез-келген бір этносқа жатқызғысы келетіні туралы айтады. Маңызды объективті критерий болып ана тілін меңгерудің дәрежесі, қостілді және көптілдіктің таралуының деңгейі саналады, деп есептейді ғалым.

     Адамдардың ұлттық сана-сезімінің және бүкіл қоғамның қалыптасуына А.Оруспаев пен А.Құлжабаева 3 негізгі тәсілді көрсетеді: 1) тіл, ұлттық сәйкестік сананың маңызды индикаторы болып келгенімен ,ұлттық сәйкестік санасындада басым болып келмейді; 2) тұлғанын және ұлттық топтың қарым-қатынастық қызметің атқара отырып, тіл этникалық тәуелділіктің жалғыз репрезентанты болып келеді; 3) Өзге тіл, автохтонтты шығарып жіберіп немесе басып алып, тұлғанын туған (табиғи) тілі түрлі аумақтарда қарым-қатынас құралы қызметін атқарады.(26,с191)

     Ұлттық немесе әлеуметтік топпен сәйкестік көп жағдайда күрделі үрдіс болып келеді, себебі тұлғада нақты жасырын сәйкестіктері болуы мүмкін, бір уақыттар әр түрлі себептердің ықпалынан болуы мүмкін, өзіне «пайдалырақ» топпен жағымсыз сәйкестікке бейімді болады. Бұл жағдайда сәйкестік саналы және санасыз түрде іске асуы мүмкін.

     Сәйкестіктердің соқтығысуы туралы маңызды талқылау мәселесіне бет бұру, өзінің автохонты мәдениетіне және ұлттық сәйкестікті сақтау және ұғыну құра-лы болып келетін тіліне деген қызығушылықтың өсуін мойындау және түсіну қажеттілігі біздің республика үшін өте маңызды, дейді Н.Ж.Шаймерденова, себебі жаңа егеменді мемлекеттің көпұлттық құрамы ұлттық саясатта оның күш-қуаты бола алады, ол ұлтаралық қатынастарды кеңейту аясында ақпарат-тық байланыстың тез дамуы мен; өркениетті үрдіске тартуымен сипатталады; екінші жағынан, көп жағдайда түрлі ұлт өкілдерінің өзінің ұлттық, мәдени, тілдік сәйкестіктерін түсіну. Ұлттық сәйкестік деп белгілі бір ұлыстық топқа жату арқылы түсіндіріледі, ол орталықтан тепкіш күш болып келеді.           

     Азаматтық сәйкестік деп азаматтық институт арқылы қоғамға жатуы, бұл орталыққа тартқыш күш. Бұдан басқа жеке сәйкестіктер бар. Ұлттық сәйкестік пен азаматтық сәйкестіктің арақатынасын айқындау да (ол өзіне басқа да компоненттерді кіргізеді: жастық, гендік, діни және басқа да түрлері). Мысалы, қазақстан территориясында тұратын орыс өзін қазақстандық орыс, ресей орысы, совет орыс немесе жай орыс деп санауына болады. Мынаны айта кету керек, көптеген мемлекеттер ұлттық, азаматтық, нәсілдік, тілдік сәйкестіктерді халықтың айла-амалдарды қолданудың арқасында және ресми құжаттарды беру үрдісі арқылы анықтаған. Адамның қай ұлтқа жататыны белгілі бір тәртіп арқылы айқындалған оқиғалар аз емес. Мысалы, КСРО-дағыдай әкесінің (шешесінің емес) ұлттық тобына сәйкес, францияда тұратын жеріне және тіліне, германияда белгілі қанның санына, бұл жерде еврей мен немістерге бөлу сан жағынан байланысты болып тұр (еврей деп саналу үшін үш немесе одан да көп еврей атасы мен әжелері болуы керек). Ұлтты манипуляциялау практикасы әрине, тұлғаның өзін сезінуіне әсер етеді. 

    Тіл арқылы әлеуметтік және ұлттық сәйкестіктің компоненттері ретінде бір ұрпақ келесі ұрпаққа өзінің аңыздарын, көзқарастарын, білімін, заңдарын және басқаларды қалдырып отырады. Тілдік вариация бізге өзімізді және басқаларды нақты топтарға жататындар ретінде теңдестіруге мүмкіндік береді, себебі тілдік мінез-құлық ұлттық, жас, гендерлік, рөлдік, арақашықтық нормативі және басқа мінез-құлықтың мінездемесін қамтып көрсетеді. Тілді меңгере отырып тұлға қоғамның әлеуметтік және мәдени нормаларын игереді. Сол себептен, тіл және  сәйкестік байланысады.

     Тіл дегеніміз: а) ақпаратты құру, сақтау, қабылдау және беруді ғалымда пайда болған таңбалық көпфункционалды жүйлер класы; б) кейбір қоғамда,кейбір кеңістік-уақыт санауында қолданылатын нақты(анықталған), ұлттық(халықтық) тіл.Бірінші ұғымда тіл абстрактілі жағдайда барлық белгілі және зерттелген (нақты) тілдердің жан-жақты қасиеттеріне ие болған бірыңғай адамдық тіл ұғымында сипатталған; екінші ұғымда іс жүзінде қызмет ететін тіл, кейбір ерекше қасиеттерге ие болған элементтерден тұратын көптеген тілдердің, бір бөлігі ретінде қарастырылады ( қырғыз тілі, түркі тілдер семьясында, орыс тілі лавян тілдері семьясында, неміс тілі герман тілдері семьясында және т.б) Демек, М.Губогло көрсеткендей, тіл ұлттық сәйкестік аспектісінде тілдік құзырлықты, сөйлеудің міңез-құлқын және тілдік ұстанымды анықтауға мүмкіндік беретін тұлғанын немесе ұлттың, топтың тілдік мінездемелерінің жиынтығы ретінде көрінеді.(24,39)

     Қоғамда сәйкестік тұлғанын басқа адаммен, топпен, бейнемен эмоционалды және әлеуметті теңдестіру үрдісімен байланысты болып келеді, соңында тұлғаның сәйкестігі қалыптасады.Ұлыстық психология аспектісінде, сәйкестік адамның нақты ортақтыққа жататынын сезу әдісі деп қаралады.

     Тіл мен сәйкестік арасындағы қатынастар егжей-тегжейімен және табысты түрлі лингвистикада қазіргі кездегі бағыттарды талдай отырады. 

     Тіл және сәйкестік

• сәйкестік әлеуметтік міңез-құлықты білдіреді;
• сәйкестік « түрлі әлеуметтік жағдаяттардың талаптарына сәйкес қабылданады және лақтырылып тасталады»(lar 1995,421), басқаша айтқанда, сәйкестікті таңдау тиімді болып табылады;
• сәйкестік интериориалды қасиет және игілік;
• көптеген сәйкестіктер бар(әлеуметтік, ұлттық, тілдік, жыныстық, мемлекеттік, азаматтық, мәдени, кәсіби және т.б.), бұлардың маңызды белгісі болып табылады

     Сәйкестіктің классикалық примордиалистік түсінігіне сәйкес, сәйкестік қазіргі  зерттеушілер арасында қолдауы жоқ берілген және бекітілген           болып табылады,соған қарамастан мұндай түсінік барлық мәдениеттерде  таралған болып табылады, әр адам нақты ,өзгертілмейтің категорияларға, әсіресе ұлтқа жатуына болады.Примордиализмге сәйкес, сәйкестік- тапсырылған міңездеме, адам нақты бір ұлттық топқа, дінге, тілге,әлеуметтік нормаларға жататын болып дүниеге келеді.   

     Тілдік сәйкестік – тілді немесе тілдерді білуден (тілдік құзырлық) , тілдерді қолданудан (тілдік мінез-құлық), тілдерге қатынастан (тілдік нұсқаулар) тұратын тұлғаның немесе топтың тілдік мінездемелерін барлық жиынтығы.

     «Өзгертіліп отырған қоғамдағы жаңа тілдік  сәйкестік: Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан» жобасының мақсаты жеке және қоғамдық жағдайлар мен эмотивті – бағалау қатынасын жүйелі және салыстырмалы зерттеу; атаулы, орыс және басқа ірі ұлттық топтар арасындағы тілдік  сәйкестікті анықтау.

     Ғалымдар тілдік сәйкестікке байланысты парапар және тиімді диагностикалық, классификациялы – интерпретациялық схемалар жасағандықтарына қарамастан, Қазақстанның қоғамды – тілдік және лингвосаясатты практикасында тілдік сәйкестіктің категориалды парадигмасы әлі де болса «қаралардың аланы» басып қала береді, оның ауыспалы және шатасып кеткен көріністері әр түрлі адасуларға, аңыздарға бұрмалауларға қоректену ортасы болып келеді. Бұл мықты теория мен жарамсыз практиканың келіспеушілігі әсіресе жергілікті органдардың өкілдері мен атқарушы үкімет өкілдерінің қызметінде зақымды жағдайда болып отыр, олар әсіресе инновациялық мазмұндағы мамандардың парасатты түсініктері жауаптарымен кепілдемелеріне әдетте талғамалы, айлалы, жеңіл – желпі және немқұрайлықпен қарайды, ал тілдік идеологияны, саясатты және жоспарлауды жүзеге асыруда тек қана оларға белгілі транцпорентті емес, сондықтан нашар верификацияланатын (нандыратын), мотевация, сратегиямен приоритеттерді басшылыққа алады. Барлықь жағдайларда екі жақта әр түрлі өлшемдерде әрекет жасайтын, басқарушылармен ғылымдардың арасындағы бірдей әлеуметті – лингистикалық объектілерді, жағдайларға және үрдістерге, көзқарастарға «тәсілдердің әр түрлігі» айқындалуы бекер емес. Бұдан қоғамдық- саяси дисскурс базалық терминология деңгейінде жойылмастан «жүзетін» ескілік методологияның қалдықтарымен одан да бетер ластанып жатыр, ал саясаткерлер мен тоғышарлардың оңсызда қызылтілдік лексиканы негізсіз квази ұғымдарымен түрлендірілген, мысалы, саяси ұлттық дегеннің орнына « көпұлттық» , ( Қазақстан, жүзден аса ұлыстық топтар дегеннің орнына, жүзден аса ұлттармен ұлыстар), біртілді (халық) дегеннің орнына «орыс тілі», қазақ дегеннің орнына «қазақстандық, шетелдік ағайындар, бауырластар немесе аталастар (шетелдік қазақтарға байланысты, олар отандастар болып келмейді) дегеннің орнына «шетелдік отандастар» және т.б. Бірақ бұл мәселе озық ғылым мен консервативті өкіметтің алдауыш «антогонизмін де» емес, ол тілдік саясатты жүргізуде (ең алдымен мемлекеттік есеп беруде және индикативті жоспарлауды) өкіметтің қарапайым, әдетті және «мирасқор» құралдар мен басқаруды басқадан артық көруінде. Бұл жағдайларда тілдік сәйкестіктің суретін құру мақсаттары екі түрлі қолданылады, себебі, оларды шешу кезінде үрдіске қатысушы екі жақтың күшті жақтары әлі қиыстырылмаған: а) масштабы, жан-жақты қамту, біркелкілік, материалды-қаржылық және ұйымдастырушылық қуаты, метрология мемлекеттік жүйенің рұқсаттылығы және статистика; б) тәуелсіздігі, ғалым-тілшілердің жасап шығаратын валидтіліктің өлшеуі. Шынын айта кету керек, мемлекет өзімшілдігіне қарай экономикалық, эргономикалық, экологиялық шешімдерге түсінгіш болады, ал тіл мамандары оған әрқашан да қолданыста ұғымды жан-жақты және қарапайым технологияларды ұсына ала ма? Осыны ескере отырып, тілдік сәйкестікті жан-жақты қарастырып, зерттеген жөн.

     Адамның тілдік мінездемелерінің барлық жиынтығын табу үшін, 1997 жылы Ресей Федерациясында жасалғандай 14 ауыспалымен шектелуге болады: ана тілі, респонденттер сөйлей бастаған бірінші тіл, ата-анасымен, ата-анасының  ата-анасымен, ең жақын досымен қатынасатын отбасылық тіл, бастауыш мектепте білім алу тілі, телебағдарламалар тілі, өз ұлтының тілін меңгеру дәрежесі және орыс тілін меңгеру, мектепте үйренгісі келетін тілдер, титулды және орыс тілі мектепте міндетті пән ретінде оқытылуы, Ресей Федерациясы республикаларында титулды емес халықты анықтау, титулданған ұлттың тілін меңгеру деңгейін жоғарлату.(19,39)

     Тілдік сәйкестіктің саясаттануына және оның басқа сәйкестіктерге (бірінші кезекте, мемлекеттік, ұлттық) енуіне байланысты. Бұл зерттеуде тілдік сәйкестікті анықтау әрекеті тек тілдік құзырлықтың, тілдік мінез-құлықтың және тілдік нұсқаудың көмегімен ғана емес, сонымен қатар қалыптасып келе жатқан мемлекеттік және ұлттық сәйкестіктерге қатынас арқылы жасалынады. Ал, ол зерттеуге әр түрлі концептуалды салалардың бөлінуіне себепші болды, олар өз кезінде келесі зерттеу модульдерінің айналасына да шоғырландырады.

     Тілдік сәйкестік – жеке тұлға өзің белгілі бір ортаға байланысты сәйкестендіруі. Қазіргі қоғамдағы  қостілділік жағдайына байланысты   жеке тұлғанын белгілі бір тілді өзіңе сәйкестендіріп таңдауы. Ол адамның ұлтына байланысты емес, себебі ұлты басқа болып тұрып, өзге тілді таңдауы мүмкін. Бұл қазір, қазақ қоғамында етек жайған ауқымды мәселе. Мысалы,ұлты қазақ,  азаматтар, күнделікті өмірде: отбасында, қызметінде,әлеуметтік қарым – қатынаста, баспасөз және  телерадио саласында орыс тілін таңдайды,себебі ана тілі – орыс тілі болып тұр.Яғни ол сол тілде  ойын еркін жеткізіп,көркем сөйлеп, жаза алады.

      Бүгінгі таңда тіл білімі ғылымының әр түрлі салаларымен байланысты, соның бірі- әлеуметтану. Әлеуметтік лингвистика- тіл білімі, әлеуметтану , әлеуметтік психологиямен және дін мәселелері секілді .ғалымдардың қалыптасқан еңбектерінде пайда болған. Әлеуметтік тіл білімі – қоғамдағы тілідің қызметі, әлеуметтік факторлардың тілге әсерін , қоғамдық өмірдегі тілдің атқаратын қыметін зерттейтін ғылым.

     Әлеуметтік тіл білімінің белгісі зерттеушісі Б.Хасанов « Қазақ тілі Қазақстанда қолданылуы, әлеуметтік он бес негізгі ., елу жеті қолдану саласында , не бәрі жетпіс екі салада қолданылытынын, біріқ әр салада қолданылуының дәрежесінің әр түрлі екенін айтады. Мысалы, қоғамдық саяси өмір, кәсіподақ, халық ағарту, ғылыми, көркем әдебиет, мәдениет, бұқаралық ақпарат құралы, көлік, байланыс, дін,тұрмыс пен жанұя- негізгі салалары.» [12,16].

Әлеуметтік тіл білімі әдістері әр түрлі негізге сүйеніп топтастырылады.

1. Материал жинау әдісі (байқау, сауалнама, тест)
2. Материалы қайта қарау( қадағалау әдісі)
3. Бағалау (әлеуметтік мәліметтердің шындығын бағалау)
4. Актив (интервию, анкета).
5. Пассив (мәтін таңдау)

     Бітіру жұмысымда тілдің таңдау және оның қолданылуысалалары туралы мәселелерді қарастырамыз.

Зерттеу объектіміз қоғамдағы «тілдік таңдау» және оның қолданылу салалары  болғандықтан , оның анықтамасын кең көлемде аша отырып, тілідк таңдау салаларын өмірдің әр түрлі салаларындағы адамдардың пайдалану, яғни тілідк таңдау жасауын да нақты мәлеметтер негізінде, бір жүйеге біріктіру арқылы қарастыруды мақсат еттік . Тілдік таңдау жасау қоғамның кез – келген адамға тиесілі, себебі әр бір адамның ең бірінші қарм- қатынас құралы тіл деп танимыз. Мысалы: кез – келген адам қызмет бабында , газет- журнал оқығанда , теледидар көргенде міндетті түрде тілдік таңдау жасайды. Қоғамда бір неше тіл қатар жүргендіктен, бір тілге таңдау жасау керек.  Тілдік таңдау және оның қолданылу салалары ослайша йқын болса да , зерттеу кезінде әрдайым қиындықтар туғызыды, өйткені қоғамдағы тілідік таңдауды анықтау өмірдің әр саласына байланысты, тілідк таңдау жасау қажаттілігі  сұрақтар мен белгілі болады. Бітіру жұмысымыздың да негізгі осы анкеталық сұрақтардың ондағы тілідік таңдаудағы салаларын анықтау негізінде .     ондаған сауалдардан тұратын анкетан пайдаланылды. Бірдей үлгідегі анкеталар әр түрлі топтар арасында үлестіріліп, белгілі, нақты нәтиже шығарды.

     Ғылыми ортада қалыптасқан көзқарастарға байланысты  осындай анықтамалар жасау үшін ескерілетін жағдайлар.

1. Компьютерлік рангсының.болуы.
2. Жазу мен жаба дәстүрінің болуы.
3. Тілдің қолданысындағы дәрежесі.
4. Тілдің құқықтық мәртебесі.
5. Оқу- педогогикалық мәселесі т.б. болуы тиіс.

    Осындай негізгі анықтамаларға сүйене отырып қазіргі қоғамдағы тіл таңдауды сараптама жүргізу арқылы анықтадық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Тілдік таңдаудың қолданылу салалары: социолингвистикалық

                                    талдау

 

                  2.1 Қазақстандағы тілдік дау

 

Мемлекетте бірнеше тілдер өмір сүргенде, қарым- қарымқатнастағы тілдер даулы тілдерге айналып кетуі оп- оңай .Мұндағы даудың себебі нақтылы тілдік қатынаста емес. Тілдік дау- қоғам мақсаттарын өзін-өзін қабылдау арқылы анықтайтын идеялогиялар нәтижесі. Тілдер , мемлекет немесе этникалық топ. Сәйкестілігінің анықтамасы дегенде, билікті қамтамасыз ету мен сақтау үшін саяси манипуляциялар құралдары болған кезде, басқа сөзбен айтқанда тілдердің рәміздік құндылықтары пайдаланғанда қатынастағы тілдер дау жағдайына айналады. Негізіне, Қазақстан Республикасындағы тілдік саясат қатынасындағы дау тек қана тілдерге қатысты емес, ол- әр түрлі жолдармен тілдерді көрістірген ұлттық және әлеуметтік дау. (Қазақ пен орыс тілдерінің арасындағы дау ұзақ мерзімді болып келеді және өз тамырын патшалық Ресейден алады.Осы мақалада Қазақстандардағы әрекеттердің тек қана қазіргі жағдайы қарастырылады)

     Біріншіден , қазақ және орыс тілдері саясаттанған болып келеді, өйткені екі тілде жаңа мемлекетті анықтауға қатысады. Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялағанда, жаңа үкімет алдында ұқсастырудың саяси дилемма мәселесі туды. Бір жағынан, бұл тәуелсіздігін алған , өзін бірегей қазақ ұлттық тілі бар ұлттық мемлекет ретінде көрсеткісі келген мемлекет. Ол үшін мықты монотілді идеология керек болды. Ол жаңа мемлекет, ұлт құрау үшін , тілдік келеңсіздіктерді жойып екі топқа бөлініп кеткен. Руссофон мен қазахфон этникалық қазақтарды біріктіру мақастында жасалды. Екінші жағынан, қазақстан тарихы және нақтылы екі тіді және көп ұлтты елболғандықтан , Ресеймен жақсы қарым-қатынаста болу үшін және қазақстанда тұратын этникалық орыс және қазақ топтарының арасында нақтылықты сақтау мақсатында екітілді идеология қабылданды.Сонымен қатар, екітілді идеология халықаралық ұйымдар мен батыс елдері елді демокатиялық ретінде қабылдау құдықтарының европалық талаптарға сай келуі міндеттіболды.Идеологиялық қарама-қайшылық шешімі ретіне жаңа мемлекетті қазақтар мен биэтникалық қоғам үшін үй деп санау. Әлеуметтік қос тілділік тілдік саясаттың нәтижесі деп күтілді , мұнда қазақ тілінің орыс тіліне қарағанда мәртебесі биік. Ал қазіргі 1999 жылғы конституция бойынша қазақ тілі мемлекеттік тіл, іс жүзінде екі тіл бар – орыс және қазақ- олар орындайтын әрекет көлемі бірдей.барлық тілдер- қазақ , орыс және кіші топтар тілі мемлекет қорғауына алынған[3,7]. Әр адамның туған тілі мен мәдениетімен қолдану құқы бар, Сонымен қатар ол қатынас, баласын тәрбиелеу, білім мен шығармашылық қызмет тілінде таңдай алады.

     Екіншіден, ұлттық тәуелсіздікке әркеттену нәтижесінде, қазақ тілінің жаңа қазақ сәйкестілігі мен құқықтары анықталады.1989жылы тіл туралы заңында және 1993 жылды4 конституцясы бойынша орыс тілін халықаралық қатынас ретіндегі мәртебесі 1995 жылдың конституциясында  ресми тіл дәрежесінде көрсетілген; қазақ элитасы мен үкіметі қазақ тілінің бірегей мемлекеттік тіл болғанын қалайды.Мұндай заңдастырудың амқсаты – қазақ тілін жақсарту; Өйткені көп жылдардан бері қазақ тілі өз Републикасында азшылық тілі деп есептелетін.Тілдік әдептегі қазақтардың көзқарасы бойынша — өз түпкі халқының құқығын орнату. Басты етіп териториялық қағида алынған: қазақстан бұл қазақ тілінде сөйлейтін қазақтардың жері. Бұл идеология этникалық қазақтар тарапынан да қолдау тапқан.Зерттеу нәтижелері бойынша қазақтардың көпшілігі, Славян халықтарына қарағанда, жұмысқа алу кезінде ұлтқа мән берілуі керек деп сенеді ……. Университетке оқуға алғанда (19,2%. 8,6% қарсы) қызымет бабында (19,7% 8,6% қарсы) билік орсандарына сайлағанда(33,5%  9,9% қарсы) жер бөлінісі кезінде (26,9% 5,4%қарсы ) жэәне жекешелендіру кезінде (49,2%5,3% қарсы ) /6,266/

     Осы контексте «даму» термині, заң құжаттарында пайдалана отырып тілдің пайда болуы мен таралуын білдіреді. Қазақстанның тіл туралы заңы қазақ тілі мен ….. қолдауға арналған, бұрында орыс тілі басым болған коммуникативті қызмет салаларында қазақ тілін пайдалануына мүмкіндік берілді. Бұл шара қазақ тілін оқудағы интегративті қасиеттердің дамуын қамтамасыз ете отырып, қалалық қазақтар ортасында он жылдықтармен қалыптасқан тілдік жағдайы өзгертіп қазақы емес халық ортасында қазақ тілін дамытты. Бұл жерде, қазақ тілін оқыту құралы ретінде пайдаланатын мектептер мен университеттегі бөлімдерсанын есептеу керек, қазақ тілі орыс мектептерінде оқытылуы керек; қазақ тілін үкімет пайдалануы тиіс, ол БАҚ-та және ресми мәтіндерде қолданылуы қажет.Бұл саясат қазақ тілінің басымдығын. Ол орыс тілді халыққа ұнамайды, олардың айтуынша ол орыс тілінің қызметін әлсіретеді. Мұндай белгісіздік дау туғызуы мүмкін.

     …… жоғарыдағы аталған мемлекеттік және тілдік саясаттағы өзгерістер орыс тілінің мәртебесін төмендетіп , кеңес адамдары арасындағы байланыстарды әлсіретеді Екінші сөзбен айтқанда, олар орыс және кеңес сәйкестілігінің өзгеруін талап етеді, Масано бойынша :» Көптеген қазақтар үшін Қазақстан атамекен болып келеді, ал орыстар (олардың саны бес есе кем) да ұстанады, бірақ осы елде олардың 3/4 бөлігі туылған.Көпшілік орыстар үшін Қазақстаннан гөрі кеңес одағы отан болып саналады»

     Орыстар ұлттық азшылыққа жататындарына көнгісі келмейді, өйткені олардың орта Азияда орналасуы «өркениетті Миссия » болып есептелген. Мәдени ассимиляция мен өз тілінің болашағы үшін қорқыныш дау тудырады.»ЛАД» сияқты орыс саяси топтар екі тіл үшін бірдей мәртебені талапжәне 29,5%орыстар( 21% қазақтармен салыстырғанда орыс тіліне мемлекеттік тіл дәрежесін беретін заң қабылдау керек деп табады. Шынында да эмоционалдық құрылыммен жұмыс істеген қиын : жаңа мемлекеттегі орыстардың психологиялық және әлеуметтік- мәдени үйренуі қиын және ұзақ жұмыссыз болмақ. Қорыта келе, айтпағымыз, тілдер қоғамдағы билік үшін күреспен байланысты. Қазақстандағы тілдік саясат, өз қызығушылығын қорғайтын қазақ элитасының күшімен түсіндіріледі. Р.Купер бойынша қызығушылықтарды дамытуда қолдағы бар кез-келген қару пайдаланады /12,183/, тілдер көп жағдайда осы күресте жеңіл құрал ретінде пайдаланады. Қазақпен орыс тілдерінің арасындағы терең саяси дауға қарамастан, Қазақстан болашақта этникалық зорлау алаңына айнала қоймас.Тілдік идеология мен ұлттық саясатарасындағы ымыра, қазақ тілін меңгеру, кеңес тілдік саяст дәстүрі , демографиялық өзгерістер,орыс тілінің витальдылығының  жоғары дәрежесі , әлеуметтік маңыздылық, этно мәдени факторлар сияқты факторлар қазақстандағы тілдік факторлар қазақстандағы тілдік дау тұрақтывлығына өз септігін тигізді.

     Қазақстандағы тілдік және ұлтаралық даудың пайда болуын төмендететін факторлар орта Азияны зертейтін мамандармен анықталған.А.Кушабекова,  бойынша ұлтаралық шыдамдылық мәдениеті; қоғамның атизімі мен геосаяси орналасуы , қазақстанды Еуропа мен Азия арасында маңызда орынға қоя отырып ұлтаралық дауды тудырмайтын жағдай жасалған. Модернизация —  гетерогенді қоғамды  әр түрлі тілдермен мемлекеттерформасынан стандартты институтционалда қалыптағы гомогенді қоғамға өзгерту. Ұлттық ерекшелік бойынша ұлтаралық дискриминацияны жояды. Тағы бір фактор бар- қоғамның әлсіз, этникалық стратификациясы Егер әр түрлі этникалық қоғамдастықтар қоғамда әр түрлі әлуметтік – экономикалық орынға ие болса , этникалық дау күшейеді. Қазақстанда қоғам ұлттық негізде емес, тұрғылықты жер негізінде стратификацияланған, яки ауыл халқы қалалықтарға қарсы қойылады. Жоғарыда аталлған барлық факторларға біз қазақстандағы экономикалық өсумен саяси тұрақтылықты қосамыз, олар басқа әлеуметтік – лингвистикалық емес факторлардан гөрі, елдегі тұрақтылықты сақтауға септігін тигізеді [2.1-5]. 

     Мемлекетте бір неше тілдердің қатар өмір сүруінен тілдік дау ұғымымен қосы тілдік таңдау , тілдік сәйкестік деген ұғымдар қатар жүреді. Сондықтан, адамдардың тілдік таңдауымен сәйкетілігін анықтау сараптаманы қажет етеді.

 

 

 

           2.2. 1999 жылғы БҰТ кезіндегі тіл таңдау мәселесі

 

Статистикалық дәлелдемелерге байланысты әр түрлі этностың тілдік сәйкестігі Республикада 1999 жылғы зерттеуден кейін толығырақ қарала басталды. Сараптама қорытындысы бойынша, Қазақстан Республикасындағы қалалық және ауыл халықтарының тіді білуанықталды. Олардың мемлекеттік тіл қазақ тілін, орыс, неміс, ағылшын, француз және турік тілдерінің қайсысын қолдалынатыны да анықталды. Тағы басқа, бірінші рет әр түрлі ұлттардың мемлекеттік тілді қай дәрежеде білітіндері де көзделді. Көптеген қазақстандықтар үшін тіл негізгі этнодифференциялды фактор болып қала береді. Сараптамалық мәліміттер бойынша тілдік талдау немесе сәйкестік ұғымын өзінің ұлтымен сәйкестендіруі сол респонденттердің өінің немесе өзге ұлтты таңдауын көрсетеді .

     Алғашқы 1999 жылғы сараптама бойынша орыс тілін меңгерген қазақтардың пайызы 75% құрайды. Мысалғы, әл- Фараби атындағы қазақ ұлттық университетінің арасында жүргізілген сауалнама бойынша жауапкерлердің қазақ ұлтынан болғандары қазақ тілін еркін меңгермесе де өздерінің ана тілі есебінде қазақ тілін көрсеткен. Бұл жерде психолгиялы фактор үлкен әсерін тигізіп тұр. Сауалнама кезінде әр түрлі этникалық топтар арасында ана тілін анықтауға байланысты сұраққа бір сауалнама жауап беруші мынандай жауап көрсетті: ұлты қазақ; бірақ туған тілін орыс тілі деп көрсетеді. Оған себеп: орыс тілдік қоғам, орыс тілінде білім алуының әсері. Керісінше, неміс ұлтының өкілі өзінің ана тілі ретінде -қазақ тілін көрсеткен.  Әрі қазақ тілі маманы екен. Оған себеп: 1991 жылы бүкіл жанұясымен қазақ ауылына жер аударуы себеп екені анықталды. Олардың жанұясының мүшелері орыс тілінде сөйлей алады, бірақ қазақ тілін де тең дәрежеде меңгерген. Ал, корей ұлтының бір өкілі Республиканың солтістігінде өмір сүрген , корей диаспорасынан алыс жерде өмір сүрді. Оның қарым-қатынас жасайтын тілі- орыс тілі. Ол өзінің тілімен қоса ұлтында өзгертуге дайын екенін айтады.

     Осындай көп  ұлтты мемлекетте тілдік таңдау жасау қиынға соқтыратыны анық. Әсіресе, өзге ұлт өкілдерінің мектепте және жоғарғы оқу орындарында тілдік таңдау жасауы көп ойландыратын мәселе. Осы сұрақ бойынша мына 1 — кестеде көрсетілген.

Кесте 1 — Қ.Р-да күндізгі білім беру мектептеріндегі 2004-2005 жылдағы білім алу бойынша тіл таңдау.

 

	Ұлттар	Қатысқан адамдар саны	Қазақ тілінде оқитын		Орыс тілінде оқитын		өзге тілде оқитын
		Адамдар саны	Адамдар саны	%	Адамдар саны	%	Адамдар саны
1	Қазақ	2023322	1617452	79,94	403405	19,94	2465
2	Орыс	5051161	2125	0,42	502698	99,51	338
3	Өзбек	101811	3097	3,04	17770	17,45	80944
4	Украин	51925	198	0,38	51714	99,56	13
	Ұйғыр	48285	6116	6,45	26157	54,17	19012
5	Неміс	35058	194	0,55	34752	99,13	112
6	Татар	31953	1376	4,31	30535	95,56	42
7	Әзірбайжан	22398	3152	14,07	18957	84,64	289
8	Түрік	18021	1801	10,00	15740	87,34	480
9	Кәрс	15894	140	0,88	15694	98,74	60
10	Дұнған	10899	417	3,83	10470	96,06	12
11	Белорус	10696	177	1,66	10515	98,33	2
12	Шешен	8725	404	4,63	8320	95,36	1
13	Күрт	8265	1668	20,18	6461	78,17	136
14	Тәжік	8187	1195	14,60	2422	29,58	4570
15	Поляк	5205	8	0,15	5193	99,77	4
16	Ингуш	3505	30	0,86	3472	99,06	3
17	Қырғыз	3170	866	27,32	2283	72,02	21
18	Армян	2916	1	0,04	2912	99,86	3
19	Башқұрт	2663	101	3,79	2560	96,13	2
20	Молован	2506	29	1,16	2477	98,84	—
21	Грек	1657	15	0,91	1641	99,03	1
22	Грузин	1004	27	2,69	967	96,31	10
23	Литва	936	13	1,39	923	98,61	—
24	Мордова	904	7	0,77	897	99,23	—
25	Лезгин	897	15	1,67	882	98,33	—
26	Цыған	839	2	0,24	836	99,64	1
27	Парсы	761	97	12,75	617	81,08	47
28	Чуваш	746	9	1,21	737	98,79	—
29	Үшмұртты	721	1	0,14	720	99,86	—
30	Болғар	610	13	2,13	593538	97,21	4
31	Марийлық	547	9	1,65	373	98,35	—
32	Түркімен	513	128	24,95	501	72,71	12
33	Еврей	512	1	0,20	474	97,85	10
34	Қытай	479	4	0,84	185	98,96	1
35	Қарақалпақ	341	156	45,75	310	54,25	—
36	Балқар	333	23	6,91	323	93,09	—
37	Аварлық	328	5	1,52	269	98,48	—
38	Осетиндік	270	1	0,37	153	99,63	—
39	Қарачай	211	58	27,49	186	72,51	—
40	Афған	193	7	3,63	175	96,37	—
41	Латыш	186	10	5,38	177	94,09	1
42	Дарғын	178	1	0,56	120	99,44	—
43	Татар қырым	124	4	2,23	108	97,77	—
44	Эстон	109	1	0,92	98	99,08	-6
45	Араб	105	1	0,96	104	93,33	—
46	Лакцы	104	0	0,00	100	100,00	—
47	Құиық	102	2	1,96	94	98,04	—
48	Қабарды	94	0	0,00	79	100,00	—
49	Қалмақ	83	4	4,82	68	95,18	—
50	Үдін	68	0	0,00	51	100,00	—
51	Комы	51	0	0,00	49	100,00	—
52	Ноғай	50	1	2,00	48	98,00	—
53	Гағауз	49	1	2,04	49	97,96	—
54	Табасараны	49	0	0,00	43	100,00	—
55	Абхаз	45	2	4,44	41	95,56	—
56	Кми-пермяки	41	0	0,00	31	100,00	2
57	Бурят	36	3	8,33	28	86,11	—
58	Монғол	33	5	15,15	27	84,85	—
59	Хакас	27	0	0,00	21	100,00	—
60	Агулы	22	1	4,55	18	95,45	—
61	Алтай	19	1	5,26	17	94,74	—
62	Рутул	18	1	5,56	14	94,44	—
63	Адыгей	14	0	0,00	8	100,00	—
64	Черкас	8	0	0,00	35	100,00	—
65	Басқалары	915	32		729		154
	Қорытынды	2935895	1638208	55,80%	1188929	40,50%	108758

 

Кестеде көрсетілгендей 2004/05 жылдағы Республикада 2935,9 мың мектептің 55,8 % — қазақ тілінде,

40,5% — орыс тілінде,

3,7% — өзге тілдерде.

Қазақ мектебінде білім алатындардың 98,7% қазақтар, 1,3% басқа ұлт өкілдері.Орыс тіді 2004-2005 жылдары мектептерде 1.188,93 мың адам оқыған, олардың 42% орыстар, 33.9% қазақтар,23.8% өзге ұлт өкілдері.

Республикада ірі шоғырланған өзге халықтардың 2004-2005 жылдардағы білім алудағы тілдік таңдауы мына жүйеде. 48.3 мың ұйғыр ұлтының 34.9% ана тілінде 52.2% орыс тілінде,6.4% қазақ тілінде білім алуда. 101,8 мың өзбек ұлтының,79.5% өзбек тілінде,17.5% орыс тілінде,3.0 % қазақ тілінде білім алған.Тәжік ұлтынан мектеп оқушылры республикада 8.2 мың адам болса, оның 55.8 % тәжік тілінде,19.6 % қазақ тілінде,29.6 % орыс тілінде білім алуда.Қырғыз оқушыларының саны 3.2 мың болса, олардың 72% орыс тілінде .27.3 % қазақ мектептерінде, қалғаны ұлттық тілдерінде білім алуда. Азебайжан халқы 22.4 мың адамды құрады. Олардың 14.1 % қазақ мектебінде, 1.3 % өзге тілдерде .8.3 мың күрттердің, 20.2 % қазақ тілін таңдауын, 78.2% орыс тілін, 1.6 % өзге тілдерде . 32 мың татарлардың 4.3 % қазақ мектептерінде, 86.5 % орыс тілінде,0.1 % басқа тілдерде білім алады. Түрік оқушыларының саны 2004-2005 оқу жылында 18.0 % мың адамды құрса,олардың 10 % қазақ тілінде,87.3% орыс тілінде,2.7 өзге тілде білім алады. 8.7 мың шешен ұлтының 4.6 %қазақ мектептерінде ,95.4 % орыс тілінде . 7% парсы оқырмандарының 12.7 %  қазақ тілінде таңдау жасаса, 81.1% орыс тілін тыңдаған. Қарақалпақ оқырмандарының саны 34 %. Олардың 47.75 қазақ тілінде,54.25 % орыс тілін таңдаған. 513  мың туркімен оқушыларының 25 қазақ тілін, 72.7 орыс тілінде, қалғаны өзге тілдерде білім алды. Монғол оқушыларының саны 33 мың. Олардың 15.15% қазақ тілінде,84.05 % орыс тілін таңдаған.

Осы сараптамада әр түрлі ұлттың оқушыларының орыс және қазақ тілін басым таңдау жасағаны көрініп тұр.  Тұтас республикамызда  қос тіліділіктің негігі  түрі болып қазақ – орыс тіліне тән ұлттық – орыс билингвизмі болып отыр. Ұлттық -қазақ билингвизмі қарақалпақ , қырғыз,, тәжік , түрік,азербайжан. Ұйғыр , өзбек , татар,қимақтардың арасында анығырақ көрінеді. Сонымен қатар орыс, украин, беларус, неміс, кәрс,дұнған ұлттарының білім  алудағы таңдау жасаған тілі орыс тілі болып қала береді.Метткеп жасындағы оқушылардың белгілі тілге таңдау жасауы жеке таңдауы болып  табылады . Ата –аналар ұлттық тілдерін сақтап қалу үшін балаларын ұлттарының тілінде мектептерге береді. Мысалы, өзбектер мен тәжіктертер көп шоғырланған оңтүстік қазақстан облстарында оқуға мүмкіндік жасалған.2004-2005 жылдардағы өзбек оқушыларының тұтас саны 93.455 адамды құраған. 85.9% оқушылары ана тілінде  яғни өзбек тілінде білім алған. 6.903 тәжік оқушыларының 65.9% ұлттық тәжік тілінде білім алуды таңдаған.

Қазақстанда мектепте білім беру жүйесі жеті тілде болатын болса, орыс, өзбек, тәжік,түрік,ұйғыр, қазақ, неміс тілдерінде. Ал жоғарғы оқу орындарында екі тілде мәселен, қазақ және орыс тілдерінде ғана оқытылады. Сондықтанда, Біріңғай ұлттық тестілеу кезінде өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тестілеуді тапсыруды қай тілде таңдағанын қарастыру өте маңызды. Ол дәйектер төмендегі № 2 кестеде көрсетілген.

 

                      Кесте 2

 

	Ұлт	Бірінғай ұлттық тестілеу 2004				Бірінғай ұлттық тестіліеу 2003
		барлығы	%	Қ/ Т	О/Т	Барлығы	%	Қ/Т	О/Т
1	Қазақ	126428	70,55	104788	21640	127807	78,40	103039	24768
2	Орыс	35101	19,56	75	35026	21621	13,26	32	21589
3	Украин	3578	2,00	12	3566	2092	1,28	6	2086
4	Неміс	3218	1,80	14	3204	1816	1,11	27	1789
5	Татар	2457	1,37	119	2332	1721	1,06	83	1638
6	Корей	1410	0,79	7	1403	1212	0,74	7	1205
7	Ұйғыр	1214	0,68	172	1042	1692	1,04	426	1266
8	Азебайжан	806	0,45	73	733	514	0,32	73	441
9	Беларус	756	0,42	1	755	392	0,24	2	390
10	өзбек	742	0,41	110	632	2038	1,25	1110	928
11	Поляк	453	0,25	0	453	330	0,20	0	330
12	Шешен	333	0,19	9	324	165	0,10	3	162
13	Түрік	276	0,15	27	249	232	0,14	18	214
14	Дұнған	253	0,14	16	237	115	0,07	11	104
15	Башқұрт	192	0,11	10	182	105	0,06	9	96
16	Ингуш	184	0,10	0	184	109	0,07	1	108
17	Курд	172	0,10	36	136	75	0,05	9	66
18	Армиян	168	0,09	0	168	113	0,07	0	113
19	Грек	154	0,09	0	154	88	0,05	1	87
20	Молдован	142	0,08	1	141	—	—	—	—
21	Қырғыз	94	0,05	53	41	70	0,04	25	45
22	Тәжік	—	—	—	—	84	0,05	35	41
23	Өзге тілдер	1085	0,61	76	1009	632	0,39	42	590
	Қорытынды	179216		105599	73617	163023	100,00	104959	58064

 

2004 жылғы Бұт- тын қортындысы бойынша 179, мың мектеп бітіруші түлектердің 58,9% емтиханды қаақ тілінде , 41,1% орыс тілінде тапсырған. 2004 жылғы БҰТ- та орыс тілінде тапсырған 73,7 мың мектеп бітірішілердің 47,6% орыстар, 29,4% қазақтар, 4,35 %  немістер, 3,2 % татарлар, 1,9% кәрістер,1,4 % ұйғырлар,1,0 % аербайжандар және белорустар, 0,9% өзбектер боған.

Тұтастай алғанда 95,55 % адам  орыс тіліне Қазақстандағы 2003  жылғы тестілеу кезінде 64,4%қазақбөлімін таңдап, 35,6% орыс бөліміне түскен.Талапкерлер санын тұтастай пайызға шағып қарастырғанда  қазақтар 78,40% , орыстар 13,26%, өзге ұлт өкілдері 8,34 %  құрайды. Қазақ ұлтының талапкерлері  тестілеу кезінде 80,6% қазақ тілін таңдау жинағын,19,4%  орыс тілінде емтихан тапсырған.21,6 мың орыс тілде талапкердің тек 0,15%, (32 адам) қазақ бөліміне таңдау жасаған . Қазақ бөліміне түскен қазақтар санын 90,2% (103 адам құрады). Өзге ұлт өкілдерінен 2,038өзбек ұлттарының талапкерлерінің, 37,5% , 1,692 мың, 25,2 қазақ тілін таңдаған.

Орыс бөліміне 2003 жылғы талапкерлердің 42,7% қазақ, 37,2 % орыс, 3,67% украин, 3,1% неміс,2,8% татар, 2,2% ұйғыр, 2,1 % кәрс, 1,6 өзбек, 0,8 әзербайжан, 0,7 % беларустар болған. Сараланып шыққан ұлттардың екінші кестеде көрсетілгендей 86,8 орыс бөліміне түскен. /2,206/

Әр түрлі ұлтттардың мектепте білім алуы және жоғарғы оқу орнына түсу кезіндегі тілдік таңдауы көрсеткендей қазақстанда білім алып жатқан жастар арасында қазақ- орыс және ұлттық- орыс кең орын алған, ал орыс-қазақ, ұлттық қазақ билингвизмі тар мөлшерде қарастырылған. Бұл көрсеткіштен қазақстандағы тіл таңдаудың ерекшелігін аөре аламыз /2,133/.

Тіл адамның қоғаммен сәйкетендіруіндегі өте маңызыды құрал болып саналады. Тіл таңдау- бірнеше тілдер қатар тұрғанда, немесе қостілділік кезінде бір тілдің қолданылуы. Тіл таңдау, тілді белгілі бір жағдайға байланысты қолданысқа таңдап алынуы, тілге деген өзіндік көзқарасы кезінде анықталады. Егер қоғам көп тілді болса онда тілдік таңдау белгілі бір тілдік таңдаумен күрделенеді. Сондақтан қоғамда тіл таңдауға байланысты, әлеуметтік сараптама жүргізу қазіргі уақытқа өте маңызды болып тұр. Осы жұмысымның барысында қаіргі қоғмымыздағы жас ерекшеліктері әртүрлі топтар арасындатілдік таңдауды анықтау үшін белгілі бірнеше сұрақтар арқылы сараптама жүргіздік. Бұл сараптаманың маңыздылығы қоғамымыздағы қолданыс аясы кең тілдерді анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  2.2 Тіл таңдау және оның қолдану салалары: социолингвистикалық талдау   

 

     Тіл таңдау мәселесі қоғамымыздың әртүрлі жағдайларында кездесіп жатады.Мысалы: газет–журнал оқығанда, теледидар көргенде, көлікте,қызмет орнында  т.б. с.с. жағдайларда. Қазіргі еліміздегі қоғам қажеттіліктерін өтеу үшін, «тіл таңдау» терминінің маңызы өте зор болып тұр. Осы жұмыстың барысында «Сіз қай тілді пайдаланасыз?» деген сұрақпен сауалнама жүргізілді. Сауалнамаға жалпы саны 78 қалалық адам қатыстырылды. Оған қоса 15 ауылдық елді мекендердің тұрғындары. Қатысқан адамдардың жас ерекшеліктері мен қызметі де есепке алынды.Алматы қаласы бойынша мектеп оқушыларына, студенттерден, қызметкерлерден, зейнеткерлерден деп қарастырылған төрт топтың арасында жүргізілді. Ауылдық елді мекен бойынша мектеп оқушылары , қызметкерлер, зейнеткерлер деп бөленген үш топ бойынша сараптама алынды. Сауалнамада 17 сұрақ қойылған және бірнеше жауапты белгілеуге болады. Бұл әлеуметтік сараптаманың негізгі мақсаты қоғамымыздағы жеке тұлғалардың тілдік таңдауын қадағалау. Сауалнама үлгісі Кесте 3. көрсетілген.

«Сіз қай тіліді пайдаланасыз/ пайдаландыңыз?»

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста
Достарыңызбен
Көршілеріңізбен
Дүкенде
Көлікте
Банкте
Мемлекеттік ұйымдарда
Базарда
Газет және журнал оқығанда
Көркем әдебиет оқығанда
Ғылыми әдебиет оқығанда

     Мектеп оқушыларынан алынған сауалнама нәтижесі бойынша , сауалнамаға 15 мектеп оқушысы қатысты, олар 14 сұрақ бойынша жауып бере отырып, тілдік таңдау жасады. «Мектепте сіз қай тілді пайдаланасыз?» деген сұраққа 15 оқушының 52 % қаақ және орыс тілін, 48 % орыс тілін қолданамыз деп жауап берді.

     Қазақ және орыс тілін қолданатын 52 % оқушылар қазақ мектебінің оқушылары, орыс тілін 48 % қолданатын оқушылар — орыс мектебінің оқушылары.Оқушылардың 7 қазақ мектебінде білім алушылар, 8 орыс мектебінде білім алады. Мектеп қабырғасында орысша сөйлеу себептерін- орыс мектебінде білім алғандықтан деген дәлел айтады. Қазақ мектебінің 13 оқушысынан қазақ тілімен қоса орыс тілін таңдау себебі, қоғамның әсері, орысша сөйлеген сән деген жауаптар да берілді.  Қазақ ұлтты оқушылардың қазақ тілмен қоса қатар таңдауы өскен ортаға байланысты деген жауап береді.

      «Сіз көркем әдебиет оқығанда қай тілге тілдік таңдау жасайсыз?» деген сұраққа 50 % қазақ тілінде, 50 % орыс тілінде деген жауап алынды.

«Сіз ғылыми әдебиет оқығанда қай тілді таңдайсыз?»- деген сұраққа 52 % қазақ тілінде, 48 % орыс тілінде деген жауап айтты, оның себебі қазақ  және орыс тілді мектептерде білім алғандықтан деген жауап берілді.

«Сіз радио тыңдағанда қай тілді таңдайсыз?» деген сауалға 92 % орыс тілін қалғандары жауап бермеді.

Орыс тілін таңдау себебі, орыс тілде әндердің біршама жақсы екені айтылды. Неізгі тыңдайтын радио толқындар (Хит фм, Европа плюс, NS т.б.)

«Сіз теледидар көру үшін қай тіліді пайдаланасыз?» сұраққа оқушылардың 95 % орыс тілін таңдады.Себебі қазақ тіліндегі бағдарламалардың түсініксіз, қызықсыз екені айтылды. Орыс тіліндегі бағдарламалардың жаңа заманға сай екені белгіленді.

«Интернетте жұмыс ісеу үшін қай тілді қолданасыз?» деген сұрақ бойынша 70 %  орыс тілін көрсетті. Қалғандары жауап бермеді, себебі қазақ тілінде интернет жүйесі жүргізілмейтінін айтты.

«Сіз компьютерде жұмыс жасау үшін қай тіліді таңдайсыз?» деген сауал бойынша 70 % орыс тілінде , 20 % ағылшын тілінде, 20 % қазақ тілінде мәтін теруге байланысты қолданыста жүргендігін айтты.

 Кесте 4. Сауалнама бойынша оқушылардың жауап үлгісі.

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп	+	+
Жұмыста
Достарыңызбен		+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте
Мемлекеттік ұйымдарда
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда		+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда

 

     Студент жастардың сауалнамасы бойынша , студенттердің арасанда дәл қазіргі уақытта өмірдің әр түрлі жағдайларында тіл таңдау жасауға немесе қажеттіліктерін өтеу үшін тілдік таңдау басты назарға алына отырып, 15 сұрақ бойынша сауалнама алынды. Жұмыс барысында «Сіз қай тілді пайдаланасыз?» деген сауал бойынша 40 % қазақ тілін, 60 % орыс тілін таңдайтынын айта отырып, оның мән жайын түсіндіре келіп, студенттердің басым көпшілігі мейрамханаларда, казиноларда т.б. жерлерде жұмыс істегендіктен орыс тілін қолануға бел буады.

     «Сіз достарыңызбен қай тілде сөйлесесіздер?» деген сұраққа 50 % ,40 – қазақ және орыс тілін, 10 % — дан орыс тілі деген жауап берілді.

«Сіз көршілеріңізбен араласуда қай тіліді пайдаланасыз? » деген сұраққа 60     % — қазақ тілін, 40 % орыс тілін. Орыс тілін осындай мөлшерде пайдалану себебі, көршілерінің өзге ұлт өкілдерінен болу немесе қазақ тілді түсінбеуінен келіп шығады.

    «Сіз көлікте қай тіліді пайдаланасыз?» бұл сауалға 85 % орыс, қалған пайызы қазақ тілі деп көрсетті.

     «Сіз базарда қай тілді қоланасыз?» деген сұраққа 75 % , орыс тілін, 35 % деп көрсете білді.

     «Газет және журнал оқыған кезде қай тіліді таңдайсыз?» бұның жауабы: 60 % орыс тілінде, 40 % қазақ тіліне таңдау жасады.

 

Кесте 5. Студентерден алынған сауалнаманың бір үлгісі

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста		+
Достарыңызбен	+	+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте		+
Мемлекеттік ұйымдарда		+
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда		+

 

Дәл осындай сауалдармен жүргізілген сауалнама қызметкерлер мен зейнеткерлерден алынды.Сауалнама қорытындысы қалалық жерде қазақ тіліне қарағанда қоғамда қолданыс аясы кең тіл орыс тілі екені анықталды.

 

Кесте 6. Қызметкерлердің сауалнама сұрақтары бойынша жауабының бір үлгісі.

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста		+	+
Достарыңызбен	+	+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте		+
Мемлекеттік ұйымдарда		+
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда	+	+

 

 

«Сіз қай тілді пайдаланасыз?» сауалнамансы бойынша, зейнеткерлерден алынған сауалнама нәтижесі мынандай: сауалнамадағы он жеті сұрақ бойынша қалалық жерде тұратын зейнеткерлердің біраз бөлігі көпшілік орындарда, мемлекеттік орындарда, базарда тіл таңдағанда 50 % қазақ, 50 % орыс тіліне таңдау жасалатыны көрінді. Әйткенмен де, теледидар көріп радио тыңдағанда сауалнама қортындысына сүйенсек 65 % жоғары орыс тілінде қалған көрсеткіші қазақ және өзге тілінде екені көрінді.

Кесте 7. Зейнеткерлердің сауалнама бойынша жауабының бір үлгісі.

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста
Достарыңызбен	+	+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте	+
Мемлекеттік ұйымдарда	+	+
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда
Ғылыми әдебиет оқығанда

 

     Дәл осындай «Сіз қай тілді пайдаланасыз немесе пайдаландыңыз?» деген сауалмен қалалық елді мекендермен қоса ауылдық жерлерде сараптама жүргізілді. Сауалнама он төрт сұрақтан тұрды, сауалнамаға қатысушылардың жас ерекшеліктері, қызметтері есепке алынды. Ауылдық елді мекенде де алынған сауалнама: мектеп оқушылары, қызметкерлер, зейнеткерлер деген үш топ төңірегінде жүргізілді. Мектеп оқушыларының сауалнама нәтижесі мынандай: орыс тілінде білім алатын оқушылардан өзгелері «Сіз мектепте қай тілді пайдаланасыз?» деген сауалға 100 % қазақ тілін (орыс тілі пәнін қоспағанда) «Сіз достарыңызбен сөйлескенде қай тілді пайдаланасыз?» сауалына тағы да  100 % көрсетілді.Тек атап өтетін бір жайт, « Сіз теледидар көру үшін қай тілді пайдаланасыз?» деген сауалға 70 % орыс тілін көрсетті. Мұның себебін, орыс тілді бағдарламалардың әлдеқайда қызықты екені аталып кетті. Өзге сауалнамадағы сұрақтардың барлығына

90 % жоғары қазақ тіліне таңдау жасалғаны анықталды.

Кесте 8. Ауылдық жердегі оқушылардың сауалнама қорытындысы бойынша берілген жауаптарының бір үлгісі.

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп	+	+	+
Жұмыста
Достарыңызбен	+
Көршілеріңізбен	+
Дүкенде	+
Көлікте	+
Банкте
Мемлекеттік ұйымдарда
Базарда	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда

 

«Сіз қай тілді пайдаланасыз?» сауалнамасы бойынша ауылдық елді мекендегі қызметкерлердің тіл таңдаудағы көрсеткіштерін сауалнамадағы 17 сұрағы бойынша да пайыз көрсеткішіне шаққанда 90 % жоғарысы қазақ тіліне таңдау жасады.

Кесте 9 .Ауылдық елді мекендердегі қызметкерлердің сауалнама қорытындысының бір үлгісі.

 

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста	+
Достарыңызбен	+
Көршілеріңізбен	+
Дүкенде	+
Көлікте	+
Банкте	+
Мемлекеттік ұйымдарда	+
Базарда	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда	+	+

 

Дәл осы қойылған сауалнама бойынша, ауылдық елді мекендегі зейнеткерлердің өзге ұлттан басқалары, түгел дерлік сауалнаманың сұрақтары бойынша 90 % қазақ тіліне таңдау жасады.

 

Кесте 10.

Ауылдық елді мекендегі зейнеткерлердің сауалнама қорытындысының бір үлгісі.

 

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста	+
Достарыңызбен	+
Көршілеріңізбен	+
Дүкенде	+
Көлікте	+
Банкте
Мемлекеттік ұйымдарда
Базарда	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда
Ғылыми әдебиет оқығанда

 

Өзге ұлт өкілдерінен «Сіз қай тілді пайдаланасыз?» сауалы бойынша жүргізген сауалнама қорытындылары мынандай көрсеткіштерге ие болды.Қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында дүкенде, көпшілік орындар да ,қызмет бабында , білім алу орындарында өзге ұлт өкілдері кғөп жағдайда орыс тіліне басым таңдай жасау анықталды.Бір айтып кететін жайт, өзге ұлт өкілдерінің ішінде еліміздегі өзбектер, ұйғырлар т.б. ұлттар бауырлармен, отбасында, кейбір жағдайда, газет- журнал және теледидар көргенде өздерінің ана тілдерінде таңдау жасайтындарын сауалнама көрсетікіші бойынша байқатты. Ал кейбіреулері, өздерінің ана тілдерін мүлдем қолданбай тек орыс тілінде арасында қазақ тілінде қоғам қажеттіліктерін өтейтіндері аталып кетті.

 

 Кесте 11. Өзге ұлт өкілдерінің сауалнама жауабының бір үлгісі.

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп		+
Жұмыста		+
Достарыңызбен		+
Көршілеріңізбен		+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте		+
Мемлекеттік ұйымдарда		+
Базарда		+
Газет және журнал оқығанда		+
Көркем әдебиет оқығанда		+
Ғылыми әдебиет оқығанда		+

 

     Көп тілді Қазақстан Республикасындағы корей ұлтының тілдік таңдауымен қоса өздерінің ана тілдеріне деген төзімділігін анықтайтын әлеуметтік және психологиялық сараптама: корей ұлты 1937 жылы депортацияға ұшырап, бүкіл корей тіліндегі әдебиеттерді жоғалтып, корей тіліндегі мектептер жабылып тілінің жоғалуына үлкен қауіп туды.Корейұлтының осындай тілді жоғалтуынан кейін олардың ана тілдерінің қолданыс аясы қандай деген сұрақ көпті қызықтыра бастады.Сонықтан осы сараптама барысында корей ұлтынан алынған бірнеше сұрақтардан тұратын сауалнама:

    Мемелекеттік теле- радио тілі қай тілде болуы тиіс?

Сұралғандардың 50 % қазақ және орыс тілінде деп жауап берсе, 24,4 % орыс және ағылшын тілінде деген жауап көрсеткен.

Тек орыс тілінде – 9,4 %

Тек қазақ тілінде – 4 %

    Жол көрсеткіштері қай тілде болуы тиіс?

Қазақ және орыс тілінде — 41 %

Қазақ , орыс және ағылшын тілдерінде – 29 %

Тек орыс тілінде – 20 %

Тек қазақ тілінде – 6,5 %

Сіз балаларыңыздың қай тілде білім алғанын қалайсыз?

Қазақ , орыс және ағылшын — 35 %

Тек орыс тілінде – 17 %

Тек қазақ тілінде – жауап берілмеген.

Сіз мектептерде білім беру тілі тек мемлекеттік тіл болу керек деген пікірмен келесесіз бе?

Келісемін- 85,5 %

Келіспеймін —  5,5 %

Қандай тілдерді білу қазіргі кезде қажеттілік тудырады?

 Қазақ тілін- 85,5

Орыс тілін – 92  %

Ағылшын тілін – 83 %

Сіз қазақ тілі елдегі жалғыз мемлекеттік тіл болу керек деген пікірмен келісесіз бе?

Келіспеймін – 68,5 %

Келісемін – 20,5 %

Сауалнама көрсеткендей: жауап берушілердің көпшілігі қазақ тілімен орыс тілінің қатар қолдану керектігін айтады. Ал 85,5 % жауап берушілер кез- келген мектепте қазақ тілін міндетті пән болу керек екенін көрсетеді.Одан басқа 20 % жауап берушілер қазақ тілін не ғұрлым көп қолдануға ұмтылатынын айтады.Жұмыс барысында жүргізілген жалпы сауалнама қорытындысы тіл таңдаудағы басымдылық көрсетіп тұрған тіл — орыс тілі екені анықталды.

Бірақ қазақ тілінің қолданыс аясы да орыс тілінен кем түспейді. Себебі қалалық тұрғындармен ауылдық елді мекендердің тұрғындарының сауалнама жауаптары мүлдем қарама- қайшы. Ауылдық жерлерде өмірдің әр саласына байланысты тіл таңдау да қолданыс аясы кең тіл, пайызға шаққанда 90 % жоғары қазақ тілі болып қала береді.[19,3-7]

      2007жылғы Ана тілі газетінде жарияланған сауалнама қорытындысы: сауалнамаға екі жүзден аса Алматылық тұрғындары қатыстырылған. Олардың 47 % қазақ, қалғаны орыс және өзге ұлттар. Олардың 50 % қазақ тілінде сөйлей алса, 16,7 % мемлекеттік тілді білмейді.Үйреніп жүргендер 33,3 %. Жалпы сауалнаманың негізгі қорытындылары осындай.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                           ҚОСЫМША

 

     «Сіз қай тілді пайдаланасыз/ пайдаландыңыз? » (Бірнеше жауапты   

      белгілеуге болады.)

 

Оңғарсынова Айгүл (жасы: 29,экономист, қала тұрғыны.)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп		+
Жұмыста		+
Достарыңызбен		+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте		+
Мемлекеттік ұйымдарда		+
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда		+
Көркем әдебиет оқығанда		+
Ғылыми әдебиет оқығанда		+

 

 

 

 

Мұратова Жанар (жасы: 34, мұғалім, қала тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста	+	+
Достарыңызбен		+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте		+
Мемлекеттік ұйымдарда	+	+
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда		+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда		+

 

 

 

 

Құрмантаев Дархан (жасы: 19, студент, қала тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста		+
Достарыңызбен		+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте		+
Мемлекеттік ұйымдарда		+
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда		+
Көркем әдебиет оқығанда
Ғылыми әдебиет оқығанда		+

 

 

 

 

Жұмағанбетова Дана (жасы: 22, студент, қала тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста		+
Достарыңызбен		+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте		+
Мемлекеттік ұйымдарда		+
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда		+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда		+

 

 

 

 

 

 

 

 

Исатаева Бибігүл (жасы:61, зейнеткер, қала тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста	+
Достарыңызбен		+
Көршілеріңізбен	+	+
Дүкенде		+
Көлікте	+	+
Банкте		+
Мемлекеттік ұйымдарда		+
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда
Ғылыми әдебиет оқығанда

 

 

 

 

Мергенбаев Ербол (жасы: 16, оқушы, қала тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп	+	+
Жұмыста
Достарыңызбен		+
Көршілеріңізбен		+
Дүкенде		+
Көлікте		+
Банкте
Мемлекеттік ұйымдарда
Базарда	+	+
Газет және журнал оқығанда		+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда

 

 

 

 

 

 

 

 

Іздібаев Ерлан (жасы: 29, қызметкер, ауыл тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста	+
Достарыңызбен	+
Көршілеріңізбен	+
Дүкенде	+
Көлікте	+
Банкте	+
Мемлекеттік ұйымдарда	+
Базарда	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда	+	+

 

 

 

 

Әмірова Айман (жасы: 58, зейнеткер,ауыл тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп
Жұмыста
Достарыңызбен	+
Көршілеріңізбен	+
Дүкенде	+
Көлікте	+
Банкте	+
Мемлекеттік ұйымдарда	+
Базарда	+
Газет және журнал оқығанда	+
Көркем әдебиет оқығанда

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Саков Азамат (жасы: 17, оқушы, ауыл тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп	+
Жұмыста	+
Достарыңызбен	+
Көршілеріңізбен	+
Дүкенде	+
Көлікте	+
Банкте	+
Мемлекеттік ұйымдарда
Базарда	+
Газет және журнал оқығанда		+
Көркем әдебиет оқығанда	+	+
Ғылыми әдебиет оқығанда

 

 

 

 

Сейсенбаева Күләш (жасы: 25, үй шаруасында, ауыл тұрғыны)

 

	Қазақ	Орыс	Ағылшын	Өзге тілдер
Мектеп	+
Жұмыста
Достарыңызбен	+
Көршілеріңізбен	+
Дүкенде	+
Көлікте	+
Банкте	+
Мемлекеттік ұйымдарда	+
Базарда	+
Газет және журнал оқығанда	+	+
Көркем әдебиет оқығанда	+
Ғылыми әдебиет оқығанда

 

 

 

 

 

 

 

әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

филология факультетінің 4- курс студенті М. Кукееваның

«Тіл таңдау және оның қолданылу салалары» атты жұмысы

туралы сарапшының берген

 

 

                                                      ПІКІРІ

 Кукеева Мөлдірдің «Тіл таңдау және оның қолданылу салалары» атты бітіру жұмысы – тіл білімі саласында жаңадан қаралып келе жатырған тың мәселе.Ол көп зерттеуді қажет етеді. Себебі, қазіргі көп тілді қоғамда тіл таңдау мәселесін қарастыру, қолданыстағы тілдердің мәртебесін анықтайды.

     Кукеева Мөлдір зерттеу жұмысын жүргізгенде мақсатын өте дұрыс айқындаған. Жұмыстың ғылыми жаңалығы сол – алға қойған мақсатқа жету барысында тіл таңдауға қатысты сараптама жүргізу арқылы жұмыстың мақсатына жетіп, міндеттерін орындаған. Бұл тіл білімі саласындағы ең қажетті жұмыстардың бірі. Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебинттен және қосымшадан тұрады. Жұмысты мынадай міндеттер бойынша қарастырған:

     -Қазақстан Республикасының аумағындағы тілдік жағдай мәселесін қарастыру;

     — тіл таңдаумен тілдік сәйкестік терминдерінің байланыстылығын ашып қарау;

     — еліміздегі қатар қолданыстағы қазақ және орыс тілдерінің мәртебесін анықтау;

    — республика аумағындағы қалалық және ауылдық елді мекендердегі тіл таңдаудағы айырмашылықтар мен ерекшеліктерді ашып қарау.

     Зерттеу жұмысында студент көп ізденген. Жалпы тіл таңдау мәселелерін қарастыра келіп, қалалық және ауылдық елді мекендердегі өмірдің әр саласына қатысты тіл таңдау ерекшеліктерін айқындаған.

     Кукеева Мөлдірдің жұмысының басқа жұмыстардан ерекшелігі – таңдаған тақырыбының маңыздылығында. Студент өз тақырыбын өте жақсы дәрежеде меңгеріп аша белген. Зерттеуге өзіндік үлесін қосқан.Осы тақырыпты дамытып,кең көлемдегі еңбек етіп жарыққа шығарса деген ұсыныс қояр едім.

     Зерттеу жұмысын жоғары дәрежеде, ұқыпты, әрі ұтымды жаза отырып өте жақсы нәтижелерге жеткен деп есептеймін. Студенттің бітіру жұмысы жоғары дәрежеде жазылғандықтан өте жақсы деген баға беремін.

 

Пікір білдіруші:                                                                       

филология ғылымының кандидаты                                    М.Қ. Мырзағалиев

 

 

                                       ҚОРЫТЫНДЫ

 

        Бітіру жұмысымыздың барысында тіл таңдау және оның қолданылу салалары туралы мәселелерді қарастырдық. Зерттеу  нысанымыз қоғамдағы тіл таңдау және оның қолданылу салалары болды. Зерттеуде алдымызға бес міндет қоя отырып, қазіргі кезде қолданыс аясы кең, өмірдің әртүрлі салаларында қолдануға лайықты тілді саралап анықтадық. Анықтау сауалнама жүргізу арқылы жүзеге асты. Сауалнамаға қатысқан адамдардың жас ерекшеліктері, қызметі және тұрғылықты орындары есепке алынды.

       Сауалнама жүргізу арқылы тіл таңдау мәселесін анықтау әлеуметтік тіл білімінің құзырында. Әлеуметтік тіл білімі – қоғамдағы тілдердің қызметін, әлеуметтік факторлардың тілге әсерін қоғамдық өмірдегі тілдің атқаратын қызметін зерттейтін ғылым. Жүргізген сараптамамыз әлеуметтік сараптаманың негізі. Жұмыс қорытындысы көрсеткендей қазіргі кезде қоғамымызда таңдау мүмкіншілігі кең орыс және қазақ тілдері. Осы екі тілді және өзге ұлт өкілдерінің тілдерінің қолданыс аясын анықтауға арналған сараптамаға жалпы саны 78 адам қатысты. Олардың 18 ауылдық елді мекен тұрғындары. Сауалнамада «Сіз қай тілді пайдаланасыз?» деген сұрақпен 17 тарауша көрсетілген және бірнеше жауапты белгілеуге болады деген нұсқау бар. Қатысқан қалалық адамдарды: мектеп оқушылары, студент, қызметкер, зейнеткерлер деп қарастырылған төрт топ бойынша, ауылдық елді мекендерде: мектеп оқушылары, қызметкерлер, зейнеткерлер деп үш топқа топтастырылды.

     Зерттеу қорытындысы көрсеткендей осы сауалнамалардың барлығында қалалық жерлер бойынша мемлекеттік қазақ тілімен қоса орыс және өзге ұлт өкілдерінің тілдері қоғамымызда бірге қолданыста жүргені анықталды. Бірақ, негізгі тіл таңдаудағы басымдыққа ие болған тілдер қазақ және орыс тілдері. Сонымен қатар, мектеп оқушыларының, студенттердің, орыс тілінде білім алып, орысша тәрбиеленген қызметкерлер мен зейнеткерлердің сауалнамаға жауап беру барысында 80%-дан жоғары бөлігі орыс тіліне таңдау жасады. Ал ауылдық елді мекендерде жүргізілген сауалнама қорытындысы бойынша тұрғындардың 90%-нан жоғары бөлігі өмірдің әртүрлі саласында қазақ тілін таңдайтыны анықталды.

     Қалалық жерде орыс тілінің басым түсуінің себебін жауап беруші тұлғалар «орыс тілінде сөйлеу қалыпты құбылыс, қарым-қатынасқа ыңғайлы, бәріне бірдей түсінікті», кейбіреулері «орыс тілінде сөйлеген сән, қазақ тілін түсінбейміз» деген жауап қайтарды. Мысалы: теледидардағы бағдарламалардың ең қызықтылары, радио толқындарының әндердің қазіргі заманға сай болып тұрғандарының негізгі бөлігі орыс тілінде екені байқалды.

     Қазіргі кезде қазақ тілі Қазақстанда қоғамдық әлеуметтік өмірдің 15 негізгі саласында, 57 қосалқы саласында, небәрі 72 салада қолданылады, бірақ әр салада қолданылу дәрежесі әртүрлі. Негізгі қолданыс салалары – қоғамдық саяси өмір,  ағарту ісі, ғылыми, көркем әдебиет, мәдениет, бұқаралық ақпарат, жанұя, тұрмыс. Сараптама қорытындысына сүйенсек осы жоғарыда аталған салаларда қазақ тілі мен қоса орыс тілі де белгілі дәрежеде қолданысқа ие екені көрсетілді.

     Осындай сараптама жүргізе келе зерттеу жұмысымыздың алға қойған міндеттерімізден шығарылған тұжырымдар:  

• қоғам көп тілді немесе қос тілді болған жағдайда кез-келген тұлға өзінің ана тілімен қоса өмірдің әр түрлі салалары қажет ететін қосалқы тілдерді де таңдауға мәжбүр. Елімізде түрлі ұлттар тұрады, әр қайсысы өзінің ана тілімен қоса мемлекеттік қазақ тілін және қолданыс аясы кең орыс тілін тең дәрежеде қолданатыны байқалды;
• Қазақстан Республикасындағы тілдік жағдайдың экстралингвистикалық және жеке лингвистикалық факторлардың ерекшеленуі қызығушылық тудыратыны анық. Қазақ елінің тілдік жағдайы генетикалық және типологиялық жағынан әр түрлі тілдердің бар болуына ғана емес, бір кеңістікте екі үлкен тіл қазақ және орыс тілдерінің бірге қызмет етуімен байланысты;
• тіл таңдаумен тілдік сәйкестік ұғымдары бір-бірінен ажырамас бөлшектер ретінде қаралады. Тіл таңдау жасалынғанда, міндетті тұрде тілдік сәйкестік ұғымы қатар жүреді. Тұлға тілді таңдағанда өзіне сәйкестендіріп, тілдік сәйкестік жасау арқылы тілдік таңдауды жүзеге асырады;
• республикамызда мемлекеттік тіл мәртебесіне қазақ тілі ие болғанымен, орыс тілінің қатар қолданыста екені белгілі. Тіл таңдау кезінде өзге ұлттардың ана тіліне, қоғамда белгілі орны бар тілдерге қоса орыс тіліне таңдау басымдылық танытып тұрғаны анықталды;
• жұмыстың барысы қалалық жерлерде орыс тілінің алар орны жоғарғы көрсеткіште екенін көрсетсе, ал ауылдық елді мекендерде тіл таңдаудағы қазақ тілінің пайыз көрсеткіші тым жоғары екені айқындалды.

     Қорытындылай келе, тіл таңдау мәселесі күрделі құбылыс. Тіл таңдау – тұлғаға әсер ететін өзіндік ішкі сезімдермен анықталады. Қостілділік кезінде тіл таңдауға әсер ететін негізгі екі фактор: пікірлесушінің сөйлеу тілі және жеке тұлғаның жағдайға байланысты белгілі бір тілді таңдауы.