Дипломдық жұмыс. . Төлен Әбдікұлы шығармаларының композициялық ерекшеліктері

Қазақ әдебиеті кафедрасы

Төлен Әбдікұлы шығармаларының композициялық ерекшеліктері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар

 

 

1. Кіріспе

 

1. Негізгі бөлім

 

1 тарау.   Т. Әбдікұлы әңгімелеріндегі авторлық тұжырымдама.

 

2  тарау.  Жазушы повестерінің проблематикасы және образдар жүйесі

 

3 тарау. Т. Әбдікұлы шығармаларының көркемдік ерекшелігі (тіл                                                            өрнегі, стильдік оралымдары)

 

III. Қорытынды

 

1.  

• Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінің 70 – 80 жылдардағы қазақ прозасына өзінің тосын тақырыптарымен келген талантты да талапты Т. Әбдікұлы қазақ әдебиетінің озық дәстүрлерін жаңашылдықпен жалғастырып, қазақ әдебиетін мазмұн, түр, тақырып жағынан ерекше байытты. Осы кезеңдегі өзінің замандастарының ортасында келе жатқан, ешкімге ұқсамас өзіндік мәнер машығымен дараланған Т. Әбдікұлының творчествасын айтуымызға болады. Төленнің даралық қасиетінің өзі сол аз жазғандығымен , аз жазса да жеріне жеткізіп саз жазатындығымен бағалы. Содан да болар көптеген сыншы әдебиетшілердің Т. Әбдікұлының кейбір жекелеген шығармаларына бірді – екілі пікірлері болмаса, арнайы зерттеу объектісіне айналмаған.

Еңбекте жазушының көркемдік ерекшеліктері, психикалық талдау тәсілдері шығармаларды талдау барысында көптеген сыншылардың, жазушылардың ойлы пікірлері айтылады.

2. Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Т. Әбдікұлының әңгімелер мен повестеріне арқау болған тақырыптар мен идеяларды, заман шындығы мен көркем шындықтың және автордың шығармашылық өмірге келген тың көркемдік ізденістерін ашып көрсетуге болады. Осы мақсатқа жету үшін алға міндеттер қойылды:

— Сол кезде 70 – 80 жылдары жарық көрген таңдаулы қазақ әңгімелері мен повестерінің жазушы ұстанған шығармашылық философиялық және психологиялық жағына талдау жүргізу.

—  Қазіргі замандық таңдаулы қазақ әңгімелері мен повестерінің қазақ прозасынан алатын орнын белгілеу.

— Жазушылардың әрқайсысының өзіне тән көркемдік ерекшеліктерін айқындай отырып, Т. Әбдікұлына тән қасиеттерді саралау, желеу.

3. Жұмыстың әдістемелік негіздері. Т. Әбдікұлының әңгімелері мен повестерін және сол кезеңдегі өзінің замандастарының шығармаларын ала отырып психологиялық, философиялық тұрғыдан және тілі, стилі, шығармалардың құрылымы және көркемдік ерекшеліктерін басшылыққа ала отырып салыстыру.
4.  

• Жұмыстың құрылымы.

Кіріспеден, негізгі бөлімнен, 3 тарау,

1 тарау.   Т. Әбдікұлы әңгімелеріндегі авторлық тұжырымдама.

2  тарау.  Жазушы повестерінің проблематикасы және образдар жүйесі

3 тарау. Т. Әбдікұлы шығармаларының көркемдік ерекшелігі (тіл                                                            өрнегі, стильдік оралымдары) және қорытындыдан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

            Әдебиеттің  зерттеу нысаны  адам  яғни  адамтану  екенін  ескерсек,  әрбір   адам  өзінше  бір  дүние,  ашылмаған   зерттелмеген  қазына    емес  пе?   Барлық  нәрсенің   өлшемі  болып  табылатын  —  Адам  болмысының  табиғи, биологиялық,  физикалық ,   психологиялық   ерекшеліктерін    әр  ғылым  саласы     өз  тұрғысынан  зерттеп   зерделейді. 

«Адам   психикасы   оның   құпиясы   мол  табиғаты,  есті   және   ессіздік т.б.    секілді  психологиялық   үдерістер   философия,   психология   және   әдебиеттану    ғылымдарына  жан  талдау    тәсілін  тудырып,   адам  

мәселесін терендей  зерттеуге  зейін    қоя   бастады» (1,3)   деген    пікірге   ден   қойсақ,    көркем   әдебиеттің   ерекшелігінің  өзі   сонда,    ол  адам   жанының  құпия    қалтарыстарын,    күйініш – сүйініштерін   бір    сөзбен   айтқанда,  адамды   психологиялық    барша   болмысымен   толық   ашып   беретіндігімен     тікелей  байланысты.

           Көркем   шығарма   табиғатын   психологиялық    тұрғыдан   талдау , 

жалпы   прозадағы    психологизм,   лиризм,   сондай – ақ   көркемдік   тәсілдің  түрлері    ретінде    «ішкі – монолог» «ой  ағыны»   т.б.  мәселелер  де   көптеп   сөз   болып   жүр. Психологиялық   талдау   дәстүрі   кімнен   басталып  қазақ   әдебиетіне    қайдан    келді.   Алғашқы  үлгілері   қай   жазушылардың   творчествасында    көрініс   берді.

           Психологиялық     талдау    дәст үрлі   әлем    әдебиетіндегі  жаңалық  

ретінде   негізінен XIX ғасырдың       екінші    жартысында   ғана  

 дүниеге     келгені   мәлім.   Алғаш   рет   австралиялық   дәрігер — психолог    З. Фрейд(1856 – 1939)  ашқан    психологиялық   талдау   тәсілі  бастапқыда   жүйкесі  сырқат    жандарды     емдейтін  медициналық   термин   болып   қалыптасқанымен    бертін    келе   адам      психикасын      зерттеу   аумағы    кеңейіп,   өзге  де   өнер   салаларында,  соның    ішінде   әдебиетте    көркемдік   тәсіл   ретінде   қолданыла  бастайды. 

 Ал,    орыс   әдебиетінің   сынында   «психологиялық    талдау»   деген  терминді   алғаш     Н. Г. Чернышевский,    Л.Н. Толстой   шығармаларын талдау   барысында  қолданған   екен.   Бұл   термин   басқа  да   әдебиетші,    сыншылар   тарапынан      қызу     қолдау    тауып   реалистік  әдебиеттегі    көркемдік   әдістің   басты     элементі   ретінде қолданылады. 

Психологиялық    талдаудың    алғашқы   үлгісі     Л. Н. Толстой   туындыларында     көрініс   берсе,    Ф. Достаевский   творчествосында   ол   шын    мәніндегі  дәстүрге     айналып   одан   кейін    А. П. Чехов, 

 И.А. Бунин,    М. Горкий,    А. И. Куприн    шығармаларында     тамырын 

тереңге   жайды.  Орыс   әдебиетінде    Л. Толстой   мен  Ф. Достаевский 

Қазан   төңкерісінен  кейін     Кеңес   әдебиетінде    М. Шолохов, 

Л.Леонов,    К. Федин,    А. Толстой,  А. Фадеев,  Л.Собольев    сияқты  белгілі   жазушылардың   шығармаларында   жемісті   жалғасын   тапты.

Біріншіден,     қазіргі   қазақ   әдебиетінің   қай   жанырына    көз   салмайық,    оның   профессионалдық    деңгейінің   өскендігіне,   өмірлік   шындықты     өнерлік    мұрат    деңгейіне    көтеруге  де   жазушыларымыздың   ізденіс   үстінде   екеніне    көз  жеткіземіз.   Мәселен, ХХ   ғасырдың   басында   дүниеге   келген    бір   ғана   роман     жанрының    өзі     бүгінде     қандай    биік    деңгейге,     кемелдікке   жетті.

Мұндай   кемелдіктің     түп – төркіні    М. Әуезов,   Ж. Аймауытов,    М. Дулатов,     М. Жұмабаев,    Б.Майлин    сынды   жазушыларымыздың  әдебиет    пен   мәдениеттің   озық    үлгілерін    творчестволықпен   меңгерген     көркемдік   ізденістерде    жатыр. ХІХ ғасырда    пайда   болған     прозадағы    психологизм      ағымын   қазақ     әдебиетінде   көркемдік    дәстүрге    айналдырып   оның     кең   қанат    жаюына  олардың   қосқан   үлесі   зор.   Алайда,    тақыр    жерге   еш   нәрсенің   шықпайтынын    ескерсек,  психологизм    мәселесі    қазақ   әдебиетінде  бүгін   ғана  пайда   болған   құбылыс   емес.    Оның   тарихи    тамыры    сонау    есте   жоқ,    ескі    заманда     пайда   болып,    қалыптасқан   ауыз  әдебиеті   үлгілерін де    жатыр.  Мысалы,  ауыз   әдебиетінің    құнарлы   бір     саласы  ертегі,    өлең – жырларда    қаһарманның   қайғы – зарын  суреттейтін  тұстарда    психологизм    элементтері   бұрыннан  — ақ бар. 

Ал ХХ  ғасырдың   басындағы    өзге    жазушыларға   тоқталып     жатпай – ақ,   бір   ғана    М. Әуезовтің      «Қаралы   сұлу»,    «Жетім», «Қорғансыздың    күні»    т .б.   әңгімелеріндегі   терең    психологизмді    айтпағанда,     психологиялық    очерк   деп     ат    қойып,    айдар    тапқан  «Қасеннің     құбылыстары»    атты   шығармасының    өзі    психологиялық  прозаның      алғашқылары     еді.

 Екіншіден,    қазақ    әдебиетінің   70 — 80  жылдардағы көркемдік   көкжиегіне      көз   салғанда,    әсіресе,   қазақ   прозасына    тосын      тақырыптарымен     келген     талантты  да,   талапты     бір    топ    жастарды      байқайтынымыз    анық.  Қазақ    әдебиетінің   озық   дәстүрлерін    жаңашылдықпен    жалғастырып,      қазақ    әдебиетін   мазмұн ,   түр,    тақырып    жағынан   ерекше    байытты.  

Осы     кезеңнің    әдебиетіміздегі    ерекше     көзге   түсер   өкілдеріне    О. Бөкей,    Д. Исабеков ,  Қ. Ысқақов,   Ә. Тарази,   

Ә. Сараев,  М.Сүндетов,     Т. Нұрмағанбетов   т.б.   жатқызуға    болады. Әдебиетке     алғаш 1969 жылы    «Көкжиек»    атты    тұңғыш      әңгімелер    жинағымен   келіп    қосылған    Т. Әбдікұлы,    бүгінде    біршама    әңгімелер    мен   повестер     жинақтарының   авторы.

 Жазушының:  «Көкжиек»,      «Күзгі    жапырақтар»,     «Ақиқат»,  

  «Айтылмаған    ақиқат»,    «Өліара»,    «Таңдамалы»,      «Оң   қол»    атты    жинақтарын    қазақ    әдебиеті    қазынасына     қосқан    үлесі    екенін   білеміз.

Бұлардың     ішінде     «Өліара»    романы    өз    алдына    бір   төбе   

десек      оған    грек    аңыздарының    басын    құрастырған   аудармаларын    «Біз    үшеу    едік»     атты      драмасын     қосуымызға   болады. Сан     жағынан   алғанда    Төленнің     шығармалары    аздау.

Төленнің    даралық     қасиеті    өзі    сол    аз     жазатындығымен, аз   жазса   да   саз    жазатындығымен    бағалы. Содан   да   болар,  сыншы,    әдебиетшілердің  Т. Әбдікұлының    кейбір     жекелеген   шығармаларына     жол – жөнекей    соға    кеткен    бірді – екілі  пікірлері    болмаса,   арнайы     зерттеу     обьектісіне    айналмаған.  Шығармашылығын  толық    ауқымды    қамты   арнайы    жүргізілген  зерделі   зертеуді    кездестіре     алмадық.    Алайда,   бұдан   жазушы   шығармаларының     көркемдік    деңгейі    төмен    екен    деген   ой   тумаса  керек.  Керісінше    аз   жазса   да ,  сапалы   жазуға     тырысуы,   сондықтан   да    оның   туындылары    анда – санда  бір   туатын   арыстанның    күшігіндей,     күн   сайын    мұхит    түбіне     үзбей     сүңгіп     айда — жылда   бір     жолықтыратын     інжу – маржандай    болса,   онда  ол   тақиямызға     тар   келетін   аса  құнсыз   дүние    емес. Ендігі   сөз    Төленнің    әңгімелері     туралы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Т.Әбдікұлы       әңгімелеріндегі    авторлық    тұжырымдама.

 

 Өзге    жазушылар    секілді    Т.  Әбдіков   те   әдебиетке   алғаш   әңгімелерімен     келді.  Алғашқы    туындысы     «Райхан»   Қазақстан   жазушыларының 1964  жылы    жарық     көрген     «Таңғы   шық» атты     жинақта   жарық    көрді.

 Т.Әбдікұлын  өзге    жазушылардан    даралап    тұрған  қандай  қасиет  танымның   ең    жоғарғы    сатысы    болып    табылатын   интелекті  қабілет – қарымы   қандай   деген   сұрақ    туады.

Бұл   мәселелер   төңірегінде    Т. Әбдікұлының     әңгімелерін    талдау  барысында     ой    қозғамақпыз.  Ұлы   Отан   соғысының    ар жақ,   бер   жағында   дүниеге    келген    Төлен     замандастарының   бозбалалық, жас тық     дәурендері   Кеңес   одағының    материалдық    жағынан   да,  моральдық   тұрғыдан   да біраз әл жинап, оңалған    кезіне   келеді. Сондықтан  да   бұл кеңес   толқын   жазушылардың    өздерінен    бұрынғы     буындарына қарағанда үлкен  өнерге институттар мен    университеттердің    қабырғаларында   білім   алып   оқып    жүріп   араласты.   Кеңес   үкіметінің   балалық   шағында   әдебиетке   араласқан    қызыл   пролетар жазушылар    секілді    олар   шығармашылық  кәсіпті   өнердің   әліпбиінен    бастаған    жоқ,   жазушылық    қаламды   әлемдік  классиканы    біршама   меңгерген     тұста   қолдарына   алды.

Ендеше    Т.Әбдікұлы    туындыларының       ішінде   ерекше  тоқталуды     қажет    ететін    бітім – болмысы  бөлек  дүниесі  «Оң  қол» әңгімесі .  Біріншіден,    «Оң  қол»   Төленді   талантты   жазушы   ретінде  танытып,   атағын   шығарса,  екіншіден,    «Оң   қолды»   мақтауға  да,     мақтануға   да   тұратын     кесек   дүние.  Асыра    мадақтап  қызыл   сөздің                      көрігін    қыздырудан   аулақпыз.  Десек   те    мұндай   шығармалар   қазіргі     қазақ   прозасында  саусақпен  санарлық   екені   анық.  Оның себебі   біздің   ойымызша   Төлен   түрен   салған    тақырып   тосындығы  болса,   соған   орай    көремдік  ізденістің    авторлық  тұжырымдамамен    шебер    қиюласуында    жатса   керек. 

«Ал   көркемдік   тұжырымдама     термині   бүкіл    творчествоға   да белгілі  бір    жанрда     жазылған    шығармаға  да,   сондай-ақ   шығарма шоқтығын   асырып   тұрған   сапалық    ерекшелік – сипаттарға   да қатысты    айтылып     жүр» (4 ,73).

Қазақ    прозасындағы    психологизм   мәселелерін   терең   зерттеп   жүрген    ғалым   Г. Пірәлиева    «Жетпісінші     жылдардың   басы   мен   орта    тұсында    қазақ  прозасында   бір    құбылыс    әдеби   жанрда бұрындары   байқала   қоймаған   тың   көркемдік    тәсілдер  туа   бастады.

Мәселен ,  роман – монолог   «Аңыздың    ақыры»  — Ә. Кекілбаев,  роман –  диалог  «Ақиқат   пен   аңыз»  —  Ә. Нұршайықов,  әңгіме – түс   көру   «Оң  қол»Т.Әбдіков,   повесть —  новелла  «Ақ   ару – ана»  —  С.Санбаев  және   басқалар.

          Мұның   бәрі    қазақ   сөз   өнеріне   өзіндік    қол    таңбасымен,   стильдік

 ерекшеліктерімен   жаңаша   леп   әкелгендей   еді»   деген   пікірді   айтады.

Сондай – ақ   «Алғаш    американ    теориктерінің   сөз   қолданысында пайда   болып,    әдеби     тәсіл   ретінде    көркем    өнерде    өрнегін  сала    бастаған    ой   ағымының   артын    ала   орыс   әдебиетіне,   әсіресе,    Достаевский   мен   Л.Толстой   шығармаларында   ішкі   монолог,   іштей   талдау,   адам   ішіндегі   адам,   жалпы    психологизмнің   көркемдік    болып көрініс    табуы  қазақ    прозасына   да   әсер   етпей   қойған   жоқ»   дей   келіп,    негізінен   психологиялық   тереңдік,    ойшылдық   сияқты  қасиеттерді    талап   ететін   бұл   стильдік   ағымға   екінің   бірі   бара  бермейтінін,   Т.Әбдікұлының    «Оң   қол»   әңгімесі   нақ   осы    стильдік ағымдағы   жаңалықтың     бірі  болды   деп    бағалайды (5,76).

Шағын   ғана   әңгімедегі    шымырлық пен   шеберлік   сияқты   жанр талабына    тән   қасиеттер   бірден    көзге   шалынады.   Автор  бас  кейіпкері   — Алманың   түсі   арқылы  адам    санасындағы  үздіксіз   жүріп   жатқан    процесті,   үрей   мен    қорқынышты    өмір   мен   өлім   арасындағы   арпалысты,    жан    толғанысын    көркемдікпен   жетелей   білген. Шығармадан     үзінді    келтіріп    өтсек,   парктегі    гүлді    жұлдырып,  дәрігер жігіттің   сезімін   сынайтын   сұлу    да, тәкәппар, адал да,   ерке    Алманың    сырқаты тұқым    қуалайтын   қауіпті   сырқат.

«Оң    қол   Алмаға  терең   қалың    ұйқы   құшағында     енгенде  шабуыл   жасайды.  Яғни    өзіне   қанша   түсініксіз   болғанымен,  өзін-өзі  өлтіру    ниеті   қыздың    миында   бар   деген   сөз.  Бірақ  ол   ниет кімнің    ниеті,    қайдан   келген.   Алманың   бүкіл   өткен   өмірін   мінез-құлқын ,  адамдармен   қарым – қатынасын   зерттей    келіп,    мұны   өз басынан   туған   ниет   деуге   себеп   таба   алмадым. Бұл    қалайда  қан-мен,   тұқым    қуалап  келген   деген    ниет   деуге  болмайды. Науқастың шешесі,   иә   әкесінің     әкесі   бір   кезде   өзін — өзі   өлтірмек   болған. Енді   олар   әлде   бір  құпия    заңдылықпен   Алманың   санасында  тұрып, өздерін — өздері   өлтіргілері   келеді.  Бірақ   олардың   өздері   жоқ. Сананың   иесі   қыз  өлуге   тиісті»(6,223 – 224) .

Бұл   сырқат    сирек  те   болса,   өмірде   кездеседі    екен. Оны   ме-

дицинада   дененің   екі   жарылуы   десе,    әдебиеттануда   адам   ішіндегі  

адам  деген   тәсілді   жазушы өте шебер пайдалана   білген.   Шығарма   сюжетін   берудегі    суреткер   шеберлігі   күшті.

«Қаламгер   қай   кейіпкерінің   бейнесін   жасамасын    ол  сөзге   сараң,  автордың   ішкі    сезімін   сездіре   бермейтін   салкынқанды.   Кейіпкерлері   тек  өз   табиғатына,   дәрежесіне   тән   сөздерді   сөйлеп   оларды толғайды. Шағын   әңгімеде   шашырап   жатқан   ой,    оңды —  солды  пайдаланған     сөз   жоқ. Әдеби   шығармада  кейіпкер   болмысын   кесектеп, ішкі   жан  сырын    ашуда  айрықша   рөл  атқаратын   түс   ішкі   монолог ретінде   көрініс   тапқан. Әңгімені   әсерлі   етіп,   оқиғаны   қоюлатып  отырған   түс  — автордың   үлкен  табысы»(5,77).

     Бұл    пікірге   орай  ой   өрбітсек     түс   көру    тәсілі   басқа   да   жазушыларымыздың    шығармаларында  көрініс   беретінін   байқау   қиын   емес. Ғалым   Ж. Дәдебаев   «Оң   қолды»  О. Бөкей  шығармаларымен   салыстырады.

Мәселен : Т. Әбдіковтің     «Оң   қол»   әңгімесінде  бір   тұлғаның   бойындағы     біріне  — бірі   жат  жау   екі   сана   туралы    сөз  қозғалады. Автор  «бір  дене    ішіндегі     екі   түрлі   жан  иесінің»  кезектесіп  не  қатар өмір   сүруін  «мидың   шешілмей   жатқан   жұмбақтары»   ретінде   түсіндіреді.  О.Бөкеевтің   «Жасын»  әңгімесіндегі    адамның   түрі  қолы  қып – қызыл   қан,   ізі   сап —  сары  болып   күйіп   қалған,   ақ   шапанының  ар  жағында   белдігіне   қырық   пышақты    қара  шапанды   ақ   тер,  қара   тер   боп    қаншама   шешсе  де    тауыса   алмай   дымы   құриды» деп    отырып   мынандай  қорытынды  жасайды.

«Бірінші    әңгіме   санасы   ауруға   шалдыққан   қыздың   әректіне негізделген.   Екінші   әңгіме    Қиялшыл  Қиялханның    түсінен. Екі  шығармада  да   жұмбақтылық,   бейнелілік  басым.  Ақиқат   болмыс  ретінде осы    жұмбақтылық    пен   бейнелілікті,   олардың   логикалық   шешімін қабылдау   керек  пе,   жоқ  па  оны   ашып   көрсетуді  авторлар   қажет   деп  таппаған.  Көркем   шығарманың  шын  тіршіліктің     дәл   өзі  ретінде   қабылдау      ешқашан   міндетті  делінген   емес.  Алайда,  жазушы   қандай  шартты  форманы  пайдаланғанда  да  обьективті   дүниенің   суретін  жасауды  мақсат   тұтады. Реалистік   шығармада   символ – белгі – нақты  мазмұнның   формалық   көрнісі. Мазмұн – мағынадан  тыс  жұмбақтылық,  шарттылық   жоқ . Осы   ретте   жоғарыдағы   шарттылықтардың  да    өз  мәні   болуы тиіс. Жоғарыда    айтып   өткеніміздей    адам    жан  дүниесінің  екіге    жарылуы   — қазақ   әдебиетінде   бұрыннан   бар,     адам   психологиясын    тереңнен  түсіндірудегі   ерекше   құрал   екенін   көрдік. Бұл   сөзімізге   тағы  дәлел   келтірсек. Бұл   адам   бойындағы    қос   қасиеттің   тартысқа   түсіп, оның   бірде – бірі,  бірде  — екіншісі   жеңіліске  ұшырап  отыратын   психологиялық   құбылыс. Мәселен, Аймауытовтың   «Ақбілек» романындағы бас  кейіпкер  бойынан  да,  осы  құбылысты   көруге   болады.  Ақбілек   қанша   адал ,  пәк  адам   дегенмен   де , ол   кейде   қара   мұрт   офицердің  құшағынан   тыныштық    тапқандай   да  болады   ғой. М. Әуезовтің  де  «Қаралы сұлу»  туралы   да  осыны   айтқан   жөн.(2О,11)

Адам   баласының   қоғам   өмірінде  алар  орны , жай   адам  емес , жаратылысы    жұмбақ ,  құпия   қатпары  көп   адам  жанының   кілті   екінің біріне   ашыла   бермесі   анық .  Оның   құпиясы   көп  бітім – болмысын   тек талантты   суреткер   ғана    көре   білмек , біліп   қана  қоймай , терең  зерттеген. 

Қазақ   драматургиясын   зерттеген   белгілі   ғалым   Р.Рүстембекова ат басын  қазақ   әңгімелеріне     де   бұрған   екен.  Ғалым  «Оң   қолды»  тіпті фантастикалық  шығармалар   қатарында  атап   өтеді.

Зерттеуші: «Өмірде   дәл   сондай   жағдай   болды   ма ,   жоқ   па,   мәселе    онда    емес,  өмірде   болғандай   етіп  сізді   сендіруі – міне  әңгіме  түйіні   осында  жатыр…   Жазушы   жас   қыздың   оң  қолының   өзіне  қастандық    жасауын    үлкен   дерт   ретінде   бейнелеуінде   символдық   астар жатыр.  Өмірдегі    зұлымдық   атаулыны   адам   өз   қолымен   көбіне  саналы   түрде  істейтінін  айтып , жазушы   оны  қоғамдық   үлкен   дертке  ұш тастырады»  дейді (8,86).

«Оң   қол»   әңгімесіндегі   бақытсыз  қыздың   арғы   аталарының  бірі өзін — өзі   өлтірмек   болып ,  бірақ   идея   іске   аспай  қалған.  Енді  генетикалық   ақпаратқа   енген   осы   идея  пәленбай   ұрпақтан   кейін   қыздың   жадында   жаңғырып , ақыры   жүзеге  асып   қыздың  мерт  болуымен   аяқталады.

 Барлық     әрекет  ең   алдымен   ойдан   басталады   десек.  Жаман  ой, жаман   әрекетпен   аяқталуға   тиіс.   Ендеше    үлкен  жауапкершілік  осы  ой арқылы   басталуы   керек. Егер   әрқайсымыз   өзімізден   кейінгі   ұрпақтың біз   ойлаған  қиянаттар   мен   біз   жасаған   қателіктердің    отына  күйюі  мүмкін   екенін  сезіне  алсақ   онда, біздіңше  тіршілік   бұдан  гөрі мәнділеу, маңыздылау   болар    ма  еді. Әңгіменің   негізгі  идеясы  осы. Жақсылық   атаулымен   қатар   жүретін   зұлымдық   іс — әрекеттер мен жауыздықтың   түп – төркіні   «ой»  мен   соны   іске   асыратын    «қолда»  жатыр.  Міне, бұл   авторлық  түйін , автордың  концепциясы.

Т. Әбдікұлының   аз   жазатынын , аз   жазса  да ,  саз   жазатынын жоғарыда   айтып   өттік.   Бірақ,  оның   қайсыбір     шығармасын   алмайық   екінің    бірі     бара    бермейтін     өмірдің  ең  өзекті,   әлеуметтік   мәселелерді қозғайтынын   көреміз. Ол   қандай   мәселені  қамтып,  тек   өзекті, адами проблемаларды    көтерді.   Төлен  шығармаларының  ауқымы    бір  жеке  елдің,  не   бір   ғана аймақтың   мүддесін  қозғамайды.  Оның  шығармалары бүкіл  азаматтың,   тіпті   ғаламдық   проблемаларды   қамтиды (1О).

«Бассүйек»   атты  әңгімесін   оқып   отырып,   бұл   саяхаттың  тым ертерек     басталғанына  көзіміз   тағы  жеткендей   болды . шағын   жанр   шеберлікке    басқыш   десек,  Т.Әбдікұлының   шеберлік   қырларының бір   ұшығын  осы   әңгімесі    де   дәлелдей   түседі. Әңгіме   желісі  Хамит деген   жас   мүсінші   антропологтың   бір   мүсінді   жасау    жолындағы ізденістерін,   қызықты   да   азап – мехнатты  өнер  жолындағы  жан  тебі-реністерін   ашуға   құрылған.   Бас   тұлға  диплом   жұмысы   етіп   алған  тұңғыш     еңбегін   атақты   Герасимовтың  өзі   мақтаған   талантты   жігіт.

Белгілі     ғалым   ф.ғ.д. К. Сыздықов    «Кейіпкер   де   автордың  өзі сияқты   жоғары  оқу  орнын   бітіріп ,  таңдаған   мамандығынан   біршама 

мол мағлұматтар  алып,  енді  сол   іштей   жинақталған  дайындықтарымен   өз   бетінше   творчестволық   еңбекке   алғаш   бой   бұрған   тұсы  болуы   керек» дей   келіп , өзгені  танығың   келсе, өз   ішіңе   үңіл,  өзіңді  білгің   келсе,басқаларды   бақыла»  —  деген  екен  Әлішер  Науаи.  Түптеп  келгенде,   бұл   өзін — өзі   тану  —  өзін -өзі   жазу… яғни   мұнда  автор  кейіпкерінің    жан   дүниесін,  сезім   құбылыстарын   үнемі   іштей   кеулеп, қадағалап,  соны   ашып    көрсетеді»     деген   пікір  ұсынады (11,15О — 151)

Мүсіннің   жасалу   кезінде   басы – қолында   болып,   араласып  жүрген    әріптес   мамандар     Хамиттің   бұл   еңбегін    бір   аңыздан   «таптырмайтын   бағалы   дүние»   деп   тапса   да,   неге   екені   белгісіз, көрермен   көпшілік     ұната   қойған  жоқ. Бәрі   бір   ауыздан:

 —   Жоқ  бұл   Жаубөрі    емес,   Жаубөрі   мұндай   болуға   тиісті   емес, —  деп    шу  ете   қалды (1О, 214)

Неге?

 Міне, автор   да     өз    кейіпкерімен    бірге   осы   сұраққа   жауап іздейді.  Бір   айта  кетер   нәрсе   сюжет   құрудағы    жазушы   шеберлігі. Сюжеттің  негізгі    қозғаушы   күші   тартыс   десек , сол тартыстың   өзі    табиғи   заңдылықпен , қарапайым   ғана     түрде нанымды өрбіп   отырады. Жазушының   қай  шығармасын  алсақ  та  жадағай  жасандылықтан,  әлеміш  әшекейден   аулақ.

«Ондай   енді, мұндай  еді»  деп,   көп   созып   баяндап   жатпайды, тек    өзінің   көріп, сезгендерін   айтады.  Оны  да  тәптіштеп  жатпай,  бір   қарағанда   байқап    қалғандарын   ғана   айтады  да   қояды. Кейіпкерлердің   де  «сайдың  суын  сапырып  жатқан  ештеңесі  жоқ.

«Пожалуйста,  көріп  шығыңыздар», болмаса  «Бұл   біздер   үшін   ғылыми    предмет   ғана»  деп,  «тірісінде  пенде   баласын   асықша  иіріп,  қақпақылдап»  тұрған   Хамитке  қараңызшы.  Болмашы  штрихтардан  қаншама   жайлар  танылып   тұр. Бұл – кейіпкердің  әуел   бастағы  бейне —    бітімі. Оның   қолынан  шыққан  мүсіннің  қандай  болып   шығары   айтпаса  да   белгілі

Шығармада   кейіпкердің  жаны  мен   жүрегіндегі  көзге   ілінбес   көп иірімдерді   табу, тану   және  жазу  (Гоголь)  автор   үшін  қаншама  қажыр- қайратты   талап  етеді.  Жазушылық  шеберлік  те  осы   қиындықты   игеруде   көрінсе   керек. Біз  көп  айта  беретін  суреткер   стилі   де кейіпкер дүниесін   ашуда   дараланады. Осы   аталған  әңгімеде   басы   артық  кейіпкер, орынсыз   оқиға   жоқ. Әр   кейіпкердің   өзіне  ғана  лайық  көтерген   жүгі  автордың    идеялық   мұратымен  шебер  қиюласады. Әсіресе, «мүкіс   құлағын   қалқалап» , «түсінсін – түсінбесін» қолын   көлегейлеп   қарап: «Қайдам   шырағым» , — деп  тұрған  Мұқаш  шалдың   бейнесі      көңілге   қона   кетеді.

«Кенет   қулана   жымиып:

 — Мынау   біздің   милиция  Оқап   секілді   екен», — деп, болмаса:      « .. Ал былтыр   өлген   әкесіне   бугхалтер   Ермек   әшекейлеп   күмбез   орнатты,  көрдің  бе?!» — деп,   әлдекімдерді   тағы да   сыпырта  боқтап   отырған    «сахарға   салып     алғандай   аппақ»  шалдың   іші – тысы түгел   танылғандай.

Бір – бір  рет  қана  көрінетін: «Қанша  діндар  болса  да …  батырдың  

сүйегіне  бір  рет   көз   тоқтатып   қарауға     қарсы   емес  шоқша  сақал   қарт   кісі  де , «бір  қолымен   өзінің  білегін  ұстап,  тамыр  соғысын  тексеріп  келе  жатқан   «Жісіпбеков  жолдас  та , «Ойбай, қойдым» — деп, «алжыған  шалдан  зәре  құты   қалмай  қорқатын»  Мұқыштың   баласы   да  өзіндік   характер  қалыптарымен   көз   алдыңызда   қадау – қадау тұра 

қалғандай (1О, 153)

Шынында  да  суреткер  сомдаған   кейіпкерлерден   өзімізге   таныс —  бейтаныс   алмай  жандарды   кездестіріп,   оған  бейтарап   қала   алмай қосыла   тебірентіп,    теңселе   тербетіліп  жатсақ,  онда   ол   жазушының байқағыштығы    мен   сезімталдығының   жемісі   болса   керек.

Т. Әбдікұлының   келесі   әңгімесі   «Қонақтар». Бұл   дүниеге   бәріміздің  де   қонақ  екендігімізді   ескерсек, бұл шағын  әңгіме   тақырыбының   өзінде   үлкен  символдық   астар   жатқан сияқты. Күнделікті   өмірдің   күйбеңі   біткен  бе? Алайда, біз  сол күнделікті   өмірдің    күйбеңімен   жүріп   қаншама   құндылықтардан ажырап    бара   жатқанымызға  оншама   мән   беріп,   ой  жібере   бермейді екенбіз.  Урбанизацияның   терең  иіріміне   көміліп  бара   жатқан   қазақтың  қаракөз  қыздары   мен   көгенкөз   ұлдарының  тағдыры   Т. Әбдікұлының   ары  мен   иманынан  да  шет  қала   алмапты.  Шынында   да  осы  бір   шағын  әңгіменің    көтерген   жүгі   бүгінгі   таңдағы   үлкен   проблеманың біріне   айналған   уақыттың  өзі   көрсетіп  отырған   жоқ  па? Біреудің қаңсығы    енді   біреуге   таңсық   болған   мына   заманда       «  баланы  кім  болмасын  деп,  қай   елге  қай   харакетке  қосқандайсың» (Абай).  Ал  осынау   ащы   шындықты   ашу   үшін   де   жазушы   бүгінгі   жариялықты, тәуелсіздікті   сары  алтындай   сабырлықпен   күтіп   жатпай — ақ  алдымызға  жайып   салыпты.

«Әй,   кемпір, — деді   ішінен  бағанағы   жерде   айтатын   сөзі   ойына  

жаңа   түсіп, — мен  саған  дейін   үш   қатыннан   айрылғанмын.  Азды – көпті ғұмырымның   ішінде   талай   бақтан   айрылып, талай   баққа   қолым жетті. Дүние  бірде   алдын   берсе, бірде   артын   берді. Бірақ   әкем   көрген, әкемнің   әкесі   көрген   қара  орнымнан   айрылып   көрген   күнім   жоқ. Не   танытып   отырсың!»(12, 197)

Алайда   Ерғабыл   қарияның   қасиетін   ұғынар   ұл   қайда,   жетесіз  

ұлдың   жетесінде   бірдеңе   болса,   қара  ормандай   шаңырағына   ие  болмас   па.   Сондай – ақ,   бұл   тек   Ерғабыл   қарияның    ғана   қасіреті   болса, бір   сәрі   ғой.  Қатары   жылдан – жылға  сиреп   бара   жатқан  ондай қарияларды   әр   ауылдан, тіпті,  әр   үйден   кездестіруге   болатындай   еді – ау,  ол  кездері. Болмаса   өз  қағынан   жеріген   құландай   қалаға   қашқан Сапабек   сияқтылар    бұл   өмірде   аз  ба. Әрине,  біз  біреуге   кінә   артып, айыптаудан   аулақпыз. Десек  те  сондағы   бар  кедергі  ауылдық  жерлердегі   мектептердің   орысша   білім    бермейтіндігінде   тұрма   еді.  Ұлы   орыс    тілі,  Ұлы  орыс  халқы  деген  ұранға   Ақай   қосқан, «адам болам   десең,   алдымен   орыс   тілін  меңгер»   деп  сәуегейлік   танытқан аңғалдығымызды немен   түсіндіреміз. Алайда, жазушы көтерген проблеманың, оған автордың  тұжырымдамалық  көзқарасын  анықтау мақсатында   бірді – екілі   көркемдік   детальдың   қисынына    тоқтала  кетудің    артықтығы   жоқ.

 «Ертеңіне тұрысымен   Сапабек  қайтуға   жиналды. Әке – шешесіне  алған   базарлықтарын,   біраз   жинаған   ақшаларын  қалдырды.

—    Осының   бәрі   Томаның   жинап  жүргені. Сіздерге   деп   осы   шыбын – шіркей   болып   жүреді. Мен  болсам   қалтама   түскен   затты  сол күні    құртам  ғой – деп   қойды.   Осыдан   барысымен    посылка   салатынын   айтты.   Одан   соң:

 —    Ал  енді   мына  балаларың , — деді   Жеңісті   көрсетіп, — бір  түйір   қазақша   білмейді. Чемоданының   аузын   жаба   алмаған   болып   біраз  қиналды , — таттанып   қалған  ба  немене? … Ал  енді  оқу   уже   басталып   қалды.   Бұл   арада   орыс   мектебі   жоқ.  Мұны  қалай   оқытамыз   деп   отырсыңдар.  Биыл  жетіге   келді.

            Ерекең   төмен    қарап   үн – түнсіз   ұзақ   отырды.

—    Алып   кет   өзіңмен   бірге, — деді   бір  кезде   даусы  қарлығып,

— Оқыт,  өзіңдей   қаңғыбас   етіп   шығар. Сапабек   тағы  да   қынжыла   күлді.

—    Ой, көке – ай,  мені   бір   баласырап   барады   деп   ойлайсың   ба?  

Орыс  мектебі   жоқ  екенін   айтып    отырмын   ғой.  Әйтпесе…

—    Бар,   бар,  алып   кет , — деді  Ерекең. – Жолдарың   болсын!»(12,206)

Үзіндіден   келтірілген  диалог   көп   шындықтың   бетін   ашқандай.   Шағын    деталь,   шымыр  да   ширақ   штрихтармен   шалқар   шындықты   таныту   дегеніміздің  өзі   осындай   болар. Жалпы   көркемдік   тәсілдің қайқасы  да,  кейіпкер   табиғатының   жұмбақ   сырларын   ашу, сол   арқылы  шығарманың   идеялық – көркемдік   салмағын   таныту,   арттыру 

мақсатында  қолданылатыны   белгілі.

Ал, диалогтың    көркемдігі   шығарма   кестесіне   жігі   білінбей  жымдасқан   әдемі   жарасымында , табиғылығымен   шындығында. Бұл   әңгіменің   өн   бойынан   жасандықтың,   диалог   арқылы   танылған   қасыбір   кейіпкердің   болмысын   әсіре   қызыл,    кеуек   сөздердікөпіртіп   отырғанын   көрмейміз. Бәрі  де   шамасына   лайық   өзіне   ғана   жүктелген міндетті   орнымен   атқарып   тұр. Белгілі  сыншы   Б. Ыбырайым   диалог   құрудағы   қазіргі   қазақ   прозасында   жиі   кездесетін   екі  олқылықты  атап   көрсетеді

«Бірі – кейіпкерді,   әсіресе   жас   кейіпкерді   романтикалық   сипаттағы өршіл   бейне   етіп   суреттеймін   деп,  оның   аузына   әсіре  қызыл,  кеуек сөздерді   сала   беру. Бұндайда    кейіпкер   сөзінің   кеуектігі   мен   көптігі  жазушының   көркемдік   нысанасын   бейнелеуге   септігі   әлсіз,  әрі  шығарманың   реалистік   қуатын   кемітеді.

Екінші   олқылық – кейіпкерлері   арқылы   оқырманға  ой  саламын,  толғандырамын   деген   игі   ниеттегі   автор   жалпыға   мәлім   ақиқаттарды қайталап, «кітаби»  сарынға  жаңа   дидактика    мен   схематизмге   бой алдырады»(4,127).

Әке   мен   бала   арасындағы   түсінбестік, анығы   түсінуге   тырыспаушылық,   қоамдық   даму  брысында   пайда   болған  алшақтық,   жатбауыр   болып   бара   жатқан  бала,   тасбауыр   тартқан   немере,   адамгершілік   ар   ождан,   міне   мұның   бәрі  сұңғыла   суреткер  Төлен   жүрегін   жаралаған   жәйттер   еді.

Осы   әңгімеміздің   желісін   Ш. Айтматовтың   шығармасымен   салыстырып   көрсек   болады.Мәселен, «Боранды   бекет»    романындағы   мына  бір   эпизодты   алсақ   болады. Қаз   блған   әкесі   Қазанғапты    жерлеуге    келген   Сәбитжанның:

«Ау,   жер   түбіндегі   Ана – Бейітке   сандалып  не  керек,   табалдырықтан   аттап   шықсаң  дүнеенің   қиырына   дейін   Сарыөзектің   қу   даласы   көсіліп   жатқан  жоқ  па?   Жер   жетпей   ме  сонша?   Осы   ауылдан   ұзамай – ақ,    темір   жолдың   бойындағы  бір   төбешіктің  басына  қоя   салуға  болады  ғой,(13,23)  деген   парықсыздығын   айтуға   болады.  Ия, қайдағы   ертегі  бейітке апарып   жерлеу,   ол   үшін   ақылға   сиымсыз. Оған   Ана – Бейіттің, әке   өсиетінің  құны   бір   тиын. Ана – Бейіт   дегеннен шығады, автор аңыздағы  мәңгүрттіктің   сырын  Сәбитжан ашуда    сәтті  пайдаланған. Сондай – ақ,  жазушы   қарапайым    теміржолшының,  еңбек адамының   өмір   жолын   парақтай   отырып – ақ,  бүкіл    адамдық , бүкіл әлемдік  мәселелерді   көтермеуші   ме  еді.

           Жалпы   өткенін,  ата – бабасының  салт – дәстүрін   ұмытқан   адамды   мәңгүрт   десек,   Төлен  де   осы  Сәбитжан  сияқты   рухани   мәңгүрттіктен сақтануды   меңзегендей. Ана – Бейіт   аңыздағы   мәңгүрт   азаптаудан, жанына   түскен  жарақаттан  ақыл – есінен  айрылса,  Сапабек   сияқтылар ата – бабаның  салт – дәстүрін   сыйламаған   парықсыздықтан, жетесіздіктен,   білімі   болғанымен,  білігі   жоқтықтан   мәңгүрттік  халге жеткен.

Әрине, біздің   кейіпкеріміз    Сапабек  әке   қазасына   келіп   отырған жоқ. Алайда  оның  жаңағы  Сәбитжаннан   айырмасы   шамалы. Оны  жетпістің   желкесіне   шыққан   ата – ананың   тағдыры   онша   ойландырмайтын   сияқты. Куроттатып, одан   қалса   шетелдетіп   жүрген  оған   ата – бабасының   кіндік   қаны  тамған   қасиетті   топырақтың   құны  көк  тиын.Әке – шешесін   қалаға   көшіріп   алсам   деген  ниеті  де   жоқ емес.  Әрине, ол   ниеттің   шын   ынта – ықылас   пейілден, жан  жүрегінен  шығып   тұрмағаны   анық.

Бірақ: « — Уай ,  ақымақ  кемпір. Өлер  шақта   тұрмыс   қуып,  тентіреп   жүре   алмаспын. Ағайын  жұрт, өз   еліңдей   елді  табамын  деп   отырсаң   ба   басқа   жақтан. Айдаладағы   бір  қаладан…  (12,199) деген  шалдың  жан   толқынысын    Сапабек   қайдан   ұқсын.

Сонымен,   саналы  да,   сарабдал  суреткер  Т. Әбдікұлы   өмірдің   елесіз күйбең   тіршілігін ,  қарапайым   ғана   тілмен   баяндап   отырып – ақ, адамзаттың    үлкен   мәселелерге   ұштастырады.

Осы   мазмұндағы   шығармалар   сол   кезеңдегі   жазушылардың   көбіне тән  екенін   көреміз. Ауыл   өмірі, ата – ана мен  бала  арасындағы   қарым – қатынас   Д. Исабековтың   «Тіршілігі»   мен  «Дерменесі» , О. Бөкейдің  «Қар   қызы»   мен   «Қайдасың   қасқа   құлыным»,  Т. Нұрмағанбетовтың  «Түкпірдегі   ауыл»,  «Қош  бол   ата»,  Ж.Түменбаевтың  «Ауыл  шетіндегі  үй»  т. б.  Сияқты   шығармаларда  әр  қырынан,  жан – жақты  көрінді.

Бірақ  олардың   сол    шындықты   игерудегі   әдіс – тәсілдері,  сюжет құрап   кейіпкер   психологиясын   ашудағы   көркемдік   стильдерінің   өзі  әр  түрлі.  Сол  үшін   де  олар  бір – біріне   ұқсамайды,  тіпті  бір – бірін  қайталамайды.

Дегенмен  Т. Әбдікұлының   өзіндік   жазу  мәнері, сөз   қолданысы   кейіпкерлерінің    іс — әрекетін , мінез – құлқын  сомдауы,  оқшау   образдар 

жасауы, тосын   тұлғалар   табуы  тайға   таңба   басқандай   дәлелдеп – ақ  тұр.   Суреткердің   кезкелген   шығармасында   сомдаған  кейіпкерлері сөз  саптасынан  бастап,дүниетанымына   дейін   ерекшеленіп   тұруымен   дараланады.

Т. Әбдіковтың  ендігі  бір  көтерген  мәселесі    жайлы   айтылған  әңгімесі   «Қайырсыз   жұма».   Жазушының   президент  аппаратында,  жалпы   әкімшілік   қызметтерде   көптен   бері   істейтінін   білеміз. Жазушының   бұл   қызметі   де   өз   творчествосына  әсер   етпей   қалмады. «Қайырсыз   жұманың   кейіндеу   жазылуына   қарап,  бұл  тақырыптың  да толғағы   жетіп,  жазбуға   мүмкіндігі   қалмаған   соң ,  хатқа   түскені көрінеді.Бұл   шығармада   бір   қарағанда   бір   адамның   жұмыстан босатылуында    тұрған   ештеңе  жоқ  сияқты. Бұл  жер   кім  келіп,  кім  кетпей  жатқан   орындық. Ал   шын  мәнісіне  келсек  солай  ма? Т. Әбдікұлы оның  тіпті  арғы   жағына  үңіліп, адам   психологиясының   терең  қатпарларына    бойлайды. Шындығында   мың  бұралған   бишінің  жалаңаш  беліндей   көзді   арбаған   «билік»,  қылымсыған   көңілдес   келіншектің  болған  «кресло»   кімге   тұтқа   боп,  кімге  опа  берген.  Таспақадай   тырбыңдап  жүріп  жеткен  сол  тақ  пен  билік   тұрлаусыз   бірдеңе   екен.  Әттең  оны  пенделердің  кеш  түсінетіні   қандай  өкінішті,  қандай   қасірет. Жиырма  жеті  жасында   комбинатқа   директор,  одан  министрдің  орынбасары,   ақыры  министр  болған,  енді  міне   алты  жыл  дегенде  орнынан  алынып,  елсіз  қу  медиен  далада   қаңғып   қалғандай   болып   отырған  Әбен  Ілиясовичті  тыңдап  көріңіз

«Билік   дейді – ау, кімде  бар ол   билік?  Министр   түгілі  әлгі  хатшыңда  да  жоқ.  Манағы   қалт – құлт  етіп   келген  Қойбағаровтан  оның артық   жері  қайсы ?  Қайта  хатшыға  қарағанда  Қойбағаровтың  ұйқысы да,  жүйкесі  де   тынышырақ   шығар. Тіпті   сол  билік   біріншіңнің   өзінде бар  ма  екен?   Біреуге   күжірейіп,   біреуге   кішірейген   заманда   билік  туы   тігілген   жер  біздің   көзіміз  жететін   жерде  емес. Осыны   білсек,  кінәләсудің  орнына  бір – бірімізді   аяйық»(6,286 – 287).

Кейіпкер   психологиясын,  жан  тебіреністерін   суретеп  отырып – ақ автор   адами  құндылықтар  мен  адамгершілік  қағидаларға   философиялық  астар  береді.

Міне,  бұл  ащы  да  болса  шындық. Шындықтың  жүзіне  тура  қарау  әрқашанда  ауыр.  Оны   мойындау  да   қиын.   

        «Әбен  осы  тұста  әлде  бір  шындықты  мойындауға  тура  келгендей,  басын  шайқап,  ауыр  күрсінді.  Апыр – ай, өз  баламды  тәрбиелеуге  уақытым   болмаса,  оны  мен   күнделікті     өмірдің   ауыр —  жеңілін өліспегем, қуаныш – қайғысына  ортақ  болмасам,  сырласпасам, мұңдаспасам, балам  шын  мәнінде  тірі   жетім  болып  өскені  ғой. Тәрбиені көшеден  алған  бала  көшенің  баласы   болмағанда,  кім  болады?»(6,285)

    Өлінің  ісі – тіріге   сабақ   болуы  тиіс. Әбен   Ілиясовичтің трагедиясы  талай   адамға  ой  салғандай – ау . Ия,  адам   қоғамның бір  бөлшегі  десек, сол   адамнан  тыс  қоғам   да  жоқ.  Сол  қоғамды  құрайтын  да  сол  адамның  өзі  емес  пе? Осы   Төленнің  шығармасында  көтерілген  мәселені және  осыған  ұқсас  сюжетті  басқа   да  жазушылардан  көруге  болады.

Мәселен,  жазушы  М. Байғұттың   «Әкім  кеткен  күн»(14) атты  шағын  әңгімеде де   өмірдің  осы  шындығы  сөз  болған.  Мәселе   кейіпкердің  бірінде  әкім,  бірінде  министр  болуында  да  тұрған  жоқ. Негізгі  түйін , сол айта  беретін  өмірлік  шындықты   суреткердің қалай   көрсете  білуінде.

Тұжырымдама – автордың  белгілі  бір  шығармада  қолы   жеткен  табысы десек, «Қайырсыз  жұма»  әңгімесі  де  өзіндік  табысымен  келген,  қазақ әдебиетінің  төрінен   орын  алуға  лайық  шығарма   деп  білеміз.

         Т. Әбдікұлының    ендігі   бір   әңгімесі   «Бір  күндік  ашу» , «Жат  перзент»   деген  әңгімелерінің   көлеміне  қарап,  оның  көркемдік  жетістіктерін   кемсітуге   болмайды. Бір   қарағанда  мәселен  бір  күндік  ашуда  тұрған  не  бар, кім  ашуланбай  жатыр  деген  ой  келуі  мүмкін. Оқиға  желісіне   адам  психологиясының  бір  сәт,  бір   мезеттік  қана  қыры алынған.   Бізге  суреткер  сол   бір  сәттің  өзінен  адамға  тән  барша  болмыстың  құпиясын  ашқандай  көрінеді.  Онжылдықты  былтыр  бітіріп,

қазір  кітапханада  жұмыс  істеп  жүрген  Айгүлдің  ағасы  Ордабекке  әлі  күнге  кішкентай  бала  көрінетіні  рас.

 «Шынында  да  ол  соқтауылдай  қыз. Бірақ  мұны  айтқан  адамды  Ордабек  барынша  ұятсыз,  ардан  безген  біреу  деп  білер  еді»  деген  немесе  « — Жұмысқа  келген  студенттердің  біреуі  Айгүлге   сөз  салып  жүр екен, — деген  хабарды  естігенде  табиғатында  жоқ  бір  долылықтан  түтігіп,  тіпті  жыларман  халге  келді.

 «Бұл  масқара  ғой!  Кішкентай  баланы!  деді  әрі  ойлауға  батылы 

жетпей»   деп  қарындасын  қызғанатын  Ордабектің  жан  дүниесі  қандай  табиғи , ұлттық  нақыш – бояуымен  ашылады.

 Ал,  Айгүл  бейнесі  тіпті  бөлек. Жазушы  оның  да ет  пен  сүйектен  жаратылғанын, тіпті,  адам  ретінде  оның  да  біреуді  жақсы  көріп,  ғашық  болуға  толық  правосы    бар  екенінкейіпкер  ішкі  дүниесінің  толқыныстары  арқылы  суреттейді. Шығарма  сюжеті   шағын. Адам  өмірінің  бел – белестеріндегі  бір  кезең  алғашқы  махаббат  десек, шығарма  соңы  бас  кейіпкеодің  өткен  өмір  жолдарын  ой  көзімен  шолып,  қорыту  арқылы  түйінделген.

 Жазушының    «Жат  перзент»  әңгімесінің  де  мазмұны  бір  сәт,  бір  кезеңдік   оқиғаның  әсерінен   дамиды.  Кекшілдік  жақсы  қасиет  емес. Осы  кекшілдіктің  ақыр  соңы  біреудің  ақ  төсегін  арамдаған  өшпенділікке ұласса  оны  қай  моральға, қандай  адамгершілікке   жатқызамыз.

  «Мен   өмірімнің  ұзын  ырғасына   көз  жібердім. Бұл  өмірде  қатеміз  қайсы – адам  біліп  болған  ба?!  Осыдан  біраз  жыл  бұрын  Зәурешпен арамыздағы  жастықтың  желігінен  туған  бұра   жүрісті   таразының  бір басына,  қалған   ғұмырымды    екінші   басына   шығарып,  жалғастырғым келеді. Анықтауға   зердем   жетпеді.  Бар  білгенім – Зәурешті  шын  көңілімен  ұнатыппын.  Бірақ  мен  алғашында  мұны   мойындағым  келмеді.  Өйткені  мұның  бәрі  өзімді  қоршаған   ортаның  қағидасына  мүлде  қайшы  еді.  Сондықтан  мен  де  көңілімдегі  шынайы  сезімді  жалған  деп  тануға  мәжбүр  болдым. Сонда  менің  жіберген  ең  үлкен  қатем  қайсы? Зәуреш  пе? Жоқ , бүкіл  қалған  ғұмырым  ба?

Соңғы  кезде  балам  ыңғай  түсіме  кіреді» (4,345)  деген  жан  азабын  немен түсіндіреміз.  Айыпты   қоғам   ба , кейіпкер  ма?

«Жаңалық  ашу – демек  бәріміз  көріп  жүргенді  көре  білу , бірақ осыған  дейін  ешкімнің  ойына  келмегенді  ойлай  білу»  деген  екен  атақты  венгр  ғалымы.(А – Сент – Дьерди)

Бірер  сөзбен  түйіндер  болсақ,  көркемдік  мәселесін    социалистік   реализм  әдісінен  іздеп,  әдебиеттің  таптығы   тұрғысынан  сараланған    кешегі  кеңестік  кезеңнің  өзінде  бұл  шарттылыққа  бағынбаған  Төлен  әңгімелерінің  өміршеңдігінің  кілті  де  осында   жатса  керек.

 

 

 

 

 

 

Жазушы   повестерінің  проблематикасы  және  образдар  жүйесі.

 

Т.Әбдікұлы  творчествосынан  қаралатын ендігі бір саласы   повестер.    Т.Әбдікұлы  алғашқы  әңгімелерінен – ақ танытқан  талант  қырларын   повестерінде  одан  әрі  дамытып  аша  түскен  стилін  қалыптастырған  Төленнің  қаламынан  туған  повестердің  қазақ  әдебиеті  үшін  маңызы  өте  зор.

         С. Асылбекұлының  зерттеулеріне  сүйенсек,  ғалымның   Т.Әбдікұлы  тұстарының    жазған  шығармаларының  тақырыптарын  шартты  түрде  болса  да, төрт  салаға  бөліп   қарастырғанын көреміз. 1) ауыл,   2)қала,                   3)тарих,   4) шет  ел  тақырыбы. Осы  тақырыптардың  ішінде   алғашқы  және әсіресе,  соңғы  салада  өндіре  жазып,  сонысымен  де  қазақ  әдебиетіне  соны  бір  мазмұн,  ерекше  түр  жаңалығын  ендірген  шығармаларына  ерекше  тоқталамыз. Олай  болса,  бірінші  сөз,  ауыл  өмірі  жайлы.

С. Асылбекұлы  «Біріншіден,  олардың  барлығы  дерлік  қазақтың  байтақ  даласының  түкпіріндегі  ауылдарынан  шыққын  кешегі  қыр  балалары  еді. Сондықтан  олар  бұл  өмірді,  осы  қоғамдық  ортаның  тіршілігін  басқа   тақырыптарға   қарағанда   жетік  білетін. Қазақтың  басым көпшілігі  әлі  де  болса  ауылдарда , немесе  тіршілігі ,  өмір  сүру  салты, әлеуметтік  жіктелуі  жағынан  ауылдардан   пәлендей  айырмашылығы  жоқ   шағын  қалаларда,  кенттерде  тұратын.

 Екіншіден,  ауыл  туған  халқымыздың  әдеп – ғұрпының,  өмір  сүру  салты  мен  ұлттық  психологияның,  ана  тілі  мен  халықтық  төл   философия  сының  бастауы,  алтын  бесігі,  осы  қадір – қасиеттердің  бәрін  қоймаған  бұзбай  ғасырдан           ғасырларға  сақтап  келген  алып  рухани  қомасы  секілді  еді»  деп  негізгі  себептерін  атап  көрсетеді.

Шынында  да  ұлттық  көркем   әдебиеттің  осыншама  құнды   қазынасына  қызықпау,  ынтықпау  мүмкін   емес  еді,  әсіресе қатары  жылдан  жылға 

сиреп  бара  жатқан, енді  бір  он – жиырма  жылдан  соң  мүлде  жер   бетінде  қалмауы  мүмкін  абзал  қарттарының  образдарын  бір – бірімен  таласа  айрықша   сүйіспеншілікпен  айтып  та,  ақ  қағазға  түсіріп  жатты. Себебі,  егер  ауылды   қазақ  халқының  ұлттық  қадір – қасиеттерінің  баға  жетпес  қоймасы  десек, күннен – күнге , жылдан – жылға қатарлары сиреп  бара  жатқан  қазақ  қарттарының  алдыңғы  қатарлы  өкілдері  сол  қадір —

қасиеттердің  мәйегі.

Атап өтетін болсақ, Д. Исабековтың «Дерменесіндегі» Тоқсанбай,       « Сүйекшідегі» Тұңғыш, « Тіршіліктегі» Қыжымкүл, Ж. Түйменбаевтің     « Ауыл шетіндегі үй»  Омарғали т.б. секілді қарттар.

Т.  Әбдіқұлының « Әкесі» мен «Қыз Бәтіш пен Ерсейіт» атты повестерінде негізгі көтерген проблемасы осы болатын. Мәселен,                « Әкедегі» Сейсен, « Қыз Бәтіш пен Ерсейіттегі» Қожабектер адамгершілік пен имандықтың ғана емес күннен – күнге, жылдан – жылға деформацияға ұшырап, қоғамдық белсенді өмірден шеттетіліп, өндіріс орындары мен үлкен қалаларда мүлдем қолданудан қалып бара жатқан ана тіліміздің де әлі көзі бітелмеген мөлдір қайнарлары еді.

 Т.  Әбдіқұлының « Әкесі» кезінде оқырман жұртшылықтың ыстық ықыласына бөлегнен көркем туындысы. Мұнда да алғашқы әңгімелерінде көтерілген мәселелер тереңінен ашылады. Мәселен, жоғарыда сөз еткен       «Қонақтар» әңгімесінің желісі осы әңгімесінде кейіпкердің жан толқыныстары арқылы ашады. Автордың « Қонақтарындағы» Сапабекке қарағанда Сайлаудың көп ілгерілеген. Кейіпкерді өткен күндерге, шырғаланды өмір жолдарына қиял көзімен қарату жазушының негізгі баяндау амалы болған.

Бас кейіпкер Сайлаудың, әкесі Сейсенді соңғы, ақырет сапарына шығарып салар сәттегі жан тебіренісі, әке өмірінің өткеніне ой көзімен қарап, сол арқылы өзегін өртеген ащы шындықты мойындауы, сізді де талай ойға жетелейді. Лирикалық шегініс арқылы берілген Сейсеннің өмірінің бел – белестерінде талай өмірдің ащы шындығы жатыр.

«Өмірде бір шалқып көрмеген әкемді көкірегіндегі бүкіл шер-шерменімен  құлан таза айықтырып жіберетіндей бір қуантсам деген арман менің де көңілімнен кетпейтін. «Алдағы жазда», «алдағы күзде», «алдағы жылмен», мінекей енді өмірдің саналы сәтінің үстінде отырмыз. Өмірінде не ата – анаға, не дос – жаранға көңілдегі жақсылығыңды жасай алмай, бүкіл уақытынды өткізіп алу қандай өкініш.

Өмірдің мағынасын ылғи алыстан іздейміз. Әлде – бір ұлы оқиғаны, ұлы әрекетті алыстан бастағымыз келеді. Дәл жанымыздағы негізге мақсатқа уақытымыз жоқ. Оған алдаға жаз, алдағы күз немесе алдағы жыл бар деп тебіренетін кейіпкермен бірге сіздің де көзіңізге жас үйіріледі. Әлдеқайда бір ұмыт қалған сағыныш пен мұң сезіміңізге әсер етіп, өзегіңізді өкініш өртейді. Жаныңда отырып әкесіне қатысты өткен күндерін есіне алып, ұят пен өкініштен азап шеккен, тіпті мойнындағы қарызын өтемек түгілі, әкесіне қиянат жасағандай сезінетін.

«Құдай – ау, айдаладағы біреудің жақсылығына жақсылықпен жауап қайтарасың, ал өзіңді дүниеге әкелген, сен үшін отқа да, суға түскен әкеңе ешқандай жақсылық жасай алммау не деген қылмыс!» деген Сайлаудың рухани күйзелісі нанымды беріледі.

Негізінен алғанда бас қаһарман жаман адам емес. Өзіндік алға қойған мақсаты, сол мақсатқа жетуге деген табандылығы да жоқ емес. Ата – салты мен әдет – ғұрып нормаларын да жақсы біледі. Ғылым кандидаты деген атағы бар. Жан – жақты білім алған интелигенция өкілі. Осы орайда айта кететін болсақ, белгілі ғалым С. Қирабаевтың мына бір пікірді айта кетсек. Ғалым:

« Т. Әбдіков «Әке» повесінде біздің қоғамымыздың өсу, есею жолының қиыншылықтарын жеке адам тағдырлары арқылы көрсеткен. Жармағамбеттің бес баласының төртеуі Азамат соғысынан бастап, жаңа қоғам үшін күрестің әр дәуірінде белсенді көрініп барып, мерт болып отырады. Бұл – күрес қиыншылығын тағдыр тартысы арқылы бейнелеуге, күрестің философиялық маңызы мен сырын суреттеуге ұмтылудан туған үлгі. Шегініспен берілетін «Әке» әңгімесі арқылы автор сол дәуірлер шындығын, адамдар еңбегін еске түсіреді. Повесте балажан әке – шеше мінезі де тәп – тәуір суреттеледі. Шығарма оқушыларына әке – шеше қарызы туралы ой да салады» дейді.

Оқиға желісіне қайта оралсақ. Жазушы үлкен ауқымдағы оқиғаларды әсірелеп, әспеттемей – ақ бір сарынмен жеткізі білген. Шындығында бұл шығармадағы әрбір оқиға бір – бір тақырып, бірнеше повестің сюжетіне жүк болғандай.

Кейіпкерлері де соншалық көп емес. Қайсы бір кейіпкердің жан дүниесіне, тіпті анда – санда бір көрінер образдардың характерлеріне дейін өз бітім болмысымен ерекшеленіп тұр. Жазушының оқиға желісін баяндауда ретроспекция (шегініс) әдісін шебер пайдаланғанын көреміз.

Осы бір тәсілдің өзі жазушының көркемдік стилі деп аталатын қасиеттерді анықтайтын көп компонеттердің біріне айналғандай. Төленнің бұл тәсілге үйренгені сондай, тіпті оны жиі, әрі сәтімен қолданатыны байқалады.

Белгілі ғалым Т. Есенбеков « Оқиға барысында өткенге қайта оралудың қажеті болады. Оны әдебиеттануда ретроспекция (шегініс) деп атайды. Ол баяндауды үнемі және шымыр ете алады, сол себепті творчествалық ізденісте жиі қолданылады ( оқиғаның тарихы, кейіпкерлер естелігі, түсі, ойлары, автордың өткен оқиғаларға оралуы).

Ретордация ( бәсеңдету) – көркем уақыттың ағымын баяулату. Табиғатты тамсана суреттеу, кейіпкер ойы мен қиялының шартараптарын кезіп өту уақытты тоқтата тұру үшін пайдаланылады» дейді.

Ендеше, осы екі тәсілді де Т. Әбдікұлының повестерінде шығарманың сюжеттік желісін ширатар компоненттердің бірі ретінде шебер пайдаланатынын байқау қиын емес. Бұл әдіс – тәсілдің тағы бір мысалы ретінде жазушының «Оралу» атты повесін атауға болады. Шығарманың осылай аталуының өзінде үлкен астар жатыр. Балалық шағын сағына, есіне алмайтын адам жоқ та шығар. Ерекше бір мұңлы – сағынышпен, құштарлықпен есіне алатын осы бір балалықтың базарында біздің ес – біліп, қыз – жігіт атанып ғашық болған сезімдеріміздің іздері сайрап жатыр. Ал, қулық – сұмдық , өтірік айту сияқты жағымсыз қасиеттер жүре – келе, қоғамдық ортаның әсерінен пайда болатын мінездер. Оған отбасының атқаратын қызметі де, қосар үлесі де аз емес. Енднше таза адами пендешіліктерін ой көзінен өткізіп, өмірінің соншалықты мән – мағынасыз өтіп келе жатқанына енді ғана көзі жеткендей болған Әбдікерімнің психологиялық жан толқыныстары сөз етіледі.

«Кей түндері әйеліміз екеуміз төсекте жатып, ұзақ сырласатынбыз. Мен оның құлағына бунақ – бунақ мұңды дауыспен жастайымнан жетім өскенімді  жыр  қылып  айтатынмын. Ендігі бүкіл ғұмырымды өзгелердің бақытына, елімнің даңқына арнайтынымды, керек десең, бұл үшін қара басымның бақытын да құрбан ете алатынымды айтатынмын. « Мен сені өзгелердей рахатқа бөлеп, қызық көрсете алмауым да мүмкін, — дейтінмін оған. — Өйткені менің барлық күнім мен түнім тек еңбекпен, азапты ауыр еңбекпен өтуі тиісті. Мен жанұямның немесе бір басымның қамын ешқашан ойламаймын. Ал сен мені шын сүйсең, осының бәріне шыдайсың», — дейтінмін. Әйелім маған ол кезде керемет сенуші еді. Қараңғы түнде менің мойнымнан құшақтап, бәріне де ризамын, бәріне де даярмын  дегендей үнсіз жылып алатынмын» деп ағынан жарылған Әбдікерімнің адал көңіліне иланасыз. Әрине, одан Қозы әйелінен Баян шықпады. Оның себебі кейіпкердің өзі айтқандай тек әйелінің дүние  құмарлығында ғана жатыр ма?

« Бүкіл ақыл – ойыңды , ерік – қабілетіңді, рахат – қызығыңды өзіңді қоршаған қауым ырқыңды билеп кеткен шағыңды сенің еншіңе бір ғана зат – жүрегіңде бақилыққа ұйып қалаған жастық сүйіспеншілік ғана қалады. Сен оны қанша жыл қатыгездікпен ұмытсаң да, өзіңді одан да гөрі маңыздырық, мәндірік бір іске лайықтымын деп тапсаң да, басқа жерден байыз таппай, өз ошағына қайта оралған бейбақтай түбі бір оралатыны хақ, бірақ ол қай кезде болады, мақсатына жете алмай шаршаған кезіңде ме , елде тіпті өлер шағында ма, оны кім білсін…» деген психо – физиологиялық ой – толғамдары  шынында да  бір  сәт  кейіпкермен  бірге  толғануға мәжбүр етеді.

Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелерін терең зерттеп жүрген көрнекті ғалым, ф.ғ.д. Майтанов:

«Қазіргі қазақ әдебиетінде, әсіресе лирикалық прозада кездесетін бір мәнде белгі – қаһарманның туған жер , ұшқан ұя туралы аса ықыласты көңіл – күйін бейнелейді, сюжеттік жүйеде кейіпкердің елге келу эпизодтары мен ой әлеміндегі бұрынғы көріністердің қабаттас орналасуы, кешегі күн мен бүгінгі таңның саластырмалы сипат алуы. Бұл сәтті адамның рухани өміріне бастау – бұлақ болған әлеуметтік – ұждандық өлшемдерге нормалармен  баға беруі, болашақ адамгершілік ізденістеріне күнәсіз балалық шақтағы жарқын мұраттар сәулесінен нұр алуы десе де болады. Кейіпкер іштей ар, парыз, мақсат талқысына түседі. Содан тазарып, алдағы күндердегі тіршілік күресіне жаңа қуат, соны ынтамен аттанады»  дей келіп, «Балалық шақтан санада жатталған таныс ауыл көріністері «Оралуда» кейіпкер жан дүниесінің қабылдауы арқылы тіршілік қамы үстіндегі қарбаластарымен, күнделікті дағды – машығымен баяулық пен біршама баяндылық танытатын типтік детальдар ретінде бейнеленеді. Белгісіз сағыныш, мұң мұнарымен орнаған жігіт сезіміндегі психологиялық дәлдік, кейіпкердің өзіне — өзі сұрау қойып, жауап алатын сыршыл табиғатына тән биязы үннен жарасымды бірлік табады» деп шығарма сюжеті мен кейіпкер характерін психологиялық тұрғыдан талдауға жасаған көркемдік ізденістеріне терең үңіледі.

Жазушының аталған шығармасымен  бірге туындылардың қатарында С. Мұратбековтың « Басында Үшқараның», Қ. Ысқақовтың «Ананың ақ сүті», Ә. Сараевтың «Тырналар жоғары ұшқан жыл» т.б.  атты әңгіме, повестерді атауға болады. Осылардың ішінде Төленнің жоғарыда аталған шығармасымен өзектес көтерген мәселелері жағынан ұқсас шығарманың бірі деп Қ. Ысқақовтың « Ананың ақ сүті» әңгімесін атауға болады. Екі шығармадағы бас кейіпкерлердің жетімдік тағдырлары, таңдаған мамандықтары да ортақ. Екеуінде де лирикалық қаһарманның жан тебіреністері сюжеттік желіге арқау болады. Алайда, Асқарға қарағанда   Т. Әбдіқұлының  кейіпкері Әбдікерім ой – толқыныстары арқылы туған жер келбеті, соғыс қасіреті, адал махаббат күйлері  кеңінен суреттелген.

Т. Әбдіқұлының  суреткерлік стилін, іргелі ізденістерін танытар, көркемдік сапасы кемел туындысы « Қыз Бәтіш пен Ерсейіт» повесі. Аталған повестің желісі бойынша « Өтелмеген парыз» атты көркем суретті фильм де түсірді. Шығарманың мазмұны Ә. Кекілбайұлының сөзімен айтқанда: «Арзымсыз заманға еріп, ақ ниетті  әке мен ақ пейіл аруларға опық жегізген опасыз ұл» қақында.

Қазақ ұғымында қара шаңырақтың, сол қара шаңыраққа ие боп қалар қара баланың орны ерекше. Егер ол бір атадан қалған жалғыз болса, онда оған деген ынта –ықылас , сүйіспеншілік тіптен бөлек. Олай болса, сол баланың мезгілсіз қазасы қай шаңыраққа да оңай тимес еді. Осы тұрғыдан келгенде, жалғыз жарығынан айрылған Қожабек қарияның қайғысы тым ауыр. Мұны түсінуге болады. Ал, сол қайғының үстіне бақилыққа аттанған ұлдың бұл дүниеде  жасаған қиянаты қосылса, оған кімді кінәлауға болады. Жалғыз ұлынан айрылып  шер көкірек болған шарменде шалды ма, жоқ әлде бұл жалғанның баршы қызығын ойнап – күлу деп білетін, көк етектіні көлденең жібермейтін сол тірлігіне арнаудың орнына оны өзінше серілік көріп, талай арудың көз жасына қалған Болатты ма? Батпандап кірер арудың мысқылдап шығарын ескерсек, бұл арудың мысқылдап шықпақ түгілі батпандап кіріп, асқынғаны сонша, тіпті оны елемейтін де болдық. Етіміздің өліп кеткені сондай, тастанды бала тағдыры, баласынан безінген көкек аналардың сұйық жүрісі, жезөкшелік, адам өлтіріп, қыз зорлау тағысын – тағыларға көзімізді жұмып қарайтын күйге жеттік.

Шығарманың сюжеті өте шымыр құрылған. Махаббат атты мәңгілік тақырыпты « Қыз Бәтіш пен Ерсейіт» деп атап, екі жастың адал да, ақ махаббатына құрылған аңыздың желісі символы ретінде алуы шығарманың маңызын арттыра түскен. Бұл орайда М. Әуезов, Ш. Айтматов шығармаларында пайдаланылған аңыздың желілерді жіпке түзбей – ақ, кейінгі толқын Ә. Кекілбайұлының « Аңыздың ақыры», О. Бөкейдің « Қар қызы» сияқты роман – повестерін атасақ та болады. Оқиға желісін салған жерден Болаттың жұмбақтау өлімінен басталуында да үлкен философиялық астар жатыр. Әрине адал да, ақ өлім бұйырмаған Болаттың мезгілсіз қаза болуының сыры кейін де, әке монологында ашылғандай көрінеді. Ендеше, осы бір өмірлік шындық, Қожабек қарияның аузынан өзегіңді өртер ащы запыран болып төгіледі.

« — Жарығым – ау , — деді дауысы тарғылданып, — жатырмысың, жарық дүниеге келгендне көрген жалғызым – ау. Таянышым – ау!

Қожакеңнің көңіліне жиналған әлде бір реніш запырандай жүрегін қыжылдатап, соның бәрін ақтарып, әлде кімге шағынғысы келді. Есіне қайтыс болған белгісіз немересі мен сол немеренің анасы, жарым көңіл Сәуле  түскенде ащы уайым өзегін өртеді.

• Мұ не қылғаның жарығым – ау. Бәрі қолыңнан келгенде қиянат қылмау қолыңнан келмегені мен, жарығым – ау. Құдайдан көрген зәбір тірліктің заңы шығар, адамнан көрген зәбір қымбат жарығым – ау. Соны неге түсінбедің.
• Қожакең сақалына сорғалаған жасын сезбей, құлыптасты сипай берді. – Қалайша түсінбедің құлыным – ау ! Хайуанның да обалы жібермейді деуші еді, адам обалы қайтіп жіберсін… – Қожакең көріскен адамдай құлыптасты құшақтап алды. – Құлыным – ау , — деді кемсендеп, — қара тырнағыңнан садаға кетейін, құлыным – ау… »

Ия, көрік десең көркі, білім десең білімі бар, ел сыйлаған азамат. Бір сөзбен айтқанда бәрі бар. Сонда не жетпеді? Бұл Қожакеңнің миы жететін, анығы миына кіретін дүние емес. Бірақ бір түйені бұл дүниеде ешкім де, ештеңе де өзімен бірге ала кетпейді екен. 

Кейіпкерлері де  шығарма сюжетіне орай табиғи қалыптарын да ұлттық нақышпен дараланады. Мысалы :

«Тышқанбай келе чемоданға жармасып:

• Мен сізді ана жұк беріп жатқан жерден іздеп жүрсем… – деп құрақ ұшып жүр.
• Әликісәләм, — деді әлден соң Қожакең есін жиып. Тышқанбайда баяғы бала кезіндегі қаңғалақ мінезінен өзгермеген екен.
• Самолеттен қашан түстіңіз? – дейді апалақтап. — Ә, иә, айтпақшы осы екен ғой… е, тәйірі… менде не ес бар, — деп күнкілдеп, өзінен — өзі мәз болады.
• О, хұдауанда, аумаған әкесі, — деді Қожакең күбірлеп.
• Марқұм үнемі үстіп дабырлап жүруші еді. »

Немесе:

«- Айналайын, мен ішпеймін ғой, қайтесің соны, — деді Қожакең. Тышқанбай оған көңіл аудармай, әлденеге асып – сасып, бөтелкенің тығынын тартып қалғанда қаңылтыр тығын қолын кесіп кетті.

• Ойбай, Гуля, марля, — деді саусағын ұстай алып.

Қожакең Тышқанбайдың қаңғалақтығына қарап, оның әкесін есіне алып отыр. Жарықтық ұшып – қонып, көрінген жерде көзін ала жаздап, жайдақ шанадан аударылып, жүз адам сау жүргенде ортасында жалғыз өзі аттан құлап, ыңғай бірденеге ұрынып жүретін. Бірақ кісіге арамдығы жоқ, ақ көңіл еді» деп есіне алады жаңғалақ әке мен Тышқанбай характерлері қандай жарасымды берілген.

Мәселен, 1970 – 1980 жылдардың көркем әдебиет сынында шығарманың басты геройлары кімдері болғаны дұрыс деген мәселелер жан – жақты сөз болды. Әрине, ғаламдар мен сыншыларымыздың бұл тұрғыдағы пікір, ұстанымдары бірыңғай бола қойған жоқ. Десек те олардың көпшілігі елдің негізгі авангардттық саяси күші – комунистер мен комсомол мүшелері болғаны жөн, өйткені біздің қоғамымыздың ең озық моральдық түрі адамгершілік сипаттары осы топтарына жататын адамдардың бойынан ұшырасады.

Алайда нақ сол қоғамда өмір сүру, солқоғамда тәрбиеленген жазушыларымыздың бәрі бірдей дәл осы қағидаларды ұстанған жоқ. Олар өз шығармаларының басты кейіпкерлерін негізінен қара халықтың қарапайым өкілдерінің арасынан тапты. Мәселен М. Мағауиннің Айгүлі («Қара қыз»), С. Мұратбековтың Аяны мен Садығы, Есікбайы мен Бапай шалы («Жусан иісі») , Ә. Кекілбайұлының Енсебі («Шыңырау») мен қара кемпірі («Құс қанаты»), Д. Исабековтың Киеваны мен Қыжымкүлі («Тіршілік»), Т. Әбдікұлының Сейсені мен Сайлауы («Әке»), және «Қыз Бәтіш пен Ерсейіттегі» Болаты мен Қожабекі, Жарасбайы мен Валясы, Сәулесі мен Гүлсімі т.б. кейіпкерлері сол кездегі қоғамның жоғарғы сатысына жататын адамдар емес – ті.

С. Асылбекұлы: « Біріншіден, өздеріде күні кеше қоғамның ең төменгі әлеуметтік иерархиясынан, жетім – жесір ортадан шыққан бұл авторлар осы жандардың көзіндегі мұң мен үмітті қаршадайынан оқып өсті. Сондықтан да олардың күнделікті қам – қаракетін әлеуметтік, психологиялық жай – күйі бес саусақтарын дай жете білді, екіншіден, олар көркем әдебиет қара халықтың мұң – мұқтажын жоқтаушы, сондықтан да сол мұң – мұқтажды халықтың қалың ортасында жүрген қарапайым қоғам мүшелерінен артық ешкім білмейді деп түсінді» .

Осы айтқан пікіріне сүйенсек, көркем әдебиетті халық өміріне жақындата түсу ниеті оларды тек ауыл өмірін суреттейтін шығармаларында ғана кездеспейді. Мысалы, әйгілі хандар мен ханшалар, мәртебелі сұлтандар өмірінен, яғни тарихи тақырыпта жазылған шығармаларында  да айқын аңғарылады. Мысалы Ә. Кекілбайұлының «Аңыздың ақырындағы» Ақсақ Темірі мен «Ханшадария хикаясындағы» Шыңғыс ханы, Қ. Мұқанбетқалиевтің «Ежелгі дұшпанындағы» Баймағанбет сұлтанын атауға болады.

Ал Т. Әбдікұлының тарихи тақырыпта жазылған шығармасынан        «Өліара» романын атауға болады. Әзірге жазушының роман жанрындағы жалғыз шығармасы. Әзірге біреу дегеніміз бен бірегей туынды екенін дәлелдеп жатуды да артық көріп отырмыз.

Кейіпкер жан – дүниесіне психологиялық тұрғыда үңілу, образ психикасандағы арпалыстар мен жан толқыныстары, әсіресе,                       Т. Әбдікұлының шетел тақырыбында жазылған « Ақиқат», «Тозақ оттары жымыңдайды» атты шығармаларында тереңдеп, жан – жақты ашылған.

С. Асылбекұлы « Егер ауыл мен қала, тарих тақырыптарына арналған шығармалар 1970 – 1980 жылдардағы қазақ повестерінде молынан ұшырасатын болса, бұл жанрдың шетел өміріне арналған үлгілері тек Т. Әбдіковтың шығармашылық өмірбаянынан ғана табылады. Бұның басты себебі осы тақырыпқа қалам тартудың қиындығында жатса керек» дейді. Ендеше Т. Әбдікұлының бізге таныс елдердің өмірінен жазған повестерінен шығармашылық шабыт көздері мен материалды қайдан алды деген сұраққа: « Біздіңше Т. Әбдіков бұл соқпаққа сол кездері орыс, ішінара қазақ тілдерінде жарық көрген шетелдік беллитристикалық әдебиеттер мен тарихи кітаптарды зерделеп оқу  мен тоқу және сол шығармалардағы қоғамдық — әлеуметтік шындықтарды бойына шым – шымдап сіңіру арқылы келді» дейді.

Белгілі ғалым ф.ғ.д. Б. Майтанов « Т. Әбдікұлының «Ақиқат» повесінде психологиялық талдау принциптері Ә. Кекілбайұлының «Аңыздың ақыры» романымен салыстырады. Ғалым:

«Жазушы жаңа шығармасында қазіргі дәуірде моральдық – рухани нормаларды аяққа салған капиталистік системадағы жеке адамның трагедиялық халін нанымды сюжет пен ішкі әлеміндегі тартыс сарындарын суреттеу нәтижесінде күрделі тағдыр көріністерін жасау арқылы көрсетеді.

Повесть кейіпкері ерекше дарын  — телепаттық қасиетке ие Роберт өз кәсіп – тіршілігінің жеру сезімі адам талантының дұрыс бағыт таппауынан деген ұғымнан бүкіл әлеуметтік өмірдегі қыруар әділетсіздіктерге көз жеткізу дәрежесіне дейін өседі. Қаһарман санасындағы күрт өзгерістің дүние танымдық жаңалыққа ұласуы осы құбылыс ақиқатқа, ал ақиқат ащы трагедияға айналғанын автор нанымды бейнелейді. Роберт өлімі ақиқатты тану үстіндегі белгілі бір сенім, көзқарастың желісі ретінде түсіндіріледі. Шығарманың композициялық жинақылығына сай идеялық айқындық пен қаһарман жан – дүниесін ашудағы негізгі тәсілі – Роберт ойлары мен тебіреністерін оқиғалық желінен ұштастыру болған. Жоғарыдағы Алмас хан сияқты Роберт те … бүкіл дүниені күштілер басқарады. Оларға не істейміз десе де рұқсат. Бүкіл әділетсіздік атаулының  қайнар бұлағы дәл осы күштілердің зорлығы емес пе?» деген тұжырым қояды. Бұл тұста айырмашылық мол. Бірі – билік басындағы әміршіл, бірі – қабілет – дарынына қарамастан қарапайым көптің қатарындағы пенде. Ұяты да, ортасы да, заманы да бөлек қаһармандар уақытпен шектелмей, мезгіл заңына бағынбайтын  әрқашан толық сырын жария қылудан қашатын абсолютті ақиқат туралы толғанатын сияқты»  (16,100) дейді.

Ал Г. Пірәлиева «Ақиқат» повесін Т. Әбдікұлының үздік шығармаларының бірі ретінде атап өтеді. Алайда туындының жанрлық анықтамсына, яғни повестке фантастика деп айдар тағылуы көңілге күдік туратындығын айтады. « Себебі, көріпкелдік қасиеті бар телепат Роберттің кез – келген адамның ішкі сырын, өзге түгілі өзіне де айта алмайтын арамза пиғылдарын және қай жерде, қандай қылмыстың әрекеттер жасалып, олар кімнің қанды қолымен жүзеге асырылып жатқандығын үйде отырып – ақ болжап білуі фантастикаға жата ма? » дей (3,77) келіп, оның солай аталуы тек жамылғы ғана екенін, ал шын мәнінде өмірдің нақ өзінен ойып алған шындық еді деді.

Тағы бір жазушы Қ. Құманқалиұлының бір пікіріне сүйенсек:

«Жазушының араку тайпасынан шыққан «медицинаға» тұтас бір дәуір әкелген данышпан доктор Эдуард Бэйкер мен әйгілі көріпкел, жындыханада жатып, ғылыми тәжірибе жасауға зорлықпен белгіленген Роберт сияқты шетелдік кейіпкерлердің шығарма желісіне арқау болуы бекер ме? Өз ортамыздан лайықта оқиға, сюжет таппаған соң алынған деуге ауыз бармайды. Бұл екі повесть біздің елде өмір шындығының өңін айналдырып, социалистік реализм қалпына салып қана жазадан қашқақтаудан туған туындылар. Жазушының ақиқатты айту үшін тапқан тәсілі. Бұл повестердегі оқиға өз елімізде – қазақ жерінде болды десе жарық көруі мүмкін болмайтын. «Капиталитік дүниені әшкерелеуге арналған»  деген желеумен елеусіз шығып кеткен бұл туындылар тура шындықты — өз ортамыздағы шындықты айтуға арналғандығын енді ашық айтуымызға болар» (18).

Характер мәселесінен келетін болсақ. «Шеберлікпен шыңдалған шындықтың шынайы шығармада Роберттің қанша шырылдаса да ешкімнің көзін жеткізе алмауынан, өзінің тоқтаусыз ағытылған ой тасқынынан, кейіпкер санасындағы , оның жан – дүниесіндегі өздіксіз жүріп жатқан ойлау сезімі арқылы енеді.

Қаламгер мұнда кейіпкер бейнесін саналы ойдың тасқынын санасыздық, ессіздік ағынына айналдыру арқылы аша түседі»(3,77).

Мәселен:

« — Тарихта қалуда ешқандай мән жоқ, — деді Роберт бөтелкеге әлдеқалай үрейлене қарап.  — Өйткені тарихта ең қажетсіз заттар дәріптеледі. – Кенет: — Құндыз… – деді ол бас – аяғы белгісіз профессор Робертке шошына қарады.

• Құндыздың даңқын шығарған оның түгі болғанмен, — деді Роберт әлі де бөтелкеден көзін алмай, — сол түктер құндыздың өзі үшін қымбат зат емес. Ол тіпті өзіне аса мәнді болып есептелмейтін заттың қалайша даңқын шығарып жүргеніне таң қалған болар еді. Тарих та сол …
• Тіпті қайағы бір, — деді сөзін жалғап – мағынасыз, жақсы –ақ мақсаттармен салынған әуре пирамидалар тарихта қалды, ал ең маңызды зат осыны салған адамдардың ауыр азабы, қайғы – қасіреті, көз жасы қалмады. Тарихшылар тарихи оқиғаларға адамдақ қасиет, әділет тұрғысынан келудің орнына оқиғаның сыртқы нәтижесі мен хронологиялық есбін шығарудан басқаны білмейді» деген Роберт топшыларын немесе оның жындыханадағы серіктесі священикпен болған диалогында былай дейді:

  «Роберт қарсы дау күтіп, үндемей қалды. Бірақ священик жұмған аузын ашпай әлі отыр.

Адамдарды сүйіп те бақыт таба алмайсыз, — деді Роберт әлден уақытта. Өйткені бір адамды шын сүйсеңіз, өз қайғыңның үстіне әлгі адамның бүкіл азабы келіп қосылады. Өйткені оның басына түскен қиыншылықты бөліспей тұра алмайсыз. Үш адамды сүйсеңіз, үш адамның азабы, ал жүз, одан да көп адамды сүйсеңіз, тіпті бүкіл адамзатты сүйсеңіз, бүкіл жер бетінің қайғысы бір сенің басыңа келіп орнайды. Ендеше жан – тәнімен сүю қауіпті.

Роберт үндемей қалды.

• Сенім керек, сенім, — деді священник осы кезде әндете сөйлеп. Ізгілік жеңсін десеңіз, соның бар екеніне сену керке, әйтпесе қиянат жеңуі мүмкін. – Ізгілік ешқашанда жеңе алмайды. – Роберт тағы да айқайлап тұра келді. – Кісіге қиянат қылудың мың түрі бар, — Роберт саусақтарын бүгіп, қиянаттың қаншалықты екенін санай бастады. – Алдау, арбау, зорлау, сату, ату, тонау, тағы сондай – сондайлар … Ал қиянат қылмаудың бір — ақ түрі бар. – Роберт бір – ақ саусағын бүкті. – Ол – қиянат қылмау. Ендеше ізгілік жолы жіңішке, ізгілік әлсіз…»(4,125-130).

Ғалым Г. Піралиева: «Кейіпкердің ішкі ойы осылай арнасынан асып – төгіліп жатады, әлгінде өзі айтқандай өзінің өміріне, мына тіршілікке қанағаттанбай арпалысады, жан азабына түседі. Ал әдеби шығармада қолданылатын « қанағатсыздық» сөзі, ұғымы монолог түрінде беріліп, кейіпкердің ішкі ойлау, толғау процесі тудыратын көркемдік компонент. Адамзатты не тіршілікте, не шығармашылықта тыныштық бермей үнемі арпалыс пен азапқа салып қоятын қанағатсыздық сезімі сөз өнерінде, әдебиеттануда да үздіксіз ойлау процесі оқиғаға жанды қозғалыс, динамика, өмір беретін ең қажетті шеберлік тәсіл десе болады. Сондай – ақ мұнда ағыл – тегіл ой, сезім ағымы құрамында қарастырылатын «сенсорлық» әсер де сәтті қолданылған» (3,78) деп , кейіпкер характерін ашуда сезімді күйлермен монолог, ой ағымы сияқты психологиялық әдіс – тәсілдерді жоғарыда келтірілген мысалда қолданлғанын атап өтеді.

Ал өз ортасының тірлігіне таяныш болар ештеңе таппаған Роберт      « Ең үлкен бақытсыздық – бақыт атаулының болмайтынын сезіну» — деп бұл өмірден түңілу, күңірену сарынына түседі. Ең соңғы үміті — әйклінің адалдығына қылау түскенін көрген кейіпкер өлімге саналы түрде бас тігеді. Өз ортасына, қоғам өмірінің қайшылықтарына төзбеген Роьерт өмірінің соңы міне осылай трагедиямен бітеді. Бас кейіпкер характері жөнінде көрнекті ғалым Б. Майтанов « Роберт характері повесте қаһарманның өз пікірлері арасындағы кереғар диалогтар немесе оның аурухана бас дәрігерімен, «қырынан қарағанда сұп – сұлу» священикпен айтыс – дауы үстіндегі көзқарас, дүниетаным қайшылықтарын көрсету арқылы ашылған» дейді (16,101-102).

«Содан әлгі адам жолаушыға жер астындағы алтын күмбезді патша сарайына әкеліп кіргізеді де: «Қалаған шарабың мен тамағыңды іщ, сұлу кәнизәктармен ойна, серуен құр, барлық есікке кіріп алтын сарайды тамашала. Тек мынау тұрған бір есікті ғана ашуға болмайды. Оны ашсаң бақытсыз боласың», — дейтін (4,122) анасының аузынан айтылатын осы бір шығыстық желіге құрылған ертегі шығарма финалының көркемдік шешіліміне де кілт ретінде пайдаланылған.

«Тіршілікке деген үміті сөніп, қажып талған Роберт өзін — өзі өлтірер алдында бала кезінде анасы айтатын осынау бір ертегіні есіне алады. Сонда, ашуға болмайтын есік ақиқат болғаны ғой. Роберт ол есікті ашысымен қоғам шеңберінен аттап өтті. Әрине, алдамшы, жалған ортада ол жеңілуге тиіс. Сондықтан да кейіпкердің қайғылы қазасы повесте тек психологиялық себептермен емес, әлеуметтік алғышарттармен де дәлелденген. Ал жоғарыдағы үзіндінің екі дүркін қайталануы шығармаға композициялық тұтастық берумен бірге, идеялық салмақ, көркемдік құрал ретінде де үлкен роль атқарады. Жазушы капиталистік қоғамда рухани азғындықты, адамдардың машинаға айналуын бәрін ақша мен ептілік билейтін жүйелі логикалық дәлелдер арқылы сенімді әшкерелей білген.» (16,102).

«Алайда бұл тек капиталистік қоғамнның ғана кескін – кейпі ме еді. Роберт сияқты ой азабын кешіп, қоғамның тар шеңберіндегі қайғы маңдайына сыймай кеткен біздің қоғамымызда аз ба еді. Жазушы өзге топырақтағы тартыс – талас, бөтен жұрттың стихиясы бейтаныс характерлер табиғатына бойлай отырып, алынған объектіні зерттеу нәтижесінде саяси — әлеуметтік, психологиялық мәні бар дүниелерге құлаш ұрғандай. Неге екені қайдам, кешегі халық қаһарманы Б. Момышұлы, вальс королі атанған Ш. Қалдаяқов т.б. сияқты қазақтың бір туар перзенттерін біз осы аталған жандарға  ұқсатқандаймыз. Біздің бұл ойымызды жазушы Қ. Құрманғалиұлының мына бір пікірін айтумызға болады: «Көріпкел Роберт тағдыры да күнделікті өмірде кездесетін, ақылдан азап шеккен өз өмірімізде бар адамдар келбеті. Оны да Төлен әдейі өзге елге көшіріп, өзегін өртеген ащы шындықтың тұмшалаған шымылдығын ашып, ақиқатты айытуға ұмтылған. Қырағы саясатшыларды осылайша сырт айналып өтіп кетіп, қалың оқырманға ой салған» (18).

Т. Әбдікұлын үлкен эстет, биік интелектуалды суреткер екенін танытатын психо – философиялық туындысы «Тозақ оттары жымыңдайды» атты повесі.

Белгілі сыншы С. Әшімбаевтің «Ендігі бір ескеретін нәрсе психологиялық талдау шығармадағы лиризмді пара – пар деп, бір – біріне балап бағалауы болмайды. Біз көбінде психологиялық лиризм деген терминге үйірміз, шындығында бұл атауда дәлдік жете бермейді. Лиризм деген сөз адам жанындағы бір сәттегі көңіл – күйді білдірсе керек. Ал адам жаны қашанда осылай болып тұрмайтындығы белгілі. Психологиялық талдау арқылы адамға тән барша сезімдер ашылады, онда лиризм де, драма да, трагедия да аралас – құралас айтылады. Шығармадағы лиризм деп оқиғаны, іс — әрекетті, сезім күйін жазушының баяндауы мен скреттеуіндегі стилистикалық нәзіктік, ырғақтылық, эмоциялық айтылса керек. Яғни лиризм шығарманың техникалық орындалуы мен жазылу жарастығын білдіреді»,(19,41) деген пікір айтқан.

Ғалым Б. Майтанов «Қазақ прозасында шетел тақырыбына қалам тартып, әлемдік цивилизация, қоғамдық прогресс сипаттарын, ғылыми- техникалық революцияның адам санасына әсерін интелектуалдық биіктен топшылай білетін жазушылардың бірі – Т. Әбдіков творчествасында дүниетаным, білім тереңдігі мен көркемдік шеберлік өрнектері жарасымды бірлік табатынына автордың «Тозақ оттары жымыңдайды» повесі де дәлел еді» десе(16,100).     

С. Асылбеков «Бір кездері өзі де  соғыстан кейінгі қазақ ауылының жоқ – жітік тіршілігі мен меторполияның қарамағындағы бодан жұртқа көрсеткен кейбір жосықсыз әләмжітіктерін көкірегіне түйіп өскен естияр қыр баласы американдық үндістер өмірінің аянышты тағдырлары мен өз жұртының басындағы халдерден біраз ұқсастықтарды көрді. Сондықтанда үндістер өмірінен жазылған шетелдік авторлардың шығармалары оның осы бағыттағы шығармашылық ізденістерінің шоғын қозғап, оны қазақ әдебиеті үшін көтерілмеген тың болып келген жаңа өрістерге қарай жетелеген. Т. Әбдіков сол ізденіс жолында араку тайпасы мен қазақ жұртының арасына абсолюттік теңдік белгісін қоюға болмайтынын ұқса да, олардың тіршілігі мен тағдырынан шынайы көркем шығармаға азық болардай көптеген параллелдерді тапты» дейді.

Қалай болғанда да, Т. Әбдікұлының біз күнде көріп жүрсек те байқай бермейтін шындықты ашатыны анық. Реті келгенде айта кететін мәселе, бүгін сол америкалық үндістердің бір кездегі түркі тайпаларының шашырап кеткен бір бұтағы екені ғылыми дәлелденген шындыққа айналып отыр. Оны зерттеу сонау XIX ғасырдың өзінде қолға алына бастаған.         Т. Әбдікұлының қазақ халқының тілінен, дінінен, ата – баба салт – дәстүрлері, айрылып бара жатқан қасіретін көрсенкені анық.

«Соңғы сапардан жинаған материалымды жинақтап отырып, мен жақында мынадай бір пікірге келдім. Жалпы болашақ атаулы бәрімізге бірдей және бірдей қажет десек те, жеке адамдардың тілек – мақсаты, мұң – мұқтажы бір – біріне ұқсамайды. Айталық біреу – аш, екіншісі – жалаңаш, үшіншісі – ауру. Аш адамға тамақ керек, жалаңашқа – киім, ал ауруға тек дәрі керек. Олардың қажеттері шатастырып үлестіруге болмайды. Халықта да сол сияқты… Біреудің мұқтажы біреуге игілік болып жарымайды. Әлгі өзіміз баспа беттерінде цивилизацияның туы етіп, адамзат мүддесі деп даунығып жүргеніміз үстемдік құрып отырған төрт – бес ұлы халықтың ғана мұқтажы тәрізді.

• Болмаса мемлекеттер өмірінің негізгі жүгінері — экономика емес, мораль болатын кезі жетті емес пе? Айтыңызшы».

Немесе,

« — Мен сол арада дәрігер жігіттің көмегімен Мату – Гроссу штатындағы бірнеше тайпаның мекенін араладым. Индеецтер отанын қазір «Жасыл тозақ» деп атайды. Бірақ Амазонканы тозаққа айналдырған улы жыландар мен ауру тарататын масалар емес түпсіз құрдым баппақтар мен ажал көлдері де емес, адам жегіш балықтар мен каймандар да емес… «кәдімгі цивилизация мен мәдениет апармақ болған « ақ ниетті» ақ адамдар»(4,148-149) дейді. Бұл жерде де Төленнің биік адамгершілік мұраты бой көтереді.

Сөзімізді көрнекті жазушы Ә. Кекілбайұлының сөзімен қорытындыласақ: «Арғы түбі әлгіндей пендеаралық кикілжіңдерден өрбитін өштестік өртінің тұтас бір ұлттар мен халықтардың көзін тұздай қып құртатын қорқынышты індеттерге ұласатындығы «Ақиқат» пен «Тозақ оттары жымыңдайды» хикаяттарында үлкен философиялық түйінге ие болды. Нақты адам тағдыры, нақты кісілік мінез – қылық арқылы ашылған бұндай шындық сырт көзге мұхиттың ар жағында болып жатқан сияқты қылып бейнеленгенмен, өзімнің күнде көріп, күнде сезіп жүргендерінді еріксіз есіңе түретіндей қылып шебер шешідеген дүниелер еді. Бұл – сонау 70 – 80 жылдар үшін тек суреткерлік тереңдік қана емес, үлкен азаматтық ерлік те еді».

Олай болса Т. Әбдікұлының азаматтық ары, адамгершілік мұраты, елжандылық ерліктері мұнымен шектелмейді екен. Оған осы соңғы жылдарды егерінде жазылған «Парасат майданы» повесі дәлел. Алғаш рет «Таңшолпан» журналында жарияланған бұл шығармаға халықаралық     «Ф. Кафка» атындағы алтын жұлдыз берілді. Өзінің «Ақиқат», «Тозақ оттары жымыңдайды» атты повестерінде көтерген әлеуметтік – потологиялық мәселелер ең алғаш осы Ф. Кафка туындыларынан бастау алған.

Ендігі бір назар аударатын нәрсе Т.Әбдікұлының  шығармаларының  өн  бойындағы  алтын  арқаудың  бір   үзілмейтіндігі. Қайсы  бір  шығармасын  алмаңыз  ондағы  көтерілген  негізгі  бір  мәселенің  түйіні  келесі  бір  туындысында  тереңдей  ашылып, автордың  позициясымен  шебер  идеялық  бірлік  табады. Бұл  орайда  барлық  шығармаларына  тән негізгі  қасиет  деп  шығарма  шырайын  кіргізетін  шындықтың  кеіпкер  характері  мен  психологиясының  даму  эволюуиясы  автордың  жан – дүниесімен  сабақтасып, идеялық  бірлік  табуы  дер  едік. Оның  сыры  жазушы Ә.Кекілбайұлы айтқандай «пәлен  деген  елді, пәлен  деген  заманды, пәлен  деген  қоғамды, пәлен  деген  адамды тебірентетін  айрықша  ен – таңба  салынған  еншілі  шындықты  емес, әмбені  тебіренте  алатын  әлеуметтік  мәні  зор  ортақ  шындықты  іздепті. Оны да  өзгелердің  басынан  емес, өзінің  көкірегінен  іздепті».

 Әңгімелерінің  бірі  «Қонақтардағы» «өзін  мазалаған  ұлт  тағдыры  кейінгі «Әке», «Оралу»  сияқты  туындыларында  тереңдеп  ашылады. Ал  әлемдік  өркениет  атты  тажалдық  сиқын, адамзатқа  тигізер  алапатын  суреттейтін «Ақиқат», «Тозақ  оттары  жымыңдайды» повестері  мен  дәрігер  жігіттің  бұдан былай  адамның  өз құрбаны  өзі  дегенді  меңзейтін «Оң  қол»  әңгімесінің  желісі «Парасат майданы» повесіне ұласқан. Мұнда автор идеясының жоғарғы философиялық деңгейіне           ( кондициясына) жеткен жері. «Парасат майданы» повесі. Осы шығарма адам тағдырын жан дүниенің екіге жарылу құбылысы арқылы бейнелей отырып, мәдениетті іздеп жүріп, өркениетке адасып кеткен. Адамзат тағдыры кһөрсетіп берді. Ия, адамзат өиірінде парасаттың майданы басталды! Бұл майданды туғызған сол адамзат жасаған, бүгін де дүн-дүниені сілкіндіре күркіреп келе жатқан өркениет екен. Яғни о бастан адам баласы «Бәрі өзге адам үшін!» деп , соның игілігі үшін деп жасаған «құндылықтары» өзіне қазылған  көр болып отыр.

 Осы бір алжасу, адасудан құтылудың жолы бар екен. Ол – адамның бойындағы тәңірі берген адамгершілік, кісілік қасиеттерден туындайды екен. Әлгі цивилизация жасаған бауыр да, бүйрегі де темір болып кеткен адамзаттың парасаты осының бәріне қарсы шығып парасат майданының да адамгершілік деп  аталатын ұлы қасиет жеңіске жетсе ғана әлем шытынамай, аман қалады екен.

Міне, бұл – «Парасат майданы» повесінің философиялық пайымдауы. Кешегі «айт дегенді айтсам арым төгіліп, айтпа дегенді айтсам басың кететін» заманда (Ә. Кекілбаев) ебін тауып шындықты жазушыдан оқырман да осыны күткен еді. Десек те кейде осышығармалардың авторы адамзатты апаттан құтқарам деп өз басын құрбандыққа шалған жандай көрінеді. (20).

«Оң қолда» суреттелген дәрігер жігіттің атынан айтылса, мұнда ол ауру кейіпкердің күнделігіне ауысқан.

«Оң қолда» мәселе сырт көз бақылаушының үрейі арқылы зерделенсе, мұнда сол тауқыметті өз басынан өткеріп жатқан пенденің өз түйсік, өз сезімі арқылы зерделеніпті. Дүниені ақылға сыйымды қалыпта ұстап тұрған қанағат екен. Қанағат шекарасынан бір адым аттап шықсаң болды бәрі де шытырманданып шыға келеді екен. Биліктеггі қанағатсыздықтың өзіңді шектен асқан озбырға айналдырмай қоймайды екен. Дүниедегі бақытсыздықтың көбі басқалардың қиянатынан гөрі өз басыңның қанағатсыздығынан өрбиді екен. Соның бәрі бір кездегі әлдебіреудің бәріне үстем тұрам деген әсіреңкі дәмесінен туындаса керек. Қашан қалай басталып кеткені белгісіз сол бір апатты енді қалай тоқтатуға болады? Ол  өзі тоқтай ма? Оны тоқтатамыз деп жүріп, жаңа бір алапатты тығынын ағытып жіберіп дүниені қаралай қара суға алдырып жүрмейміз бе?»

Жоғарыда айтып өткеніміздей шындығында Т. Әбдіковтың адамзаттық гуманизмді ту етіп көтерген  идеяларының биік шыңы «Парасат майданы» повесі.

 Т. Әбдікұлы талант. Ол дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Оған шығармаларын талдау барысында көз жеткіздік. Ендеше оның қаламынан туған «Оң қол» , «Ақиқат», «Әке», «Оралу», «Қыз Бәтіш пен Ерсейіт», «Тозақ оттары жымыңдайды», «Парасат майданы» т.б. Бұл қатарда әсіресе, «Оралу», «Қыз Бәтіш пен Ерсейіт» повестерінің орны ерекше. Шығарма мазмұнының тереңдігін, көтерген әлеуметтік жерін айтпағанда, шығарма аяғындағы аяқталмай қалған драмалық түйіндер оқырман қауымды шет қалдырмай өздерімен бірге ойланып – толғануға шақырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

Т. Әбдікұлы шығармаларының көркемдік ерекшелігі (тіл өрнегі, стильдік оралымдары).

 

Жалпы  әдиеттану ғылымында әдеби шығармалардың табиғатын түсіну үшін олардың көркемдік ерекшеліктерін зерттеудің маңызы үлкен. Жазушының шеберлік қырлары, көркем әдебиет туындысының эстетикалық қуаты нақ осыдан – жазушы қаламының көркемдік ерекшеліктерінен, поэтикалық ізденістерінен көрінеді.

Академик С. Қирабаев: «Бүгінгі біздің замандасымыз қандай адам, оны қоршаған ортаның шындығы қандай, осы екеуінің арақатынасы қандай приципке құрылған, адам өз өміріеің қызығын, тіршілігінің мақсаты неде деп түсінеді, нені армандайды, не нәрсе оны ренжітеді? Бүгінгі күннің әдебиеті күн тәртібіне қойып отырған басты проблемалардың бірі – осы» дейді(21,29).

Өмірдің сапырылысқан сансыз қоғамдық – саяси, тұрмыстық интимдік ситуациялары мен көркем шығармаға азық болатындай тың тақырыптар мен идеяларды, ұлттық әдебиетке бұл кезге дейін мәләм болмаған жаңа қызғылықты характерлер мен тосын типтерді көріп, оларды аша білу өте қиын іс. Ал, сол тыңнан табылған тақырыптар мен идеяларды жаңағы қызғылықты характерлері мен типтердің көз – қарастарына, мінездеріне, іс — әрекеттеріне көшіру арқылы болашақ шығарманың сюжеттік желісін жасау, оны мінсіз композициялық процесс. Бұл процесс – творчестваның бұлжымыс заңы. Кез – келген жазушы бұл процесті бастан кешеді. Жазушының шеберлік қырларының ұшталып, көркемдік стилдің қалыптасып дараланатын жері де – осы процесс.

Дегенмен, Т. Әбдікұлы шығармаларының көркемдік ерекшеліктері, тақырып таңдау, кейіпкер психологиясын ашу, сөз саптау, сюжет құрау, бір сөзден жазушылық стилі қандай.

Әдебиеттану ғылымындағы стиль – аса кең мағынадағы ұғым. Көрнекті ғалым З. Қабдолов: «Нағыз пейзаж – поэзия! Характер! Адам! Неге десеңіз, адамның қабылдаунан, сезіну, түйсінулерімен, көңіл – күймен тыс табиғат суреті – пейзаж жоқ! Пейзаж жазушының стилінде белгілейді. Ал, стиль – адам …» дейді.

Ең алдымен жазушы жақсылық пен жамандықты негізгі объект етіп ала отырып, ішкі сұлулықты, ішкі тереңдікті, рухани құндылықтарды жоғары қойып дәріптейді. Жазушыға тән негізгі қасиет – шығармаларына психологиялық, лирикалық сарындармен қатар философиялық ой дарыту басым. Сондай – ақ, асқынған драматизм, трагедиялық тағдыр, жаратылысы қызық характерлер ұтымды көрініп отырады.

Мысалы. ТӨленнің ең алғашқы шығармаларының бірі « Оң қол» әңгімесін алайық. Шығарманың кезінде үлкен  жаңалық ретінде қабылданғаны белгілі. Ендеше шығарма құнын асырған қандай десек, ол ең алдымен тақырып тосындығы болса, соған орай жазушы идеясын шығарма сюжетінен табиғи бірлік табуы еді. Әрени, бұл тек «Оң қол» әңгімесіне ғана қатысты ерекшелік емес, Т. Әбдікұлы шығармаларының барлығына тән қасиет. Тіпті Төлен шығармаларының өзін ана тақырып, болмаса мына бір шындық болмаса шетел тақырыбы деп бөле – жарудың қажеті жоқ. Өйткені қайсы – бір туындысын алмайық өмірдің ең өзекті, аса зәру, аса білгір мәселелерді көтергені анық. Олар тек жанрлық тұрғыдан, және шығарманың сюжеті мен композицмялық құрылымына ғана бөлек. Ал автордың философиялық ой –түйіні алдыға қойған ол адамгершілігі барлық шығарманың алтын арқауы.

Олай болса:

«Әбдіков әуел бастан – алғашқы әңгімесі «Бассүйекте» бастап соңғы туындысы – «Өліара» романы аралығындағы бүкіл шығармалары парасаттылықты пайымдап, адамгершілікті мадақтауға арнағандығын айтуымызға болады. Өйткені Төленнің қай жанрда жазылған туындысы да тек осы биік адамгершілік мұраттарды өмірлік өнеге ретінде ұсынумен ұлағатты» дейді Қ. Құрманғалиұлы.

Әдеби шығарма туралы әңгімені тақырыптан бастаған жөн. «Өйткені – дейді З. Қабдолов, — тақырып — өнер туындысының ірге тасы» (22,160).

Ендеше бізде жазушы шығармаларының тақырыбынан бастағанды жөн көріп отырмын. Ең алдымен айтар ерекшелік Т. Әбдікұлының тосын тақырыптарға баруы. Жазушының алғашқы әңгімелерінің бірі                       «Бассүйектен» бастап « Оң қол», « Қыз Бәтіш пен Ерсейіт», «Ақиқат», «Тозақ оттары жымындайды», «Парасат майданы» т.б. атты тосын тақырыптағы әңгіме, повестері өзінің тосын кейіпкерімен жазушының суреткерлік даңқы алысқа жіберді. Мысалы, «Бассүйектегі» мүсінші – антраполог Хамит, «Оралудағы» Әбдікерім, «Қыз Бәтіш пен Ерсейіттегі» Қожабек, «Жат перзенттегі» Кәрім, «Тозақ оттары жымындайдыдағы» Бэйкер  сияқты басты кейіпкерлерді оқыған адамның ойынан шықпайтындығы шындық. Оның себебі, Т. Әбдікұлының    қай шығармасы қайсы бір кейіпкері болмасын әбден сыннан өтіп, суреткер қиялында пісіп, жетілмей тумайтындығы. Содан да болар жазушы өте сирек қалам тербейді. Бірақ толғағы жетіп , дүниеге келген туындыларының елеусіз қалған жері жоқ.

Стиль ұғымының кең екендінін жоғарыда айттық. Ғалым                   З. Қабдолов:  «Сонымен, біз жазушыны күллі творчествасын өң бойынан идеялық – көркемдік негіздің тек сол жазушыға ғана тән ерекшелігін аңғарамыз… Міне, стиль — әр жазушыға тән осындай творчествалық ерекшелік (23,331) деп жазады.

Тіл — әдебиеттің басты мүшесі. (М. Горький), сөз шығарманың негізгі материалы (Федин) екенін ескерсек, әдеби шығарманың көркемдік құны оның тілінде екен. Сондай – ақ тіл байлығы шығарма сюжетін баяндауда ғана емес, кейіпкер психологиясын ашудағы монолог, диалог, ойлау, қиялдау, еске алу т.б. сияқты тәсілдерден де көрінеді.

Ғалым Г. Пралиева « Тағы бір тоқталар жайт – Т. Әбдіковтің тілі. Оның қай туындысын алмаңыз, артық – ауыз әңгімеге, жалған сезімге, кездеспейміз. Немесе, ділмарсыған кейіпкер, не автор жоқ. Мүмкіндігінше аз сөзге көп мағына сыйдыруға және әр сөзінің әйтеуір, бір роль атқаруына аса жауапкершілікпен қарайтындығы – қаламгердің өзіндік қолтаңбасы, өзіндік әдіс – тәсіл» , — дейді.

Бұл жерде көркем шығарма сюжеті мен кейіпкер психологиясы ашудағы жазушы ізденістеріне қатысты көркемдік ерекшеліктерге тоқталамыз.

Негізгі психологиялық шығарманың жанрлық, стильдік ерекшелігін ашатын көркемдік бейнелеу құралдарының – ішкі монолог, монолог, ойлау, қиялдау, ой – түйсік, ес, еске алу, елес, елестету, түс – сандырақ , өзін — өзі бақылау мен өзін — өзі талдау т.б. жатқызатынын  айтуға болады.

Т. Әбдікұлы шығармаларында осы тәсілдердің барлығы, әсіресе монолог, ішкі монолог, ойлау, өзін — өзі бақылау мен өзін — өзі талдау сияқты тәсілдер жиі кездеседі. Т. Әбдікұлы шығармаларының негізі философиялық астарларға бай екенін ескерсек, бұл тәсілдердің шығарма сюжеті мен кейіпкердің жан дүниесін ашып көрсетуде шешуші роль атқарады. Кейіпкерді өткен күндерге, мол өмір белестеріне қиял көзімен қарату жазушының «Әке», «Оралу», «Қыз Бәтіш пен Ерсейіт» повестерінде негізгі баяндау амалы болған . Соған орай естелік, ойға алу, жадыға түсіру, кешегі тірліктің жаңғырығын тыңдау жазушы қолданған тәсілдердің бірі.

Осыған орай оқиға желісі негізінен көбіне бас кейіпкердің сөзіне беріліп отырады. Мәселен, «Әкеде» шығарма сюжеті бас кейіпкер Сайлаудың өткен өмір белестерін әкесінің айтқан әңгімелерін еске түсіріп, жадына жаңғырту арқылы берсе, «Оралуда» Әбдікерімнің тікелей өз басынан өткен оқиғалар шығарма желісіне арқау болады. Шығармадағы тарихи оқиғалар бір – екі бетте шығармаға фон беру есебінен шолу түрінде атала кетсе, шығарманың негізгі тілін құрайтын оқиғалар ұзағырақ. Мысалы, қазақ ғұрпында өлген адамды ақ жауып, арулап көмудің өзіндік белгілері бар. Міне, бұл жазушыға кейіпкерлер психологиясын, қазаққа тән мінез – құлықтарды ашудың объектісі ретінде де қызмет етіп отыр. Шығарма желісінде анда – санда көрінер кейіпкерлердің де адами пендешілік қырларымен ашылар тұсы осы. Бірақ неге екені, мүмкін сол ғасырға байланысты туған атеистік көзқарасқа қатысты болды ма екен, жазушы торқалы той, топырақты өлімге байлланысты туған әдеп – ғұрыптарға теріс көзқараста болған. Өлікті жөнелтер алдындағы кейбір үй – ішілік тіршілікке, ислам дінінен келген шариғат заңдарына тіпті наразылық белгісі де байқалады.

« — Апырмай, Сейсен әулие екен, — деді молда шайын ұрттай отырып. Көз жұмардың алдында бір сағаттай бұрын ғана үй – ішімен арыздасып, мені шақыртқан екен. Мен келгеннен кейін – ақ күтіп жатқандай төмендей берді.

• Өле — өлгенше ақылынан , не сөзінен жаңылмады ғой, — деді Смағұл. – Көзі жұмылғанша бәрімізді танып жатты.
• Жарықтық – ай!
• Япырай, ә! – десті шалдар бас шайқап.
• Қанша ауырғанда да, әйтеуір кемпірдің алдында кеткені қандай жақсы болды. Келінге қараған күн болса, не болмақшы. Кіріп- шығудың өзі ақырет қой, — деп қауіп білдірді шалдар.

 Келінге қараған күннің қиын екенін дәлелдеу үшін әрқайсысы жеке – жеке мысалдар келтіріп , сондай күйге тап болып отырған кейбір көзі тірі шалдардың халдеріне аяныш білдіріп, оған қарағанда әкемнің мынау өлімі құдайдан тілеп алатын өлім екенін айтйп ,тап бір әкем өлмей қалғанда жағдайымыз қиындап кететіндей, осының бәрін сәті түскен іске әкеп тіреді».

Бұл пікірді академик С. Қирабаев та айтып өтті. Ғалым: «Шындықты іріктеп ала білу, оның ішіндегі прогрессивті құбылыстарды таңдау және насихаттау, ұнамсыздықты жек көрсете білу де реализмге кіреді. Бізде реализмнің осындай тоғысқан үлгілері жетіспейді. Реализмнің толымсыздығы , — әлі жазушы есебінде де толыспағанның белгісі. Содан барып, нағыз шындықтан гөрі шығармаларда кездейсоқ оқиғалар өріс алады» деп жазушының көркемдік ізденістерін реалистік тұрғыдан баға береді.

…Т. Әбдіковтің әке өліміне байланысты халықтың өлікті қадірлеу салты жайлы теріс ұғымға келуі де реализмге қайшы. Ол халықтың өлімді қадірлеу салты мен діндәрлік ескілік шекарасын айыра бермейді» деген пікір береді. Т.Әбдікұлы шығармаларына қатысты айтылған сын – пікірлерді де айта кетсек. Мәселен, белгілі сыншы С. Әшімбаев тақырыптары басқа болғаны мен ар тазалығы шынайы сезім байлығы, адам жанындағы тереңдік пен кеңдік, адамгершілік принциптерге адалдық, адам өміріндегі дұрыс – бұрыс құбыстарға диалектикалық тұрғыдан ой жүгірту, байсалды баға беру қазақтың көптеген тән қасиет екенін айтады. «Әсіресе, Ә. Кекілбаев пен Т. Әбдіков, М. Мағауин шығармашылығындағы нақты да затты философиялық интелектуальдық өрелі интерпретациялар қазақ прозасындағы соны ізденістің куәсі дерлік» дей келіп, «Сондай – ақ, қайсыбір талантты деген жазушыларымыздың, жекелеген шығармаларында суреткерлік интуиция болады да, ең басты нәрсе – тұжырымдама кетпей жатады. Осының салдарынан шығармадағы оқиғалардың мезгіл мекені беймәлім, уақыт пен кеңістік ұғымы дерексіз, кейіпкерлері «тисе терекке, тимесе бұтаққа» дегендей абстрактылы ойлап, жер баспай салмақсыздық жағдайында ауа қармап жүрсе, олардың қым – қиғаш қисынсыз әрекеттерінде психологиялық – логикалық мотивировка жете бермейді. Мәселен Д. Исабекотың «Сүйекші», Т. Әбдіковтің «Тозақ оттары жымыңдайды» сияқты тілі, стилі, композициясы тәп – тәуір повестерінің басты кемшілігі осында» (24,124) деген сын айтады.

Дегенмен, сыншы пікірімен келісе қою қиын. Себебі, бұл сынның    Д. Исабековтың аталған шығармасында кездесетіні бар. Алайда, «Тозақ оттары жымыңдайды» повесіне қатысты бұл сын – пікір қиянаттау сияқты. Өйткені жазушы сонау мұхиттің арғы жағындағы болып жатқан оқиғалардың дәл уақыты мен сыншы айтқан мезгіл – мекеннің дәл орнын белгілеуді мақсат етіп қоймаған. Суреткер үшін оның қажеті де болмаған. Одан шығармаға сюжетіне кедергі келтіріп тұрған жоқ.

Олардың бір — біріне ұқсамайтыны, тіпті бірін – бірі қайталамайтынын айтып өтті. Оларды даралап тіл ерекшеліктерін салыстыра отырып, С. Асылбекұлының пікіріне құлақ салсақ:

«Айталық, М. Мағауин, С. Мұратбеков, Қ. Мұқанбетқалиев,             Т. Әбдіков, Б. Нұржекеевтер кейіпкерлерін іс — әрекет, динамикалық оқиға үстінде ашып көретуге шебер болса, шығармалары философиялық астарға бай Ә. Кекілбаев персонаждарын өзді — өзімен арпалысқан ішкі психологиялық тартыстар үстінде көрсетуге ұсте. Ал Д. Исабеков,             Т. Нұрмағанбетов , Ж. Түйменбаевтардың қаламдары өз тұстарының арасында юморға байлығымен, детальдарды құбылтқыштармен мұндалап тұрады. Соның өзінде де олар бәрібір бір – бірінен әйтеуір бір ерекшеліктерімен өзгешеленбей қала алмайды. Т. Нұрмағанбетовтың юморы тапқыр, әжуашыл, Ж. Түйменбаевтікі сыпайы, астарлы, ал              Д. Исабековтікі   ащы, ащылығы сондай кейде ол бүтін бір жағымсыз әлеуметтік құбылысқа аяусыз үкім шығаратын сарказм дәрежесіне дейі жетіп барып жығылады. Мұндай ерекшелікте олар өмірге әкелген шығармалардың бүткіл көркемдік дүниесінен байқалып тұрады» — деп келтіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Біз көрнекті жазушы Т. Әбдікұлы шығармаларының әртүрлі жақтан қарастырдық. Соның ішінде әңгімелері мен повестерінің көтерген мәселесі мен сол өмірлік шындықты игерудегі жазушы ізденістеріне, шығармашылық жолдарына  шолу жасадық. Жазушы творчествасының көп зерттелмегенін жоғарыда айтып өттік. Сонда да болса жазылған сын – пікірлерге сүйене отырып жазушының стильдік ерекшеліктеріне талдадық.

Т. Әбдікұлы — талант. Ол дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Оған шығармаларын талдау барысында көз жеткіздік. Оның қаламынан туған «Оң қол», «Ақиқат», «Әке», «Оралу», «Қыз Бәтіш пен Ерсейіт», «Тозақ оттары жымыңдайды», «Парасат майданы» т.б.

60 – 70 жылдардағы жазушының  көркемдік ізденістері көбіне ой айту, тұжырымдама түюдің түрлі формаларын табуға әкелгенін айттық. Ең әуелі жазушыға тән негізгі қасиет кейіпкер психологиясын ашудағы сәтті ізденістері еді. Ол сомдаған кейіпкерлер шынайылығымен, ұлттық характерлеріне тән мінез – құлықтарымен дарланумен де құнды. Мәселен сол жылдардағы жазушылардың белең алған шығарманың негізгі геройлары комунистер мен олардың заңды мұрагері комсомолдар болуы керек деген партиялық нұсқаулардың күлін көкке ұшырды. Осы тұрғыдан келгенде Т. Әбдікұлының Сейсені мен Сайлауы, Болаты мен Қожабекі т.б, кейіпкерлері бір қап, бір саптан шыққан советтік қоғамның қалпына сиятын жандар еместін.

Жазушының көптеген шығармаларының, әсіресе, бұл қатарда «Оралу», «Қыз Бәтіш пен Ерсейіт» повестерінің орны ерекше. Шығарма мазмұнының тереңдігін, көтерген әлеуметтік жерін айтпағанда, шығар аяғындағы аяқталмай қалған драмалық түйіндер оқырман қауымды шет қалдырмай өздерімен бірге ойланып – толғануға шақырады.

60 – шы жылдардың ортасында келіп, Т. Әбдікұлының шығармаларын шолып, пікір білдірдік. Жазушы шығармаларын толық талдап, шықтым деп айта алмаймын. Төлен шығармалары әлі талай ғылыми еңбектердің нысанына айналары сөзсіз. Оның творчествасы жыл өткен сайын жаңарып, жасарып келер ұрпақтың сүйсіне оқитын шығармаларына айналары сөзсіз.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Г. Піралиева Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. Алматы. Алаш
2. Б. Ыбырайымов Көркемдік көкжиегі. Алматы. Жазушы
3. Г. Піралиева Ізденіс өрнектері. Әдеби сын. Алматы,
4. Т. Әбдікұлы Оң қол. Алматы. Атамұра,
5. Ж. Дәдебаев Қазіргі қазақ әдебиеті. Алматы. Қазақ университеті,
6. Р. Рүстембекова Қазіргі қазақ әңгімелері. Алматы. Жазушы, 1988/
7. Т. Әбдікұлы Рухани кемелдену – адамның өзіне — өзі үңілуінен, өзінен — өзі күресуінен. Қ. Жиенбай сұхбаты. Қазақ әдебиеті. 18 – ақпан, 2005.
8. Ә. Кекілбайұлы Адамстанға саяхат. Егемен Қазақста, 4 – қыркүйек, 2002.
9. К. Сыздықов Ұстаздық ұлағат. Алматы, 2001.
10. Т. Әбдікұлы Айтылмаған ақиқат. Алматы. Жалын, 1979.
11. Ш. Айтматов Ғасырдан да ұзақ күн. Алматы. Атамұра, 2005.
12. М. Байғұт Аспандағы мысықтар. Алматы, 2000.
13. З. Қабдолов Арна. Алматы. Жазушы, 1988.
14. С. Қирабаев Уақыт және қаламгер. Алматы. Жазушы, 1975.
15. Т. Есенбеков Әдеби талдауға кіріспе. Оқу құралы, 1991.
16. Б. Майтанов Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. Алматы. Ғылым, 1982.
17. С. Асылбекұлы «Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы». Алматы, 1997.
18. Қ. Құрманғалиев Қоңыр күз күмбірі. Алматы. Санат. 2002.
19. С. Әшімбаев Шындыққа сүйіспеншілік. Алматы. Жазушы.
20. Б. Даулетбаева «Құпия есіктің құлпын ашқан қаламгер» Қазақ әдебиеті. 12 – қараша. 2002.
21. С. Қирабаев Екі томдық шығармалар жинағы. Алматы. Жазушы. 1992.
22. З.Қабдолов Әдебиет теориясының негіздері. Алматы. Мектеп.1970.
23. З. Қабдолов Сөз өнері. Алматы. 1992.
24. С. Әшімбаев Талантқа тағзым. Алматы. Жазушы.