Дипломдық жұмыс. Түрік қағанаты мен алғашқы феодалдық мемлекеттердің мәдениеті

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

                                                                                          

ӘЛ‑ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

 

 

ДИПЛОМ  ЖҰМЫСЫ

 

ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ МЕН АЛҒАШҚЫ ФЕОДАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ МӘДЕНИЕТІ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы, 2008

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ

 

I ТАРАУ. ТҮРКІ ТАЙПАЛАРЫ МЕН ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ МЕН МЕКЕНДЕГЕН АЙМАҒЫ, ЭТНИКАЛЫҚ ҚҰРАМЫ

1.1. Түркілердің дербес халық ретінде тарих сахнасына шығуы

1.2. Түркілердің шығу тегі, діні, этнографиялық және лингвистикалық

       топтары

 

ІІ ТАРАУ. ТҮРКІ ИМПЕРИЯСЫ МЕН ФЕОДАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР

2.1. Түрік қағанаты және оның мемлекеттік құрылымы.

2.2. Исламға дейінгі ежелгі түркі халықтарының  мәдениеті.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Тақырып және оның маңызы. Адамзат тарихы тіптіде біркелкі зерттелмеген. Европа мен Таяу Шығыстағы оқиғалар мен қоғамдық формациялар алмасуының жүйелілігі көпке түсінікті жинама еңбектерде, тіпті XIX ғ. соңғы кезінде баяндалып, Үндістан мен Қытай XX ғ. бас кезінде сипатталған болса, Евразия даласының ұланғайыр жері зерттеушісін әлі күтіп жатыр. Бұл әсіресе Орталық Азия далаларында тамаша екі халық, өз атын шығарып үлгермеген басқа халықтар құрылып барып, құрып кеткен кезекге тарих сахнасына Шыңғысхан шыққанға дейінгі кезеңге жатады.

Олардың өндірістік тәсілі — көшпелі шаруашылықты шынында да жетілдіруге келмейтін еңбір тұрақты түрі болғанымен, солардын бәрі бір-бірін тек қайталай береді деп есептеу қателік болар еді. Хұндар мен түріктердік тағдыр-талайы қандай әрқилы болса, олардың тұрмыс түрі де, мекемелері де, саясаты мен әлем тарихынан алатын орны да арқилы болған.

Әлем тарихынын аясынан алып қарасақ, көне түрік халқы мен оның өзінің, ол құрған мемлекеттік тарихы: түріктер неліктен пайда болып, сосын тіпті де өз жұрағаттары болып табылмайтын көптеген халықтарға атын беріп, неге құрып кетті?— деген сауалға келіп құяды. Осынау мәселені тек саяси тарихты немесе әлеуметтік қарым-қатынасты талдау арқылы шешу жолында талай-талай талпыныстар жасалса да, одан ешбір нәтиже шықпады. Адамзат тарихынан алатын орнының орасан зор маңызына қарамастан, көне түріктер саны аз болған сол себепті де Кытай мен Иранға қоныстас көрші болуы олардың іс-әрекеттеріне әсер етпей тұра алмады. Демек осынау елдердің әлеуметтік және саяси тарихы бірге өріліп, байланысын кеткең, сондықтан да оқиғалар жүрісін қалпына келтіру -үшін, біз олардың әрқайсысының тарихын назардан тыс қалдырмауымыз керек. Экономикалық коньюнктураның өзгеруі де, оның ішінде, мәселен, қытай тауарларын алу деңгейінін өсіп, не кеміп отыруына және Иран үкіметінің бөгет жасау шараларына байланысты шаралар да одан кем роль атқармаған.

VI ғ. аяқ кезінде Түрік қағанатының шекарасы батыста Византиямен, түстікте Персиямен, тіпті Үндістанмен, ал шығыста Қытаймен тұйықталған десек, осы бір елдер тарихының қысыл-таяң жәйттері, біз сөз етіп отырған кезеңде түрік мемлекетінің тағдырымен байланысты болғаны өзінен-өзі түсінікті. Түрік мемлекетінің құрылуы бүкіл адамзат тарихында белгілі дәрежеде бетбұрыс кезен болды, өйткені сол кезге дейін Ортатеңіз мәдениеті мен қиыршығыс мәдениеті, бір-бірінің дүниеде бар екенін білсе де, басы қосылмаған еді. Шетсіз-шексіз далалар мен заңғар таулар Шьіғыс пен Батыстың қарым-қатынасына кедергі жасады. Тек кейінірек барып, темір үзенгіні жасау және арба орнына тендеу әбзелдерін ойлап табу керуендердің шөлдер мен асулардан көп қиналмай, оңайырақ етулеріне жағдай жасады. Сол себепті де VI ғ. бастап қытайлар Константинополь базарының нарқымен санасуына, ал византиялықтардың қытай патшасы найзагейлерінің санын есептеп отыруына тұра келді.

Міне осындай хал-ақуалға ұшыраған түріктер тек арадағы дәнекер ролін атқарып қана қоймай, сонымен бірге өз мәдениетін де дамытып, оны Кытай, Иран, Византия, Үндістан мәдениетіне қарсы қоюға болады деп есептеген. Осынау өзгеше дала мәдениетінің сүйексіңді дәстүрлері мен терең тамырлары бартұғын, бірақ, біз онымен, отырықшы халықтар мәдениетіне қарағанда, болмашы дәрежеде ғана таныспыз. Мұның себебі, әлбетте, түріктердің, басқа да көшпелі халықтардың, көршілерімен салыстырғанда, дарын-қабылетінің кемдігінде емес, олардың материалдық мәдениеті жәдігерлерінін — киіз, тері, ағаш пен ұлпан — тастан гөрі нашар сақталатынында, міне сондықтанда батыс европалық ғалымдар арасында көшпелілер «адамзаттың арамтамағы» (Виолле ле-Дюк) деген пікір пайда болған. Кәзіргі таңда Оңтүстік Сібірде, Монголия мен Орта Азияда жүргізіліп жатқан археологиялық жұмыстар бұл пікірді жылма-жыл жоққа шығарып келеді, енді көп ұзамай-ақ көне түріктердік көркем өнері жөнінде әнгіме қозғайтын да күн туады әлі. Бірақ зерттеушіні материалдық мәдениетінен гөрі, түріктердің қоғамдық тірлігі мен әлеуметтік институттарының күрделі түрлері қайран қалдырады: ел, еншілік-таспиқтық жүйесі, шендер иерархиясы, әскери тәртіп, елшілік үрдісі, сол сияқты көрші елдердін идеологиялық жүйелеріне қарсы қоятын, мұкият әзірленген дүниетанымның болғандығы таң қалдырады.

Жоғарыда айтылған жәйттерге қарамастан, көне түріктер коғамы түскен жол — құрып бітудің жолы болатын, өйткені даланың өзінде және оның шекараларында туған қайшылықтар икемге, игеріп алуға келмейтін кайшылықтар еді. Сын — сынақ сағаттарында түз халқының басым көпшілігі хандарын қолдап-қостамай қойған, міне бұл 604 ж. қағанаттық Батыс және Шығыс қағанаттары болып бөлінуіне, 630 және 659 ж. оның дербестігін жоюға (бірақ ол 679 ж. қайта орнатылды) ал, 745 ж. халықтың құрып кетуіне әкеліп соқты. Әрине, бұл сол халықты құраған адамдардың бәрі түгелдей қырылып қалды деген сөз емес. Олардың бір бөлегі даладағы өкіметті билеп қалған ұйғырларға бағынса, көпшілігі шекарадағы қытай әскерлерінің арасына барып бой тасалады. 756 ж. осынау соңғылары Тан әулетінің императорына қарсы көтеріліске шықты. Түріктердің қалған-құтқаны, өзге көтерілісшілерімен бірге оған белсене қатысты да, кейін борша-борша етіліп, қырып салынды. Бұл халықтың да, сол дәуірдің де (демек, біздің тақырыптың да) шын мәніндегі ақыры, біткен жері болды.

Дегенмен «түрік» аты өшпеді. Қайта ол өршіп, Азияныц жартысына тарады. Араптар Согдиананың теріскейінен әрі қарай жатқан қалың жауынгер көшпелілерді түріктер деп атап кетті де, олар осынау атты шын көңілден қабылдап алды, өйткені оның әуелгі иелері жер бетінен құрып кеткеннем кейін, дала тұрғындары үшін ержүректік пен батырлықтың өшпес үлгісіне айналды. Жүре келе бұл термин тағы бір құбылып, тіл ұясының атауына айналды. Сейтіп VI—VII ғғ. ұлы қағанат құрамына ешқашанда кірмеген көптеген халықтар «түрік» болып кетті. Олардын кейбіреулері, мәселенки, түрікпендер, османдар, азербайжандар сияқты, тіпті монголтектілерден еместі.

 

I ТАРАУ. ТҮРКІ ТАЙПАЛАРЫ МЕН ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ МЕН МЕКЕНДЕГЕН АЙМАҒЫ,  ЭТНИКАЛЫҚ ҚҰРАМЫ

 

 1.1.Түркілердің дербес халық ретінде тарих сахнасына шығуы

 

Біздің замаиымыздың I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта бірте-бірте өзгере бастады. Биліктің әлеумеітік консолидациясының жедел дамуы бірінші мыңжылдықтың екінші жартысында Оңтүстік Сібір, Орталық және Орта Азия, төменгі Еділ және Солтүстік Сібір аумақтарында бірнеше түркі тілді тайпалардың және қағандықтардың қалыптасуына алып келді. Олар: бірінші Түркі қағандығы — Шығыс түркі қағандығы, Батыс түркі қағандығы, ұйғыр, түргеш қағандығы, Енисей қырғыздарының, Хазар, Бұлғар, Қарлұқ, Қарахан, Қимақ және Арал бойы оғыздарының Қыпшақ, Хорезм мемлекеттері немесе империясы. Дәл осы уақытта қазіргі түркі тілді тайпалардың этникалық-саяси бірігуі қалыптасқан еді. Осы дәуірде түркілердің рухани мәдениеті де жаңа сатыға котерілген болатын. Түркі жазба мәдениеті мен сына жазуы, хатқа түскен түркі әдебиеті қалыптасты. Түркілер өздеріне алғашқы рет діни түсініктерді, нанымдары — буддизм, христиан, манихей, ислам діндерінің негізінен басқа да өркениет жетістіктерін қабылдады. Көшпелі және жартылай көшпелі өмір кеше отырып, біртіндеп қалалық және отырықшы тұрмысқа көшті. Отырықшылыққа көшкен тайпалар өзіндік өркениетті мәдениет түрлерін қалыптастырды, олар сол кездегі әлемдік мәдениетте өзіндік орын алды.

Осы процестердің бәрін ұлы далада өмір сүрген коптегеп тайпалардың біріне ғана тән немесе қазіргі түркі тілдес тайпалардын бірінің ғана тікелей тарихы деп қарауға болмайды. Евразияның түркі тектес халықтары өздерінің алдындағы тайпалар сияқты ұзақ уақыт бойы түркі тілді халықтардың бәріне ортақ тарихты жасады. Тарих аренасында бір тайпаның орнын екіншісі ауыстыруын алдыңғы тайпаның тарихтан өшуі деп есептеуге болмайды. Олар пайда болған жаңа тайпаның саяси құрамынан, ариліктердің, сақтардың, хундардың этникалық топтарынан көрініс беріп, өзгеріске ұшыраған түрде тарих сахнасына қайта шығады. Түркі тайпалары қола дәуірінде пайда болып, ари, скиф-сак, хун дәуірлерін басынан кешірседе, олардың бірлестігі жоғалған жоқ. Тек көне түркі дәуірінде ғана этникалық негізде тарих аренасынан көріне алды.

V ғасырдың екінші жартысынан бастап түркі деген сөз (термин) алғаш рет кездеседі де, осыдан кейін кеңінен тарала бастайды.

Бұрын соғды тілі түркілер мен қытайлар арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастарда пайдаланылып келген болса, кейін «түркі сөзі византиялықтарда, арабтарда, сириялықтарда, санскрит тілінде, көптеген иран, тибет тілдерінде кездесе бастады. Қағандық — империя құрылған 460 жылға дейін «түркі» сөзі 10 (кейінірек 12) тайпа бірлестігінің атауы ретінде жүрді. Бұл термин қағандық өмір сүрген дәуірлерде де сақталып қалды. Бұл сөз ертедегі түркі текстерінде «түрік бүдун» атауы ретінде кездеседі (бүд — тайпа), яғни жекелеген тайпалардан құралғам тайпалар одағы. VIII ғасырдың ортасынан бастап тарихи жазбаларда «12 тайпа түркі елі» деген термин кездеседі. Түркі тайпаларынан құралған мемлекет те дәл осы сөзбен аталды. «Түркі елі» деген атау ертедегі түркі эпиграфиялық ескерткіштерінде де, қытайдың тарихи жазбаларында да осы күйінде кездеседі. Кеңінен алып қарасак, бұл термин түркілер құрған ұйым — көшпелі державаның атауы. Византиялықтар мен ирандықтар «түркі елі» деген сөзді жиі қолданса, кейде түркілердің өзі де осы сөзді көп қолданған. Терминнің әрі қарай өріс алуы IX—XI ғасырлардағы араб тарихшылары мен географтарының еңбектерінде молынан кездеседі, ал бұл кезде «түркі» сөзі бір халықтың немесе мемлекетгің атауы ретінде қолданылды. Дәл осы арабтардың ғылыми әдебиетгерінде түркілер сөйлеген тілдің генетикалық байланысы және түркі халықтарының генеологиялық туыстығы жайында айтылады, ал мұсылман тілдес халықтар жазбаларынан сырт жерлерде мұндай кең көлемде жазылған мәліметтер кездесе бермейді. Орыс жылнамасында 985 жылы «торк» деген атау кездеседі. Бірақ бұл — Ұлы даланы мекендеген печенег, хлоабук, половец тайпаларымен қатар өмір сүрген көшпелі бірлестіктердің бірінің ғана атауы.

Өзінің тарихи орынын сақтап бұрыннан келе жатқан 4 тайпаны ерекше атауға болады, олар: түркілер, қырғыздар, қыпшақтар, телелер (оғыздар).

Кеңес өкіметі жыддарылдағы түркілердің тарихы туралы жазылған құнды енбектер: Толстовтың «Древний Хорезм» (1948) атты зерттеуі, Л. Гумилевтің «Древние тюрки» (1967), «Поиски вымышленного царства» (1970) және «Хунны в Китае» (1974) деген күрделі зерттеулері түркі тайпаларының ғасырлар бойғы даму ерекшеліктері, этнос ретінде қалыптасу кезендері мен мемлекеті туралы сыр шертеді. Л Гумилев «Хунны в Китае» деген еңбегінде ерте замандарда Қазақстан, Алтай және Орта Азия жерлерін мекендеген басты тайпа — хундардың түркі қағанатына қатысы туралы жазды.

Академик В.В. Бартольдтың Орта Азия әлкесін мекендеген тайпалардың тарихы жөніндегі еңбектерінің ғылыми маңызы зор. Ол бұл еңбектерінде араб, парсы және жергілікті тарихшылардың аса құнды еңбектерін пайдаланған. Бартольдтың «Монғол кезеңіне дейінгі Түркістандағы христиандык. туралы», «Жетісу тарихының очерктері», «Монгол шапқыншылығы кезеңіндегі Түркістан» т. б. еңбектері күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Оның бұл еңбектері Орта Азия және Қазақстан халықтарының көне дәуірден бастап-ақ өзіндік тарихи мәдениеті болғанын дәлелдеп берді. Орыс шығыстану мектебінің негізін қалаушылардың бірі болған ол Қазан төңкерісінен кейін Азия музейінің жанынан құрылған шығыс зерттеушілерінің «Записки коллегии Востоковедов» дейтін баспасөз ұйымын басқарды. Оның коптеген монографиялары ағылшын, неміс, түркі, араб т. б. тілдерде жазылған.

Бірақ отаршыл Ресей үкіметінің ең қауіпті, ең қасіретті қылмысының бірі — Орта Азия мен Қазақстан, жалпы түркі халықтарының ұлттық санасын құлдануға күш салу еді. 1881 жылы Түркістан әскери округінің комендантының көмекшісі, патша генералы Мациевский Ташкентге жұмысқа кірісе бастаған Шығыстану қоғамының мүшелеріне былай деп хат жолдайды: «Шығыстану қоғамының міндеті Шығысты зерттеу емес, Шығыс халқын орыстандыру». Патшаның саясаткер-ғалымдары орыстандыруды тоқтаусыз жүргізу үшін саяси-ғылыми айналымға «панисламизм», «пантюркизм» деген терминдерді енгізсе, Кеңес үкіметі жылдарында жергілікті халықты ата тарихынан, ата дәстүрімен, ана тілінен, ұстанған дінінен безімдіру үшін неше түрлі құйтырқы теорияны жан-жакты жетілдірді.

Түркілердің шығу тегі туралы қазақтан алғашкы қалам тартқан Әлихан Бокейханов, Мүхаммеджан Тынышбаев, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Санжар Асфеидияров, Әуелбск Қоцыратбаевтар, империялық зұлматтың шеңгеліне ілініп, көпшілігі опат болды. Мұстафа Шоқаев еңбектері өз Отанына әлі күнге дейін жеткен жоқ.

Түріктің белгілі ғалымы Б. Аталай «Дивани лұғат-ат-туріктің» үш томдық аудармасын, осындағы сөздердің бір томдық тізімін жасап шығарды. Бұл еңбек әрқилы зерттеу жұмыстарына пайдалануға кең жол ашып берді. Белгілі ғалым, профессор Әбсатгар Дербісалиев араб, парсы тілінде X—XII ғасырларда жарияланған түркі ғұламаларының еңбектерін зерттеу мен оны көпшілікке таныстыру жолында тынымсыз еңбек етіп келеді.

Осы аталған еңбектерден мынадай екі түрлі түсінік бар екенін аңғаруға болады: біріншісі — түркілердің дербес халық ретінде тарих сахнасына шығуы да, екіншісі — олардың дербес мемлекет ретівне қалыптасуы.

Жазба деректер мен ескерткіштерге сүйене отырып біз түркі этногенезінің бірінші және екінші сатыларын танып біле аламыз.

VI ғасырдың ортасына қарай төрт тайпа түркі этногенезінің екінші сатысына — Орталық Азияның этникалық және саяси тарихының басқа сатысына көтерілді. Ол — VI— IX ғасырлар. Жаңа сатыда этногенез одан әрі дамыды. Сол көшпеңді тайпалар енді өз байланыстарын одан әрі жақсартып, мемлекеттер құрды. Олар: Шығыс түркі қағандығы, Батыс Түркі қағандығы, Түргеш қағандығы, Қарлұқ қағандығы, Қырғыз-ұйғыр — Қарахан мемлекеті, Оғыздар мемлекеті. Дамудың екінші сатысына көтерілген мемлекеттер бірлігінің күіпті болуына ортак тіл, ортақ жазу мәдениеті, ұқсас саяси денгей игі ықпал етті. Пайда болған мемлекеттердің әлеуметтік-саяси құрылымдарының беріктігі түркі этногенезінің батысқа қарай жылжуына мүмкіндік берді.

Түркі мәдениетінің дамуын біздін заманымыздың I мыцжылдығындағы әшекейлі бұйымдар, шеберлікпен жасалған оқ, садақ, сондай-ақ өлген адамның зиратына құлпытас орнату рәсімдерінен байқауға болады. Жалпы туркі мәдениетін өзіндік ерекшеліктеріне қарай мынадай топтарға бөлуге болады: 1) Енисей қырғыздарының мәдениеті; 2) Қимақ-қыпшақ мәдениеті; 3) Алтай түркілерінің модениеі:.

Сонымен, біздің заманымыздын I мыңжылдыкында Орталық Азияда, оңтүстік-батыс Сібірде, Жетісуда, Тянь-Шаньдатүркі, оғыз, қыргыз, қыпшақ этногенезінің дамуы жүріп жатты. Енді осы тайпалар бір-бірімен араласу негізінде жаңа этнос орталықтары пайда болды. Қимақ-қышиақ, снъп тайпаларынын кейбіреулері Орталық Азиядан Ертіске көшті.

Қырғыздар Байқалдан Шығыс Қазақстанға бет бұрды. Тоғыз-оғыз тайпалары тибеттіктермен болған соғыстың салдарынан Гансудың батысына және Шығыс Түркістанға бет алып кешті  Түркілер 744 жылы саяси қасіретке ұшырады, өзінің бұрынғы орталықтарың жоғалтып, Қашкар, Жетісуға ығысты. Өл жерде X ғасырда ислам дінін қабылдағаннан кейін қарлұқ тайпаларымен косылып, Қарахандықтар мемлекетіп құрды. Ішкі, сыртқы факторлар өзгерді. Тайпалар арасында ассимиляция ироцесі жүрді. Сонымен жоғарыда аталған мемлекеттердің этникалық дамуы өзгере бастады.

Қорыта келгенде, түркі халықтары дамуының 1 және II сатылары түркі тіллі халыктарлың этникалық тарихында ошпес із қалдырды.

Сары өзендегі өзгерістер. Европа халықтарының қартайып қалжыраған Римді V ғ. күрт сындырған ұлы көшпенділігі Шығыс Азияда жүз жыл бұрын болған еді. Қытай тарихында «бес тағы тайнаның дәуірі» (304—399 жж.) деп аталатын замаңда Солтүстік Қытайды Хүндар мен сәнбилер жаулап алып бағыңдырып, сол жерде готтардың, бүргундықтар мен вандалдардың жабайы королдіктері тәрізді, бірқатар баянсыз мемлекеттердің негізін салады. Европаның Балкан түбегінде Шығыс Рим империясы қалай қасқайып тұрып қалса, Қытайдағы ұлы дария Янцзыдың жағасында Хан империясының мүрагері — дербес Қытай империясы сақталып қалады. Ертедегі Византия — гүлдену дәуіріңдегі Римге қалай ұқсайтын болса, ол да өзінің бұрын өткен ұлы патшалығына тап солай ұқсайтын еді, сол сияқты бұл да теріскей мен батыстан қысым жасаған тағылардан ілдәбайлап қорғануға ғана күш-қайрат тауып, жиі-жиі алмасып жатқан әулеттердің дәрменсіз де дарынсыз императорлары тағылар көсемдерінің құрбаны етіп «кіндік жазықтың» қалың қытайын тастап кетеді — ол кезде Хуанхэ алқабы солай делінетін — алайда, жатжерліктердің қатал езгісіне және өзара ұдайы қырықпышақ болып қырқысып, қан тегіп жатқанына қарамастан, Солтүстік Қытайдағы қытайлықтар өздерін басып алған халықтардан сан жағынан басым болатын, бұл VI ғ. Қытайдың қайта өрлеуіне жол ашады.

Өздерінің барша бәсекелестерін жеңіп шыққан Тоба тайпасы қытай мәдениетінің ықпалына түсіп кетеді. 420 ж. тобалар құрған ерте феодалдық мемлекет бүкіл Солтүстік Қытайды бір империяға біріктіреді, ол қытайша, Вэй атын алады (386 ж.). Бұл тоба ханының бодандарының басым көпшілігі болып табылатын қытай халқымен мәмлеге келу жолындағы алғашқы қадамы еді. Көпшелілерді ассимиляциялау әрекеті басталып кетті де, V ғ. аяққы кезінде тобалардың ұрпақтары бұрымдарын кеседі де, ал өздеріне бағыныштылармен ұдайы қоян-қолтық араласу олардың күш жігері мен салт-дәстүрлерін жойып жібереді. Олар тіпті туған тілінде сөйлеуді қойып, қытайша сейлей бастайды. Жоғалтқан тілімен, киім-кешегімен бірге, олар біркезде өздерін жеңіске жеткізген жаужүрек батылдығы мен ынтымақ-бірлігін де жоғалтады, дегенмен де олар, өздерінін меншікті мемлекетін қайта құру үшін қасарысып алға ұмтылған қытай жұртына сіңісіп кете алмады.

Сарай теңкерістері мен оның ізін ала жүретін жазалау әрекеттері Вэй әулетінің өкіметін әлсіретуі мұң екен, сәнби императорларының қызметіндегі қытай қолбасшылары өз билеушілерінен қайратты да жігерлі болып шыға келді. 531 ж. солтүстік-шығыстан Гао-Хуань көгерілісті бастап шығады да, тоба әскерлерін талқандап, ел астанасы — Лоянды басып алады. Ол әуелгі кезде әулет мүддесі үшін әрекет жасаған болып кәрішп, ханзадаларының біреуін император деп жариялайды, бірақ ол өз қолбасшысынан қорқып, батысқа, Чаньанға қашып барып, екінші бір сардардан, қытай болып кеткен сәкбилік Юйвынь Тайдан қолдау табады. Гао-Хуань сол Вэй әулетнің екінші бір ханзадасын таққа отырғызады. Сейтіп, империя Батыс Вэй, Шығыс Вэй болып екіге бөлінеді, сәнби императорларын уақытша бетперде есебінде пайдаланатын қытай қолбасшылары еді. Бұл жәйт ұзаққа созылмаса керекті. Сәнбилердің рақымсыз қатал билігіне өшіккен қытайлар, күш өз қолдарына тигеннен кейін, жеңілгендердің бет-жүзіне қарап жатпайды. Юйвынь Тай қолжаулық императорлардың бірнешеуін улап өлтіреді, ал оның баласы күш-қүдіреті толыққасын, 557 ж. жексүрын әулетті таратып, өз әулеті Вэй-Чжоудің негізін салады.

Солтүстік-Шығыс Қытайда сәнбилер бұдан да қатал жазаға ұшырады. Гао-Хуаньнің мүрагері Гао-Ян соңғы императорды өз пайдасына тәж-тақтан бас тартқызып, оған у береді. Императордың туған-туысқандары — ұзын саны 721 адам — түгелдей өлтіріледі де, оларды жерлемеу үшін, денелерін суға ағызып жібереді. Жаңа әулет Вэй-Ци деген атқа ие болады.

Осынау теріскей хандығының екеуі де экономикалық және саяси жағынан кәдімгідей қуатты болатын. Тегі басқалардың өктемдігінен құтылған қытай жүрты өз мәдениетін қалпына келтіру үшін жанталаса жұмыс істесе керек. Алайда Вэй-Чжоу мен Бэй-Ци арасында туған бақталастық олардың күш-жігерін тұсаулап, белсенді саясат жүргізу мүмкіндігінен айырады.

Оңтүстіктегі Лян әулетінің сонғы императорлары өздері билік құрып тұрган кездері зорлық-зомбылық пен қылмысты туындатады да, оның орнын басқан Чэнь әулеті осы бір сұмдықты жалғастыра түседі. 557 ж. сарай төңкерісі мен Ляньнің соңғы императорының көзін құрту, құлаған әулет жақтастарының қарулы  қарсылығын туғызады.  Көтерілісшілер  Чэнь  әскерінің шабуылын тойтарып, Қытайдың дәл ортасынан шағын ғана Хоу-Лян мемлекетін құрады.

Қытай өзара жауласып жатқан төрт мемлекетке бөлініп кетеді. Қытайдың күш-куатын байлап-матап тастаған ішкі шиеленіс, өзгелерден әлсіз кішкене ғана екі көшпелі мемлекет: Жужан ордасы мен Тоғон (Ту-ю-Хунь) хандығының аман қалуына жағдай жасайды. Түскейден жасалатын қысымның әлсіреуіне байланысты олар Шығыс Азиядағы жетекші мемлекеттер арасынан орын алады. IV ғ. орта шенінде құрылған дала хандығы Жужан VI ғ. бас кезінде езі құрып кетерлік қатты дағдарысты басынан өткізеді.

Бірақ бұл жөніндегі әңгіме әлі алда.

Тогон хандығы Цайдамның далалық қырқаларында көсіліп жататын. Тіпті сонау 312 ж. Мойын тегінен шыққан бектері бар, сәнбидің шағын ғана бір тайпасы Оңтүстік Маньчжуриядан батысқа қарай үдере көшіп, Көкінор көлінің касынан қоныс тебеді. Бұл арада олар бытырап жатқан тибет руларына қарсы сәтті соғыс жүргізеді де, тобаларға қарсы күресте сәтсіздікке ұшырай береді. Соның салдарынан Тогон хандығы Вэй империясының кіріптар вассалына айналады, бірақ империя бөлініп ыдырап кеткесін, ол қайтадан бостандыққа ие балады. V ғ. екінші ширегінде сұлтан Куалүй өзін хан деп жариялап, 540 ж. Гао-Хуаньге елші жөнелтеді, сөйтіп, Ювынь Тайдың жауына айналады. Бұл факті Тоғонның бұдан былайғы сыртқы саясатын анықтай түседі, біз онымен кейін кез боламыз. «Қалалары» (бұл бекіністі қыстақтар шығар) тегі, тобалардан алынған, ұйымдық басқару тетіктері болғанымен, өзі аса кең жерді қамтып жатқанымен, Тоғон күшті мемлекет болмаған. Қару күшіне қүлдық үрған тибет рулары дүшпанынан кегін қайтарып, бостандыққа жетуді арман етеді, оның экономикасы мимырт мал шаруашылығына негізделген еді; мәдени дәрежесі төмен болатын, ал хандардың зорлық-зомбылығы ұдайы құпия қаскү-немдіктер мен опасыздықтарды, жазалау шараларын туындатты, бұл өшпенділік отына май құяды. Міне осындай қиын түйіндер Тоғонның мүмкіндіктерін шектеп, кейін оның азып-тозып, құрып кетуіке апарып соқты.

Жужанцар мен, телеуіттер. Жужандар халқының шыққан тегі туралы мәселе талай рет қойылғанымен, түпкілікті шешуін тапқан емес. Бұл арада мәселені осылай қоюдың өзі дұрыс емес екенін айту керек, өйткені оның шығу тегін емес, калай құрылғанын сөз еткен жөн. Жужандардың халық ретінде бірыңғай этникалық тамыры болмаған. Жужан халқының пайда болуының өзіндік өзгешелігі бар. Заман азып, ел бұзылған кездері жаман ат тағылып халық қатарынан шығып, қаңғып кететіндер ұдайы болып отырған. IV г. орта кезінде де ондайлар аз болмаған. Тоба ханының ордасында немесе хүн шаньюінің астанасында  тұра  алмайтын  кісілер  мен  далаға  безіп  кеткен.

Рақымсыз қожаларыан кеткен құдар, әскерден қашқан қашақтар, жұт соққан ауылдардың қайыршы кедейлері сонда барып паналаған. Олардың бәріне бірдей ортақ нәрсе — шыққан тегі де, тілі де, діни сенімі де емес, өздерін қайыршы халіне жеткізген тағдыр-талайы ғана болған; ал оларды билеп-төстеп ұйымдастыруға мәжбүр еткен де сол қатал тағдыры.

IVғ. 50-ші жылдарында сәнбилердің атты әскерінде қызмет еткен бұрынғы құл Өгілей деген біреу өлім жазасына кесіледі. Ол ебін тауып тау ішіне қашып кетеді, сосын оның төңірегіне өзі сияқты жүз қаралы қашқын жиналады. Қашқындар иіні келгенде көрші көшпелілермен тіл табысып, солармен бірге тұра береді.

Өгілейдің мирасқоры Гүйлекей тоба хандарымен қарым-қатынас орнатып, оған жылма-жыл шұрқыратып аттарын аттай, сусар, бұлғыш терілерін терідей беріп, алым-салық төлеп тұрады. Оның ордасы Жужан атағын алады. Жужандар күллі Халқа аймағын басып, Хинғанға дейін еркін көшіп-қонып жүрген, ал олардың ханының ордасы Ханғайдың етегін қоныс еткен. Жужандардың тұрмысы мен ұйымдасу түрі тым жабайы болған және рулық қауымнан мүлде шалғай жатады. Әскери және әкімшілік бөлімі мың адамдық полк болып есептелген. Полк хан тағайыадайтын қолбасыға бағынған. Онда әрбір жүздікке бір тудан, он ту болған; әр тудың өз қожасы болады. Жужандардың жазу-сызуы мүлде жоқ; есеп-кисапқа қойдың құмалағы немесе кертіктері бар таяқша пайдаланылған, заң зәкүндері соғыс пен талау-тонау мұқтажына сәйкес келген: батырлары олжаның кебін алған, ал қорқақтарын дүрелеп  отырған. 200 жыл өмір кешкен жужан ордасы кері кетпесе, ілгері баспаған — өйткені олардың бар күш-қуаты көршілерін талауға жұмсалған.

Жужандар өзара қай тілде сөйлескен? Қытайдың бастау хаттары бізге әртүрлі мәлімет береді. «Вэйшу» жужандары дүнхудың бір бұтағы деп біледі. «Суюиу», «Ляншу» мен, «Наныну»— оларды хүңдарға туыс тайпа деп есептейді және ақырында, Бэй-ши (?) Өгілей гао-гүй тегінен шыкқан деп жорамалдайды. Оңтүстік Қытай тарихшыларының мәліметтері шала-шарпы деректер ал Өгілейдің өзінің шыққан тегін қазбалаудың ешбір мәні жоқ, өйткені оның айналасына топ-тасқандардың рулас емес екендігі айдан анық нәрсе. Бәрінен де дұрысы жужандар сәнбише яғни моңғол тілінің бір диалектісінде сөйлескен болуға тиіс, өйткені қытай тарихшысы олардың хандарының атақ-дәрежесін қытай тіліне аударғаңда, ол түп нұсқасында — Вэй мемлекеті тілінде, яган сәнбише сөйлейтінін атап өтеді. Жужандардың өздері де ататегін тобалармен бір деп есептеген, алайда олардың бұлай деуіне беймәлім тегі емес, тілдерінің ұқсас болуы дәйекті дәлел берген тәрізді.

Жужан хандығының негізгі күші теле тайпаларын қарауына бағындырып ұстай білгенінде болса керек. Өз тарихының таң сәрісінде яғни б. з. д. III ғ. телелер Ордостың батыс жағындағы даланы мекендеген. 338 ж. олар тобалар ханына бас иіп, теріскейге, Жоңғарияға көшіп барады да, Батыс Моңғолияны қаптап, сонау Селенгаға дейін жайылып кетеді. Бытырап жатқан ел болғандықтан да, телелер жужандарға қарсы тұра алмайды, сөйтіп оларға алым-салық төлеуге лажсыздан көнеді.

Теле тайпалары жужандарға аса қажет болады, ал жужан ордасынын телелерге мүлде қажеті жоқтұғын. Жалпы, жужандар бейнеті көп еңбекті суқаны сүймейтін адамдардан құралған еді, ал олардың балалары еңбектің орнына алым-салық жинап, олжа табуды артық санайды.

Телелер мал шаруашылығымен шүғылданатын, олар тек малын бағып, ешкімге ештеңені  төлемей, еркін жүргісі келетін.

Осындай ыңғай-бейіміне орайлас етіліп, қос халықтың саяси жүйелері қалыптасқан еді: әскери күштін көмегімен көршілерінің есебінен күн көру үшін жужандар бір ордаға бас косады; телелер байланысы нашар тайпалардын әлсіз бірлестігі болып қала берді, бірақ барша күш-жігерімен өздерінің тәуелсіздігін сақтап қалуға тырысады.

Телелер жужандармен қатарласа өмір сүріп жатты, бірақ оларға ұқсас ешбір белгісі болмайтын. Олар хүндар империясы құрамынан ерте шығып, қарапайым ақсакалдық қауым мен кешпелі тұрмысын сақтап қалады. Қу мекиен меңреу түзді мекен еткен жарлы-жақыбай көшпелілер кытайландыру ісінен де қалыс қалады, өйткені қытайлар шөлдаланың несіне қызығады. Телелердің жалпыға ортақ ұйымы болмаған, әрбір 12 рудың әрқайсысын ру басы ақсақалдар басқарған және «ағайын туысқандар ынтымақтасып тұрған».

Телелер үлкен доңғалақты арбаларымен сайын далада көшіп-қонып жүрген, өздері үйымшылдық атаулыны мойындайтын және еркіндікті жақсы көретін жауынгер халық болған. Олардың меншікті аты «теле». Ол осы уақытқа дейін Алтайда «телеуіт» деген атпен белгілі болып келеді. Якуттар, төлеңгіттер мен ұйғырлар, және басқалары со телелердің ұрпақтары. Олардың көбі біздің заманға дейін сақталмаған.

Жужан хандығы. V ғ. бас кезінде Хинганнан бастап, Алтайға дейінгі кең далада «шауып келе жатып құралайды садақпен көзінен ататын», жужандардың жұрт Дәудей деп атап кеткен ханы Шелун билігін жүргізіп тұрады. Теле жайылымдарын бағындырып алғаннан кейін, ол Іле өзенінің бойынан қоныс тапқан ортазиялық хүндармен қақтығысып қалады. Олардың басшысы Жибайегі деген біреу болатын. Онгин өзені жағасында болған қиын шайқаста Жибайегі Шелуннің тас талқанын шығарады, бірақ тұтасып жатқан жужан мемлекетіне әлі жетпейді де оларға «мойынсұннып, тыныштықты сатып алады».

Шелуннің негізгі мақсаты Тоба-Вэй империясының күшейіп кетуіне жол бермеу, еді, өйткені олар жужан хандығынан әлдеқайда күшті болатын. Қытайдың оңтүстігінде үздіксіз жүргізіп жатқан соғыстары Тоба-Вэй императорының бөлініп-жарылып кеткен бодаңдарын жазалауына бөгет жасады, сол себепті де Шелун Тобаның барша жауларын қолдап отырды. 410 ж. Шелун өліп, орнына інісі Хули хан болады.

Хүли тобаларға тиіспей, солтүстікке көз салып, о жақтағы енесей қырғыздары (иегу) мен Хевейді (Сібірдегі бір тайпа) бағындырады. 414 ж. ол қаскүнемдік құрбанына шалынады, бірақ қасыгөйлердің көсемі Бөлшіженнің өзі де со жылы қаза табады. Шелуннің немере інісі Датан хан болады. Ол өз билігін Қытайға қарсы соғыс ашудан бастайды, бірақ жужандар жортуылы нәтижесіз аяқталады, соның ізінше жасалған жазалау шапқыншылығы да жеміс бермейді. Хал-жағдай өезгеріссіз қала береді.

418—419 жж. жужандардың орта азиялық хүндар мен юэчжилермен соғысы қайта жаңғырады. Жужандар Тарбағатайға баса-көктеп кіріп, олардың зәресін ұшырғаны сондай, юэчжэй тобының көсемі Цидоло (Қидара) жужандарға керші болудан іргесін аулақ салып, оңтустікке шығандап барып. Қаршы көгалды аймағындағы Боло қаласын жаулап алады. Бұл арада ол парсылармен, эфталиттермен соқтығысады. Қидараның жұрты — қидарлықтар тарихта өздерінің этностық атымен емес, көсемінің атымен белгілі.

Жухан хандығының Вэй империясымен соғысы. 420 ж. жужандар құдыретінің шырқау шегіне жеткен жыл болды. Теріскей және батыс тайпаларын оп-оңай жеңгеннен кейін, жужан ұлы Даланың жетекшісіне айналады, бірақ бұл осынау хандықтың тыныштығығын да, есіп өркендеуін де қамтамасыз ете алмады. Жужандардын, басты жауы Тоба-Вэй империясы болады, сондықтанда жужан ханы Датан өзінің табиғи бәсекелесі күшейіп кетпеуі үшін қолынан келгенінің бәрін жасайды.

424 ж. Датан 60 мың салтатты сарбазбен Қытайға басып кіріп, астанаға дейін жетеді де, императордың қала сыртындағы сарайын талайды. Тобалар әскерін жаппай жинап қарсы шыққасын және жужандар арасында тәртіп мүлде болмағасын, хан соғыстан жалтарып, қайтып кетуге мәжбүр болады. 425 ж. тобалар жужаңдарды Гобидің ар жағына қуып тастайды. 430 ж. император Тай-У-ди (Тоба Дао) Оңтүстік Қытаймен алаңсыз айналысу үшін, әуелі жужандардың көзін құртуға бел байлайды. Жер қайысқан қалың қол далаға қаптап кетеді де, жужандар бытырап, басы ауған жаққа қашады. Датан батыс жаққа безген күйі хабарсыз жоғалып кетеді. Телелер оның адамдарын қыра бастайды. Датанның баласы Уди соғысты жүргізуден бастартып, Вэй империясына салық төлеп тұрады. Алайда 437 ж. Уди шапқыншылық жасап, бітімді өзі бұзады. Әсілі, жужандар біреуді талап тонамаса тұра алмайтын болуға тиіс. 439 ж. жауап ретінде жасалған жортуыл император Тобаға ешбір олжа түсірмеді: тау шатқалдарына тығылып қалған жужандарды кездестіре алмай, олардың қара басып, кейін қайтуына тура келді.

Тобаның Хэсиге қарсы соғысын жатқанын пайдаланып, Уди 440 ж. тағы да Қытай шекарасына шабуыл жасады, бірақ шекарада тосқауылда тұрған хол олардың алғы топтағы әскерін тұтқынға алады. Жужандар қайтадан кейін қашады. Осындай оқиға 445 ж, қайталанады, бұдан кейін тәж-тақты баласы Түхэчженге (445—464) тапсырып Уди қайтыс болады.

Енді бұлардың ролі өзгереді: Тоба-Вэй империясы шарықтау шегіне жетеді, оның қалың әскері далаға кимелей кіріп, жужандарды тау қойнауларына қуып тығады. Бұл шын мәніндегі соғыс емес, тек жай жазалау жорығы ғана болатын.

Түхэчженнің баласы әрі мұрагері Юйчен (464—485) күресті жалғастыра беруге тырысады, бірақ 470 ж. талқандалып, 475 ж. бітімге келуді сұрап, алым-салық төлейді. Жужан әлсіреп, Қытайға шапқыншылық жасау қолынан келмейтін арманға айналады. Енді олар талау көзі етіп, аналардан гөрі кедей, әрі әлсіз Батыс өлкені тандап алады. 460 ж. жужандар Түрфан алқабын басып алады да, ол араға жеңімпаз тобалардан қашып барып қоныстанған, өздерінің бұрынғы одақтастары хұндардың ойпаң-тойпанын шығарады. 470 ж. жужандар Хотанды ту-талапайға салады, бірақ қайраттанып алған эфталиттер мемлекеті жужандар басқыншылығын шектеп тастайды. Тянь-Шань Жужандар шекарасы болып қалады.

Жужанның жаңа ханы Доулун (485—492) «кісі өлтіруден тайынбайтын қатыгез» болатын. Ол өзінің таққа отыруын бір бекзаданы бүкіл үрім-бұтағымен түгелдей қырып салумен атап өтеді. Бұл барша елдің ашу-ызасын туғызады. Ханның Қытайға шабуыл жасағысы келетін ниеті елге одан да бетер ұнамайды. Тіпті сәтті жасалған шапқыншылықтың ізінше Қытай әскерлерінің жортуылы басталатыны, ал оған тойтарыс беру ісін тіпті ойға алмауға да болатыны жалпы жұрттың бәріне де аян еді.

Телелердің аға-ақсақалы Афучжило, Қытайға қарсы соғыс ашпағың деп ханға қадалып, қайта-қайта кеңес береді, бірақ оның дәлелді сөзіне құлақ аспайтынына көзі жеткеннен кейін, күллі теле халқын бастап көтеріліске шығады. Ол кезде телелер саны аз болмайтын (Қытай мәліметі бойынша, 100 мың шаңырақ). Сосын Афучжило батысқа, Ертіс алқабына көшіп кетеді. Сол арада ол «Тәңрінің ұлы перзенті» атағын алады да, жужан ханымен иық теңестіре бастайды, сөйтіп соғыс қайтадан бұрқ ете түседі.

490 ж. қытай әскері далаға шығыстан басып кіреді де, телелермен бірігіп, жужандарды қыспаққа алады. Жужан бекзадалары күллі жауаркершікті қияпұрыс хан мойнына артады да оны өлтіре салады (492 ж.)

Телелердің батысқа көшіп келуі аса маңызды төтетпе оқиға еді; батыста осынау шашырақты көшпелілер өз мемлекетін ұйымдастырады. Азияда қайтадан этногенез процесі басталады. Тап сол кездері Алтай тауларында түрік халқы, Брахмапутра алқабында — тибеттер құрылып, ал Қытайда Сүй мен Тан әулеттерінің орта ғасырлық ғажайып мәдениетін берген жаңғыру дәурені басталады. Шығыс Азия тарихының ежелгі дәуірі аяқталуға жақындап, оның кеспірсіз сарқыншағы — Жужан — құрып кетуге тиіс болатын.

Телеуіт хандығы — Гаогюй. Телеуіттердің бөлінуі мен 492 ж. мемлекеттік төңкеріс Жужан тарихының күрт өзгеріс кезеңі еді.

Олар Орталық Азиядағы жетекшілік ролінен айрылып, енді өкімет үшін емес, өмір сүру үшін күресуге мәжбүр болады. Өлтірілген Доулүннің орнын басқан Нагай елді бір-ақ жыл басқарады. Ол өзі басқаратын уақытқа ұран етіп: «Тып-тыныш» сөзін алады, яғни өзінен бұрынғы ханның жаугерлік ойларынан бастартады. Нағайдың баласы Фүту мүмкін болғанынша әкесінің саясатын жалғастыра береді.

Бұл кездері телеуіттер жаңа қонысын жақсылап игеріп, хүн дәуірінің соңғы қалдығы Юэбаньдардың көзін жояды. Жаңа жерде телеуіттер өз мемлекетін құруға тырысады. Бұл үшін олар халықты екіге бөледі: солтүстік билеушісі —»Мұрагер хан» атын алады. Олардың өз мемлекетін не деп атағаны беймәлім, ал қытайлар оны Гаогюй деп атайды, ол «биік арба» деген сөз. Ол осы атпенен тарихқа енген.

Саяси тұрғыдан алғанда Гаогюй қытай бағытына қарай бейімделіп, киім-кешек үшін олардың жібегін алмақшы болады, бірақ бұл жібек оларға ешбір пайдасын тигізбейді. 494 ж. эфталитгер Иранды жәукемдеп тастап, артын тиянақтап алып, солтүстікке қарай бет түзейді. Гаогюй мемлекетінің оңтүстік бөлігі қасқағымда талқандалады, «Мұрагер хан» өлтіріліп, үй іші тұтқындалады, ал халық шартарапқа бытырай қашады; олардың бір бөлегі жужандар қоластыға қарайды да, екінші бөлігі қытай қарауына өтіп кетеді. Келесі, 496 ж. сол сияқты солтүстік мемлекеті де қаурыт жаулап алынады. Эфталиттер тұтқындардың ішінен Мивоту деген бекзаданы қалап алып, қалған телеуіттерге бастық етіп қояды. Сөйтіп, Гаогюй эфталиттердің бағынушы вассалына, жужандардың дұшпанына, ал қытайлардың одақтасына айналады, одақтас болғаны үшін қытайлар оларға 60 бума жібек матасын төлейді. Шамасы сол кезде (497 ж.) эфталиттер Қарашарды басып алса керек, ал Түрфан көгалды аймағындағы Гаочан кнәздігінің билеушісі Жу деген қытайлық қытай үкіметінен өзінің бодандарын қабылдап, қытай жеріне көшіріп әкетуді сұрайды. Жужан айналасын темір қоршаумен құрсап тастайды. Бірақ гаочандықтар бауыр басқан жерін тастап кеткісі келмей, өз билеушісін өлтіріп, Жужанға қосылады. Бұл жәйт экономикалық жағынан шиеленіскен жағдайды бәсеңсітеді, өйткені егін егетін Гаочан Жужанды ас-тықпен, жеміспен және матамен жабдықтай алатын еді; бірақ бұл саяси шиеленісті күшейтіп, қытай императоры Сюань-у-дидің шамына тиеді. Футу ханның бітім сұраған ұсынысына, император:- өзінің теріскеймен айналыса алмай жатқанының бір себебі Оңтүстік Қытайды бағындыру ісінен қолы тимей жатқаны, әйтпесе, Футу мен жужандарды бүлікшіл бодандар деп есептейтінін айтып, жар салады. Бұл кезде Гаочанда қытайшылдар салтанат құрады да, Жужанмен арадағы одақты мансұқ етеді (500 ж.).

Батыс өлкедегі қытай мүддесін сақтап қалу үшін оған тұрақты әскер қатарынан Мын-Вэй бастаған үш мың қолы бар отрядті жөнелтеді. Хамиге келіп орналасқан отряд жужандарды тықсырып тастайды. Футудың Қытайға жіберген елшілеріне жауап қайтарылмайды. Жужандарға қарсы телеуіттер көтеріледі, олар баяғы 60 тең жібектің құнын қанымен қайтаруы керек бо-лады. Пүлэй көлінің маңында Мивоту жужандарды күл-талқан етеді. Олар оңтүстікке қарай қашады, бірақ Бэйшан тауының бектерінде Мын Вэйдің қытайлық қолына кездеседі. Үрейі ұшқан жужандар енді кейін қарай қашқанда жолай телеуіттерге тап  болып,   тағы да жеңіледі (508 ж.).  Осынау қырғында қырсық шалған хан Футу қаза табады. Мивоту оның бас терісін Мын Вэйге жібереді. Бұл үшін оған музыкалық асбаптар түрлері толайымен, 80 музыкант, он тең қызыл жібек, 60 тең әртүсті жібек маталар сыйлық ретінде жөнелтіледі.

Опат болған Футудың мүрагері Чеуну Қытаймен екі рет тіл тауып, келісуге талаптанады, бірақ өзін тек күш-қайрат қана аман сақтап қалатынына көзі жетеді. 516 ж. ол Гаогюйге шабуыл жасап, Мивоту әскерін талқандайды, оның өзін тұтқындап, айрықша әдіспен азаптап өлтіреді. Оны жүрісі жайсыз бір мәстекке мінгізіп, екі аяғын тас қып байлап, Мивоту зықы кетіп өлгенге дейін, мәстекті қамшылап айдай береді. Сосын Мивотудың қу басын сырлап, зеренге айналдырады. Жужандардан қашып құтылған телеуіттер эфталиттерге барып қосылады. Осыдан кейін ғана жужан халқының елшілерін Вэй императоры Сяо-мивди (518 ж.) қабылдайды. Оларға бағьныштылық міндетін дәл орындамағанм үшін сөгіс жарияланады. Мұндай рәсімнен кейін, қандай мәмлеге де болса, келуге болатын еді, сөйтіп Жужан үмітсіз жағдайдан құтылгандай болады.

Жужандағы жанжалдар. Жужанды аман сақтап қалу үшін Чеунм колынан келгеннің бәрін жасады. Телеуіттерді талқандағансоң, ол батыстағы соғысты соза бермей, эфталиттермен бітім шартын жасады. Бұл одақ жужан ханшалары мен эфталитет бекзаттарының некелесуімен бекітіледі». Шығыс жақта жужандар бірлесе отырып, маньчжурия тайпаларының бірі дидэ-уганді талқандап, Вэй үйінің Маньчжуриядағы позициясын әлсірету үшін Кореямен (Гао-Гюйли) байланыс. жасайды. Сол сияқты Түрфан мәселесі де ойдағыдай шешіледі. 518 ж. Қытай үкіметі Түрфан көгалжайының халқын Ішкі Қытайға көшіру жөніндегі ішетінен ресми түрде бастартады да, Гаочан кінәздігін таниды. Сонда тегі түрфандықтардың жужаңдармен арадағы сауда-саттығы үзіліп қалмағанға ұқсайды, жужандар астықпен, маталармен үздіксіз қамтамасыз етіліп отырылады. Темір бүйымдарын жужандарға олардың алтайлық бағыныштылары түркіттер (түрік-тоқюдар) жеткізіп түрады.

Бірақ ордадағы бірлік бұзылады. Жужанға будда діні енеді. Әдеттегіше, будда миссионерлері ең әуелі дінге ханды кіргізеді. Хан қосыныңда, «шамандар»— будда молдалары мен «нилер»— сопы әйелдер пайда болады. Жаңа жағдайда будда діні ғажайып түрге енеді: мәселен, сопы әйелдердің заңды ерлері болады, бірақ хан бұған, тегі, күдіктенбесе керек. Алайда, мәліметтердің тым аздығына қарамастан, будда діні жұрттың бәріне бірдей ұнады деп кесіп айтуға болмайды. Оған қарсылар ханның өз үйі ішінде де, әскер арасында да пайда болады. Жужан енді бұрыңғыдан да зәру болып отырған бірліктен айрылды. 513 ж. Қытайдағы жужан елшілігінің басында бақсы-шаман Хунсан тұрады, ол «інжумен көмкерілген идолды» әкеледі. Бұл діни кісінің пенделік кызмет атқаруының көшпелілер тарихындағы түңғыш мысалы болса керек.

Бұдан да өткен өрескел тағы бір жайт бар, Жужан қосынында Дэу-Хунь дуана атты жас сопы әйел тұрады. Мұңда көзге ұратын бір нәрсе — оньң «дуана» аты парсыша «қүшнаш» деген сөз. Ол балгерлік, бақсылықпен жұртты емдеген және Чеуну оған әрдайым көзсіз сенген. Қытай шежіресі оны алдамшы-сұрқия деп атап, оның мекерлігін сөз етеді, бірақ бізге керегі бұл емес. «Чеуну оны қатты құрметтеп, жанындай жақсы көрген, соның ақылымен іс-әрекет жасап мемлекеттік басқару ісін шатыстырып жіберген. Ордада ханның нақсүйеріне қарсылық күшейеді, сөйтіп, 520 ж. хан жорықта жүрген кезде құшнаш қатынды, ханым ананың әмірімен, буындырып өлтіреді, Чеуну қайтып келгеннен кейін, бекзадалармен ауыз жаласқан анасы оның да көзін құртады, ал тәж-тақты басқа баласы — Анахуанға береді.

Арада он күн өтпей жатып, Чеунудың кегі қайтарылады. Ханның туысқаны Шифа деген кісі ордаға шабуыл жасап, оны күлталқан етеді. Анахуан Қытайға қашып кетеді де, оның шешесі мен аға-інілері жусатып салынады. Анахуан Қытайда әркімге бір жаутаңдап, қайыссы жарылқайды деп жүргенде, оның Поломын деген ағасы жақтастарын жинап алып, Шифа-ның аяғын аспаннан келтіреді, Шифа Маньчжуриядағы «дидэуган» тайпасына қашып барып, сонда қаза табады. Поломын хан атына ие болады. 521 ж. оны көтеріліске шыққан телеуіттер жеңеді де, өзі қалған бодандарын ертіп, Қытайға көшіп кетеді. Жужан тағы ажал аузына жақындайды.

Ақарында Қытай көздеген мақсатына жетеді: жужанның қос ханы да оның қолына өздері. келіп беріледі. Теріскей жақтан қатынаған кісілер: «Мемлекет аласапыран болып жатыр. Әрбір тайпа өз бетімен бөлек тұрып, бір-бірін алма-кезек тонап жатыр»¹ — деп айтып келеді.

Алауыздықты телеуіттер өз мүддесіне пайдаланады: азаптан өлген Мивотудың інісі Ифу Гаогюй мемлекетін қалпына түсіріп, 521 ж. Поломынның жужаңдарын ойсырата жеңіп, оларды Қытайға қуып тығады. Сол жылдың күзінде гаогийлардан Анахуанкың орнын басып қалған інісі Синиф Қытайға қашып барады. Қытай үкіметі осынау табысын тиянақтай түспекші болады. Жақтастарымен бірге Полымынды Қытайдың ішіне, Көкінор көлінің жағасына қоныстандырады да, сенімге ие болған Анаху-анды» шекара сыртына — Дуньхуанның теріскейіне орналастырады. Поломын ә дегеннен эфталиттерге қашып кетпекші болады, өйткені оның үш қарындасы эфталит ханына тұрмысқа шыққан еді. Бірақ оны ұстап алады да, түрмеде көз жұмады. Анахуан одан ұстамды екен. 552 ж. ол тұқым себеміз деп он мың қап тары сұрап алады, жужандар оны жеп қойғанға ұқсайды, соның салдарынан келесі жылы олар ашаршылыққа ұшырайды да, қытай жұртын талап-тонай бастайды. Істің мән-жайын тексеруге келген Қытай шенеунігін Анахуан ұстап қалады да, жақын жерде колға іліккен нәрсенің бәрін талапайлап алып, бүкіл халқымен солтүстікке көшіп кетеді. Онда барғасын қытай шенеулігін босатып жібереді. Онын соңынан қуалауға жіберілген қол жер сипап, қайтып келеді. Осынау басты өлімге байлаған көзжұмбайлық әрекет жужандарды зор бәледен құтқарады.

Вэй империясы кісі көз алдында тап қаларлық жылдамдықпен азып-тозып бара жатты, онда жыл сайын жаңа саяси ақуал туа береді. 496 ж. хилар (татаптар) бұрқ етіп көтеріледі де, Қытай Батыс Маньчжуриядан айрылып қалады. Оңтүстік Қытайда Лян империясы белсеніп шығады, ақырында 524 ж. елдің теріскей түкпіріндегі Во-йе бекінісінде ту етіп көтеріліс оты тұтанады да, тез жанып, жайылып кетеді. Анахуан со көтерілісті басамын деп бас көтеріп, 525 ж. кектемінде бүлікшілерді жаныштайды. Бұл еңбегі үшін ол «әралуан заттан» тарту-таралғы алып, күнәсі кешіріледі. Енді Гаогюйдің кезегі келеді. Телеуіттермен жеке қалған жужандар олардың тас-талқанын шығарады. Ифу інісі Юегюйдің қолынан қаза табады, ол соғысты жалгастыра бергісі келгенімен, 534—537 жж. ағасы сияқты жеңіліп қалады. Ифудің баласы Биди өз ағасын өлтіріп, жауға қарсы күресті бастайды. 540 ж. жужандар Бидиді біржолата жеңеді де, Гаогюй мемлекеті өмір сүруден қалады. Бұл кезде Қытайдағы Вэй империясы шығыс және батыс болып, екіге бөлініп өзара қырқыса бастайды. Осы арада Анахуан басты күш ретінде алға шығады да, екі жақта мұның алдында мөлтеңдеп тұрады.

Бұл қандыбалақ Жужан данқының соңғы сәулесі еді.

Қаншық қасқырдың ұрпақтары. Ататегін білу және оларды әдейі жаттап алу ортаазиялық халықтардың өзгеше сипаты. Сондағы ең бір қызықты жері, олардың көпшілігі әуелгі тегін әртүрлі аңнан бастайды. Мысалы, тибеттер өздерінін арғы тегін маймылдың еркегі мен раушастың (орман-аруақ) ұрғашысынан шыққан, моңғолдар — көкбөрі мен ақмаралдан, телестер — бөрі мен хұн шаньюінің қызынан, түріктер — хұн ханзадасы мен қаншық қасқырдан тараған деп есептейді. Соңғы екі аңыз баяғыда, осынау қос халық ұлан шел — Гобидің оңтүстік шетіндегі аймақты мекендеген кезде шыққан болуға тиіс, өйткені аңыздың өзі белгілі дәрежеде саяси тарих пен этногенездің фактілерімен әріленіп, жөнделіп отырады.

Тобалар солтүстік Қытайды бағындырған кезде, олардан жеңілген тайпалардың ішінде «Бес жүз шаңырақ Ашин руы да» бар еді. «Осынау бес жүз шаңырақ», Хұндар мен сәнбилер IV г. қытайлардан жаулап алған Шэньсидің батыс бөлегін мекен еткен «әртүрлі рулардың қосындысынан» шыққан болатын. Ашин Хэсиді (Ордостың батысындағы Хуанхэ шығанағы мен Наньшаннің арасындағы облыс) билеген Хұн кінәзі Муганға бағынып тұрған. 439 ж. хұндарды жеңіп, Хәсиді Вэй империясына қосып алған кезде, «Ашин бес жүз үймен жужандарға қашып барады да, Алтай тауының күнгей бетіне қоныстанын, жужандарға темір өндіріп беріп тұрады».

Бұл кепте көне түріктер халқының шыққан тегі түгел. қамтылмайды, тек оларды билеуші әулеттің тегі ғана айтылады. Көне түріктердің шығуы жөніндегі бұл нұсқада аңыз деуге тұрарлық ештеңе жоқ. Әсілі, Ашин, әлде бір себептермен толып жатқан хұн мен сәнби кінәздіктеріне сиыспаған, жүрекжұтты ерлердің шағын ғана жасағыньң көсемі болса керек. Мемлекет деп атауға тұрмайтын бұл сияқты уақ әскери қауымдар Ш—V гғ. бүлікті дәуірінде ұдайы пайда болып, артына із қалдырмай құрып кетіп жатқан.

Қытайлар Ашин ханның бодандарын — Ту-кю деп атаған. Бұл сөзді П, Пельо «түрк ют» яғни түріктер деп сәтті аударған, бірақ ондағы көптік жалғауы түрікше емес, моңғолша. Көне түрік тілінде саяси терминдердің бәріне көптік жалғауының моңғолшасы қосылатын болған. Бұл жэйхтен оның түрік тіліне шеттен қосылғанын білеміз.

«Түрік» сөзінің өзі «күшті , мықты» дегеңді білдіреді, А. Н. Кононовтың пікірінше, ол — жинақтауыш ат, кейін тайпалар бірлестігінің этникалық атына айналған. Бұл бірлестіктің әуелгі тілі қандай болса — ондай болсын, әйтеуір олар тарих сахнасына шыққан кезде, оның күллі өкілдеріне сол заманның тайпа-аралық ортақ тілі-сәнби яғни көне моңгол тілі түсінікті болған. Бұл бүйрық-жарлықтъң, базардың, елшіліктің тілі екен. Ош тілмен 439 ж. Ашин. Гобидің солтүстік шет аймағына көшеді. «Ашин — Қасқыр, бөрі» деген сөз. Ол моңғолша «шоно-чино». «А»— қытай тілінде құрметтеу префиксі. Демек, «Ашин»—»дегдар бөрі». Бұл есімнің қытайша мәнерленбеген түрі — Шане арап жазбасында сақталған.

Ашин хандарын тотемистер деп атауға  бола ма,  болмай ма — біздің біліміміздің кәзіргі жағдайында оны шешу мүмкін емес, алайда «бері» сөзі VI ғ. түріктер үшін аса мәнді сөз болғаны айдан анық. Қытай авторлары «түрік ханы» мен «бері» үғымға мағыналас деп есептейді, сонда тегі түрік хандарының көзқарасына сүйенетін болса керек. Сәнби ханшасының күйеуі Шаболио  хан  жөнінде:   «өзінің  қасиеті   жағынан  хан  нағыз қасқыр»— деп айтқаны тегін болмасқа керек; түріктерге шабуыл жасаған  кезде:    «мынадай   шаралар   қолдану   керек: көшпенділерін қуып,  бөрілеріне бассалу  қажет»— деп тіпті нұсқау қағаздың өзінде де айтылған. Түрік байрақтарына бөрінің басы   алтынмен әшекейленіп салынған, ақырында, түріктердің шыққан тегі жөніндегі екі аңызында ең әуелгі ана — қаншық қасқыр делінеді. Бір-бірінен сәл ғана айырмасы бар аңыздың екеуінде де нағыз тарихи оқиғаның Ашин ордасының Ганьсудан көшуінің ізі де жоқ. Сондықтан да аңыздар Алтайда туған деп ойлаған жөн, бәлкім, бұл аныздар келгендердің айрықша хұқын дәлелдеу үшін әдейі шығарылған да шығар, кім білген.

 

1.2. Түркілердің шығу тегі, діні, этнографиялық және лингвистикалық топтары

 

«Түркі» сөзі біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырда бірінші рет көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Осы кезде түркілер Монғолиядан және Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жатқан ұлы көшпелі империяның негізін қалады. Ұлы далада түркі мемлекетінің, түркі тілінің қалыптасу дәуірінен дерек беретін Күлтегін ескерткішінде былай деп жазылды: «Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда болғанда, осы екеуініп, арасында адам баласы жаратылды. Адамзат баласының үстінен менің бабаларым Бумын қаған мен Истеми каған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, Түркі зандарын шығарып, оны бекітті». Мұнда дүниенің төрт бұрышын түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандарының билік құрған уақытымен байланысты суреттеледі.

V ғасырда түркілер деп Ашина ордасына қараған тайпалар атанды. Ал көршілес тайпалар түркілер қатарына саналған жоқ. Түркліердің шығу тегін зерттеу ғылымда XIX ғасырдың санына дейін көршілес қытай, парсы, грек, Византия елдерінің деректері арқылы белгілі болды. 568 — 598 жылдары түркілерге қарай бірінші болып Еділден өткен Земарх басқарған Византия елшілері орқандай деректер жазып қалдырды. Жекелеген түркі халықтары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз IX—X ғасырлардағы араб географиясынан кездестіреміз. Осы герграфиялық әдебиетте «түркі» деген сөз халықтар тобы және олардың тілінің ортақ иесі ретінде корсетілген.

Қытай жазбаларында туркілерді хундар тұқымы деп, қытайша «жин, жуань-жуань, жужань»¹ деп атаған, бірақ бұл атау халықтың атауымен ешбір сәикеспейді.

Н. А. Аристов «түркілердің бастапқы шығу тегі мен олардың ата жұрты туралы» деген мәселеде: «Түркілердің негізгі басты үлкен тайпалары алғашында Алтайды мекендеген. Алтайдағы жер-су аттары көне түркі халық аңыздарына енуі бұған дәлел бола алады. Ежелгі түркі мемлекеті хундар империясы болып есептеледі,— дейді. Орхон жазбалары бұған дәлел.

Ескерткіште хан өз халқын түркілер, ал басқаларды оғыздар немесе тоғыз-оғыздар деп атады, бірнеше жерде оғыздар немесе тоғыз-оғыздар ханның жауы ретінде аталған. Орхон жазбаларын оқуға жол ашылғанға дейін В. В. Радлов VI—VIII ғасырда түркілер оғыз халқына жатты деген қорытындыға келіп, кейін оны жазбалармен дәлелдеді.

Оғыздар немесе түркілер бірнеше халықтарға бөлінеді: телестер, шығыста тардуштар, батыста түркештер және т. б. Қарлүқ, қырғыз және үйғырларды сенімді түрде түркілер деп есептейміз, бірақ сол кезде бұл халықтар өздерін түркіміз деп есептеген дәлелді дерек жоқ.

Печенегтер мен қыпшақтарды орыстар да, батыс еуропалықтар да түркілер деп атаған жоқ, «түрік» сөзі Европада оғыз халықтарынан шыққан осман империясын білдіру үшін кеңінен қодданылды.

Соңғы жылдары лингвистикалық зерттеулер негізінде түркілердің шығу тегі, көне тарихы туралы мәселе қарастырылу үстінде. Түркі халықтары туралы мәліметтердің басым бөлігі грек, парсы, мұсылман, қытай қолжазбаларында кездеседі.

Грек деректерінен біз түркілер VI ғасырдың өзінде-ақ Шығыс Европаға келіп, Византиялық қала Босфор мен Керч бүғазын жаулап алғандығын білеміз. Парсы деректері бойынша түркілер парсылардан Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағалауын тартып алғаны белгілі. Ең батыс түркі халқы неченегтер еді. Алғашында Еділден шығысқа қарай мекендеген олар IX ғасырда Оңтүстік Ресейге қоныс аударған. Еділдің орта және төменгі ағыстарын мекендеген бұлғарлар мен хазарлар бір тілде сөйлейтін, тілдері түркі тілі тобындағы чуваш тіліне ұқсайтын.

Еділден, батыстан шығысқа қарай Қытай шекарасына дейін оғыздар мекендеген, орталықтары Сырдарияның төменгі ағысында болған. Қарлүқтардың орталығы Шу өзенінің бойында болды. Тоғыз-оғыздардың орталығы Турфан еді. Кейбір авторлардың жазбаларында Жетісу аумағында Қарлүқтармен қатар басқа да түркілер мекендеген. Түркілер екіге бөлінген, олар Тухси мен Аз Шігілдер Ыстыккөлдің солтүстігін мекендесе, Яғма халқы Нарынның оңтүстігін қоныстанды. Тоғыз-оғыздардан солтүстікке карай кырғыздар өмір сүрді, олардың орталығы Енисейде болды. Қырғыздардың батыс көршісі қимақтардың орталығы Ертісте болатын. Қимақтар туралы Кытай, Орхон жазбаларында ешқандай дерек кездеспейді. Олардың батысқа қай жақтан келгені белгісіз. Қимақтардың бір бөлігі — қышлақтар. Олар печенегтермен көршілес тұрып, өз алдына жеке халық атанған.

Махмуд Қашқари құрастырған түркі тілдерінің әйгілі сөздігі — «Дивани луғат-ат-түрік»-те түркі тілдерінің жекелеген түрлері туралы көп мәліметтер келтіреді. Махмуд Қашқари көптеген түркі текті рулар мен тайпалар жерін аршып, олардың тұрмыс-салты, тілі, аңызы және жазба әдебиеті туралы қыруар мол материал жинаған. Махмуд Қашқари бұл жөнінде былай деп жазды: «Мен түркілер, оғыздар, шігілдер, яғмалар, қырғыздардың шаһарларын аралап, кыстақ пен жайлауларын көп жылдар аралап шықтым, лұғаттарын (сөздерін) жинадым, түрлі сөз қасиеттерін үйреніп, анықтап шықтым. Мен бұл істерді тіл білмегенім үшін емес, қайта бұл тілдердегі әрбір кішігірім айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім, солардың бәрін мүқият бір негізде жүйеге салдым».

Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша түркілерге шығу тегі жағынан түркі емес, бірақ түркіше білген халықтардың бәрі жатқызылады. Ол барлық түркі халықтарын солтүстік және оңтүсік деп екі топқа бөледі, әрқайсысында он-оннан халық болған. Солтүстік топқа енгендер: печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, иемектер, башқұрттар, ябакулар, татарлар, кырғыздар т. б. Оңтүстік тобына жататындар: шігіл, тухеп, яғма. играк, чарук, жумыл, үйғыр, танғүт, хитай, табғаш.

Махмуд Қашқари таза түркі деп қырғыз, оғыз. тухси. ягма, шігіл, играк, және чарук халықтарын атады.

Енисейде түрған қырғыздар кытай деректеріндеғі хундар дәуірін еске түсіреді. Ежелгі кырғыз транскрипциясында

қырғыз деген сөз гяньгунь деп берілсе (хундар дәуірі — б.з.б. 201 жыл), VII ғасырда хягас деп аталды.

Махмуд Қашкари қырғыздардан батыска карай ябаку халқы тұрды деп көрсеткен.

В. Томсон аз халқының шығу тегін белгісіз деп есептесе, аз және қырғыз халықтарымен бірге өмір сүрген чиктердің шығу тегі жөнінде ешқандай дерек жоқ. Солтүстік-шығысқа қарай ығысқан туркілердің бір бөлігі якут халқын қүраған сияқты.

Оғыздар — түркі қағандығына негіз болған тайпалардың ең үлкені. Түркілердің өзі оғыздардан шыкқан. Олардың коныстанған жері туралы белгілі түрколог Н. А. Аристов өз еңбектерінде түркі тайпаларының көбі ертеде Алтайды мекендегенін, ертедегі түркі халқының аңыздарында тайпа аттары көбінесе өздері түрған жердің, (өзен, көл, тау т. б.) атымен байланысты болып келетінін атап керсетеді.

Орхон жазуларында хан өз халқына қаратып айтқан үндеуінде оғыздарды тоғыз-оғыз немесе жай оғыз деп атайды. Бұдан оғыз атауы түркілердің тек солтүстік жағындағы көршілерін ғана емес, одан да кең мағынада қолданылып түрғанын аңғару қиын емес. Мысалы, Күлтегін өлгенде батыстан түркеш хандығының елшісі ретінде оғыздардың дана тамғашысы» келді дейді. Бұдан «оғыз» сөзі кең мағынада батыста да қолданылғанын көрсетеді. Оғыздар батыс түркі империясы қүлағаннан кейін орталығы Сырдарияның төменгі жағында болған жаңа мемлекет қүрды. Кейіннен оғыздар елі деп Селжук империясын қүрған Алдыңғы Азияны атады.

Бірінші түркі империясына негіз болған тайпалар ішінде гухси, яғма және шігіл халықтары болған. Олардың кейбіреулері Іле өңірінде, шігілдер Қашқардың жанында ауылдарда және Тараздың (Әулиеата — қазіргі Жамбыл) жанындағы Шігіл деген бекініс-калада өмір сүрген. Бұл бекініс оғыздардың жерімен көршілес болған және олар оғыздардың жиі-жиі тынышын алып отырған. Сондықтан да болар, оғыздар Амудариядан бастап Қытайға дейінгі өздерінен басқа түркілердің бәрін шігіддер деп атаған.

Қарахандыктар оғыз халқының шігіл, ягма тармағынан шықты. Махмуд Қашқари яғма сөзі Іле озенінің төменгі ағысында өмір сүрген халықтың аты деп жазады. Ол (М. Қашқари) сол аймақта тухси немесе шігіл халқы да болды дейді.

Шігілдің екі тармағы Іле алқабы мен Қашқарға жақын Куяс қаласына таяу елді мекенде түрған. Монғолдар үстемдігі түсында Іленің оңтүстігінде орналасқан бұл қала Шыңкыс ханның баласы Шағатайдың және онын ұрпақтарының астанасы болуымен әйгілі еді.

82

Махмуд Қашқари кұрлүқтардың оғыздардан шыққан көшпенді халық екенін, кейін түрікмендер деп аталғанын айтады

Үйғырлардың калалары туралы Махмуд Қашқари нақты деректер береді. Орхон жөие ұйғыр жазбаларында Коче қаласы аталады. Бүрынғы Турфанға, Идикут-Таримге жақын жерде Қара Қоджа қаласы болған. Идикут қаласы — үйғырлардың оңтүстік бөлігінің, басты қалаларының бірі еді. Махмуд Қашкаридегі «кочс» сөзі қала және бүкіл облыстың аты дегенді білдірген. Сол облыстың (Коче қаласының) солтүстік .бөлігіндегі басты қала Бешбалық деп аталды. Бұдан басқа Сульми, Джанбалық, Янгабалық (жаңа қала) дейтін тағы да үгіл қаланың аты аталады.

«Басмыл» сөзі орта ғасырдағы грек создерінде «шыққан тегі аралас адам» деп беріліпті. Орхон жазбаларында

  Басмылдарға Бешбалық (шамамен қазіргі Гучен) қаласы қараған. Мұнда кейіннен тоғыз-оғыздар мен үйғырлар тұрды.

Қарлүқ (харлук немесе карлуг деп жазылып жүр) — түркі. халқы, олар  б. з. VIII ғасырындағы орхон (түркі) жазбаларында және қытайдың «Тан-Шуынында» аталады. 776 жылы батыс түркілік қағандар империясы қүлағаннан кейін қарлүхтар.

і Шу бойында қоныстанған. Олардың билеушісі хакан (қаған), лауазымын алмай, ябғу лауазымымен жүрді. Махмүд Қашқари карлүқтар мен ғұздарды (оғыз) қосып түрікмен ., деген бір-ақ атпен атады. XII ғасырда Баласағүн каласын ; Қараханидтер династиясынан шыққан түрікмендер биледі: дейді.

Махмуд Қашқарида қимақтар аталмай, олардың орнына, Ертістегі имектер аталады. Шын монінде ол атау солтүстік топтағы халықтардың географиялық атауларына коп сойкес: келмейді. Сондықтан имектердің орнына қимақтар деген жөн болады. Қимақтардыд қоныстары Сырдария, Сауран қаласының маңында еді, яғни мүсылман елдерінің                               иеліктерімен шектесіп жатты. Ғүздар мен қимақтардың иеліктерін бөліп жатқан Итильдің (Еділдін) жоғарғы ағысы түркілердің еуропалық шекарасы болып есептелді.

Қыпшақ — қимақтың сонау батыстағы бір бүтағы. Олай дейтініміз, қыпшақтар XI ғасырдың өзінде (1030 жылдар шамасында) көршілес Хорезм яғни қазіргі Хиуа хаидығымен бірге аталады. Мәселен, XI ғасырдағы парсылық жыршы Насири Хусраудың өлеңінде бүрынғы «Ғүздардын даласы», «Қыпшақтар даласы» (Дешти- Қыпшақ) делініпті. Қыпшақтардың шығу тегін Қиыр шығыстағы көшпенді түркі және басқа халықтардың батыс Азия мен Шығыс Евроиаға қарай қозғалған жолдарынан іздеген жөн.

Негізінен ғүндардың солтустігін мекендеген қьшшақтар XI ғасырда қытай шекарасынан бастап шығыс Еуропаға дейін созылып жатты. Олардың негізгі ордабасы Ертіс өзенінде болды. Византиялық деректер бойынша қыпшақтар «командар» деп аталып, ғұндармен қатысып турған келсе, мұсылмандар оларды қыпшақтар деп атаған.

Қыпшақтар негізінде қимақтардың бір бүтағы болса керек. Кейінірек — XII ғасырда қыпшақтар қаңлы деп аталатын басқа бір халыкпен араласады.

Қыпшақтарды жеке бір хан басқармай, олардың орбір тобының өз алдына хандары болған. Қыпшақтар XII ғасырға дейін мұсылмандықты қабылдай коймады. Олар мұсылман мәдениетінен басқа христиан мәдениетінде  де қарауға болады.

Наймандар Рашид әд-Диннің жазуы бойынша Ертістің жоғарғы маңында мекендеген түркі тайпаларынан тараған. Аристовтың пікірінше наймандар түркілердің негізгі үрпағы болған.

Наймандар жоғары Ертіс пен Орхон арасында VIII ғасырда найман біріккен руы сегіз оғыз (сегіз тайпасындағы) деген атпен тарих сахнасына шықты. Олардың алып жатқан аумағы батыс Хангайдан Тарбағатайға дейін созылды. Ол қазіргі Шығыс Қазақстан жері деуге «болады». Батыс Монғолияда, Жетісуда Қарахан мемлекеті қүрылған кезде наймандар олармен көрші түрған. Рашид әд-Диннің жазуы, басқа да жазба деректер бойынша наймандар XI ғасырға дейін шығыста Селенгі мен Орхон өзендерінің жоғарғы жағынн батыста Тарбағатайға шейін және солтүстікте Тану-Онадан оңтүстік-шығстағы Алтайғ шейінгі жерлерді иемденіп үлгерген Наимандар канлылар, солтүстігін қырғздар, шығысын керейттер, монғол тілдес меркіттер мекенеді.

Керейіттер одағы бірінші болып XI ғасырда христиан дінін қабылдағанымен, түркіше сөледі. Олардың жерлері — Толы өнінің жағалауы, Орхон өзенініңорта бойы, Онон өенінің қүяр сағасы. Наймандар мен керейіттердің оңтүстік көршілері үйғырлар болған. Шыңғыс ханның алдында қазіргі Монғол аумағы мен Алтай керейіттердің қол астында болған. Рашид әд-Диннің еңбегінде керейіттер баскаларға қарағамда берік үйымдасқан күшті тайпа болған. Сонымен бірге керейіт Торыл-Бан ханының, ата-бабасы Орта Баласағүнда билік жургізгені туралы хабар бар, кейіннен керейіттерді карақытайлар женіп, оларды шығыска ығыстырып тастаған.

Жалайырлар — Шыңғыс хан империясының күшейген кезінде Хилок пен Селенгі өзендерінің жағалауында өмір сүрген түркі тектес халық. Дәлірек айтқанда, Қарақорымның таулы аймақтарында, Орхон озенінің жоғарғы ағысындағы Селенгіге құяр жерінде мекеидеген. Жалайырлар Орхон мен Селенгі озендерін мекендеген ежелгі уйғырлардаи шыққан болуы мүмкін.

Шығу тегі белгісіз бұлғар мен хазар халыктары орта ғасырлардың басында екі мемлекет құрды: біреуі — Еділде, екіншісі — Дунайда. Бұлардың аты б. з. VI ғасырында белгілі болды. Махмуд Қашқари Еділ озенін бірнеше рет атап, Еділ бұлғарларын түркілер дейді де, олардыңтілдерін печенегтермен жақындастырады. Башқұрттар қазіргі жерлерінін төңірегінде тұрған. Татарлар, Махмуд Қашқаридің айтуы бойынша Отекен (Отюкен) жерін мекендеген. Орхон жазуларында Монғолиядағы Орхонның жанындағы таулар тізбегі осылай аталғаны белгілі. Кейбір жасырын жазбаларда (Худуд ал-алам Туманский. Жаңаашылған парсы географиясы) татарлар тоғыз-оғыздардан бөлінген десе, (Қараңыз: В. В. Бартольд. Орта Азияга саяхат есебінен), Гордизиде Ертіс жағалауындағы кимактардан бөлініп шыққан дейді.

Кейін Ресей, Батыс Еуропа оқымыстылары османдықтардан басқа түркі халықтарын татарлар деп атаған (осындай сөз қолданысы Радловта да кездеседі). Қытайлықтарға қарап бұл атау монғолдарға да, манчжурларға дателінген. («Татар» қаласы Пекиндеде бар.) «Татар» деген атау тек қана түркі тілдес халықтарға катысты Еділ бойымен Қазаннан Астраханға дейін, Қырым мен Сібірде қодданылады. Сондықтан 1927 жылы КСРО ұлыстарының тізімінде Қырым татарлары, Еділ татарлары, Касимов татарлары, Тобыл татарлары деп бөлек-болек аталып кетті. Олардың ата-бабалары Қырымнан Польша тұтқындап, жер аударылған белорус татарлары еді. Олар белорус тілін қабылдағанмен, ислам дінін үстанып қалған. Астраханның түркі тілдес халықтары жаңа зерттеулер бойынша ноғайларға жатқызылды.

Қазіргі таңда «татар» деген ат толық орнықты.

 

ІІ ТАРАУ. ТҮРКІ ИМПЕРИЯСЫ МЕН ФЕОДАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР. 

 

2.1. Түрік қағанаты және оның мемлекеттік құрылымы.

 

Өкімет пен халық. Қытай мәліметтеріне қарағанда, елге ханды жариялаудың күрделі рәсімі болған: бекзаттар оны ақ киізге отырғызып, күн жолының ыңғайымен қаумалаған қалың жұрттың құттықтаған айқай-қиқуы үстінде шеңберді тоғыз рет айналып шығады екен. Сосын оны ақбоз атқа мінгізіп, мойнына дереу жібек бұғау салып,  оны қолма-қол босаңсытып,  одан: «неше жыл хан болғың келеді?»— деп сұраған. Бірақ сұрақтың ел басқару мерзімін анықтау ісінде қандай роль атқарғаны түркіттер тарихында онша мәлім емес: бәрінен де дұрысы, бұл әдет, әсілі хан тайпа көсемі болып сайланатын кездің салты есебінде сақталып қалған тәрізді. Тәж-тақты мұраға қалдыру күрделі жүйе арқылы жүргізілетін болған, оған әлі айрықша тоқталамыз.

Мемлекеттің ханнан кейінгі бірінші адамы жағбы болған. Түптеп келгенде, жағбы ханның бас уәзірі, бұл қызметке көбінесе хандық құрып тұрған әулеттің мүшесі сайланатын болған. Мәселен, Елхан Бұмынның кезіңде жағбы шенін оның туған інісі Істеми алған. Бірақ жағбы тақтың мұрагері деп есептелінбеген. Мұрагер, атқаратын қызметіне қарамастан, «тегін» деп аталған. Қарауында билейтін еншілі жер-суы бар тектес ханзада «шад» деп аталған, мысалы, кейін хан болған Сымо, өгей деп күдіктенгеннен соң Шад бола алмай қалған.

Мән-маңызы төменірек шендерді Ашин тұқымына жатпайтын кісілер алған; бірақ барша қызмет мұра етіп қалдырылып отырған. Міне осы негізге жүгінсек, түркіт қоғамы ақсүйектер қоғамы болған деп жорамал жасаған жөн.

Түрік қоғамында еріктілер мен тектілерге қоса, әскери тұтқындардан тұратын құлдар мен күндер де болған. Олар негізінен әйелдер болса керек. Істемихан 569 ж. Земархқа қырғыз халқынан бір күнді тарту етеді. Жорық сәтті болған кездері Қытайдан күңдерді сан мыңдап айдап қайтатын болған: мәселен, Чулохан 619 ж. Бин-Чжоуды басып алғанда, «қаладағы күллі әйелдер мен қыздарды жаппай айдап кеткен», ал Атрпатакан қаласының (628 ж.) адамдарын шетінеи ұстап әкеткендері Таяу Шығыс есінде сақталып қалған. Тіпті тұтқындарды бөлісу кезінде таласып қалғаны үшін Үйгу-шад тақтан айырылған. Демек түркіттер құлшылықтың не екенін білген. Бірақ бұл арада: көшпелі шаруашылықта құлдар қалай, қай түрде пайдаланылған? — деген сұрақ туады. Құл, егер ол мүгедек болмаса, кез келген уақытта қожасының атын мініп қашып кете алады, сөйтіп ол қып-қызыл зиян болып шығады. Тегі, құл мен күңнің жағдайы онша жаман болмаса керек, шынында да мұны анықтай түсетін сөз де бар. 486 ж. Шаболио-ханға Суй үйінің вассалы болуды мойындаңыз деген ұсыныс жасалады. Шаболио: «вассал» деген не сөз?— деп сұрайды. Оған: «Суй патшалығында «вассал» біздегі «құл» деген сөзбен бірдей деп түсіндіреді. Хан сонда: «Мен Көк перзентінің құлы болғаныма қуаныштымын»— деп жауап береді де, елшіге сыйлық ұсынып, өз қуанышын білдіреді. Осы үзінді бізді: біреудің құлы болуда тұрған қандай қуаныш?— деген ойға қалдырады.

Бүгіннен бастап Қытай императорының құлысың дегенді естігенде, әсілі, Шаболиохан көкейінде өзге бірдеңе тұрған тәрізді. Құл сөзі айдай анық кіріптарлықты білдірсе де, біз соны дәлме-дәл аударып жүрміз бе? Қытайлардың «құл» сөзінің баламасы деп «пи» емес, ‘tch’ іn» деп есептегені тегін емес, Н. Я. Бичурин оны «вассал» деп, ал Ст. Жюльен  — «sujet» — бодан деп аударған. Сәтіне орай, орхон жазуларының кейбір текстері «құл» сөзінің маңызын дәлдеп, мәселені анықтауға мүмкіндік береді. Күлтегіннің «Үлкен жазуында» былай делінеді: «табиғач будунқа баглик уры оглын күл болту, сілік қыз оглын кюнг болты…» яғни «табғаш халқына бек ұлдары құл болды, пәк қыздары күң бояды». Бірақ сол кездері түріктер Гоби шөлінің түскей бетіндегі иен далада өз тұрмыс-тірлігімен жүріп-тұрып жатқан Тан империясының қытай тұрғындары дайдаланатын көп жеңілдіктерін олар да пайдаланатын, жортуыл-жорықтарға қатысып, қызмет мансабы өсіп жоғарылап, өз үйлеріне қоржыңдарын толтырып, олжа алып қайтатын. Олар жатжұрттың алдиярына бағынатын айғағы ғана болмаса, ешбір әлеуметтік қанауға ұшырамаған секілді.

Енді басқа бір тексті алайық:

«(Елтеріс қаған)… елсіреген, қағансыраған халықты, күң болған халықты, түркі иелігінен айрылған халықты ата-баба мекеніне қайта орнатты». Мұнда тағы да жеке бастың еркіндіктен айрылғаны емес, тек жатжерлікке бағынғаны ғана ашып айтылады.

Үшінші жәйтта Барысбектің қазасы сыпатталған кезде «оның халқының құл мен күңге айналғаны» көрсетіледі, сонда тұтқындардың құл базарында сатылғаны» айтылмайды, елдің жаулап алынғаны айтылады.

Сонымен «құл» сөзінің негізгі мәні — бөтенге бағыну. Оның осы түсінігі XIX ғ. дейін сақталады, бірақ кейіюі түріктер, құл саудасымен айналысатын мүсылман мәдениеті жүйесіне кіруіне байланысты, «құл» термині бұрыңғы заманда әсте болмаған, сатылатын құлдарға да қолданыла бастайды. VI—VIII ғғ. құлдарды пайдалану жолы мүлде басқа болған: түркіттер оларды өз қарауындағы жерге әкеліп, белгілі бір мекенге қоныстандырып, олардан алым-салық жинап тұрған. Бұнымен бірге әйелдерді үйде күтуші және кәнизак ретіңде пайдаланған. Құлдар Рим колоңдарына ұқсас деп айтуға болады, бірақ біз білетін мәндегі «құл» сөзі оларға мүлде келмейді. С.П. Талстов тек қана тұтқындардан құралған қыстақтар болғанын, олардың түркіттерге шаруашылығы мен қолөнері кәсібінен түсетін өнімдерден салық төлеп тұрғанын жазады. Шын мәнінде бұлар жаңа бодандар, салықмандар еді, түркіттер салықмаңдарды басқара білегін. «Суйшу» салық жәйін көмескі ғана хабарлайды: «Берілетін адам, ат, салық пен мал санын ағаштағы кертіктерге қарап есептейді». Бірақ Монсей Каганкатваци түрік қағанаты бодандарына алым-салық салу жүйесін тамаша сипаттайды: «Теріскей кінәзі жұрттың береке-құтын қашыра қорқытып, ел ішін үрей биледі. Ол қолдарынан алтын айыру, күміс өндіру, темір мен мыс қорыту келетін өнершілердің бәр-бәріне бақылайтын қарауылдар қойды. Сол сияқты ол тауарлар мен ұлы дария — Күра мен Аракстан балық аулайтын балықшылардан баж салығын жинайды, бұған қоса парсы патшалығының хат-хабар қатшысы қағаздарынан да дирахма алып тұратын болды».

Бұл сынасөзден көретініміз, түркіт хандары алым-салықты Иран шахтарынан әлдеқайда көп алған, демек түркіт хаңдары мен бекзаттарының байлығы әрбір елді жаулап алған сайын еселеп өсе берген. Халқа мен Жоңғарияның теле тайпалары, Оңтүстік Маньчжурияның қидандары мен хилары, Соғдиананың қала-мемлекеттері, Тоқарстан бектіктері, Азияның ризық-берекесі — Турфан, Орал маңының угорлары, Кубанның ұтырғырлары, Саян-Алтайдың түскей жоталарындағы орман тайпалары ұдайы тап осындай талапайға салынып отырған. Бұған қоса Қытай жыл сайын салық төлеп тұрған, әйтпесе ойран-топан ететін шапқыншылыққа ұшырайтын болған, ал Ираи мен Византиядан не бейбіт бітімінің, не одақ болғанының төлемі үшін тарту-таралғылар түсіп тұрған. Әлбетте, осынау байлықтың бір бөлегі қатардағы сарбаздарға да берілген, өйткені бағындырылған халықтарды рақымсыз қаталдықпен қанауға тек осылардың шексіз берілгендігі ғана мүмкіндік жасап отырған, дегенмен де табыстың дейін биіктегі билеушілері, әсіресе хандардың өздері алатын болған.

Осындай жолмен қордаланып жиналатын байлық хисапсыз көп болғанға ұқсайды. Түркіт ханының византия елшілерін қандай сый-сияпатпен қабылдағанын Менандр келістіре сипаттап жазып кеткен. «Олар түсте әдемілеп ауқаттанды және ұзақ күнді сол шатырда той-томалақпен өткізді. Шатыр алуан түрлі оқазермен оймышталған жібек матадан тігілген еді. Олар шарап ішіп шаттанысты, бірақ шарабы біздердікі секілді жүзімнен жасалатын шарап емес. Олардың ішетін сусыны да тағылардың белгісіз сусыны. Келесі күні олар (ұрымдықтар) кешегі сияқты жібектен жасалып, әртүспен әшекейленген басқа бір шатырға апарылды. Мұнда олардың әртүрлі әулиелері қойылған екен. Дизауыл (Істемихан) саф алтыннан құйылған тақта отырды. Осынау үйдің дәл ортасында алтын ыдыс аяқтар мен бүріккіштер, кеспектер бар, олары да алтыннан. Олар тағы да ауқатқа бас қойды, қажетті кептерін ішімдік үстінде айтып, сырласып біткесін, жөн-жөнімен тарқасты. Келесі күні олар басқа бір кең бөлмеге кірді, мұнда алтынмен апталған ұстындар, сол сияқты төрт алтын тауыс тіреп тұрған алтындалған төсек болатын. Бөлме алдындағы кең алаңға ұзыннан ұзақ етіп арбалар тізіліп қойылған, олардың үстіңде көптеген күміс бұйымдар, аяқ-табақтар мен себеттер, әртүрлі мақұлықтардың күмістен жасалған бейнелері бартұғын, бұларының және бізде жасалатын бұйымдардан ешбір кемдігі жоқ еді. Түркіт бегінің жиһаз-мүлкі міне осындай   еді».

Бұл байлықтың бәрі әлбетте таланып алынғанды, бірақ өздерін әлемнің жартысынң қожасына айналдырған түркіттер жеңісі кездейсоқ нәрсе болмайтын. Олардың жалпы көшпелілер деңгейінен жоғары тұрған әскер мен басқару жүйесін шебер құрғаны сондай, түркіттер сол жеңісіне лайық жұрт болған деп толық сеніммен айта аламыз.

Енші аймақтық-таспиқты жұйе. Ұлы түркіт мемлекетінің ішінде де, оның айналасында басып жатқан өзгерістерден әсте кем түспейтін шұғыл өзгерістер болып жатты. Оның ең бірінші керінген жері тәж-тақ мұрагерлігінің тәртібі болды.

Елхан Бумынның баласы әрі мұрагері Қара Ыссықхан әкесінен жарты жылдан соң —553 ж. жас кезінде қайтыс болғанын жоғарыда айтқан едік. Оның ұлы Шету тақтан тайдырылады. Өкімет билігі Бумының екінші ұлы — Муганхан лауазымын алған Кушудің қолына кешеді. Оның тұсында түрік қағанатының сыртқы саясаттағы құдырет-күшінің алғашқы қадамдары ғана жасалып қойған жоқ, сонымен бірге еншілі-таспиқтық жүйе де құрылады, осының арқасында түркіт мемлекеті жүз жылдан аса уақыт бойы Азияда ең жоғарғы орынға ие болып, VI—VII ғғ. ұлы мемлекеттермен бәсекелесе алатын дәрежеге жетеді.

Бұл жүйесінің мәнісі мынадай еді: Түркіт мемлекеті «найзаның ұшымен, қылыштың күшімен» құрылған болатын. Он жыл (550—560) ішінде түркіттер Сары теңізден бастап, Еділге дейінгі көшпелі тайпаларды түгелдей қолына қаратады да, тағы да жиырма жылдай басқыншылық ықпалын кеңейтіп жая береді. Бірақ осынау ұланғайыр жерді бағындырып қана қоймай, оны ұстап қалу да керек еді. Түркіттердің қатыгез қанаушы өкіметі оның жаңа бодандарының кеңлінен шыға қоюы қиынды, сол себепті де оқшауланып бөлінуге ұмтылу бір сәт те толастаған емес. Ашин әулетіне қарсы көтерілістер, қашан мемлекет құлап біткенге дейін, бірде ана жерде, енді бірде мына жерде гу етіп  жанып, бір сөнбей қояды.

Муганханның алдына қойылған ең зәру сыртқы саясат мәселелерінің бірі — шет аймақтардың бөлініп-жарылып кетуінің алдын алып, соған жол бермеу мәселесі еді. Байрағына бәрі басы бейнеленген, кек сауытты атты әскер жақын-жуықта тұрғанда ғана бағынышты тайпалар адалдықтан айнымаған. Тек қолында қуатты әскері бар бек қана жат жұрттың көтерілуі мен бөлінуін тиьш тастай алар еді. Бірақ бек уысында өкімет пен әскер болып тұрғанда және оны хан қосынынан орасан зор қашықтық бөліп жатқаңда, соның өзінің ханға адалдығын сақтап қалуға итермелейтін нендей нәрсе? Рас, өз орнына туысқан бауырын тағайындап кетуге болады, бірақ ол жағдайды бәрібір жөндей алмас еді, өйткені туысқандар арасында тартыс-талас әрдайым болып тұрған. Міне содан барып ешпілік-таспиқтық жүйе қабылданған: егер мейірімділік сезімі мен жеке басының ізгі қасиеттері адалдықтың кепілдемесі бола алмайды екен, ендеше оны орталық екіметке тәуелді етіп қоятын ынталандыру тәсілін табу керек. Ешпілік-таспиқтық жүйе тәжтақты мұра ретінде алу кезегін реттеп, жөнге қояды. Заңға сәйкес, Муганханның мүрагері болып баласы емес, інісі саналады, сосын немере інілерінің үлкені ағасының мүрагері аталады. Тақты тосатын ханзадалар басқаруға енші етіп аймақтар алатын болған.

568 ж. түркіт мемлекеті төрт еншілік аймаққа, ал 576 ж. сегіз еншілік аймаққа бөлінген. Осынау еншіліктерді Батыс Европадағы феодтарға ұқсайды деу дұрыс бола қоймайды. Мұнда бәрінен бұрын әскери күшті бөліп, белгілі бір ауданмен қоса әскери бастыққа бағындыру ісі жүзеге асырылған. Жоғарғы ханды Менандр Арсила деп атайды. Мұның Арыслан деген түрік аты — екенін білу қиын емес. Муганханның 572 ж. қайтыс болғанын біз анық білгендіктен де, жаңа заңға сәйкес, таққа оның інісі Тобахан отырады, ендеше Арыслан Тобаханның өз аты (теңеу аты) болған деп болжаған жөн секілді.

572 ж. Тобахан шығыстан немере інісі Шетуге, батыстан — інісіне еншіліктер беледі де, ол ұзамай қайтыс болғасын, ол жерді Беріхан атанған өз ұлына қалдырады. Муганханның баласы Төременнің теріскейде, бәлкім, қырғыздар мен шіктердің жерінде шығар, қосыны болған. Жуырда қайтыс болған Істемидің балаларының еншіліктері болған: Қара Шұрын (сор) еншілігі, Түріксанф ешлілігі Еділ мен Жайық бойында екен. Ұлы ханның қосыны байырғы түрік жері — Алтай өңірінде болса керек, ал қалған екі еншілік, шамасы, оның екі ұлына: Әмір мен Тегіншат меншігінде болған секілді.

Еншіліктердің тап осындай күрделі, шатысқан жүйесі жағдайында тәж-тақ мұрагерлері жайындағы таспиқтық заң әуелгі кезде аса жағымды роль атқарған. Жасы толмаған ханзаданың екі рет таққа отыруына кедергі жасалады, әйтпесе ол мемлекетті мүшкіл халге түсірер ме еді, қайтер еді. Өкімет әр уақыт тәжрибелі кісілер қолынан шықпайды. Енші аймақ бектері ерте ме, кеш пе, жоғары билікті әйтеуір бір алатынынан үміттеніп, бүлік шығарып, алауыздық тудырмайды, соңдықтан да мемлекет әр тарап-әр бағытта кеңейе береді. Еншіліктер жүйесіне үлгі ретінде, тегі, түскей хұндарының II ғ. тақты мұралану тәртібі алынған сияқты, өйткені V ғ. Ашин бектерінің арғы аталары олармен қарым-қатынас жасаған ғой, бірақ оның мәні мен қолданылуы басқарақ болған. Бастау деректер бізге VI ғ. «Үлкен әулеттің» болғандығы жөнінде ешбір мәлімет бермейді және бұл тәртіптің түріктер үшін соны нәрсе екендігін ашып айтады. Ол қалай болса, олай болсын, әйтеуір сол жүйенің нәтижесі түрік қағанатының тарихында, жақсы жағынан да, жаман жағынан да көріне бастайды.

Бұл жүйенің әбден ойланып, тиянақталып жасалғанына қарамастан, іс жүзінде түркіттер қоғамының мызғымас бірлікте болуы мүмкін еместі, өйткені жалпыхалықтық мүдде мен мақсат қанша болғанымен, әскери бай-бағландардың бөлініп шығуы әсер етпей тұра алмады. Түркіттердің бұл ерекшелігі рулық тіршілік-тұрмысты сақтап қалуға себеп болған көшпелі мал шаруашылығының жағдайы мен өндіргіш күштердің төмен дәрежеде болуына байланысты еді.

Түркіттердің ішкі алалық жанжалын зерттегенде біз қатардағы сарбаздардың хан билігіне қарсы көтерілген бірде-бір жәйтті кездестірмейміз. Көтерілістер басында әркезде ханзадалар немесе хан тегіндегі бектер тұрған.

Күллі түркіттер түгелдей жауынгер болғандықтан да, олардың бәрі Ашин әулеті бектерінің біреуі болмаса, екіншісініц отрядінде қызмет атқарған. Бектер өз жауынгерлерінің кеңіл күйімен санасып отырған, өйткені олар оның бірден-бір тірегі және қорғанышы екен. Демек, жауынгерлер билеуші бегін не бұлардың өз мүдделеріне сәйкес әрекет етуге итермелеген, не оны тастап кетіп қалатын болған. Бірақ мемлекет ішінде соқтығыстардың болуы сөзсізтүғын. Бірақ қатардағы әскердің бай-бағландарға қарсы күресінің орнына, өзара ортақ мүдде арқылы ғана емес, рулық бірлік арқылы да байланысып жатқан жеке топтар арасындағы күрес пайда болады. Мұндай ахуал кезінде хан әулетін тақтан құлатудың түркіттер үшін ешбір мәні жоқ, өйткені кез келген қозғалысты бастайтын ханзаданы әр уақытта да табуға болатын еді. Мұнымен бірге сырттан төнген қауып те күшті еді: бірінші жақтан, Қытай кез келген уақытта шабуылға шығуға дайын тұратын, екіншіден, теле тайпалары бас көтеріп, дүрсе қоя беруге ұдайы қитық іздейтін, аса қиын хал түркіттерді өзара берік топтаса түсуге мәжбүр етеді, сол себепті де қатардағы сарбаздардың хандар мен бектерге қарсы бірде-бір көтерілісі болмаған.

Бірақ қағанаттың дәурені өтулі еді. Оқиғалар барысын баяндамай тұрғаңда айтылатын бір нәрсе, түркіт қоғамында таптардың құрылуы бұның айналасында түгелдей (Қытай, Гаочан, Соғды, Иран) жақсы дамыған, қуатты таптық мемлекеттер болған кезде басталғанды. Батырлық пен күш-қуатқа қарсы қулық-сұмдық пен ақша шабуылға шығады, ал әбден жаттығып, техникалық жағынан жете жарақтанған жалдамалы әскерлер соғыста дала сарбаздарынан кем түспейді. Сол кездегі жағдайды мұқият ескерсек, түркіт мемлекетінің құламағанына емес, оның жүз жылдан аса уақыт өмір сүргеніне қайран   қалу керек.

Орда. Түркіт хандарының төңірегінде, неге екені қайдам, әйтеуір туған үйіне немесе қытай қызметіне сыйыспаған, күйретілген жужандардың сарқыттары мен әрқилы кісілер топтасады. Олардың шыққан тегі әртүрлі де, бірақ бәрі де өзара, тіліндегі біраз ақауы болмаса,  көне түрік тілінде сөйлейтін.

Олар «будун» делінетін жұртты құрайтын, бірақ «этнос», мағынасында емес, «демос» ұғымына жақын мағынадағы жұрт еді, өйткені «будунге» бектер (bäglär) қарсы қойылады. Ол мынадай: «türk bäglär budun»—»түрік бектері мен халық» немесе «түрік бектерінің халқы» және «türk qara budun»—»түріктің қара халқы», сонда qara budun — б9қарада — ешбір қорлау сыңайы сезілмейді: «alti bag budun»—»алты бектің халқы» яғни алты баулы дегені. Осыдан көрінетін бір нәрсе, » budun » орданың қарапайым жұрты, бектер әміршілер құрамы, ал күллі жүйе яғни тұтас орта этникалық түсінік емес, әскери-ұйымдық түсінік. VI ғ. түркіт ордасы тайпаға сәйкес келетін, кейін ол мемлектті де қамтиды. Үй ішіндік тірліктен әскери тірлікті артық санайтын еріктілер есебінен орда қатары толығып отырған.

Орданың әскер сияқты үйреншікті ұйымының оң және сол қанаттары болуға тиіс. Толос — шығыс және тардүш — батыс қанаты да тап осындай. «Толос» пен «тардуш» терминдерін И.Н. Клюкин өз еңбегінде мұқият талдап шыққаннан кейін әскери-әкімшілік терминдері белгілі бір тайпалар атымен теңестірген деп талас тудырудың өзі ерсі.

Е. Прицак «будун» терминін ұлыстың бір бөлігі деп түсінеді де, оны көне моңғол термині «ирген» терминімен қатар қояды. Алайда жоғарыда келтірілген бектерді будундерге қарсы қою ғана емес, сол сияқты А.Н. Кононовтың «ирген» терминін ер (еркек) — кин (көптік жалғауы) деп талдағаны «еркин — ирген» (сөзбе-сөз —»еркектер тобыры») дербес түсінік екенін көрсетеді, ал «будун» релятивті түсінік яғни ханның, бектердің будуні — қарашасы атануға болады, ал халық этнос ретінде Кші— деп аталған, ал Е. Прицак budun және buqün (сезбе-сөз —»бұ халық») сөздерін салыстырып, қатар қоюға тырысуы филологиялық және тарихи көзқарас тұрғысынан да ешкімді сеңдірмейді».

Ал тайпаның жеке белігінің —»огуз» деген өз термині бар, оны Е. Прицак оq (жебе) сөзінің бір түрі есебінде немесе тайпаның негізгі ұясының бір тармағы ретінде түсінеді. Бұл мәселені де талдап көрейік.

Тайпа. Әуелті кезде мемлекеттік мекеме ретінде көрінген еншілік-таспиқтық жүйе бірте-бірте және адамдар тіршілігіне де кіре береді. Ол үй ішіндік-әулеттік қарым-қатынасты да құрастырып қалыптастыра бастайды — дүние-мүліктің шашырауына кедергі жасап, көпжандық әулеттер-үйлер қауымын құрауға себін тигізеді.

Қағанат тұсында тұз тұрғындары әбден байып алады. Біріншідін, олжа-пайда шартараптан ағылып келіп түсіп жатады, екіншіден, хандар қолына түскен алым-салықтан олардың жақын-жуықтары да алады, үшіншіден, даланың тынышталып, ұдайы болып жататын талау-тонаудың тоқтатылуы мал шаруашылығының өркендеуіне де игі әсерін тигізеді. Байлық көзін табумен бірге, олардың қорын жасау ісі де жүре береді, олар талан-таражға салынбай, бөліп-жарылмай, іргелі үйлерде-әулеттерде сақталады. Бұл тек тайпалық ұйым болғанда ғана жасалатын іс. Мұндай ұйымның үлгісін орасан зор елді бірлесіп басқарған Ашин әулетінің хандары көрсете білді. Іргелі әулеттердің отағасылары хандарға еліктеп, өздерінің алыс-жақын туысқандарын басқара бастады. Әулеттер өсіп өркен жайып, ру тайпаларға айналады, бірақ өзінің жер-сулық және ұйымдық бірлігін сақтап қалады. Ақсақалдар өздерінің ықпал-билігін пайдаланып, тіпті хан мен идықұт атағын алуға тырысады.

Сөйтіп кейінірек, жүре келе, қағанаттың қираған үйіндісі орнында ұйғырлар, қарлықтар, дулу мен нушибилер құрылады, шығыста бұл жолға қидандар, батыста — ғүздар мен командар (олар половцылар — қыпшақтар ғой баяғы) келіп түседі. Тайпалардың басты жауы ордалар болған, бұлардың мүдде-мақсаттары бір-біріне қарама-қайшы және бітіспес жаутұғын. Тайпа басшылары өз малын бағып, бейтарап жүргені үшін Қытайдан сыйлық алғысы келеді немесе оларға жалдамалы әскер беріп тұрғысы келеді. Ордалардың ханы болса, күллі жастарды жауынгерлік отрядтарға тартып, оларды әскер қызметіне қатыспайтын бодандар есебінен ішіндіріп-киіндіріп, сөйтіп соғыс қаупын төндіріп қорқытып, қытайлардан алым-салық түрінде егін шаруашылығы мен қол өнері өнімдерін алуды көксейді.

Көршілер тықсырып күн көрсетпеген шағын тайпалар — қанша айтқанмен, оларды румен теңгермеу керек — езара одақ құра бастайды, сонда осынау қауымның аты етіп, «оғыз» терминін алады. Содан былай этноним ретінде тоғыз оғыздар (қауымы)— ұйғырлар және үш оғыз — қарлықтар пайда болады. Осы тұрпаттағы дулу мен нушиби одақтары құрылады, бірақ олар оғыздар деп аталмайды, мұның себебі олар басқаша жағдайда пайда болған, табиғи түрде емес, түркіт ханының жарлығы бойынша құрылған. Сол себепті де олар будун қалпында қала береді де, он оқ будун — халқы деп аталады. «Будун» мен «оғыз» терминдерінің арақатынасы мына төмендегі жәйттен туындайды: түркіттер бағындырған ұйғырлар олардың будуны болып есептеледі, бірақ өздерінің ішкі құрылымын, оғыз атын сақтап қалады. Сол себепті де Білгеханның: «Тоғыз-оғыз халқы менің өз халқым болды» деп жар салуының дәйекті негізі бар, яғни тоғыз оғыздар оның — тұрдыштар шадының — будуны болған, демек олар ханға тікелей бағынған.

Бұл мәселенін бүкіл әдебиетін сын көзімен оқып, қарап шыққан А. Н. Кононов та «оғыз» терминін тап осылай түсінуге келіп тоқтаған. Жинақтаушы этникалық ат «оғыздың» шыққан негіз ог —»тұқым ру» сөзі, бірақ оның өзі көне түрік сезі «оу»—»ана», сол сияқты «оүул»—»ұрпақ , ұл» және «оүуш»— «ағайын, тумалас…» сөздері де әлгі негізден барып шығады.

Сонымен «оғыз» деген сөз әуел баста тек «тайпа», «тайпалар» бірлігі деген жай түсінікті білдірген, сосын кейінірек жинауыштық мәні бар этникалық атқа айналған, сөйтіп белгілі бір жағдайда қажетті детерминатив ретінде анықтауыш роліне ие болған: тоғыз оғыз—»тоғыз (әртүрлі) тайпа», үш оғыз—»үш (әртүрлі) тайпа» .

Кейінірек «оғыз» термині өзінің әуелгі мәнін жоғалтып (будун термині тәрізді), түрікмендердің, аты аңызға айналып, мұсылман сәуегейлері санатына қосылған, түпкі атасы Оғызханға айналған.

Оқиғалар барысын түсіндірудің осынау  ұсынылып отырған түрін дәлелдейтін негізгі дәйек, гаогюйлердін рулық тармақтары аттарының: IV—V ғғ. дили, VII—VIII ғғ. телелердің тайпалық аттарының сәйкес келмеуі болып табылады. Телелердің күмәнсіз атасы— гаопойлер 12 патриархалды руға бөлінген, ал олардың ұрпақтары телелер 15 тайпадан тұрады: юаньге (ұйғырлар), сеяньто (сирлар мен яньтодан құралған тайпа), киби, Дубо (тубалар),   Гулигань    (құрықандар   —   якуттердің,   арғы   атасы), Далоньге  (телеңгіттер),  Бұғы,  Байегу-Байырқу,  Тунло-тонгра, Хунь, Сыгйе, Хусйе, Хигйе, Адйе (едиздер), Байси. Бұлардың, бәлкім,   Добамен   салыстыруға   келетін  тубалардан   басқасын, мүлде салыстыруға болмайды. Рулардың бұлай басқаша аталуы, тек   туысқандықтың   рулық   патриархалдық   жүйесі   бұзылып, бұрынғы  көне   рулар  орнына   жаңа   бірліктер  пайда  болған жағдайда ғана жүзеге асады. Бұлай қайта құрылудың себебі де болған: түркіттер 100 жыл бойы телелерді билеген және «Солардың      күш-қуатымен     теріскейдің     шөл     далаларында қаһармандық көрсеткен». Демек телелер будун болып, орданың жүйесіне, оның толос-тардуш қанаттарына кірген. Ендеше тап сол кездері, рулық жүйе өмірдің жаңа жағдайына ілесе алмайтын     болғашы,     ол     территориялық     шаруашылық — бірлестіктермен — тайпалармен алмасқан деп ойлаған дұрыс. Бұл өзгерісті қытайлар байқап, гаогюй руын — Син — фамилия, теле тайпасын — бу (Бичурин аудармасында —»ұрпақ») деп атаған.

Ашин әулетінің қағанатындағы әлеуметтік құрылымнын, айрықша бір белгісі әскери және тайпалық құрылысты ұштастырып-ұластыру әрекеті болған. Орта Азияда осындай жұптастықты іс жүзіне бірінші болып асырған халық — түріктер. Олардың өздері де мұны жақсы түсініп, өз мемлекетін «мәңгілік ел» деп атаған. Сонда телелердің тайпалық одағымен жужандардың жыртқыш ордасы тіршілігімен салыстыра келіп, өз мемлекетінің тиянақтылығын атап өтсе керек.

«Ел-ил» сөзін әртүрлі ғалымдар әралуан түсініп, әрқилы етіп аударады (Бұл туралы сөз әлі алда). Бұл ұғымдағы басты нәрсе — билеуші тайпа тәрізденіп көрінетін ордамен бейбіт тіршілікте тұруға мәжбүр, жаулап алынған тайпалардың болуы.

Түркіттер жасаған әлеуметтік-саяси жүйе, толғағы жеткен саяси міндеттерді біржолата шешіп тастамағанымен, VI ғ. үшін ең таңдаулы жүйе болады: бұл жүйе бірнеше ұрпақ өмірі бойына түркіттердің даланы билеп-төстеуін қамтамасыз етеді және ол (бұдан былайғы баяндаудан белгілі болатыны сияқты) түркіттер дәуреюнін өтетінін де шартты түрде белгілейді.

Даму сатылары. Түрік қағанатына кіретін көшпелі тайпалардың қоғамдық дамуының сатылары туралы мәселе — аса қиын, күрделі мәселе, егер біз, бірнеше жағынан, түркіттермен және екішпі жағынан, олар бағындырған қисансыз көп тайпалар арасын анықтап бөліп алмасақ, оны тіпті долбарлап та шешу мүмкін емес. Бұған қоса ескеретін бір жәйт, өзінің 110 жылдық дербес тіршілгінде қағанат едәуір дәрежеде эволюция жасайды, сол себепті де VII ғ. түркіт қоғамы ішіндегі қарым-қатынас VI ғ. қарым-қатынастан әлдеқайда басқаша болатын.

 

2.2. Исламға дейінгі ежелгі түркі халықтарының мәдениеті.

 

Түркіттердің қадым заманындағы діні туралы бізге жеткен негізгі мәліметтер қытайдың «Вэйшу» жәме «Суйшу» атты шежірелерінде жазылған. Ол мәліметтер мейлінше қарама-қайшы және тым шолақ болғандықтан да түсінуге қинн.

«Вэйшу» түркіт дінінің төмендегідей салтын атап өтеді: **1) Күн шығыс елін қасгерлейтһі болғаны үшін де (хан) ордасына шығыеган кіреді; *2) жылма-жыл күллі бекзаттармен бірге ата-бабалар үңгіріне барып, құрбан шалады: 3) Бесінші айдың ортаңғы онкүндігінде қара халықты жинап, өзен бойында көк аруағына бағыштап құрбан шалады; 4) Дугиннің батыс жағында 500 ли жерде биік бір тау бар, оның басына өсімдік те, ағаш та шықпайды, ол Бодын-інлі деп аталады, оны аударсақ: елдің қамқоршы аруағы деген сөз».

Бұдан 50 жыл кейін құрастырылған «Суйшу» (VII ғ. 30-жылдары) жоғарыдағы мәліметтерді келтірмейді, мұның орнына онда: «Шайтандар мен аруақтарды құрметтейді және дуақанттарға сенеді»— деп айтылған.

Осынау біріне-бірі мүлде кереғар екі версияны қалай жақындастыруға болады және бұлардың біріншісі іштей қарама-қайшылыққа толып тұр ғой. Онда күнге табыну (I), ата-бабалар аруағына табыну (2) көк тәдірісіне табыну, бұның ата-бабалар аруағына табынудан бір өзгешелігі — ол бекзаттар емес, халықтың игілігі (3) және тауға табыну (4). Қытай бастаухатының мәселені шешпейтінін айту керек.

«Суйшудің» мәліметтері де бұдан анық емес: «Ху» деген қытай сөзі балгер, сыйқыр, дуақант дегенді білдіреді. Тап осы арада бізге қайссы керек — текстен оны түсіну қиын, сол сияқты түркіттер табынған аруақтар дегеніміз не: олар ата-аналар аруағы ма (кормос) әлде табиғаттын рухы ма (тос) оны да түсіну оңай емес. Бұл тарау осынау жұмбақ текстерді талдауға арналады.

Негізгі мәселені біз былайша қоямыз: көне түркіттер қандай дінге сенген және олардың сол діні сындарлы қағида ма әлде әртүрлі сенім-нанымдар араласқан қоспа ма, олай болса, қандай сенім-нанымдар?

Түркіттердің ертедегі сенім-нанымдары жөнінен айтқанда, мен оларды алғашқы қауымдық сенім деп айтудан аулақпын. Түркітгердщ өзі әртүрлі тайпалардан тек V—VI ғғ. ғана құралған, сол себепті де олардың ез дәуіріне жататын сенім-нанымы,  сол уақыттың өзге де діни жүйелері  сияқты дамып жетілген болатын.

Римде ол кезде соңғы патриций Цетег Боэцийдің «Даналықпен жұбануын» оқып рахаттанады, Константинопольде Сирияның қаңсыған қатпа тахуалары кикей символына халкедонның қосымшасы туралы гректің маңғаз прелаттарымен айтысып, тартысып жатты. Енді ешбір Ормуздга да, Ариманға да сенбейтін парсы  бекзаттары  Ктезифоңда  так  пен  мешіт  одағын  көк сүңгінің ұшымен ұстап тұрды. Соғды диқандарының қыстақтарын аралап,  шелмектей  болып қуарып кеткен дәрісшілер  жарық дүние дінін, нәпсіге тыйым салуды уағыздап, жадігөйлер азаптап өлтірген Мани әулиенің атын марапаттап жүрді. Қытайда тақыр басты будда сопылары, Конфуцидің жолын қуған даналардың наразылықтарына, жылтыр жібекке қара сиямен жазылып   қойылған,   пенденің   үлгілі   тәртібі   мен   ел   басқару ережелеріне кез қиығын да салмастан, император әйелге бұ пәнидің баянсыздығы мен жалғандығм жөнінде уағызды туындатады. Керуен жолы Жерорта теңізінен Сары теңізге дейін созылатын,  осынау жолмен шөлдер мен тауларды басып,  жібек матасымен, иісмайлармен  қоса идеялар, жүйелер мен қағидалар ағып жатады. Осынау жерлердің шынайы қожасы — түріктер барша елдердің уағызшылары айтып жатқан нәрсені көрмей, естімей  жүре  берген  бе?   Олардың   Сары  өзеннің  бойынан шыққан ата-бабалары білімді Қытайды, гүл жайнаған Соғдыны, тәңірінщ шапағаты жауған Тұрфаңды айтыстырып-тартыстырып қойған егес туралы білмеді деуге бола ма? Ал, басқа жақта, теріскей бетте әсершіл де қызу қанды қойшы-сарбаздарға ықпал жасап, сабырлы да салмақты дана пейіл Сібір жатты керіліп. Міне осы факторлардың бәрін ықтияттап ескеріп, есепке алмасақ, бізге ежелгі түркіттердің көз-қарасы да және оның даму барысында жасаған өзгерістерін де түсіну қиын болады.

Жеке тайпалар өсіп, халық болып құралады да, өздерінің діни жүйелерін енгізеді, діни сенім  — нанымның элементтері ұқсас болғанымен, олардың бір-бірімен үйлесуі әрқилы болады. Түркіттердің діні де сондай болған. Бірақ ол туралы мынадай сұрақтар туады: бекзаттар мен қара халық неге бөлек табынған? Халық кімге табынған? Бекзаттар кімге жалбарынған? Егер ханның өзі жоғарғы дінбасы болса, дуақанттар кім болған?

Бірінші сұраққа жауап беру оңай, өйткені бізге түркіт қоғамының құрылымы және оның этногенезі — шығу тегі белгілі. Түркіттер құрамы аса күрделі халық болған. Айшиннің «500 үй — орманы», болашақ бекзаттар V ғ, Ордостан шығып, Алтайдың түскей жоталарына, түрік халық мекендеген жерге келіп қоныс тебеді. Екі этникалық бөлшек ұласып бірігіп кетеді, бірақ олардың арасында айырмашылық — ақсүйек, қарасүйек болып бөлінуі арқылы —VII ғ. дейін білтеленіп келеді, ақсүйектер арасында қызмет-мансаптық мирас болып қалуы, «текті — дегдар» қыздардың қарапайым халықтан шықкан жігітпен тұрмыс құруына тиым салу — міне осының айғағы.

«Вэйшу» сөзі VI ғ. жатады, ол кезде мұндай бөліну айдан анық болған, сондықтанда бастаухат асылтектілер мен қара халықтың дінге нақымы арасындағы айырмашылықты атап өтеді, сосын ол айырмашылық «Суйшуден» түсіп қалған.  «Суйшу»,  қытайлардың, сайын далада зауалды 630 ж. дейін өктемдігін жүргізіп тұрған түркіт тектішерімен ғана істес болған дәуірін көрсетеді.   Сол  себепті  де   «Суйшу»   сілтемесінің  тек  асыл тектілерге ғана қатысы бар деп ойлаған жөн тәрізді, ал біз бұл мәселемен кезі келгенде айналысамыз әлі.

Енді біз түркіт халқының діни көзқарасымен   шұғылданып көрейік.

Көк тәңрісіне табыну сол сияқты Орхон жазуларыда да бәдізделген: «Биікте көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған». Көк Тәңірі (Көк аспан) — ол кәдуелгі көзге көрінетін аспанға қарама-қарсы қойылатын заттық аспан емес. «Аспан аруағын» қытайлар тек қана Көк Тәңірі деп түсінген тәрізді. Аспанға құрбандық шалу салты тіпті XIX ғ. аяқ кезінде кашындер арасында болғаны байқалған. Ол Тығыр Тайық деп аталған, бұл әдет бойынша күллі қауым тәңірге жалбарынып, оның құрметіне қойды құрбандыққа шалады, қымыз, айран, сүт, сорпа судай ағылады. Мейрамға жақын ауылдардан еркектер жиналады, әйелдер мен бақсы-балгерлер оған жіберілмейді. Сонда олар «көк пен күнге» табынады. Әсілі бұл әлгі «Вэйшуде» сипатталған әдет-ғұрып болса керек. Бұндағы екі жәйтті айрықша атап өткен жөн: біріншіден — бақсы бұл мейрамға жіберілмейтін болған және екіншіден — құрбандық шалудың мақсаты «жарықтың» шапағат-мейріміне ие болу. Осынау екі жәйттің екеуі де маңызды. Бақсыны жолатпауына қарағанда бұл табыну өлілер аруағына немесе хтоникалық «байырғы аруақтарға» бағышталмайды, басқа жүйедегі құдыретке арналатын сияқты: «жатжерліктердің айтуына жүгінсек, Тайыққа тап болған бақсы есінен танып, қол-аяғы тартылып, талып қалатын көрінеді».

Бұл қандай құдырет? Сипаттамаға қарасақ оның өзегі — жарық; күнге табынушылықтың өзімізге белгілі түрлерінің ішінен осы табынуды айрықша бөліп алып, жазба дерек сол догманың ерекшелігін атап көрсетеді, ал осы табыну салтында күн аспан денесі ретінде (Ра-Гелиос) яки шығармашылыққа шабыт беруші және оның көзі ретінде құрметтеледі. Егер тағы бір этнографиялық параллель-нганасандардағы «Таза чума» мейрамы табылмаса, қанша айтқанмен, осы табыну салты бізге көмескі күйінде қала берер еді, Нганасандар — ертедегі саяндық угорьлардың (кәзір олар толық түріктенген) ең жақын туыстары деген   болжамды   баяғыда   Кастрен   айтқан   болатын.   Қиыр Солтүстікке   қарай   тықсырылып   тасталса   да,   нганасандар өздерінің     бақсылық     демонолатрия     ықпалына  түскеніне қарамастан ежелгі табыну салтын сақтап қалған. Олар жылына екі рет: полярлік түн басталардан бұрын — күзде, сосын күннің әуелгі    шұғыласы    атау    шыңдарына    шағылысып   көрінетін мезгіл — қаңтардың аяғында жарыққа-күнге құрбандық шалады. Әлбетте, табыну мейрамының салттық жағы жоғарыда сипатталғаннан әлдеқайда басқарақ өйткені «таза чума» мейрамын бақсы-балгер өткізеді;  мұнда нганасандардың жаңа жағдайда, жаңа көршілермен, ең бастысы, жаңа жерде мың жарым жылдай өмір сүргені өз ізін қалдырса керек, өзіміз зерттеп отырған табыну салтында жаңа жердің бірінші дәрежелі роль атқарғанын біз әлі ілгеріден көреміз. Алайда, сыртқы айырмашылықтарына қарамастан, түркіт халқының да, минусиннің түріктенген угорлары мен нганасандардың да табынатын нәрсесі біреу-ақ болғанын, ол — күннің жарығы екенін біз зор сеніммен айта аламыз. Осыны негізге ала отырып, біз өзімізді мүдделі етіп қойған түріктердің ең жақын-туыстары ретіңде нганасандардың тео-космостық ұғым-түсініктерін қарастырып көруге қақымыз бар ғой деп  ойлаймын.   Нганасан дінінің доктринасы-ілімі-плюралистік анимизм; қайрымды нәрсенің яғни адамдарға ізгілік-жақсылық әкелетін нәрсенің бәрі пио терминімен белгіленеді, белгілі бір бейнесі жоқ, бірақ қатты құрметтелетін, кезімізге көрініп тұратын аспан да (түріктің Көк Тәңрісімен салыстырыңыз) осы терминмен білдіріледі. Әлемді жаратушы — Nәlata пио (жоғарыда айтылған «Аспан аруағымен» салыс.) оның дәйекшісі Кои (күн) жаратылған дүниеге басшылық етеді;  күн шұғыласы — тінжіптер,  осы тіңдер арқылы өсімдіктер рухы күнмен үндесіп, тілдесіп түрады.

Күнге табынудың бұл нұсқасының белгілі дәрежедегі танымалдығы сондай, оны Сібір бақсылығының өзге түрлерімен шатыстыра алмайсыз, мұны кезінде Л. Я. Штернберг айтқан. Бұған ұсайтын бірден-бір ілім манихейліктен байқалады, бірақ мұнда генетикалық байланыс емес, күмәнсіз конвергенция — ұласу-ұштасу бар. Бұл дінді анимистикалық генотеизм ретінде сипаттауға болады, өйткені С. А. Токаревтің зерттеуі көрсеткеніңдей, жалпы халыққа ортақ жоғарғы құдай — жарық және аспан құдайымен — бірге әрбір рудын өз жебеушісі яғни әлімсақтан бері тірлік етіп келе жатқан «тос» рухтас, кішкене ғана тайпалық құдыреті болады, бірақ олардың марқұм болған кісілердің жандары —»кормоспен» ешбір байланысы жоқ».

Тіпті «Аспан рухына» (қар. Nәlatanuo) табынудың өзі, біраз құбылып, өзгеріп кетсе де, XX г. басына дейін сақталған. Көк рухы Құдай деген парсы атын алып, кейін бақсылықтың ең жоғарғы рухы — Үлгеннен мүлде басқа, христиан құдайымен теңдесіп, бірдей болып кетті. Осыған байланысты жер құдыреті — тостерге, байырғы алтайлықтардың «табиғат иесі»—»Алтайға», келімсек ырқыттар мен сойондардың «Иер-суға» табынатынын айта кету керек.

Иер-су (біздің жер-суымыз) жер тостері қатарына жатады да, оны жер мен судың, өсімдіктің ж. б. «қожасы» деп құдырет тұтады. Нганасандарда жердің қожасы Фаннида, ол — адамдардың өлгенін аузын арандай ашып күтіп жататын қаныпезер жын-шайтан, Оған құрбан етіп, қара бұғыны шалады. Иер-су да рақымсыз құдырет. Оған сүр немесе жирен атты құрбан етеді.

Бақсылықтың Үлкенді құрметтеуі мен Иер-суға табынушылықтың арасында ешбір байланыс жоқ екеніне ырқыттар мен сойондардың үлкенге, бақсы пантеонының басқа да аруақтарына жалбарынбайтыны дәлел бола алады; бұл екі рудың екеуінен де Саяннан келгеніне көп болмаған, тағы, олардың табынатын құдыреті ежелгі алтайлық және нганасандық діни жүйелер арасын байланыстыратын буын болса керек.

Бодын-інлі тауын қастерлеудің мәнісі туралы мәселе Л. П. Потаповтың еңбегі арқасында анықталады, онда автор сол тау алқабының рулық меншікпен байланысын қастерлеу-салтын, рулық табыну мен кәсіптік құдыреттің бірігіп, өріліп, кеткендігін көрсетеді. Әр рудың өз мүшелерін қоректендіретін «Алтайы» бар. Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп, құдырет тұту яғни біз бұл арада табиғаттың рух-бейнесін емес, езін тіріге санап, қастерлеу ісін көреміз. Бұл анимистикалық дүниетанымның ең бір жабайы түрі, ол — аниматизм деп аталады.

Ашин ордасы бағындырған алтайлық халықтардың ежелгі діндерінің басты белгілері міне осындай. Біздің жоғарыда көргеніміздей, «бекзаттардың» негізгі табынатын құдыреті ата-бабалар аруағы, бұл халық дініне мүлде жат нәрсе еді. Алтайға VII ғ. келген түркіттердің ұрпағы — телелер мен шу телеңгіттері рулық анимистикалық табыну салтынан іргесін мүлде аулақ салып тұрады.

«Бекзаттардың» үңгірге барып, құрбандық шалатын ата-бабаларының кімдер болғанын анықтау үшін, түркіттердің шыққан тегі жөніндегі аңызға айналған материалды талдауымыз керек. «Суйшуде» Ашин ордасының шыққан тегі туралы тарихи анықтамамен бірге мифке негізделген бір аңыз келтіріледі (қар. 23 б.) Ашиндер жазық далаға шығып, жужандарға тәуелді болып бағынғанға яғни, VI ғ. басына дейін «үңгірде» тіршілік еткен.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          

Қасқырдың қашпығы барып тығылған үңгірді сипаттап жазғанының өзі қызық. «Сеңгір Тауда бір үңгір бар, сол үңгірдің ішінде айналасы жүздеген Лиге созылып жатқан, көкорай шалғынды жазық бар. Үңгірдің төрт құбыласын түгелдей таулар қоршап жатыр». Бір ғажабы, нағыз тау алқабы «Суйшуде» үңгір деп аталған. Мұндай ағаттыққа таң қалып қана қою аз, шамасы, біз мұңда бір аңызға екі сюжет — мифологиялық (бөрінің қаншығынан шығу) және тарихи (түркіттердің бір белігінің арғы аталарының Алтай тау алқаптарына қашып баруы) сюжеттер келіп тоғысқан деп жорамал жасай аламыз.

Шыныңда да тарихи сюжет мұсылман авторлары Рашид-ад-Диннің, Хондемир мен Абылғазының шығармаларында толық күйінде келтіріледі және тау алқабы Еркене күн — Құлама беткей деген белгілі атқа ие болады. Бәлкім, біз бұдан ежелгі бір оқиғаның нышанын — теріскей хундарының жеңіліске ұшырағаннан кейін, 93 ж. Тарбағатай әткелі арқылы босып кеткенін, олардың бір бөлігінің Алтай өңірінде қоныстанып қалғанын көретін шығармыз, бірақ бізге енді кәзір керегі мифологаялық сюжет — қаншық қасқырдың қайдан пайда болғаны.

Ең алдымен теле тайпасының пайда болуы жөнінде тап осындай аңыздың барын атап өту керек. Бұл аңыз бойынша хұн шаньюі қыздарының әкесі көк тәңрісіне бағыштап қойған біреуі — беріден ұл табады да, сол теле тайпаларының түпкі атасы болады. Бұл тайпаларда, Ашиннің ордасы сияқты, Халха өңіріне Сары өзен бойынан келеді. Өзіміз байқап отырғандай-ақ, түркіттер де, телелер де шығу тегі жөнінен бір ғана аңызға сүйенеді. Ендеше түпкі атасы — бөріге осындай төтемшілік тұрғыдан қараудың шыққан көзі бір екен деп болжам айтудың қисыны бар. Дегенмен де ұйғырлар мен Ашиннің ордасы нағыз төтемшілер болған деп кесіп айту қауыпты, өйткені, бастаухаттарда олардың қасқырға өзгеше қатынасы болды — деп жазылмаған, бірақ біз бұл арада сонау көне заманда осынау аңға төтендік тұрғыдан табыну іздерін көреміз, ал сосын оның біз зерттеп отырған дәуірде ата-бабаларды құрмет тұту салтына айналып кеткенін білеміз. Хош, сонымен VII ғ, Алтайда екі діни жүйенің: Сібір халықтарымен байланысты болған анимизм мен ұлы шөлдің оңтүстік аймағынан шыққан түрік және монғол тілді көшпелілер әкеліп дарытқан, төтемдік сипаты бар, ата-бабалар аруағына табыну діндерінің қатар өмір сүргенін анық айта аламыз.

Түркіттердің ата-бабалар аруағына табыну салтының, оның шыққан тегін анықтай түсуге жол ашатын ерекшеліктері бар. Тап осындай, уақ-түйегіне дейін сәйкес келетін діни сенім эхи-рит-булагаттар яғни Байқал өңірінің буряттары арасында бар екені байқалған.

Байқал маңының буряттары — дәйекті политеистер  (көп құдайлылар). Олардың шынайы пікірі бойынша, әлемді 99 тәңірі билейді» бұлар солардын бәрін бірдей құдырет тұтады. Әрбір ру өз тәңрісіне табынады. Бірақ мұндағы ең маңызды нәрсе, бурят «бақсыш» балгерлік жасағанда, жаңбыр жаудырғанда жебеуші — аруақтан медет сұрамайды, тәңірге мінәжат етіп, табынады, ата-бабалар аруағынан қолдау тілеп жалбарынады. Сонда ата-бабалар аруақ-демеуші ретінде танылмайды, қайта құдыретті көк тәңірісі алдында өкіл, қолдаушы деп танылады. Сол сияқты «бутлдар» (қасиеттілер — үлкен тастар немесе кезедейсоқ табылған көне заман заттары киелі болып санала береді)  өз бетімен (сиқырлы бойтұмар ретінде), не олардың қанасындағы жан   ретінде   (анимизм)   әрекет   жасамайды,   құдыретті   көк тәңірісінің шарапат-шапағатымен әрекет жасайды. Политейзмнің осындай дамыған жүйесімен бірге тотемизмнің бұлдыр бейнесі еске түседі: діни қызметкер (оны бақсы деп атауға болмайды) үстіндегі киіміне аңның бейнесі  (мәселен,  бөрінің,  аққудың, қаздың т. б.) басылған тананы тағып алады. Бұл бейне сол кісінің, арғы атасы әлгі аңыз аң болып табылатын руға жататынын  ғана көрсетеді.

Осы айтылған ұқсастықтың қызықты да маңызды болатын тағы бір себебі, біз бұл арада конвергенцияны емес, генетикалық байланысты байқаймыз. Эфирит-булагаттар — буряттардың ең ежелдегі тұқымы. Жоғарыда сипатталған дәстүрлер тамыры біздің заманымыз басталатын кезеңде, V ғ. Ашиннің ордасы шыққан этникалық бұрқаныс дәуірінде жатыр. Ашиндер «бөрі» руынан. Сонымен, олардың байланысы тым ерте кезеңдегі байланыс екені күмәнсіз, өйткені буряттар Байқал маңына өткен кезде Ашин ордасы ол арада болмаған. Демек, біз бір мәдени бүрқаныстан — ежелгі моңғолдық сәнбилік мәдениеттен шыққан екі параллелm сызықты кереміз.

Бірақ VI ғ. аяғы мен VII ғ. бас кезінде ата-бабаларға тотемдік табыну таза күйінде байқалмайды. Ашиннің келгіндері мен таулы Алтай тұрғындарының арасындағы тығыз байланыс синкреттік-бірлескен діни сенімнің пайда болуына бастайды. Бұган әлі күнге дейін шешілмейтін жүмбақ тәрізді керінетін түркіт хандарының есімдері дәлел бола алады. Бұл есімдер қытай, парсы мен грек жазбаларында сақталып қалған және оларды әртүрлі салыстырып оқу арқылы талдауға болады. Тобоханның өз аты Арсила (грекше) ол түрік-монғол сөзімен «Арыс-лан» деп аударылады. Қытайша «Були», түрікше «Бері» деген сез. Тағы бұл аттың монғолша «Шэни-Шоно» түрі де бар. Батыс хандарының аттары да жиі кездеседі: «Иби»—»Ибрис» (барыс), ал «Юйгу» -«Юкук» (үкі) болып аударылады.

Осының бәрі канондық есім емес, кісінің жасы мен қоғамдық жағдайына қарай өзгеріп отыратын сипаттамалы атар. Бұны бәрінен бұрын лақап ат деген жөн. Сол сияқты еске салып қоятын бір нәрсе, хан қара халық үшін де, бекзаттар үшін де дінбасы болған яғни қағанат жүйесінде осынау екі сенім-наным да қоян-қолтық тірлік еткендағы, біртіндеп, ұласып бір дүние-танымға айналып кеткен, бірақ ол толық дәрежесінде жүзеге аспайды, өйткені қағанаттың өзі құлайды да, оған қосыла күллі рулық-діни сенімдер жүйесі де қүлайды.

Л. П. Потапов пен С. А. Токарев сипаттаған рулық табынудың көмескі көріністері қадым заман дәстүрлерінің едәуір бөлегін тау қырқаларының тұйық тасасыңда сақтап қалған, Алтайдағы орман-тоғай руларының анимистік сенім-нанымына жатады. Ашин түріктерінің дәстүрлері шалқар дала кеңістігінде түбірінен өзгереді, сол себепті де оларда ата-бабалардың то-темдік табынуының іздері тым сирек кездеседі. Соған қарамастан ата-бабалардың тотемдік нанымдарының дала мәдениеті үшін зор маңызы бар, соңдықтан да оның мән-маңызы мен ерекшеліктерін анықтап, нақтылай түсу керек.

Дегенмен де түркіттер кімге табынған: арғы тегі — аңға ма, әлде арғы атасы — адамға ма? Егер адамға табынса, оның қандайына: кез келгеніне ме, әлде каһарман батырға ма? Егер біз «Суйшудің» текстін ескерсек («аруақтарға табынады»), оның бірінші нұсқасы жарамайды, өйткені VII ғ. жоғарыда айтылғандай-ақ, қытайлар тек түркіттердің бекзаттарымен ғана танысып-біліскен, ендеше VI ғ. құрбандық апарып шалынатын сол аруақтардың ата-бабалар аруағы болғаны анық. Бірақ ісіін мән-жайын, сол діни сенімге жатпайтын, кейінірек кездегі X ғ. бас кезеңдегі арап көшірмесі, Абу-Дулафтың рисалесінде сақталған мәліметтер дау-дамайсыз анықтайды. Бұл бастау-дерек әлі ісләм дінін қабылдамаған қарлықтардын «Қабырғаларына өздерінің бұрынғы хандарының суреттері салынған ғимараттары бар» деп хабарлайды. Солар сияқты ежелгі дунхулар да өздерінің «ерлігімен даңқы жайылып, марқұм болған «алдиярларын» қастерлейді екен . Қарлықтардың батыс түркіттерімен байланысты болғаны «Таншуда» анық көрсетілген, ол шежіреде «гэлолу» яғни қарлықтар түркіттердін бір тармағы деп аталған. Сонымен, тап осы жолы, табиғатты анимистік сеніммен қатты қастерлейтін түркіт халқына қарама-қарсы, түркіттің бекзат-билері тотемдік дүние танымнан туған салт, қаһарман-ата-бабалар аруағына табынатын болған деп ашықтан-ашық айта аламыз.

Осыған байланысты түркіттер арасында адам жанының өлмейтіні, о дүниедегі тіршілік туралы діни сенім бар екенін де атап өткен дүрыс. 576 ж. Істеми ханды қойған кезде, марқұммен бірге ана дүниеге баруы үшін «ғүнның төрт әскери тұтқынын» жазалап өлтіреді²⁶. 649 ж. император Тайцзунды жерлегенде» ағзам досынан айрылмас үшін²⁷ Ашина Шэни өзін-өзі өлтірмек болады.

Міне осы екі фактіден түркіттердің о дүниедегі тірлікті бұл пәнидегі өмірдің жалғасы деп есептегені байқалады; мұндай сенім аса көп тараған, бірақ ол діни сананың тым ерте кезендегі даму сатысына жатады, дегенмен де оның анимизмнен бір өзгешілігі адамның жаны көп емес, әркімнің жеке жаны болады деп шамалайды.

Бірақ сонда баяғы бақсылығымыз, табиғаттан қалыс, қадым заманнан бері өмір сүріп келе жатқан аруақ-тостармен тілдесетініміз қайда, тілдескенде онша табынып, құлдық ұрып жатпай, үйреншікті практикалық сипаттағы, психологиялық және сексуалдық экзальтация жолымен болатын тілдесуіміз қайда?²⁸ Нұғыраны соғып, ежелгі аруақтарды шақырып, өлгендер жанымен айқасып жататын бақсылар қайда? Жоғарыда сипатталған екі жүйенің екеуінде де, жебеуші-аруақтарға орын жоқ, оларсыз бақсы нанымының негізі болып табылатын бақсының өзі де, оның камланиясы да, іс-әрекеттері де болмайды, Рас, біз талдаған тексте дуақанттар мен сиқыршылар жөнінде сөз бартұғын, бірақ оларға бақсының қадыр-қасиетін таңбай тұрып, олардың немен айналысқанын қарап көруіміз керек.

Фирдоусидің «Шахнамасында» Герат шаһарының қасыңда түркіттер мен (автор оларды «Қытай түріктері» дейді) парсы қолбасшысы Бахрам Чубиннің айқасы жөніңде бір хикая бар. Фирдоусидін дастаны көптеген өзге де бастаухаттармен: Табари, Саалиби, Балами, Мирхонд, Себеостармен, VII ғ. беймәлім сириялық автормен, X ғ. парсылық белгісіз автормен мұқият са-лыстырылды, соның нәтижесіңде Фирдоусидің сол бірінші бастаухатта, айтылған авторлардан гөрі дәлірек келтіргені дәлелденді. Фирдоуси хикаясында басқа авторлар тастап кеткен, бірақ біз үшін аса маңызды жәйттер бар. Фирдоуси түркіттердің Дуалаушылық өнері мен дуақантын суреттейді. Оқиға шешуші шайқас алдыңда Бахрам Чубиннің қорқынышты түс көруінен басталады. Оның түсінде түріктер шеттерінен ақырған арыстанға айналып кетіп, өзінің әскері тасталқан болып жеңіліп қалыпты. Ктезифонға баратын жолды жаулар басып алып, мүның өзі жаудан жан сауғалап, жаяу келеді екен. Мұндай жаман ырымға қарамастан, Бахрам айқасты бастайды²⁹. Түріктер парсыларды қорқыту үшін дұшпандарын дуалауға кіріседі. Дуақанттар аспанға от тастап, өртейді де, сол арқылы аңыратып жел шақырып, қара бұлттардан үйіреді, сөйтіп аспаннан парсылардың үстіне оқ жаудырады. Бірақ Бахрам айқас салып, мұның тек көзбояғыш жалған керініс екенін, Іс жүзінде ешбір оқтың жоқ екенін айтады, сөйтіп дуақанхтар діттеген мақсатына жете алмайды. Парсылар жеңіске жеткен осынау айқастан кейін, олардын қолына дуақант түтқын болып туседі. Ол Бахрам көрген түсті өзінің жібергенін мойындайды , Егер бұл хикаяның түріктен шыққанын растайтын этнографиялық паралделдер бол-¹ маса, фирдоусидың хикаясыy «парсы аңызы ретінде талдауға болар еді.

Юебань туралы хикаяда күңді суытып, жаңбыр жаудыра алатын дуақант жайлы сөз болады. Жужаңдармен қағыс кезінде Юебаюның дуақанттары қарлы бораңды шақырып, оны жужандарға қарай бағыттап жібереді, сосын жужандар ішінде суықтан үсігендер саны кебейіп кетеді де, олар жорықты тоқтатып, кейін қарай тайып тұрады. Бұл аңызды жеткізген Григорий Турский. Аварлар франктермен соғысып жатқанда, авар дуақанттары күнді күркіретіп, қара дауыл шақырады, сондай найзағай франк лагеріне соғып жай түсіреді де, олар жеңіліп қалады. Тағы да тап осындай сиқырлы қүдырет наймандарда да болған деген сыбыс бар. Рашид-ад-Днн, Жамуха бастаған тайпалар құрамдастығы Шыңғысханға қарсы жорық айтқан кезде (1201 ж.) найман дуақаттары жойқын дауыл шақырады, бірақ оның әрекетін есептегенде жаңылып кетеді де, ол бұлардың өзін жайпап кетеді, бұл Шыңғысханның жеңіске жетуіне катты көмектескен көрінеді.

Осы аныздардың бәрінің түп-төркіні жадыгейлік амал-айла арқылы ауа райын басқаруға болады деген діни нанымнан барып шығады. Бүкіл авторлардың ішінен тек Фирдоуси ғана, мұнда жаппай гипноздың салқыны бар деп, аныздан шындықтың мәйегін іздеп табуға тырысады. VI—XII ғғ. түріктер мен моңғолдар арасында бұл нанымның шығуы қандай болса да бәрібір, әйтеуір, күллі мәселе жебеуші-аруақтарды шақыруға барып тірелмейді, қайта жағымды жадылыққа барып тіреледі яғни түркіттер терминологиясын қолдансақ, біз бұдан кыма-бақсыны көрмейміз, жадышы дуақантты көреміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Түркілердің шығу тегі туралы қазақтан алғашкы қалам тартқан Әлихан Бокейханов, Мүхаммеджан Тынышбаев, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Санжар Асфеидияров, Әуелбск Қоцыратбаевтар, империялық зұлматтың шеңгеліне ілініп, көпшілігі опат болды. Мұстафа Шоқаев еңбектері өз Отанына әлі күнге дейін жеткен жоқ.

Түріктің белгілі ғалымы Б. Аталай «Дивани лұғат-ат-туріктің» үш томдық аудармасын, осындағы сөздердің бір томдық тізімін жасап шығарды. Бұл еңбек әрқилы зерттеу жұмыстарына пайдалануға кең жол ашып берді. Белгілі ғалым, профессор Әбсатгар Дербісалиев араб, парсы тілінде X—XII ғасырларда жарияланған түркі ғұламаларының еңбектерін зерттеу мен оны көпшілікке таныстыру жолында тынымсыз еңбек етіп келеді.

Осы аталған еңбектерден мынадай екі түрлі түсінік бар екенін аңғаруға болады: біріншісі — түркілердің дербес халық ретінде тарих сахнасына шығуы да, екіншісі — олардың дербес мемлекет ретівне қалыптасуы.

Жазба деректер мен ескерткіштерге сүйене отырып біз түркі этногенезінің бірінші және екінші сатыларын танып біле аламыз.

VI ғасырдың ортасына қарай төрт тайпа түркі этногенезінің екінші сатысына — Орталық Азияның этникалық және саяси тарихының басқа сатысына көтерілді. Ол — VI— IX ғасырлар. Жаңа сатыда этногенез одан әрі дамыды. Сол көшпеңді тайпалар енді өз байланыстарын одан әрі жақсартып, мемлекеттер құрды. Олар: Шығыс түркі қағандығы, Батыс Түркі қағандығы, Түргеш қағандығы, Қарлұқ қағандығы, Қырғыз-ұйғыр — Қарахан мемлекеті, Оғыздар мемлекеті. Дамудың екінші сатысына көтерілген мемлекеттер бірлігінің күіпті болуына ортак тіл, ортақ жазу мәдениеті, ұқсас саяси денгей игі ықпал етті. Пайда болған мемлекеттердің әлеуметтік-саяси құрылымдарының беріктігі түркі этногенезінің батысқа қарай жылжуына мүмкіндік берді.

Түркі мәдениетінің дамуын біздін заманымыздың I мыцжылдығындағы әшекейлі бұйымдар, шеберлікпен жасалған оқ, садақ, сондай-ақ өлген адамның зиратына құлпытас орнату рәсімдерінен байқауға болады. Жалпы туркі мәдениетін өзіндік ерекшеліктеріне қарай мынадай топтарға бөлуге болады: 1) Енисей қырғыздарының мәдениеті; 2) Қимақ-қыпшақ мәдениеті; 3) Алтай түркілерінің модениеі:.

Сонымен, біздің заманымыздын I мыңжылдыкында Орталық Азияда, оңтүстік-батыс Сібірде, Жетісуда, Тянь-Шаньдатүркі, оғыз, қыргыз, қыпшақ этногенезінің дамуы жүріп жатты. Енді осы тайпалар бір-бірімен араласу негізінде жаңа этнос орталықтары пайда болды. Қимақ-қышиақ, снъп тайпаларынын кейбіреулері Орталық Азиядан Ертіске көшті.

Қырғыздар Байқалдан Шығыс Қазақстанға бет бұрды. Тоғыз-оғыз тайпалары тибеттіктермен болған соғыстың салдарынан Гансудың батысына және Шығыс Түркістанға бет алып кешті  Түркілер 744 жылы саяси қасіретке ұшырады, өзінің бұрынғы орталықтарың жоғалтып, Қашкар, Жетісуға ығысты. Өл жерде X ғасырда ислам дінін қабылдағаннан кейін қарлұқ тайпаларымен косылып, Қарахандықтар мемлекетіп құрды. Ішкі, сыртқы факторлар өзгерді. Тайпалар арасында ассимиляция ироцесі жүрді. Сонымен жоғарыда аталған мемлекеттердің этникалық дамуы өзгере бастады.

Қорыта келгенде, түркі халықтары дамуының 1 және II сатылары түркі тіллі халыктарлың этникалық тарихында ошпес із қалдырды.

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Абул-Гаэи-Бахадур-хан. Родословная древо тюрков. Перевод и предис. Г. С. Саблукова. Казань, 1906.
2. Абдрахман Хайруш. Тарихынды таны. (Отан тарихының очерктер Алматы. «Дәнекер» 2002.
3. Авеста. Избранные гимны. Перевод И. М. Стебилина-Каменского. Душанбе, 1990.
4. Агаджанов С. Г. Государство Сельджукмдов и Средняя Азия и XI — XII в. в. М., 1991.
5. Агаджанов С. Г. Очерки истории огузов, туркмен Средней Азии IX—XIII в. в. Ашхабад, 1969.
6. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и Усунсй долины р. Или. Алматы, 1963.
7. Акишев К. А. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. М., 1978.
8. Акишев К. А. Искусство и мифология саков. Алматы, 1984.
9. Акинжаиов С. М. Кыпшаки в истории Средневекового Казахстана. Алматы, 1989.
10. Алексеев В. П. В поисках предков. Антропология и история. М., 1972.
11. Алшиан Марцеллин. История в переводе с латинского языка Н.А.Кулаковского. Вып. III. Киев, 1908, стр. 236—243.
12. Арриан. Поход Александра. М.-Л., 1962.
13. Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности: СПб, 1897; Отдельный оттиск из живой старины. Выпуск III, IY, 1896.
14. Асфендияров С. Д. История Казахстана (с древнейших времен). Алматы, «Қазақ университеті», 1993.
15. Айдаров Г., Сыздыков С. Орхон-Енисей жазбалары. А., 1990.
16. Айдаров Г., Құрышжанов Э., Томанов М. Көне Typкi жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1971.
17. Баппаков К. М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. Алматы, 1986.
18. Байпаков К., Ерзакович Л. Древние города Казахстана. Алматы, 1971.
19. Байпасов К.М. Э.Х.Марғұлан. Археология институты. (қысқаша тарихы) Алматы. «Ғылым» 1998.
20. Бартольд В. В. Сочинения. Том 1—9, М., 1963—1977.
21. Бартольд В. В. Киргизы (исторический очерк). Фрунзе. 1927.
22. Бартольд В. В. Современное состояние и ближайшие задачи изучения истории турецких народностей. Азербайджан, 1926.
23. 283Бартольд В. В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. Изд-во «Наука», том 5, 1968.
24. Бертельс А. Е. Насири Хосрав и исламизм. М., 1959.
25. Бертельс Е. Э. К вопросу о традиции в героическом эпосе тюркских народов. «Советское востоковедение», том 4, 1947, стр. 73-79.
26. Бернштам А, И. Тюрки и Средняя Азия в описании Хои Чао. Москва, 1952,
27. Бернштам А. Н. Социально-экономический строй Орхоно-Енисейских (YI—YII вв). Москва, 1946.
28. Бес ғасыр жырлайды. I—II том. Алматы, 1991.
29. Бимса нов М. Казахстан второй четверти XYIII в. в трудах и ЗИПИКА русских исследователей. Ал маты, 1973.
30. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в древние времена. Том 1—3, М.-Л., 1950.
31. Большаков 0. Г. К истории Таласской битвы (751 г.)— «Страны и народы Востока», 1980, вып. 22, кн. 2.
32. Владимирцев Б. Чингис-хан. Москва — Берлин, 1992.
33. Гардизи. Зайн ал-ахбар (извлечения)—в кн. В. В. Бартольд. Сочинения. Том. YIII. М., 1973, с. 23-62.
34. Геродот. «История» в девяти книгах перевод Ф. Г. Мищенко. Т. 1, изд. 2. Москва, 1988.