ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

 

 

ОРТА АЗИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТ

 

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУ ҚЫЛМЫСЫН АШУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ

                                                                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы — 2009

ЖОСПАРЫ

 

КІРІСПЕ……………………………..……………………………………………..

 

1 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ — ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ…………………………………………………………….

1.1 Тұтынушыларды алдау облысындағы қылмыстық заңнаманың даму тарихы…………………………………………………………………………………

1.2 Тұтынушыларды алдаудың объектісі және объективті жағы…………..…..

1.3 Тұтынушыларды алдаудын субъектісі және субъективтік жағы…………..

1.4 Тұтынушыларды алдау үшін қылмыстық-құқықтық жауаптылық түрлері

 

2 ТАРАУ ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ…………………………………….

2.1 Тұтынушыларды алдаудың криминалистикалық аспектілері………………..

2.2 Қылмыстылықпен күрес жүргізудің негізгі бағыттары………………………….

 

3 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУ ФАКТІЛЕРІН АШУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ…………………………………………………………………………..

3.1 Тұтынушыларды алдау фактілерін ашу әдістемесі ……………………………..

3.2 Тұтынушыларды алдауды тергеу әдістемесі …………………….………….

 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………….……..……………………………….

ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ…………….………………………..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Әр мемлекет өзінің саяси тәуелсіздігін нығайту үшін және экономикалық өркендеуін қамтамасыз ету үшін сәйкес құқық базасына ие болу керек.

Соңғы 15 жыл шамасында Қазақстан егеменді ел болып құқық нормаларын қолдану тәсілдері мен нысандарын сапалы жаңартатын, сондай-ақ мемлекеттің құқықтық саясатының бағыттарын елеулі кеңейтетін реформалар жүргізуде.

Қазіргі таңдағы еліміздегі әлеуметтік-саяси жағдай бірқатар теріс тенденциялармен сипатталады: олардың арасында қылмыстылықтың өсуі мен оның сапалық өзгерістерін анықтайтын факторлар ерекше шиеленісіп тұр. Солардың ішінде қылмыс элементтерінің криминалдық топтарға бірігуін, қылмыстылықты ұйымдастыру деңгейінің артуын, криминалдық  қауымдастықтар мен коммерциялық құрылымдар арасында байланыстардың туындауын, мемлекеттік  аппараттың сыбайласқан шенеуліктерімен қылмыс топтарының жетілу белгілерін ерекше атап өту қажет, бұл өз кезегінде криминалдық  құрылулардың экономиканың әртүрлі салаларына, соның ішінде Қазақстан Республикасының  экономика жүйесіне енуіне қолайлы жағдай жасап, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі туралы мәселе тудыртады.

Тұтынушыларды алдау бүгінгі күні құқық бұзушылықтардың ең көп таралған түрі болып табылады және оның тұрақты өсу тенденциясы байқалады.

Тұтынушыларды алдау фактілерінің көп таралғандық дәрежесін еске ала отырып, жаппай және күн сайын сапалы өнімге азаматтардың құқығы тапталады деп, констатациялауға болады.

Бірақ соңғы жылдары бақылаушы және құқық қорғау органдары тұтынушыларды алдауға қарсы әрекеттерге, және де сол мәселенің ғылыми зерттелуіне назарын салуды баяулатты.

Бұл жайлы мынадай фактілер куәландырады, статистикалық есептіліктерден тұтынушылардың алдау фактілерінің анықталуы туралы сандары болуы тиіс жолды алып тастау; криминалистік оқулықтарда және басқа да криминалистік әдебиеттерде детерминант халі және тұтынушыларды алдаудың алдын-алу туралы анализдің болмауы.

Жоғарыда айтылған, осы мәселенің қазіргі қазақстандық кәсіпкерлік практикасында өте қажет екенін тағы да куәландырады.

Тұтынушылар құқықтарының жан — жақты қорғалуы туралы қамқорлыққа мемлекет ерекше мағынаны  береді . тұтынушылардың құқығын қорғалуын қамаамассыз етпей нарықыты өркениетті жұмыс жасауы, нарықтық қатынастардың дамуы, халықтың сапалы өмір сүру және берекелік деңгейін көтеру мақасатына жету мүмкін емес.

Тұтынушылардың құқықтарын әсерлі қорғау шын мәнінде  нәтижелі бақылау жасауын болжайды және тұтынушылардың құқықтарының бұзуының жауаптылықты құруды талап етеді. Бұл құқықты тәртіпті және  тұтынушылардың назарларына қарама — қарсы құқықты  істердің алдын-алуды, жандандыруды жасау болып табылады .

Осының бәрі тұтынушыларды алдауымен күрес мағынасын анықтайды, халық қажеттіліктерінің қанағаттандыруына жағымсыз ықпалын жасау ғана емес, сонымен қатар нарықытық  экономиканың беделін түсіреді.

Тұтынушыларды алдау маңызды қоғамдық қауіп-қатерін байқайсыз және мына қылмыс салыстырмалы көп таралғандығына қарамастан, онымен күрес жеткіліксіз жүргізіліп жатыр. Сонымен қатар  заңгерлік әдебиетіне тұтынушылардың алдаудың алдын-алу және   методология сұрақтары жаңа экономикалық жағдайға ескертулері реттейтін арнайы жұмыстар аз. Көбінесе тұтынушыларды алдау тергеу методологиясы криминалистика оқулығында және басқа арнайы әдебиеттерде жоқ деуге болады.

Дипломдық жұмыс мақсаты тұтынушыларды алдау қылмыстық — заңға сүйінген және криминалистік мінездемесін зерттеу үшін, сонымен қатар тап осы қылмыстардың тексеру әдістемесі.

Көрсетілген мақсатқа жету үшін келесі негізгі мақсаттар қойылған болатын:

— қазақстандық заң шығару пікіріне сәйкес тұтынушылар құқықтарның бастамасын ашу және оларды қорғалуын қамтамасыз ету;

— тұтынушыларды алдаудың объектісін табудағы құқықтық бастамасын зерттеу;

— тұтынушыларды алдаудың объективті жағын қарап шығу ,

— тұтынушыларды алдау субъектісі ұғымын анықтау ;

— тұтынушыларды алдаудың субъективті жағын талдау ;

— тұтынушыларды алдау күй-жағдайын зерттеу және динамигін, латенттілікті есепке ала отырып зерттеу, сонымен қатар тап осы қылмыс субъектілерінің әлеуметтік — демографиялық мінездемелерін қарастыру ;

— қазіргі кездегі тұтынушыларды алдауды ашу және тергеу әдістемесін талқылау;

— тұтынушыларды алдауды ескерту күй-жағдайын бағалау және осы жұмыстың жақсаруына шаралар ұсынысу;

— тұтынушыларды алдауды тергеудің әдістемесін толық жетілдіруінің негізді ғылыми бекітілген кеңестерін жасау .

Зерттеу пәні болып тұтынушыларды алдауды тергеудің методологиялық сұрақтарды алға шығады .

Зерттеу объектісі болып:

— тұтынушыларды алдауыдың жауаптылық ескеретін, қылмыстық — құқықтық нормалары;

— тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнама;

— тұтынушылардың құқықтарын қорғауды қарастыратын азаматтық — құқықтық, әкімшілік — құқықтық заңнамалар;

— тұтынушыларды алдауы туралы сот — тергеушілік және әкімшілікті тәжірибе істері;

— тұтынушыларды алдау туралы қылмыстықтық статистикалар және криминалистік зерттеулер мәліметтері;

— зерттейтін сұрақтар туралы ғылыми жариялаулар.

Зерттеудің методологиялық негізі болып әлеуметтік құбылыстарды танудың жалпы ғылыми әдістері қызмет етті, сонымен қатар жеке ғылыми әдістердің қатары:

— тарихи – заңгерлік;

— салыстырмалы – құқықтық;

— формальды – логикалық;

— әлеуметтік және статистикалық;

Зерттеудің теориялық негізі болып ғалымдардың қылмыстық құқық, криминология, мемлекет және құқық теориясы, конституциялық құқық, қылмыстық процесс және криминаластика облысындағы еңбектері келді.

 

1 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ.

 

1.1 Тұтынушыларды алдау облысындағы қылмыстық заңнаманың даму  тарихы

 

Революцияға дейінгі заң шығаруда сатып алушыларды  және басқа тұтынушыларды алдау алаяқтықтың түрі сияқты анықтап, алаяқықтыққа арналған қылмыстық жауаптылықтың (бөлімдерінде) қаралды.

1917 жылға дейін қолданыста болған, революцияға дейінгі қылмыстық заң шығаруда, біріншіден сатып алушыларды алдау, алаяқтықтың түрі сияқты анықтап қаралды, екіншіден ұрлап кетудің түрі сияқты, үшіншіден бөлек баппен, яғни барлық сатып алушылардың алдау оқиғалары үшін емес, ал тек қана егер 300 сом жоғарыдан емес   мөлшерде іске асырылса, арнайы нормамен  жауаптылық ескерілді

1864 жылғы бейбітшілік соттармен салынатын жазалар туралы Жарғыда, арнайы бөлім «Бөтен мүлікті алу, алдаулар және алаяқтық туралы» деп аталды, онда 173-бап кем өлшегендік және оған сатылу жанында артынан өлшеу және сауда ісі немесе тауар айырбасына немесе басқа заттарды, тауарлырдың сапасы және саны, ақша төлеу кезінде, ақшаларды ауыстыруда сияқты аладауларда егер ұрланның бағасы 300 сом шамадан аспайтын жауаптылыққа арналған болатын,

300 сомнан асатын мөлшерде сатып алушыларды алдау, алаяқтық туралы жалпы нормалармен қаралды және содықтын қаталдау жазаланды . Демек, төртіншіден, сатып алушыларды 300 сомға дейін алдау алаяқтықтың пұрсатты түрі болып келді, бірақ   өзіне тән квалификациялық және жұмсартатын жағдайлары болатын.

Бейбітшілік судьялармен салынатын жазалар туралы Жарғының, 175 бабында алты айына дейін жазаны ауырлататын тұтынушыларды алдаудың жағдайларына:

— іске асыруын алдын ала ескеру, ертерек ұрлық немесе алаяқтық үшін сотталған бетпен;

— бірнеше беттің келісіммен; егер ол ерекше даярлықтармен жасалған;

— егер айыпты өз атағын немесе орынын пайдаланып, немесе өзіне ерекше сенімділікті   алдаумен сендірсе;

— бұл жағынан алғанда жас, қартайған, соқыр немесе керең-мылқаудың; кездесетін ырымшыл ырымдарды қолдануымен;

— егер айыпты өзін  қайсыбіреудің сенімдінісі немесе діни қызметкердің ретінде берсе, немесе жалған атын өзіне иеленсе.

Сатып алушыларды алдаудың жұмсартатын жағдайларына   заңмен көрсетілгендер аталды:

а) ұрланғанды ерікті қайтару;

б) сатып алушыны алдау мұқтаждықпен және өмір сүруге ешқандай мүмкіндік болмауымен;

в) егер сатып алушыны алдау 50 тиындық шамадан аспаса.

Сатып алушыларды алдау алаяқтықтан бөлінбейтінін бейбітшілік соттармен салынатын жазалар туралы Жарғының 174-бабына сәйкес, сатып алушыларды алдауға басқа алдамшылық әрекеттің жазаларымен теңесуі растайды.

1903 жылы толық көлемде күшіне енбеген Қылмыстық жинақта, тұтынушыларды алдау бұрынғыша алаяқтықтың көрінуі сияқты анықтап қаралды. Осы кодексте алаяқтыққа 33 тарау арналған, оның құрамында сегіз бап болды (591-598 баптар). Қылмыстық жинақтың  591-бабының 1 бөлімшесіне сәйкес алаяқтық былай анықтап қаралды :

А) иелену мақсатымен бөтен қозғалатын мүлікті ұрлап кетуі;

Б) иелену мақсатымен бөтен қозғалатын мүлікін алдау жолымен, сауда іс — сатылу жанында кем өлшеумен немесе заттардың басқа сандық, сапасында алдаумен ұрлап кетуі;

В) талап алдау арқылы, өзіне немесе басқаға мүліктік пайда келтіру мақсатпен, құқық көнуіне мүлікпен немесе басқа пайдасыз келісімге апарып салу.

Осыған қарамастан, революцияға дейінгі заң шығарушы, айқын дәрежеде сатып алушыларды алдау ерекшілігін мақұлдады, оның суреттеуін бөлек нормаға белгілеп немесе  осы әрекетті алаяқтық тың жалпы құрамына кірістірген.

Екінші параграфта белгіленгендей, сатып алушыларды алдау қылмыстары кеңестік қылмыстық заң шығарудың құрамында дербес сияқты жоқ болды. 1922 жылы бірінші кеңестік қылмыстық кодекс қабылданғанда сатып алушылардың алдауының артынан қылмыстық жауаптылық туралы арнайы норма болмады[1].

Сонымен қатар 1926 жылы РСФСР қылмыстық кодекстің алғашқы түрінде сауда реттеуші ережелердің бұзуының артынан жауаптылық алдын ала ескерілді. Ғалымдармен ол шаруашылық қылмыстарға жатқызылғанымен, лайықты норма озбырлық объектісінен аралап шыға  «шаруашылық қылмыстар» туралы 5 тарауға емес, (105 бап) 2 тарауда басқару тәртібіне қарсы басқа қылмыстарға  орналастырылған болатын.

30 жж бұқаралық саяси жазалаулар сияқты, социалистік меншікке және шаруашылық етудің кеңестік жүйелеріне қарсы қылмысқа арналған қылмыстық жауаптылық дәл осылай   қатандықты күшейтуі орынды болды. 7 тамыз 1932 жылы «социалистік меншік күзеті туралы» және 25 маусым 1934 ж «тұтынушыларды ұрлауға арналған жауаптылық туралы» заңда қылмысты саясаттандырып, оны   кеңестік мемлекетті алдау  түсіндіріп және 10 жылға бостандық айыруы түрінде жаза орнатты. Бұл  санкция  жәй алаяқтықтан едәуір көбірек ( бес рет көп ) болды.

Сәйкестікте мына заңмен РСФСР ҚК және басқа одақтық республикаларды нормалармен қосылған болатын (РСФСР ҚК 128 бап) сатып алушылардың алдауының артынан жауаптылық, шаруашылық қылмыстар  туралы тарауға орналастырылған болатын. Оны қабылдау заңгерлік оймен дайындалмаған болатын . Оның қабылдануы ЦК ВКП (б) саяси шешімімен ескертілінген болатын, бірақ мына қылмыс субъектілері болып барлығынан жиірек әйелдер — сатушылар келді .

Тұтынушыларды алдаудың квалификациялық баға беретін  құрамы болмад, осы да   осы заң жетіспеушілігінен болды .

1960 жылы РСФСР Қылмыстық кодексінің сатып алушылардың алдауының артынан жауаптылықты өкпек жұмсартып, 156 баптың  «шаруашылық қылмыстың»  тарауында орнатып жаза мезгілге бостандық айыруы түрінде 2 жыл немесе мезгілге түзейтін жұмыстардың 1 жыл, немесе саудалы кәсіпорындарында немесе қоғамдық қоректену кәсіпорындарда лауазымдар орынға ие болу құқық айырулары.

1960 жылы РСФСР Қылмыстық кодексінің 1926 жылғы Қылмыстық кодексімен айырмашылығы сатып алушыларды алдау қарапайыммен қатар және мамандыққа баға беретін құрамы болды. Ауырлатанын жағдайларға сатып алушылардың алдауын, беттердің тобымен алдын ала келісімімен, ірі мөлшерлерде немесе ертеректе осы қылмыстар үшін сотталған беттермен  жасалуын атады[2].

Сатып алушылардың алдау ірі мөлшерін заң анықтамады, құқыққолданушының қарауына қалдырды. Сатып алушылардың алдауы мамандыққа баға беретін 2 жылдан 7 жыл мезгілге бостандық айыруымен   мүлік конфискациясымен немесе сондайсыз, саудаларды кәсіпорындарда немесе қоғамдық қоректену кәсіпорындарында айқын лауазымдар орынға ие болу құқық айыруымен жазаланды.

1982 жылғы 3 желтоқсан РСФСР жоғарғы кеңесі төралқасы қаулысымен сатып алушылардың алдау санкциясына құрамы және тапсырыс берушілерді өзгертулер салынған болатын . Бостандық айыруы түрінде қарапайым алдаудың артынан жазалар шығарып тасталған болатын, ал түзейтін жұмыстар 2 жылға үлкейтілді, айып пұл салынып, халық тұрмыс қызмет етуінің және коммуналдық шаруашылықтың, сауда кәсіпорындарда немесе қоғамдық қоректену кәсіпорындарында лауазымдар орынға ие болу құқық айырулары енгізілген және мезгіл көрсетілген.

Батыстағы мемлекеттердің замандас нормалардың қарауы, сонымен қатар бұрынғы кеңестік республикалардың және шығыс Европасы елдерінің заң шығарулары, батыста тұтынушыларды алдау алаяқтық құрамдарының рамкаларында дәстүрлі қаралуын айқындауға рұқсат етті.

Сондықтан тұтынушыларды алдау туралы бөлек көрінулері үшін жауаптылық нормалардың жоқ болуы, оның алаяқтық туралы нормалармен іске асады .

Тұтынушыларды алдауы туралы қылмыстардың арнайы нормалары батыстағы елдердің кодекстерінде, бөлек шығарулардың ар жағында, жоқ . Олар, әдетте, арнайы заңдарда болады және тұтынушыларды алдаудың әртүрлі көрінулері үшін жауаптылықты алдын ала ескереді, бірақ оның барлық түрлерін қамтымайды.

Бұрынғы кеңестік одақ елдері жаңа қылмыстық кодекстерде арнайы нормаға тұтынушылардың алдауының артынан жауаптылықты сақтайды .

ҚР тұтынушылардың құқықтарын қорғау қатынастарын реттеушісі болып негізгі нормативті актісі ретінде  « тұтынушылардың құқықтарының қорғанышы туралы » 5 маусым 1991 ж ҚазССР заңы келеді ( онан әрі — заң) 26 маусым 1992 жылы тап осы заң салынған өзгертулермен және қосымшалармен жұмыс істейді.

Заң  тұтынушылар арасында және кәсіпкерлермен (сатушылармен) тауарлардың сатылуының, жұмыстардың жүзеге асыруының, қызметтердің көрсетуі жөнінде, яғни, азаматтардың көп санды тұрмыс қажеттіліктерінің қанағаттандыру облысында туатын қатынастарды жөнге салады. Заң тұтынушылар – заңды тұлғаларға және тұтынушылар – азаматтарға таралмайды, егер олар тауар, жұмысты, қызметті қолдануға, ие болады, жеке тұрмыс мұқтаждықтардың атынан емес тапсырыс берсе, ал басқа мақсаттардың атынан , мысалы, кәсіпкерлік қызмет жүзеге асыруына арналса. Заңгерлік беттердің заң әрекеттері , заң шығарушы тұтынушыға арналған қорғаныш жоғары кепілдіктерінің құру қажеттілігін астын сызып қойды сферадан алып шығады.

Сонымен қатарға дарамен тұтынушылардың құқықтарының қорғанышымен заң ескерді және мүмкіншілік олардың ұжым қорғаныштың, құқық тұтыну заң шығару бұзуы кесіп тастау мемлекеттік органдарға пайдалануына беріп және бұзушыға айып пұл санкциялар салу[3].

Тұтынушылардың назарларының қорғаныш маңызды кепілдігімен тұтынушылардың қоғамдық біріктірулерінің ар жағында кең құқықтардың заңында бекіту болды, не мемлекетте тұтыну саясатшыда құруда нақты қатысу оларға рұқсат етті.

 

1.2 Тұтынушыларды алдаудың объектісі және объективті жағы

 

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 223-бабында көзделгендей, яғни  тұтынушыларды алдау бұл меншік нысанына қарамастан, тауарлар сататын немесе халыққа қызмет көрсететін дүкендерде немесе басқа кәсіпорындарда не сауда (қызмет көрсету) саласында кәсіпкерлер ретінде тіркелген азаматтардың кем өлшеуі, кем тартуы, кем санауы, тауардың (қызмет көрсетуідің) тұтынушылық қасиеттері немесе сапасына қатысты шатастыруы  немесе тұтынушыларды өзгедей алдау болып табылады.

Егер бұлар әрекеттер елеулі мөлшерде жасалған болса-

жүзден екі жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз сексен сағаттан екі жүз қырық сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмысқа тартуға, не бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не алты айға дейінгі мерзімге қамауға алынады.

Дәл сол әрекеттерді :

А) тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам ;

Б) адамдар  тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе ұйымдасқан топ;

В) ірі мөлшерде жасаса —

үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштің үштен бір бөлігінен асатын сомада зиян келтірген алдау елеулі мөлшер деп танылады, кемінде үш айлық есептік көрсеткіш сомасындағы алдау ірі мөлшер деп танылады[4].

Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 5 маусымдағы «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңы  тұтынушылар құқықтарын қорғаудың зандық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін, сондай-ақ кепілдікті нығайтқан.

Қылмыс санаттары негізіне әр түрлі критерийлер жатқызылуы мүмін. Қылмыс обьктісі ҚР – ның Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің қылмыс обьектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қатысты қауіптілігі мен бір немесе сол обьектінің тегіне байланысты, маңыздылығына  қарай (жеке адамға қарсы қылмыстар, отбасына және кәмелетке толмаған қылмыстарға қарсы қылмыстаржәне т.б.) топталған. 

Қылмыстық кодексінің 223 – бабында көзделген қылмыстың объектісі – тауарлар сату және халыққа қызмет көрсету саласындағы қоғамдық қатынастар болып танылады.

Қосымша объект болып – тұтынушылар мүддесі танылады. «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңының 2-бабына сәйкес,   тұтынушы дегеніміз – «жеке тұтыну немесе жеке шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып алушы және жұмыстар мен қызмет пайдаланушы азамат[5].

Тұтынушыларды алдау екі объектіге қол сұғады: бөтен меншікке және тауарлардың сату сферасындағы адам құқықтары және халыққа қызмет көрсетуге. Тауарлардың сату сферасындағы құқықтарды және халыққа қызмет көрсетуді заң шығарушы бірінші орынға қояды, бұл орайда заң шығарушы тұтынушыларды алдау қылмысын экономика саласында жасалатын қылмыстар қатарына қосады.

 Сондықтан бұл салада жасалатын қылмыстардың басты объектісі ретінде қоғамдық қатынастар, ал қосымша объектісі ретінде менік болып саналады.

Қылмыстың объективтік жағының қылмысты саралауда тәжіребиелік маңызы зор. Себебі қылмыстың объективтік жағы қылмыстың объектісімен қатар жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілігінің сипатын анықтайды. Яғни қылмыскердің кінәсінің мөлшерін анықтайды.

Қылмыстың объективтік жағы кем өлшеу, кем тарту, артық санау, тауардың (қызмет көрсетудің)  тұтынушылық қасиеттеріне немесе сапасына қатысты шатастыру немесе тұтынушыны өзгедей алдау түріндегі белсенді әрекетпен сипатталады. Алдау нысандары мен тәсілдері әр қилы, сондықтан да заң шығарушы ең маңыздыларына тоқталған.

Қылмыстық жауапқа тарту үшін заңда көрсетілген әрекеттердің біреуін жасау жеткілікті.

Талданып жатқан қылмыстын объективтік жағы жәбірленушінің, яғни тұтынушыны материалдық зиянға ұшырады.

Кем өлшеу немесе кем тарту дегеніміз – тауарды аз мөлшерде. Кем салмақта беру. Тауарды дұрыс өлшемеу немесе толық құймау сияқты әрекеттер практикада жиі кездеседі.

Артық санау дегеніміз – (тауардың бағасы дұрыс есептемеу, тұтынушыға ақшасын дұрыс бермеу және басқаларды) алдауда ең көп таралған нысандарының бірі, бұл жағдайда сатып алған тауар үшін немесе көрсетілген қызмет үшін төленетін сома дұрыс есептелінбейді, немесе тұтынушыға қайтарлатын сома қайтарылмайды, не жарым –жартылай қайтарлып. Ақшаны артық санаумен қатар, тағыда жеке тауарларды дұрыс есептемей босату да жие кездеседі.

Тауардын сапасы немесе құрамы туралы мәліметтерді тұтынушыларға ескертпей алдау кезінде, сатушылар мұндай ақпараттарды әдейі айтпай жасырады. Мұндай ақпараттар қасақана жасыру, тауарларды тұтынушыға берген сәтте орын алады.

Тұтынушыларды өзгедей алдау дегеніміз – төменгі сортты тауарды жоғары бағамен сату, жәй тапсырысты жедел деп рәсімдеу және т. б.

Қылмыстың обьективтік жағының міндеттң нышаны – аталған әрекеттерді едәуір мөлшерде жасау, яғңи тұтынушыларға айлық есептік көрсеткіштің алтыдан бір бөлігінен састын зиян келтіру.

Қылмыстың жасалатын орны – тауарлар сататын немесе халыққа көмек көрсететін дүкендер немесе басқа да кәсіпорындар (ателье, химиялық тазарту, салондар, тұрмыстық комбинаттар, т.б.) олардың меншіктің қай нысанына жататынына қарамастан.

Қылмыс тікелей нйетпен жасалады, өйткені айыпты өзінің тұтынушыларды кем өлшеу, кем тарту, артық санау жолдары арқылы тұтынушыларды алдап отырғанын түсінеді және соны тілейді[6].

 

 

1.3 Тұтынушыларды алдаудын субъектісі және субъективтік жағы

 

Қылмыс  субъектісінің жалпы түсінігі және оның міндетті белгілері кез келген қылмыс – ол адамдардың қоғамға қауіпті іс-қимылдарының актісі.         Сондықтан қылмыстық заңның талабы – қылмыстық іс-әрекет жасамау – бұл талап барлық жағдайда тек адамдарға ғана қойылады.

Себебі, тек адамға ғана, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет, әрекетсіздік) жасап, қылмыс субъектісі бола алады. Қылмыс субъектісінің түсінігі мына сұраққа жауап береді: кім қылмыстық жауаптылыққа тартылады, егер қылмыстық заңда көрсетілгендей қылмыс жасалған болса.

Қылмыстық құқық  қылмыс субъектісі мәселесін талқылауға өте үлкен назар  аударады. Өйткені қоғамға қауіпті кез келген қылмыс, басқа да мән-жайларға байланысты (тәсіл, зардап, күнәнің формасы) қылмыскердің қауіптілігімен анықталады.

Профессор Н,Д.Дурмановтың  айтуы бойынша, адам – ол белсенді күш.  Осыған байланысты айта кететін бір жай, кез келген адам белсенді күш бола алмайды.  Мұндай  адамдарды  өзінің психикасын басқара алатын адамдар ғана жатады. Өзінің  психикасын дұрыс басқара білу  адамға сыртқы дүниені дұрыс  қабылдауға және оны танып білуге көмектеседі, соған байланысты ол  өзінің мінез-құлқына критикалық жақындап,  бастілі бір іс-әрекетін жасауға болатындығын немесе болмайтындығын түсініп біле алады. Егер адам қоғамға қауіпті іс-әрекет екенін біле тұра  сол әрекетті жасаса, онда бұл адам қылмыстық құқық бойынша толық есі дұрыс және заң алдында жауапты болып табылады.[7]

Қылмыс субъектісі – бұл өмір сүруші және басқа адамдардың қоғамында қылмыстық іс-әрекет жасаған адам.

Қылмыстық құқық теориясы кез-келген қылмыстың субъектісі ретінде қылмыстық заңға сәйкес қоғамға қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін кінәлі және сол  іс-әрекеті үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жеке тұлғаны айтады.

Бұған мынаны қосқан жөн, яғни кез-келген қылмысты субъектісі болып есі дұрыс және қылмыстық  заң белгілеген  белгілі бір жасқа толған жеке тұлға.

Тұтынушыларды алдау субъектісі – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінігіне сәйкес сауда, қоғамдық тамақтандыру, түрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындарының қызметкерлері, сауда, қызмет көрсету саласында кәсіпкер ретінде тіркелген азамат. Бұл біріншіден, ұйымның (дүкен, базар және т.б.) меншік ңысанына тәуелсіз халыққа қызмет көрсету және таурларды сатуды жүргізетін жұмысшыларды, екіншіден, 16 жасқа толған сауда саласында жеке кәсіпкер ретінде тіркелген азаматтар болады.

Қылмыс субъектісі болып халыққа қызмет көрсету және тауарларды сату ұйымының сәйкесінше мәмлелерді толық немесе жартылай жасауға құзыретті жұмысшылар, сонымен бірге жеке кәсіпкерлер болуы мүмкін. Сәйкесінше рұқсат (лицензия) жоқ тауар сататын немесе қызмет көрсететін тұлғалар ҚР ҚК 223 – бабы бойынша жауаптылыққа тартылмайды.

Бұл жерде, яғни мемлекеттік тіркеуден өтпеген жеке кәсіпкерлерді тұтынушыларды алдау құрамынын субъектісі ретінде мойындауды байқау қажетті өйткені азаматтық заңнамаға сәйкес тіркеуге тұрмаған кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматпен жасалған мәмлеге АК-нің кәсіпкерлерге байланысты аңықталған ережелер қолданылады.

Тұтынушыларды алдау қылмыстарында қылмыс субьектісі бұл қылмыс әрекетін бақылау әрекеттерін жүргізу барысында анықталады. Тұтынушыларды алдау қылмыстарынының субьектісі болып танылмайды егер, ол кәсіпкерлікпен айналысуға тіркелмеген жағдайда немесе кәсіпкерлік ұйымдарда, дүкендерде жұмыскер ретінде танылмаса[8].

Тұтынушыларды алдаудын субъективті жағына тоқталып кетсек қылмыс субъектісі тұтынушыларды  алдауды пайда және қосымша табыс табу үшін тікелей ниетпен жасайды.

Мұнда кінәлі қылмыс субъектісі тұтынушыларды алдау кезінде бұндай әрекеттерден туындайтын қоғамдық қауіпті және алднып қалған тұтынушыға тікелей қауіпті біле отыра өзінің қылмыстық әрекетін тоқтатпайды[9].

ҚК 223-бабының 1-бөлігі бойынша қылмыстық жауаптылықтың міндетті жарты болып тұтынушыларды елеулі мөлшерде алдау болады, осы бабтың ескертпесіне сәйкес, тұтынушыларға айлық есептік  көрсеткіштін  үштен бір  бөлігінен асатын сомада зиян келтірген алдау елеулі мөлшер деп таңылады.

Тұтынушыларды алдаудын саралаушы түрі болып, осы әрекеттерді тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам, адамдар тобының алдын ала сөз байланысуы бойынша немесе ұйымдасқан топ, ірі мөлшерде жасалуы болады.

Тұтынушыларды алдау 223 – бап ескертпесіне сәйкес ірі мөлшер деп кемінде үш айлық есептік көрсеткіш соммасындағы алдау болып саналады.

Біздің қоғамымызда мемлекет пен жеке тұлғаның ара қатынасында болған өзгерістер:

— адамның құқықтарының конституциялық тәртіпте мемлекет мүлдесінен жоғары тұруы, халықаралық қағидалардың заңи түрде отандық заңнамадан жоғары тұруы құқықтық жауаптылықтың субъектілерінің аясын бір шама кеңейтуге мүмкіндік береді. Құқықтық жауаптылық дегеніміз қоғамдық өмірдің және адам қызметі әр түрлі салаларында айқындалатын әлеуметтік жауаптылықтың бір түрі.

Менің ойымша құқықтық жауаптылыққа дұрыс анықтаманы, «мемлекет пен құқықтың басқа субъектілерінің арасында олардың өзара құқық нормаларын бұзған үшін жайсыз салдарын атқару міндеттерінің негізінде туындайтын құқықтық қатынас».

Тұтынушыларды алдау жасағаны үшін құқықтық жауаптылықтың мынандай түрлері туындауы мүмкін:

• қылмыстық жауаптылық;
• әкімшілік жауаптылық;

Әрине тұтынушыларды алдау жасағаны үшін құқықтық жауаптылықтың негізгі түрлері қылмыстық жауаптылық  және әкімшілік жауаптылық болып табылады.

Ол үшін сәйкесінше қылмыстық сипаттағы қылмыс құрамы орын алу керек. Өйткені әділсот органдары қылмыскер тұлғасына қатаң шараларды айқындай қажет.

Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық жауаптылық түсінігі пікірталасты болып табылады. Заң әдебиеттерінде барлық қылмыстық құқықтық жауаптылыққа байланысты көзқарастарды төрт топқа топтастыруға болады.

Бірінші топ авторлары қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамның өзінің жасаған әрекеті үшін қылмыстық заңға сәйкес жауап беру міндеті.

Екінші топ ғалымдары қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамға қатысты қолданылатын қылмыстық құқықтық шаралар деп таниды.

Үшінші топ өкілдері қылмыстық жауаптылық деп жалпы қылмыстық құқықтық қатынасты, яғни қылмыскер мен мемлекет арасында туындайтын қатынас деп таниды.

Төртінші топ авторлары қылмыстық жауаптылықтың позитивті және ретроспективті (жағымсыз) сияқты екі аспектісін белгілейді. Бірінші аспект жасалынған қылмыс үшін жауаптылықты таныса, екінші аспект индивидпен қылмыстық заңмен тиым салынған әрекетті жасамау міндетін сезінуімен белгіленетін құқыққа сәйкес мінез құлық негізінде жатқан жауаптылық деп таниды.

Менің ойымша төртінші топ авторларының көзқарасы қылмыстық жауаптылық табиғаты түсінігіне толығымен жауап береді және оның Қазақстан Республикасының құқықтық заңнамасымен қудаланатын мақсаттарынан туындайды. Сонымен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 2 бабына сәйкес қылмыстық заңнаманың мақсаттары мен міндеттері болып келесілер танылады:

— адамның, азаматтың, ұйымның және мемлекеттің құқығын, бостандығын, заңды мүддесін, меншігін, қоғамдық тәртіппен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны Қазақстан Республикасы конституциялық құрылымы және территориялық бүтіндігін қылмыстық қол сұғұшылықтан қорғау, адамзаттың қауіпсіздігі мен бейбітшілігін қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын алу.

Сонымен айтылғаннан біріншіден қылмыстық жауаптылық мемлекеттік бұлтартпау шараларымен байланысты яғни бір жақтың (кінәлі тұлғаның) екінші жақ талабына (мемлекеттік органға) бағыну міндетін қарастырады. Мемлекеттік бұлтартпау шарасы қылмыстық жауаптылықтың арнайы мемлекеттік органдар қызметі арқылы жүзеге асатын мазмұны болып табылады; екіншіден қылмыстық жауаптылық кінәлінің белгілі бостандықтарының айыруымен сипатталады; үшіншіден қылмыстық жауаптылық тек қылмыс жасаған үшін туындайды.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 3 бабына сәйкес қылмыстық жауаптылықтың басты негізі болып қылмыстың жасалуы, яғни жасалған әрекеттің қылмыс заңымен қарастырылған қылмыс құрамның барлық  белгілерін құрауы табылады. Қылмыстық құқықтық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары арасында негізгі орынды қылмыстық жаза алады. Қылмыстық құқықтық жауаптылық және қылмыстық жаза түсініктері бірегей емес.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 2 бабының 2 тармағына сәйкес қылмыстық заң алдында тұрған міндеттерді шешу үшін Қылмыстық Кодекс қылмыстық жауаптылық негіздерін бекітеді, адамға қоғамға мемлекетке қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатынын айқындайды, оларды жасаған үшін жаза мен басқа қылмыстық құқықтық әсер ету шараларын  бекітеді.

Қарастырылып отырған қылмыстық құқықтық норма қылмыстық жауаптылық түсінігі қылмыстық жаза түсінігінен кең екендігін көрсетеді. Яғни қылмыстық жаза қылмыстық жауаптылықтан туындайды.

Тұтынушыларды алдау жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты екі әр түрлі бірақ өзара байланысты екі тараптан, яғни біріншіден Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 223-бабының санкциясында тұтынушыларды алдау үшін қарастырылған қылмыстық жаза түрлерінің жиынтығы ретінде

Тұтынушыларды алдау күрестің құқықтық шараларының қатаңдалуын біле тұра, тұтынушыларды алдау бұған озбырлы қарсылық көрсетуде, өйткені тұтынушыларды алдау алынатын заңсыз пайда, олардың шығындарын ақтайды. Осыған орай тұтынушыларды алдау мәселесі мемлекеттік маңызға ие болды және қазіргі күні адамзатты күйзелтетін мәселелерінің бірі болып отыр.

Тұтынушыларды алдау көлеңкелі бизнестің пайдалы және қиын ашылатын нысаны бола тұра өз шиеленісіне кәдімгі қылмыскерлерден бастап әлемге әйгілі болған фирмалар қызметкерлері және кафелердің ас дайынлаушысы оған қоса кәсіпкерлікпен айналысатын ұйымдардың қызметкерлерін тартады.

Тұтынушыларды алдау көлеңке кәсіпкерлік саласында глобальды өзекті құбылыс болып табылады. Көлемдері мен мөлшерлері астрономиялық сандармен белгіленетін материалдық құндылықтардың, сапасына сай емес немесе қойылған  бағасына сай емес айналымдағы тауарларды тұтынушыларға сату[10].

Қоғамның және құқықтық ғылымның дамуы көптеген құбылыстарға қатынастарды бірте-бірте өзгертті. Соның ішінде, қылмыстылықпен күрестің жалғыз әдісі жаза деген тұжырымға көзқарас та өзгерді. Тек қана еріксіз көндірумен дұрыстау және қайта тәрбиелеу мақсатына жету қиын.

Жаза дегеніміз – соттың үкімі бойынша қылмыс жасаған тұлғаға қатысты тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған тұлғаға қолданылады және ол тұлғаға қатысты құқықтары мен бостандықтарынан Қылмыстық Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады. Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған тұлғаны түзеу және сотталған адамның да басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 223 бабының санкциясына сәйкес тұтынушыларды алдау үшін келесі қылмыстық жазалар көзделеді:

айлық есептік көрсеткіштің екі жүз айлық көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның  бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы  мөлшерінде айыппұл салуға, не жүз сексен сағаттан екі жүз қырық сағатқа дейінгі мерзімге коғамдық жұмысқа тартуға, не бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына, не алты айға дейінгі мерзімге қамауға алынады жазаланады.

Дәл сол әрекеттерді:

а)   тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам;

б) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе қйымдасқан топ;

в)    ірі мөлшерде жасаса –

үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Айыппұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 40 бабына сәйкес Қылмыстық кодексте көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалатын ақша өндіріп алу[11].

Айыппұл жазалаудың қосымша және негізгі түрі ретінде де тағайындалады.

Тұтынушыларды алдау үшін айыппұл, негізгі жаза түрі ретінде айлық есептік көрсеткіштің екі жүз айлық көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның  бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы  мөлшерінде айыппұл салуға.

Тұтынушыларды алдау үшін түзеу жұмыстары, негізгі жаза түрі ретінде бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге белгіленеді және сотталған адамның жұмыс орны бойынша өтеледі. Түзеу жұмыстарына сотталған тұлғаның табысынан соттың үкімімен белгіленген мөлшерде бес пайыздан жиырма пайызға дейінгі шекте мемлекеттің кірісіне ұстап қалу жүргізіледі.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 43 бабының 3 тармағына сәйкес еңбекке жарамсыз деп танылған, тұрақты жұмысы жоқ немесе оқу орнында өндірістен қол үзіп оқитын адамдарға түзеу жұмыстарын тағайындауға болмайды.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 46 бабына сәйкес қамау сотталған адамды тағайындалған жазаның бүкіл мерзімінде қоғамнан қатаң оқшаулау жағдайында ұстау болып табылады.

Тұтынушыларды алдау үшін қамау төрт айдан алты айға дейінгі мерзімге белгіленеді.

Қамау үкім шығару кезінде он сегіз жасқа толмаған адамдарға, сондай-ақ жүкті әйелдер мен кәмелетке толмаған балаларды бар әйелдерге қолданылмайды.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 48 бабына сәйкес бас бостандығынан айыру сотталушыны колония-қонысқа жіберу, жалпы, қатаң, ерекше режимдегі түзеу колониясына немесе түрмеге отырғызу жолымен оқшаулаудан тұрады.

Тұтынушыларды алдау үшін бас бостандығынан айыру екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.

Бостандықтан айыру негізгі жаза ретінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің (88,5%).  559 санкциясына ескерілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ТАРАУ .ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУДЫҢ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.

 

2.1. Тұтынушыларды алдаудың криминалистикалық аспектілері.

 

Экономикалық қылмыстарды ашу және тергеу жекелеген әдістемесі  криминалистикалық сипаттамасымен тығыз байланысты. Барлық криминалисттер криминалистикалық сипаттаманы қылмыстың ақпараттық үлгісі және қылмыстардың белгілерінің жүйесі ретінде қаратырылады. Мамандардың пікірі бойынша, криминалистикалық сипаттаманың тәжірибелік маңызы – оның ғылыми негізделген нұсқауларды жасауға, жедел қызметкердің және тергеушінің дұрыс бағытталған қызметін қалыптастыруға,  жедел қызметкердің және тергеушінің неғұрлым обьективті жолдарын, әдіс – тәсілдерін таңдауға, сондай – ақ жекелеген жедел – іздестіру шараларын және тергеу әрекеттерін жүргізудің тактикасын анықтауға мүмкіндік беретіндігінде.

Криминалистикалық сипаттаманың күрделілігін барлық криминалисттер мойындайды. Сондықтан, криминалистикалық сипаттама қандай элементтерден тұратындығына келетін болсақ,ол элементтердің саны жөнінде бірыңғай ойлар қалыптаспаған. Криминалистикалық сипаттаманың түсінігі мазмұнының күрделі екендігін оңай дәлеледеуге болады, бірақ оның құрамына қандай элементтерді енгізу туралы осы уақытқа дейін біртұтас көзқарас айтылмған.

Криминалистикалық сипаттаманың түсінігінің қалыптасуына алғашқы кезеңіне кейбір авторлар оның қатарына қылмыстық – құқықтық, процессуалдық  сипаттамаларын енгізді. Дегенмен де, төменгілерді криминалистикалық сипаттама элементтері қатарына кіргізуге болады:

1) Қылмыскердің тұлғасы;

2) жәбірленуші;

3) қылмыс жасау тәсілі;

4) қылмыс жасау механизмі;

5) бастапқы тергеу ситуациясы

6) қылмыс жасау жағдайы;

7) қылмыстық қол сұғушылықтарының заттары;

8) қылмыстықң материалдық іздері;

9) қылмыстың ниеті және мақсаты;

10) қылмыс жасауға итермелейтін себептер мен жағдайлар;

11) қылмыс мән – жайлары бойынша көрсетпелерді қалыптастыруға әсер ететін факторлар;

12) қылмыс іздерін жасыруға бағытталуы мүмкін әрекеттер[12].

Казіргі кезде экономика саласындағы қылмыстар кеңінен тарап өсуде және біршама өзгеріп жаңа түрлері пайда болды. Мысалы, тұтынушыларды алдау, эконмикалық контрабанда, заңсыз кәсіпкерлік, жалған кәсіпкерлік және т.б.

Қылмыстық – құқықтық  көзқараспен қарастыратын болсақ экономика саласындағы қылмыстарға мыналар тән:

— қылмыстың обьектісі болып экономикалық мағыздағы қоғамдық қарым – қатынастар;

—  экономикалық залалдың болуы және де оның ірі көлемде немесе аса ірі көлемде болуы;

— өндірісте жасалатын және айналадағы ортаға негативті әсер ететін қылмыстарды қоспағанда барлық уақытта ниеттің қылмыстық істен орын алуы.

Экономика саласына байланысты жасалатын қылмыстардың криминалистикалық сипаттамасы төмендегідей ерекшеліктерден тұрады.

1) экономика саласында жасалатын – қылмыстар мүліктік қатынастарға бағытталған (өндірістерге, зауыт, фабрика, акциялар мен ақшалай қаражаттарына, жер қойнауларына, жер меншіктеріне және де т.б.) қол сұғушылық болып табылады;

2) экономика саласына байланысты белгілі бір жоғары бар кез келген эконмикалық қылмыстарды жасаған субьектілері, бұл қылмыстары көбінесе  осы салаға байланысты лауазымды құзыреттік берілген тұлғалар жасайды;

3) экономикалық қылмыстарды жасау жағдайларына байланысты. Бұл қылмыстар нақты бір шаруашылық ортасында, атап айтқанда: өнеркәсіптік немесе ауылшаруашылық, сонымен қатар сауда орындарында, кәсіпорын немесе офис, банк, фирмаларда және т.б. жасалады. Бұл жерде міндетті түрде мынандай операциялар жүргізіледі – қаржылық  және материалдық есеп-шоттар, мұнда міндетті түрде мамандар, қызметкерлер және сол сияқты басқа да тұлғалар болуы тиіс;

4) барлық шарушылық және қаржылық операциялар тиісті құжаттармен рәсімделеді. Сондықтан да қылмыскердің экономикалық қылмыстардан көрініс табаьын кез келген әрекет немесе әрекетсіздіктері әрқашан да жазбаша ресми құжаттарда электрондық немесе мәлімет беретін құжаттың алғашқы нұсқасында бекітіледі. Мұнда қылмысқа қатысты кез келген құжаттар нақты дәлелдемелер болып табылады;

5) экономикалық қылмыстар негізінен жасырын (латенттік) сипатта жасалады. Қылмыскердің білімділігі – қылмыстың ісін жасыруға байланысты әр түрлі шараларды ойлап табуына, оларды қамтамасыз етуге алдын ала әр түрлі айла – әдістерді, әрекеттерді жасауына мүмкіндік береді. Сондықтан да қылмыстық істі қозғауға нақты әрі толық негіз алу үшін көп жағдайларда тергеу әрекеті жүргізілмес бұрын алдын ала тексеру жұмыстары жүргізілуі тиіс;

6) қылмыскердің жасаған әрекеттерібірнеше қылмыс түрлерімен байланысты болуында. Мысалы: жалған кәсіпкерлік қылмыстары мен ұйымның салық төлеуден жалтаруы қылмыстары мен байланысты болуы мүмкін;

7) экономика саласындағы сипаты көпшілігінде ұйымдасқан түрде жасалатындығы. Қылмыстық әрекетке қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топ, сонымен қатар мемлекеттік қызмет деңгейіндегі құқық қорғау қызметкерлері де қатысады. Олар бұл қылмысты Қазақстан Республикасынан тыс жақын және алыс шетел азаматтарымен байланысты бола отырып ұйымдасып жасаулары мүмкін[13].

Тұтынушыларды алдаудың экономиколық қылмыстар жүйесіндегі орны “Экономикалық қылмыстың” криминалогиялық түсінігінін белгілерін зерттеу негізінде талданады. Нәтижесінде тұтынушыларды алдаудын экономикалық қылмыстар категориясында жатқызылатындағы туралы, оның толық экономикалық қылмыстын түсінігіне сәйкестігі туралы шешім негізделеді.

Тұтынушыларды алдау қылмысының жағдайымен динамикасына талдау жасайық.

СССР – да тұтынушыларды алдау фактісі- қылмыстауының саны 1966-90 жылдары кезінде 3,8 % өскен, Қазақстанда 1990-2006 жыдары. 4,4 % өскен. Бұл іс-әрекеттің экономиқалық қылмыстар құрлымында үлесі өсті: 1994 жылдан 2000 жылға дейін 14,8%-22,6% ал барлық қылмыстар бойынша 0,1% тен 2,9%.Тұтынушыларды алдау – жоғары латентті қылмыс: оның латенттілігі тіркелген қылмыстардың 99,8% арақатынасымен бағаланды. Бұл қықық бұзылушықтарды қызмет көрсету саласындағы жұмысшылардан 3/2 жасайды.Қылмыстық жауаптылыққа тұтынушыларды алдағандардын 1% тартылады.

Зертеулердің деректемелері бойынша сұрау жүргізілгендердің 92,7% көрсетті, яғни кейінгі айларда сауда саласында алдаулар көп болған, олардын ішінде 37,6%-1 рет, 23,0%-2 рет, 12,4%-3 рет сұралынған. Сонымен бірге олардың 74,9% базарларда алданған және 28,4% өз мекен-жайы бойынша магазиндерде, дүкендерде алданған. Алданған респонденттердің 63,2% өз алданғандықтарың сатып алу кезінде немесе одан кейін байқаған.

Кем санау -42,2% болып 1 орында, кем өлшеу 38,4% 2 орында. Тұтыну мерзімі өтіп кеткен таурларды сату 21,1% 4 орында, оның сапасына сәйкес келмеуі-19,7% 5 орында- ақшаларды кері қайтармау, 6-фальсификацияланған тауарларды сату. Алданғандардың 72,4% бірден сатушыға жолыққан, 11,9%-кәсіпорын басшысына, 3,0% -милицияға, 1,4%-тұтынушылардың құқығын қорғау қоғамына, 0,8%-сауда инспекциясына, 0,5%-аудан әкімшілігіне, 0,3%- сотқа жүгінген және 13,5%-ешқайда жүгінбеген.

Алдаудың пәні болған тауарлар: тұтыну тауарлары-80,8%, арақ-шарап өнімдері-13%, аяқ киім-14,3%, шаруашылық және комуналдық қызметкер -9,7%. Шаруашылық қырлыс тауарлары-5,4%, темекі өнімдері-4,6%.

Ресми материалдар бойынша жәбірленушілердің ішінде 30% еркектер және 70% әйелдер. Тауарларды сатып – алумен  негізінде әйлдер айналысатындығы белгілі.

Алданғандардын ішінде жасы бойынша көпшілігінде 30-39 жас аралығы болады. Олар 50% құрайды. Қолданғандары :18-24 жас -20%; 25-29 жас -20%; 40-49 жас -10%. Алданғандардын ішінде орташа және арнайы орта-білімі барлар- 35%, жоғары білімділер-6,3%.

Тұтынушыларды алдау бұрын да, сондай-ақ казірде әйелдік  қылмыстар болады : 65-70% жағдайларда бұл әрекеттер сауда саласында жұмыс істейтін әйелдермен жасалады. Әйелдер қылмысы саласында тұтынушыларды алдау 13-14% орын алады.

Тұтынушыларды алдаудың жасайтың тұлғалардың ен көпшілігі 30 бен 49 жас аралығындығы әйелдер. Сонымен бір уақытта тұтынушыларды алдаған тұлғалардың ішінде  маңызды үлесті 18-24 жастар аралығындығы жастар иеленеді (16% жоғары) 25-29 аралығындағы тұлғалар орташа есеппен 12% құрайды және 50 жастан жоғарлары 8% көлемінде.

Тұтынушыларды алдауды жасаған тұлғалардың арасында 18-24 жас аралығындағы әйелдердің соны ер адамдардан екі есе көп (19,6% және 10,2%). Ал 50 жастан ары керісінше ер адамдардың саны 2,5% есе артық.

Жалпы тұтынушыларды алдауды жасайтын адамдар салыстырмалы түрде жоғары деңгейде білімі бар адамдармен жасалады. Оның ішінде орта білімі барлар 79,5 % арнайы орта білімі барлар 12%, ал толық жоғарғы білімі және толық емес жоғарғы білімі мен 3,5 %. Зертелген істердің арасында топпен жасалған «тұтынушыларды алдау» 9,4 % құрады. Бұл орайда ұйымдасқан топпен жасалған іс кездескен жоқ.

0,9 % сотталғандарға белгілі бір лауазымдарда отыруға немесе белгілі бір жұмыспен айналысуға тыйым салу ретіндегі қосымша жаза тағайындалған[14].

Тұтынушыларды алдады жасаудың себептері ретінде қоғамдық экономикалық және психологиялық факторлар, ал оны жасауға тудырған қолайлы жағдайлар ретінде құқықтық – техникалық факторлар, қарастырылады.

Тұтынушыларды алдаудың қоғамдық экономикалық себебі болып бай адамдар мен жағдайы нашар адамдардың ортасындағы туындайтын қоғамдық теңдіктің жоқтығы.

«Тұтынушыларды алдаудың» жасаудың психологиялық компонеттері ретінде экономикалық, құқықтық психологиядағы кемшіліктер болады. Бұл кемшіліктерге пайдақорлық құқықты танудың төмен деңгейде болуы және т.б. жатады.

Мұндай отбасы мүшелерінің қарама-қайшы жүріс-тұрыс, мектептік тәрбиенің жеткіліксіздігі, бұқаралық ақпарат құралдарының қылмыстық әсер етуі сияқты тәрбиелік факторлар- сендіру және құқықтық ұсыныстардың жасырылуына әсер етеді.

Ұйымдастырушылық, құқықтық және техникалық жеткіліксіздіктер тұтынушыларды алдауға көмегін тікелей тигізетін шарттар болып табылады.

Проблемеларды зерттеу кезінде анықтайды, яғни ұйымдастырушылық – қылмыстық факторлардың ішінде жұмыс берушілердің тарапынан бақылау кезіндегі жеткіліксіздіктер, кадрларды таңдау, тұтынушылардың өз құқықтырын нашар білуі және олардың бәсеңдігі, бақылау кезінде қоғам көп қатысуының болмауы кең таралған.

Құқықтық факторлардың ішінде тұтынушыларды алдауға көмегін тигізетін шарттар ретінде, көп жағдайда тұтынушылардың құқығын қорғайтын заңнаманың жеткіліксіздігі, жазаланбаушылық (латенттіліктің жоғары деңгейімен көрінеді), тұтынушыларды алдау анықтау фактісіне әлсіз бұзушылық жағдайлар болады.

Қазіргі кездегі тұтынушыларды алдаудың алдын ала коцепциясының негізінде Қазақстандағы қылмыспен күрес мемлекеттік саясатының теориялық негізі жатқызылған. Бұл концепцияның мықты элементі болып, жұмысшылардың әрекеті үшін жұмыс берушінің жауаптылығын күшейту, қызмет көрсету аясын жұмыскерлердің әлеуметтік қорғанушылығын көтеру, олардың кәсіби сапасына талаптар, тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнаманы ұстаудың қызығушылықтарын көтеру бойынша іс- шаралар болып табылады. Басқа жағынан- бұл тұтынушылардың өз құқықтарын бұзушылықтарын алдын алу жөніндегі және оны қамтамассыз ету және оны көтеру бойынша іс-шаралардың жиынтығы.

 

Қылмыстылықпен күрес жүргізудің негізгі бағыттары.

 

          Қылмыстылықпен күрес – қылмыс пен қылмыстылықты туындататын себептер мен жағдайларға, қылмыс жасаған тұлғаларға ықпал ету. А.И. Долгованың пайымдауынша қылмыстылықпен күрес мынандай үш негізгі бағытты құрайды:

1. күрестің жалпы ұйымдастырылуы;
2. қылмыстылықтың алдын алу;
3. құқық қорғау қызметі.[15]

Алғашқы қылмыстылықпен күрестің жалпы ұйымдастырылуы төмендегідей бағыттарды түзеді:

а) қылмыстылықтың көріністерін тіркеуге, осы көріністерді зерттеуге, олардың себептері мен детерминациясын, бұған дейінгі жүргізілген қылмыстылықпен күрестің нәтижелерін зерттеуге және сәйкес мәліметтерді талдауға байланысты ақпараттық-талдау қызметі;

ә) криминологиялық болжау (криминогендік құбылыстардың болашақтағы жәй-күйі туралы негізді тұжырымдар);

б) қылмыстылықпен күрес жүргізудің стратегиясын, яғни мақсатқа жетудің  тәсілін, күрес жүргізу өнерін, анықтау. Оны мемлекет криминогендік жағдайды, мамандардың ұсынысын, криминогендік болжау нәтижелерін салмақтай келе анықтайды.

в) қылмыстылықпен күресті жоспарлау (ұзақ, орташа, қысқа мерзімге);

г) қылмыстылықпен күрестегі заң шығармашылық;

д) қылмыстылықпен күрестің бағдарламасын жүзеге асыру, оларды тиянақтау және осы жолдағы қызметті үйлестіру;

е) қылмыстылықпен күреске байланысты ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру мен дамыту.

Қылмыстылықпен күрестің келесі бағыты, яғни қылмыстылықтың алдын алу қазіргі тақырыптың арқауы болады.

Ал үшінші бағыты (құқық қорғау қызметі) де мыналардан тұрады:

а) »жазалау» қызметі, яғни қылмыстарды ашуға, бұлтартпауға, тергеуге, қылмыс жасаған тұлғаларға қылмыстық жауаптылық шараларын және жаза қолдануға байланысты әрекеттер;

ә) құқық қалпына келтіруші қызмет, қылмыс арқылы бұзылған құқықтар мен заңды мүдделерін қалпына келтіруге байланысты әрекеттер.

Қылмыстылықтың алдын алудың түсінігі. қылмыстылықтың салдарымен күресуден гөрі себебімен күресу әлдеқайда тиімді. Қылмыстылықтың алдын алу құлашты кеңге сермейтін ауқымы кең шаралардың кешені.  Ол тікелей қылмыстылықты ауыздықтауға бағытталған әрекеттерді де, тіпті, онымен жанама қатысты құбылыстарға да бағыттлаған шараларды қамтиды. Мысалға, осы таяу арада ғана мектеп бағдарламасына салауатты өмір салтын үйрететін »Валеология» пәні енгізілді, осы пән оны игерген мектеп оқушыларының сөз ауруларымен байланысты қылмыстарды жасамауы мен оларды жасаушылармен күресуге жәрдем көрсететіні анық. Не болмаса, бір әкімшілік аумақтық бірліктегі ашылған зауыттан жұмыссыздардың саны азаяды да қылмыстылықтың азаюына да сеп болады, бірақ ол шара қылмыстылық азайсын деп емес, халықтың әл-ауқаты жақсарсын деп жасалады, дегенмен ол да қылмыстылықтың алдын алушы шаралардың қатарына енеді.

Кеңес криминологиясы курсының авторлары кең көлемді анықтама береді:

а) қылмыстылықпен күрес процесінде сендіру мен көндіруді үйлестіретін экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық, мәдени-тәрбиелік, құқықтық заңшығарушылық сипаттағы жалпы мемлекеттік шаралар.

ә) мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың.  қылмыс жасалуының себептері мен жағдайларын анықтауға, оларды жоюға бағытталған шараларды қолдануға, қылмыстарды ашуға, тергеуге және сотта қарауға, қылмыскерлерді жазалауға, оларды түзеу мен қайта тәрбиелеуге, бас бостандығынан айыру мекемелерінен босаған адамдардың мінез-құлқының заңдылығын қадағалауға, сондай-ақ бас бостандығымен байланысты емес жазаларға сотталған тұлғаларды немесе әлі қылмыс жасамаған, бірақ қоғамға қарсы не моральға жат қылық жасап жүрген тұрақсыз тұлғаларды тәрбиелеуге  бағытталған қызметі.

в) нақты жағдай қажет еткен басқа да шараларды жүзеге асыру.

Криминологияда, сондай-ақ қылмыстық-құқықтық циклдегі пәндерде қылмыстылықтың алдын алумен қоса, қылмыстың алдын орағыту, бұлтартпау, профилактика терминдері қатар қолданылады. Олардың арақатынасына байланысты авторлардың әр түрлі пікірталастары да жоқ емес.

Қылмыстылықтың алдын алу шаралары, олар кең көлемді болғандықтан да әр түрлі критерий бойынша топтастыруға болады. Ең алдымен тілге оралатыны – ол деңгейіне қарай топтастырылуы.

а) Деңгейіне қарай:

• жалпы әлеуметтік немесе жалпы алдын алу;
• арнайы алдын алу.

Алғашқысы оның тікелей қылмыстылықтың алдын алу үшін емес, басқа жалпы әлеуметтік мақсаттарда, халықтың әл-ауқатын көтеру үшін жүргізіледі (жұмыссыздықты, кедейшілікті жою, қараусыз балалардың санын азайту т.б.).

Ал арнайы алдын алу болса, тікелей қылмыстылықпен күресуге бағытталады.

Жалпы әлеуметтік шаралардың белгілері:

• масштабтылығы;
• кеңқамтылатындығы мен жан жақты сипатқа иелілігі;
• өзара тәуелділігі;
• тоқтаусыздығы;
• түбірлілігі.

Арнайы алдын алу неғұрлым нақты мақсатқа бағытталған, кеңістік пен уақыт бойынша жинақталған.

ә) қолданылу масштабына қарай:

• жалпымемлекеттік шаралар;
• ірі-ірі әлеуметтік топтарға қатысты шаралар (нақты ұйымдарда, кәсіпорындарда немесе өзге әлеуметтік институттар мен топтарда жүргізілетін шаралар кешені);
• жеке-дара шаралар (нақты тұлғалар мен олардың жақын ортасына алдын алу сипатындағы шараларды қолдану).

б) мазмұнына қарай:

• экономикалық;
• саяси;
• әлеуметтік;
• ұйымдастырушылық-басқарушылық;
• мәдени-тәрбиелік;
• құқықтық және өзге де.

в) қолданылу сатысына қарай:

• тікелей алдын алу, яғни тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін туындауы мүмкін жағымсыз жағдайларды жою, микроортаны сауықтыру т.б.;
• қылмыс рецидивінің алдын алу, яғни бұған дейін қылмыс жасап, қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғаларға ықпал ету.

г) сатысына қарай (практиткалық көзқарас бойынша):

• профилактика, әлі қылмыс жасалу қаупі жоқ сәтінде шаралар қолдану. «Тұлғаның қылмыс жасау мүмкіндігін жою» деп келетін Г.А. Аванесовтың анықтамасымен келісуге болады;
• қылмыстың алдын орағыту, яғни дайындалып жатқан немесе жоспары жасалып жатқан қылмыстың ары қарай дамуына кедергі жасау;
• бұлтартпау, яғни басталып кеткен қылмысты аяғына шейін жеткізбеу.

Жалпы профилактика – қылмыстылықтың алдын орғыту мақсатында жасалған әлеуметтік өмірдің әр түрлі саласындағы қылмыстылықтың себептерін, жағдайларын және өзге де детерминанттарын анықтауға бағытталған, оларды жою (бейтараптандыру, тосқауылдау) үшін шараларды өңдеу мен қолдануға бағытталған қызмет.

Жеке-дара профилактика – олардың мінез-құлқына барлау жасай отырып қылмыстың жасалуын күтуге болатын тұлғаларды анықтауға, оларға және олардың қоршаған ортасына қылмыстылықтың алдын орағыту мақсатында ықпал ету.

Виктимологиялық профилактика – қылмыс жасауға себеп болатын виктимдік мінез-құлықты қалыптастыратын факторларды, мән-жайларды, ситуацияларды анықтауға, жоюға немесе бейтараптандыруға, жоғары деңгейдегі виктимділігі бар тұлғаларды анықтауға және олардың қорғану қасиетін арттыру мақсатында ықпал етуге, сондай-ақ қылмыстан және одан кейінгі виктимизациядан қорғану амалдарын өңдеу мен бұған дейін жасалған құралдарды жетілдіруге бағытталған әлеуметтік институттардың ерекше қызметі.

д) түбірлілік деңгейіне қарай:

• криминогендік құбылыстар мен жағдайлардың туу мүмкіндігінен сақтандыратын (мысалға, жұмыссыздықтың болып қалу мүмкіндігінен сақтандыру: зауыт-фабриканың, кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерін, филиалдарын ашу, күшейту);
• оларды бейтараптандыратын, тосқауыл қоятын, азайтатын (мысалға, өмірде орын алып отырған жұмыссыздықтың қылмыстылықтың өсуіне ықпал етпеуін қамтамасыз ету: оларды өзге қоғамдық пайдалы жұмыстарға тарту);
• оларды толығымен жоятын (мысалға, жұмыссыздықты сол аумақта толығымен жою: жабылып қалған жұмыс орнын қайта ашу).

Қылмыстылықтың алдын алу субъектілері Жалпы әлеуметтік алдын алуды барлық қоғам болып, мемлекет болып жүзеге асыруға болады. Ал арнайы алдын алуды да арнайыландырылған немесе арнайы маманданбаған органдар мен ұйымдар жүзеге асыра алады. Арнайыланбаған субъектілер дегеніміз – өзге міндеттерді жүзеге асру үшін құрылған, бірақ қоғамдағы келеңсіз құбылыстармен, қылмысты қоса алғанда, күресуге қабілетті органдар мен институттар. Ал арнайыландырылған субъектілер – олар бірден бір немесе негізгі міндеттернің бірі қылмыстылықпен күресу табылатын субъектілер.  Алдын алу субъектісіне қатысты да мынандай көзқарастар бар:

а) тек қана мемлекет пен қоғамдық ұйымдар (А.А. Герцензон, Н.Р. Миронов); ә) тек қана мемлекет;

б) тек қана жеке тұлғалар (А.Э. Жалинский).

Бұрынғы қылмыстық заңға қарағанда жаңа Қылмыстық кодекс (1997 ж.) әрекеттің қылмыстылығы мен қоғамға қауіптілігін жоятын мән-жайлардың қатарын толықтырды. Бұрнағы жылдары тек қана қажетті қорғану мен мәжбүрлі қажеттілік болса, қазір олармен қоса, орынды тәуекел, бұйрықты немесе өкімді орындау, күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу және қол сұғушылық жасаған тұлғаны ұстау кезінде зиян келтіру мен жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыру қосылды (2002 ж.). Соңғы екеуі қылмыстылықпен күрестегі азаматтардың рөліне де арқа сүйейді. Аталған институттарға сәйкес қылмыс жасаған тұлғаларды зиян келтіре отырып ұстауға арнайы мемлекеттік органдардың ғана емес, қарапайым аматтардың да құқығы бар не болмаса, жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыру кезінде құқық қорғау органдарының арнайы тапсырмасымен азаматтар де осы іске тартылуы мүмкін. Яғни қылмыстық заң азаматтардың қылмыстылықпен күрестегі, соның ішінде қажет кезінде зиян келтіре отырып күресудің құқықтық негізін жасады. Осы сияқты зиян келтірмей-ақ қылмысылықпен күресуге ықпал ету жолдарын ашатын марапаттаушы нормалар әуелден-ақ бар болатын (қару-жарақ, есірткі заттарды өз еркімен тапсырғанда, ұрланған адамды өз еркімен босатқанда қылмыстық жауаптылыққа тартпау туралы т.б.)[16].

Демек, қылмыстылықтың алдын алу субъектілерін де былайша топтастыруға болады:

• мемлекеттік органдар;
• қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер;
• жеке тұлғалар.

Мемлекеттік органдардың арнайы қылмыстылықпен күресуге маманданбағандарына Қазақстан Республикасының Президенті, заң шығарушылық және атқарушы билік органдары жатады. Олар күрестің заңдық базасын жасап, арнайы күрес субъектілеріне құзырет береді, құқықтары мен міндеттерін бекітеді, қаржыландырады және олардың қызметін бақылайды.

Немесе одан басқа да арнайыланбаған, бірақ қылмыстылықпен күресте үлес қосатын органдар бар: мысалға балалар үйлері, облыстық, аудандық мәслихаттар, әкімдер,

Арнайыланған мемлекеттік органдар қылмыстылықпен немесе онымен тығыз байланысты құбылыстармен нақты күреседі. Олар:

• Ішкі істер министрлігі және оның облыстық, аудандық бөлімшелері мен арнайланған бөлімшелері (жол полициясы, жылжымалы полиция бекеттері, төлқұжаттық-визалық қызмβт т.б.);
• Соттар;
• Ұлттық қауіпсіздік органдары;
• Қаржы полициясы органдары;
• Шекаралық қызмет органдары (шекара тәртібін бұзумен байланысты қылмыстар);
• Әділет органдары т.б.

Қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер де өз кезегінде арнайыланған немесе арнайыланбаған бола алады. Олардың арнайы маманданғандары: адвокатура, қоғамдық  тәртіпті қорғаудың қоғамдық бекеттері, халық дружиналары, прокурорлардың, тергеушілердің қоғамдық көмекшілері т.б.

Арнайыланбағандары: саяси партиялар, қозғалыстар, діни бірлестіктер; ауылдық ақсақалдар кеңесі, билер кеңесі, көшелік, кварталдық, үй комитеттері, мектептердегі ата-аналар кеңесі, қайырымдылық қорлары, медициналық-психологилық орталықтар т.б.

Кез келген қылмысты іздестіргеннен гөрі, оның алдын алған әлде қайда оңай және тиімді, бірақ құқық қорғау органдары және тиесілі мекемелер мен ұйымдар қажетті дәрежеде экономикалық контрабанда қылмыстарының алдын алу шараларын жүргізіп отырған жоқ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 ТАРАУ. ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ АЛДАУ ФАКТІЛЕРІН АШУ ЖӘНЕ ТЕРГЕУ          ӘДІСТЕМЕСІ.

 

3.1 Тұтынушыларды алдау фактілерін ашу әдістемесі.

 

Қылмыстардың әрбір жеке түрлері бойынша анықтауға жататын мән – жайлар шеңбері ортақ белгілерінің болуы, оларды ашу әдістемесі жалпы заңдылықтардың болуынан көрініс табады. Сондықтан да тұтынушыларды алдау қылмыстарын ашу кезінде олардың нақты әдістеменің ерекшеліктеріне қарамастан жалпы қағида талаптарына сәйкес келуі тиіс[17].

Қағида дегеніміз – белгілі бір ғылыми теорияда басшылыққа алатын негізгі идеяларды және арнайы ұйымдастыру ережелерінің жиынтығын  айтамыз.

Жалпы қағида дегеніміз – тұтынушыларды алдау қылмыстардың ашу әдістемесінің заңдылықтарын сақтау, теориямен мен тәжірибенің біртұтастығы, тұтынушыларды алдау қылмыстардың ашу әдістемесінің мақсаттылығы, алдын ала тексерудегі тұлғалардың тәуелсіздігі жатады[18].

Қазақстан Республикасының Қылмыстық – іс жүргізу кодексінің 192 – бабының  3 – бөлігіне сәйкес ҚР – ның Қылмыстық кодексінің 223 – бабында көзделген қылмыстар туралы тергелу реті қаржы полициясы органдарымен жүргізіледі.

Осы қылмыстардың ашу әдістемесіне көшер алдында Қаржы полициясы органдарының экономикалық қылмыстарды ашу барысындағы негізгі міндеттері:

— жасалған немесе жасалуға әзірленіп жатқан қылмыстар туралы мәлімдемелер мен хабарларды қабылдауға, тіркеуге және қарауға, қылмыстардың жолын кесу, оларды ашу, қылмыс жасаған адамдарды ұстау және қоғамға қауіпті салдарына жол бермеу жөнінде дер кезінде қылмыстарды алдын алуға шаралар қолдануға; 

— Қазақстан Республикасының Қылмыстық – іс жүргізу кодексіне, заңдарда және нормативтік құқықтық актілерде көзделеген тәртіппен  жедел – іздестіру қызметі мен алдын – ала тергеуді жүзеге асыру;

— әкімшілік құқық бұзушылықтардың алдын алуға, оларды анықтауға және жолын кесуге;

— жедел – іздестіру шараларын жүзеге асыру, қылмыстық процесте пайдалану үшін олардың нәтижелерін тіркеп қою арқылы қылмыстарды анықтауды, алдын алуды, жолын кесуді, және ашуды қамтамасыз етуге, өзінің жүргізуіндегі істер бойынша жедел – іздестіру шараларын жүргізу;

— экономикалық құқық бұзушылықтар келтірілген мүліктік зиянның өтелуін қамтамасыз ету үшін шаралар қолдану;

— мемлекеттік және заңмен қорғалатын өзге де құпияларды, сондай – ақ жүктелегн міндеттерді атқару кезіндегі алынған басқа да ақпараттарды сақтауға міндетті[19]. 

Тұтынушыларды алдау қылмысының фактілерін ашу қаржы полициясының кезекші бөліміне азаматтардан келіп түскен арыздарды қабылдап оған қатысты заңды процессуалды шешім қабылдаумен бірінші қадамы басталады. Арызданған азаматтар жәбірленуші болып саналады.

Жәбірленуші – дегеніміз қылмыспен келтірілген моральдік, дене және қылмыспен мүліктік зиян келтірілді деп ұйғаруға ол жөнінде негізі бар адам деп танылады, сондай – ақ  Қылмыстық – іс жүргізу кодексімен 75 – бабында белгіленген ережелер бойынша өкілге арналған шығындарды қоса өтеу қамтамасыз етіледі.

Арыз келіп түскеннен кейін кезекші жедел қызметкер бұл арызды қабылдаған қаржы полициясы бөлімшесінің кеңсесіне тіркеуге беріледі. Кеңсе бұл арызды қарау үшін арыз түскен қаржы полициясының бөлімшесінің бастығына беріледі, осыдан кейін бұл арыз бастықтың бұйрығымен қатысты жедел іздестіру қызметкеріне бұл факт бойынша арнайы жедел – іздестіру қызметін жүргізу үшін жолданады.

Осыдан кейін жедел қызметкер арызды өзінің өндірісіне алу үшін арыз тіркеу кітабына баянат жазады. Қазақстан Республикасының Қаржы полициясы органдары туралы заңның 9 бабына сәйкес арыз жазған тұлғаны міндетті түрде қаржы полициясы бөлімшесіне шақырылып оқиға болған мән жайын толық анықтау үшін түсініктеме алынады.

Содан кейін істің мән жайы толық анықталғаннан кейін жедел іздестіру қызметкері Жедел іздестіру қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңында 11бабының 2 бөлігінде көзделген жедел іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың өз құзыреті шегінде осы заңның екінші бабында, атап айтқанда азаматтардың өмірін, денсаулығын,  заңға қарсы қол сұғулардан қорғау үшін жедел іздестіру шараларының бірі бақылау үшін сатып алуды жүргізу үшін қаржы полициясы бөлімшесінің жедел іздестіру қызметін бақылайтын бастықтың орынбасары атына бақылау сатып алуды жүргізу үшін предписанияны алу үшін жедел қызметкер өз атынан баянат жазады.

Жедел іздестіру қызметі – азаматтардың өмірін, денсаулығын, құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті қорғау, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың арнаулы қызметтерінің қылмысты қол сұғуынан, сондай-ақ барлау-бүлдіру әрекетінен қоғам мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдар, өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының Конституциясына, жедел – іздестіру қызметі туралы заңына, қаржы полициясы органдары туралы заңына және басқа да заңдары мен бекітілген нормативті құқықтық актілерге сәйкес жүзеге асыратын жария және жасырын  жедел – іздестіру, ұйымдық және басқару шараларынының ғылыми негізделген жүйесі[20].

Бақылап сатып алу – бұл заңға қайшы іс-әрекеттерді (тұтынушыларды алдау , тиым салынған тауарларды сату және т .б .) сезіктінін тұтынушымен арасындағы сату-сатып алу мәмлесін жасау.

Бақылап сатып алудың пәні ретінде азаматтық айналымдағы болған заттар және объектілер, сондай ақ одан алынған (қару, оқ-дәрілер, есірткілер және т.б.) құралдар болу мүмкін.

Бақылап сатып алу құпия түрде жүргізіледі, яғни сату сатып алуды жасау кезінде оның субъектісі сатушыдан тауарды алудың шын мақсаттарың, сонымен бірге өзінің құқық қорғау органдарына тиісті екендігін жасырыды.

Бақылап сатып алу жариялы немесе жариялы емес нысанда жүргізіледі. Жариялы нысаны сатып алушының сату – сатып алу мәмлесін сатушыға тауарды алудың фактілік мақсаттарың түсіндіру арқылы ашық түрде жүргізілетіндігін білдіреді және мұнда сатып алушының қатысуымен тауарды қарау және болған шаралар жөнінде акті жасалады және оған қатысушылар, яғни куәгерлер қолдарың қойып куәландырады.

Осы іс шараның көп таралған түрлерінің бірі болып сауда — кәсіп орындарында тұтынушыларда алдау фактісін анықтау және ескерту мақсатында жүргізілетін бақылап сатып алу жүргізіледі.

Тұтынушыларды алдау қылмыстарының ашу әдістемесін қолдану барысында тәжірибеде жедел қызметекерімен бақылап сатып алу кезінде сатушы мен сатып алушының алдау фактісінің барысы мен нәтижелерін куәландыру үшін ҚР – ның қылмыстық іс жүргізу кодесінің 86 – бабына сәйкес тартылған адамдар куәгерлер болып табылады.

Мұндай сатып алудың қорытындылары сәйкесінше қаржы полициясы органдарымен бектітілген хаттамалар мен тексеру құжаттарымен анықталған талаптарды сақтай отырып бақылап сатып алу актілерінде ресімделеді.

Әкімшілік құқық бұзушылық немесе қылмыс құрамы бар жариялы бақылап сатып алу материалдары бойынша, әкімшілік және қылмыстық процессуалдық заңнамада көзделген тәртіп бойынша шешім қабылданады.

Жариялы емес бақылап сатып алу жарияланады айырмашылығы, өткізілген іс шараның қортындыларын іске асыру және дер кезіндегі заңдастыруды қарастырылмайды. Оның қортындылары жедел бөлім қызметкерінің анықтамасымен ресімделеді, ал қажет болған жағдайда- оны жүргізуге тартылған азаматтардың түсініктерімен ресімделеді[21].

Бақылап сатып алуды жүргізу кезінде сату, сатып алу фактісін, оның барысына бақылауды жүргізу, ақша және басқа да төлем құралдарына фиксация жасау үшін қолдануға мүмкін болатын арнайы техникалық құралдар қолдануы мүмкін.

Тұтынушының ақшасын калькуляторды қолдану арқылы кем санау кезінде сезікті тұлға бұл әрекеті қасақана қателік емес және оны калькулятордың тұтынушының ақшасын калькуляторды қолдану арқылы кем санау кезінде сезікті тұлға бұл әрекеті қасақана қателік емес және оны калькулятордың оның дұрыстығын тексеру үшін алу қажет.

Бақылап сатып алу қортындысы бойынша жасалған құжаттар бақылап сатып алуды жүргізуге көмегін берген құпия адамдарды қоспағанда, дәлелдеу процессінде қолдану үшін тергеуді жүргізуші тұлғаға берілуі мүмкін.

Тұтынушыларды алдаумен айналасатын тұлғаларды анықтау бақылап сатып алуды жүргізу жолдары арқылы жүргізіледі. Бақылап сатып алуды жүргізу жедел қызметкердің, қандай да бір тұлғаның іс әрекетінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 223 бабында көзделген қылмыстық құрамы бар екендігі білдіретін жеткілікті деректер арқылы баянат пен хабарлауын білдіреді. Анықтау органдарынның бастығының немесе тұлғаның рұқсат визасын алғаннан кейін, жедел қызметкерлердің баянатында заңды негіз бойынша тұтынушы ретіндегі тұлға, сонымен бірге екі куәгер бақылап сатып алуды жүргізуге қатысады.

Әрі қарай бақылап сатып алудың қатысушыларына ережелерімен таныстыру жүргізіледі, мұнымен бірге жоға арда аталған тұлғаларға Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 86 бабымен көзделген куәгердердің құқықтыры мен міндеттері және ешқайда кетпеуі бойынша түсіндіріледі. Сондай ақ болатын тергеу әрекетінің мәні және оған қатысудың деңгейі түсіндіріледі.

Содан кейін жедел қызметкер мынандай іс әрекет жасайды, яғни бақылап сатып алудың мақсаттары үшін ұлттық валютада ақша құралдарын тапсырады. Аталған іс әрекет куәгерлердің қатысуы мен және Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 203 бабының талаптарына сәйкес жасалған ақша құралдарының тапсыру хаттамасымен ресімделеді.

Хаттамада міндетті реквизиттерден басқа тапсырылатын ақшалай қаражаттарын сериалары және нөмерлері, наминалы көрсетіледі. Хаттама оны жасаған жедел қызметкерлерімен, куәгерлермен және ақша тапсырылған тұлғамен қол қойылады. Хаттаманың мәтінінде ақша купьюраларын тапсырудың, атап айтқанда қоғамдық сауда орындарында сатып алу кезінде өнімдерді алудың мақсаты көрсетіледі. Ақша құралдардың тапсыру хаттамасы қажетті реквизиттері жазылатын ресми бланкіде ресімделеді[22].

Әрі қарай бақылап сатып алудың қатысушыларына сатып алуды жүргізетін орынға бағыттыайтын қозғалыс бағыты түсіндіріледі.

Төрт адамнан кем емес топ: жедел қызметкер, бақылап сатып алудың қатысушы және куәгерлер қаржы полициясы ғимаратынан шығады және бақылап сатып алу жүргізілетін орынға барады.

Қоғамдық тұтыну орнына кірместен бақылап сатып алудың қатысушылары және қаржы полиция қызметкері топтарға бөлінеді. Сатып алушы ретіндегі тұлға алдында, ол оның артынан 8-10 қадамда болып жатқан іске құпия бақылай отырып қаржы полиция қызметкері және куәгерлер жүреді.

Қоғамдық тұтыну орына кірісімен тұтынушы 22 өнімге тапсырыс береді, ұсынылған қызмет көрсетушілерден немесе дүкен сатушысынан тауарды сатып алады. Әрі қарай соңғы есептелу болады және сатып алушы дүкен сатушысына бұрын қаржы полиция қызметкерінен алынған ақша құралдарын береді және өзіне тапсырып берген өнімдерді алады.

Мәмле толық жасалып біткеннен кейін, яғни соңғы есептесу болған соң және сатушы өнімді ақшаға айырбастағаннан кейін, қаржы полициясының жедел қызметкері және куәгерлер жақындайды, өзін таныстырып және  қызметтік куәлігін көрсеткен соң қаржы полициясының жедел қызметкері дүкен сатушысына, куәгерлердің қатысушымен бақылап сатып алу жүргізілгендігін жариялайды.

Содан кейін қаржы полициясының жедел қызметкері куәгердердің қатысуымен әрбір алынған өнімнің атауын, салмағын, құрамының және соммасын хаттамада көрсете отырып әр қайсысын бақылап өлшейді, содан кейін сатып алудың қатысушылары тарапынан жүргізілген әрекетке ескертулері бар немесе жоқ екендігін анықталып, сонынан бақылап сатып алудың қатысушыларымен хаттамаға қол қойылады. Сосын қаржы полициясының жедел қызметкері анықталған тұтынушыны алдау фактісі бойынша анықтау үшін бақылап сатып алудың қатысушыларына қаржы полициясы ғимараттарына жүргізуді ұсынады. Дүкен сатушысына өзін атауды және жеке басын куәландырылатын құжаттарды көрсетуін талап етеді[23].

Қаржы полициясы ғимараттарына келгеннен кейін дүкен сатушысына сол куәгерлердің қатысуымен, жүргізілген өзіне қатысты әрекетін мәні түсіндіріліп және оның жеке басы анықталады. Бұдан кейін бұл тұлғаға тапсырыс берген өнімге төленген ақша құралдарын өз еркімен беруді ұсынады. Аталған әрекет алу хаттамасында ресімделеді және онда алынған ақша құралдарының жалпы соммасы, купьюралардың нөмерлері мен сериялары, номиналы бекітіледі. Алу хаттамсының көшірмесі ақша құралдары алынған тұлғаға беріледі. Сондай-ақ тұтынушы бақылап сатып алу кезінде қолданылмаған ақша құралдарын кері тапсырады.

Содан кейін бақылап сатып алу актісі толтырылады, онда сатып алу кезінде қаржы полициясы жедел қызметкерінің және куәгерлердің, тұтынушының барлық әрекеттер көрсетіледі. Бақылап сатып алу актісінде барлық қатысушылар қол қояды, яғни қаржы полициясы жедел қызметкерімен, тұтынушымен, куәгірлерімен және дүкен сатушысы.

Актінін негізгі бөлімі толтырылғаннан кейін онда бақылап сатып алу актісін толтыру кезіндегі түскен ескертулер мен қосымшалар көрсетіледі. Акт екі нұсқадан жасалады, бір нұсқасы дүкен сатушысына тапсырылады.

Тұтынушыдан және куәгерлерден жазба түрінде түсініктеме алынады және онда олар ақша құралдарын тапсырудың бақылап сатып алудың және өздірінің сол кездегі әрекеттерін түсіндіреді.

Куәгерлер ретінде тұлғаларды тандағаны сете сақтау қажет, яғни куәгерлердің қатарына салық комитетінде қатысы бар тұлғалар немесе басқа іске мүдделі тұлғалар кірмеуі тиіс.

Бақылап сатып алу актісін толтырғаннан кейін кінәлі тұлғадан толық түсінік алынады және ол бейне-жазбаға бекітіледі. Берілген түсініктер куәгерлердің қатысуымен бірге дүкен сатушының сұрау актісі мен ресімделеді.

 

3.2  Тұтынушыларды алдауды тергеу әдістемесі.

 

Тәжірибеде көрсетіп отырғандай тұтынушыларды алдау әрекеті анықтама органдары, жедел – іздестіру шараларын жүргізген кезде анықталады немесе олар жайлы мәліметтер азаматтардың арыздары мен заңды тұлғалардың хабарлауы арқылы белгілі болады.

Тұтынушыларды алдау қылмыстарының қозғау негіздері келесегідей:

Тұтынушыларды алдау қылмыстары азаматтық құқықтық мәмлелермен немесе қаржы – шаруашылық операциялармен бүркемеленіп жасалған жағдайларда анықтау органдары тергеуге дейінгі келесідей тексеру жұмыстарын жүргізеді: құжаттар мен келісім – шарт актілерді талап ету және тексеру, жәбірленушіден, куәгерден, сезіктіден және т.б. түсініктемелер алу, керекті сот сараптамасын тағайындау, мамандармен кеңес жүргізу. Осы жұмыстармен қатар жедел – іздестіру шаралары жүргізіледі.

Тұтынушыларды алдау қылмыстарының тез арада ашылуы, тергеудің сапасы, тергеушінің істі тергеуге байланысты жұмысының мақсаты және ұйымдасқан түрде жүргізілуі тергеудің белгілі бір жоспармен жүргізілуі тікелей байланысты. Қылмыстық іс қозғаннан кейін тергеу жоспарын жасау арқылы тергеуші тергеу барысында шешілетін сұрақтарды толық айқындап алып, осы сұрақтарды нақтылы қандай тергеу әрекеттерін, жедел – іздестіру және басқа да ұйымдастырушылық шаралар жүргізу арқылы шешуге болатынын анықтап белгілейді.

Тұтынушыларды алдау қылмыстарының тергеу әдістемесінің өзіндік ерекшелігі болады, өйткені бұл қылмыстың жасалу жолы ауқымды түрде  әр түрлі салалардың ішінде көрініс табады. Сондықтан бұл қылмыс басқа қылмыстарға қарағанда тергеу әдістемесі келесі жолдармен тергеледі.

Тұтынушыларды алдау қылмысының тергеу әдістемесінің тәжірибесі көрсеткендей, қылмыстарды ойдағыдай тергеу тапсырмалары жеткілікті тез және криминалистиклық техника мен тактиканың құралдары мен тәсілдерінің көмегімен ғана әдістемелік дұрыс  шешіле алмайды. Бұл жерде тергеу жүргізудің арнайы ғылыми-әзірленген әдіс жүйелерін басшылыққа алмай, қылмысты кәсіби тергеудің барлық қалған тапсырмаларын шешу іс жүзінде мүмкін емес.

Тұтынушыларды алдау қылмыстарының жекелеген түрлерін тергеу әдістерінің криминалистиканың бір бөлігі ретінде тергеушілерді криминалистикалық қызметтің көрсетілген түрі процесінде туындайтын, әртүрлі тергеу жағдайларында тұтынушыларды алдау қылмыстарының жеке түрлерін тергеу әдістемесі қажетті білімдер мен арнайы дағдылар кешенімен қаруландыруды  өзінің негізгі және ол басты мақсаты ретінде болып қарастырылады.

Сонымен қатар қылмыстардың әр түрлі жағдайларына байланысты   арнайы тергеу әдістері шегінде криминалистикалық техника мен тактиканың барлық ұсыныстары да жүзеге асыруға қажет. Ол техникалық құралдарды, оларды қолдану тәсілдері мен тергеу тактикасы және де тергеу әдістемелерді жетілдіру үшін тұтынушыларды алдау қылмыстарының жекелеген түрлерін ашу әдістерінің ерекшелігімен тергеу әдістемесінің құқықтық байланыстырын көрсетеміз, яғни әдістемелердің алдында тұратын тапсырмаларды шешу мақсатында онда тәжірибеде бар қылмыстардың әртүрлі  түрлерін жасаудағы мен оларды тергеу бойынша қызметтегі барлық типтіктер мен ерекшелер анықталады, зерттеледі және бәріне  жалпыланады.

Тұтынушыларды алдау қылмыстарының жекелеген түрлерін тергеу әдістемесі қылмыстарды  тергеу тәжірибесі мен жасау тәжірибесін зерттейтін және олардың заңдылықтарын тану негізінде  қылмыстардың әртүрлі жасалу  түрлерін тергеу мен алдын алудың неғұрлым тиімді әдістері жүйесінің заңдылықтарын әзірлейтін криминалистиканың бұл бөлімі тергеу әдістемесіне ұсынады.

Тергеу әдістемесінде екі бөлімге шартты түрде бөлінеді: жалпы ережелер және жеке криминалистикалық әдістемелер.

Жалпы ережелер – бұл пәнді зерттеуді, принциптерін, мақсаттарын, қайнар көздерін, бұл криминалистикалық бөлікті криминалистикалық  ғылыми білімнің басқа салаларымен байланыстарын, жеке криминалистикалық әдістемелерді құру, дайындау мен қолданудың аса маңызды сұрақтарын және қылмыстарды  ашуды, тергеу мен алдын алуды жүзеге асыратын мәселелерді қамтитын криминалистикалық әдістеменің теориялық негіздері.

Жеке криминалистикалық әдістемелер қолданбалы сипатқа ие және тергеушілерге қылмыстардың әр түрлі  түрлерін тергеу мен алдын алу кезінде олардың жұмысы үшін арналған  теориялық негізделген ұсыныстар кешенін  ұсынады.

Криминалистикалық әдістеменің қайнар көздері болып табылады:

• құқық;
• қылмыстылықпен күрес тәжірибесі;
• ғылым;
• шетел мемлекеттердің тәжірибесі.

Олардың ережелері бастау берді және криминалистиканың берілген бөлімінің қазіргі заманғы дамуына әсерін тигізеді[24].

Құқық нормалары қылмыстық сот өндірісінің жалпы жағдайларын анықтайды және сондықтан криминалистикалық әдістеменің және әрбір жеке криминалистикалық әдістеменің жалпы ережелерін дайындап шығару негізінде жатады.

Қылмыстарды тергеу мен алдын алу тәжірибесін зерттеу тұтынушыларды алдау қылмыстарының жекелеген түрлерін тергеу бойынша тиімді ұсыныстар дайындауға жағдай жасайды.

Криминалистиканың және ғылымның басқа салаларының алдыңғы бөліктерінің ғылыми білімдері және ең алдымен ережелері қылмыстылықпен күресудің, әсіресе қылмыстардың тергеудің мәселелерін неғұрлым тиімді шешуге мүмкіндік береді[25].

Куәгерден бе, жәбірленушіден бе жоқ әлде айыпкерден бе кімнен жауап алынатынына орай айғақты оқиға болған жерде тексеру мен нақтылау үстінде әр түрлі әдістер қолданылады. Сондай – ақ, дайындық жұмыстары жүргізілгенде қолданылатын тактикалық әдістер белгіленіп, әдіс іріктелуі мүмкін. Тергеуге кірісер алдында тергеуші жоспар құрған кезде мұны мұқият ескеруі тиіс. Яғни, жоспарда тергеу әрекетінің мақсаты дәл анықталып, қылмыстық істің  жедел – іздестіру шаралары кезінде жиналған материалдары мұкият зерттелуі тиіс.

Алғашқы тергеу әрекеттердің тактикасының бірі жәбірленушіден жауап алу, яғни осы тергеу әрекетін жүзеге асыру барысында келесідей сұрақтар шеңберінде жүргізіледі:

Жәбірленушіден жауап алу барысында сезіктінің жеке басы, оның ерекше белгілері, оған берілген заттар немесе тауарлардың тізімі, қылмыстық әрекетті көзімен көрушілердің бар жоқтығы, тұтынушыларды алдау қылмысының жасау әдісі және т.б. мәселелер анықталады.

— жәбірленуші тұтынушыларды алдаумен кімнен немесе қайда тауарларды алғандығы, қашан, қандай жағдайда және қандай тауарлар алғандығы,  жәбірленушіден нені талап етті және одан нені алды, жәбірленушіге қандай материалдық зиян келтірілді, тұтынушыларды алдаудың мән жайын кім дәлелдеп бере алады.

Жауап алу дегеніміз –  заңда көрсетілген тергеу және сот әрекеті. Ол арқылы жасалған қылмыстың мән – жайлары жөнінде керекті мәліметтер алынып, олар қылмысты ашуға пайдаланылады. Іс жүргізу жағдайына байланысты жауап беретін адамнан жауап алудың бірнеше түрі бар. Атап айтқанда: жәбірленушіден, сезікті адамнан, куәден, айыпкерден жауап алу деп, бұл тергеу әрекеті төрт түрге бөлінеді. Кімнен жауап алынса да ол қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі тиісті, бірақ іс бойынша неғұрлым көп, маңызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің сапасын арттыру үшін жауап алғанда, бұған тиімді, ыңғайлы тактикалық әдістер қолданылады және жауап алу барысында қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес хаттамалар толтырылады.

Куәдан жауап алу осы тергеу әрекетінің мақсаты тұтынушыларды алдау қылмыстарының іс – әрекеттерінің жүргізу фактісі мен нәтижелерін, тұтынушыларды алдау қылмыстарының жағдайы мен белгілері, қашан, қандай жағдайда және қандай тауарлар мен заттарды сатып алушымен алғандығы, бақылап сатып алынған тауарлардың немесе заттардың сатып алу тәртібі мен жүргізу барысы, берілген тауарлардың немесе заттардың сипаты мен түрі, сатып алу сатып алушының тауарларды немесе заттарды сатып алу үшін сатушыға берген ақшалай берілген купюралар мен маркалары,  тұтынушыларды алдау фактісінің жасалу әдісі оның ерекшелігі және басқа жа мән – жайлар туралы мәлліметтерді анықтау мақсатында куә ретіндң жауап алынады.

  Куә дегеніміз –  айғақ беру үшін куә ретінде іс үшін маңызы бар қандай да болсын мән – жайлар туралы белгілі болуы мүмкін, қылмыстық іс бойынша іс жүргізуіне қатысуна байланысты кез келген адам шақырылуы және одан жауап алынуы мүмкін.     

 Тұтынушыларды алдау қылмыстарының субъектісі ретінде жеке кәсіпкер ретінде тіркелген 16 жасқа толған есі дұрыс тұлғалар немесе бұйрық бойынша жұмысға алынған және еңбек шарты қабылданған талон бойынша базардан (рынок) сауда жүргізетін сатушылар болуы мүмкін.

Тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін сатушының сату құқығына талонның, контрактының немесе бұйрықтың болуы туралы талап біздің көзқарасымыз бойынша сапасы төмен өнімдерді қасақана сатушы тұлғалардың қылмыстық жауаптылықтан кетуі үшін мүмкіншілік береді, бірақ қазіргі күні сот тәжірибесінде осы қылмыс құрамының субъектісі ретінде әр адам болмайды деген анықталған.

Сондықтан сапасы төмендерді сатқаны үшін шектеуге біреуді ғана ескерту емес, ал нақты жоғарыда көрсетілген тұлғалар ескертілуі қажет.

Егер бөлімде бір уақытта бірнеше сатушы жұмыс жасаса сұрау жүргізудің көмегі мен сапасыз тауарды олардың қайсысы өткіздігін анықтау қажет. Қажет деп тапқан жағдайда сапасыз тауарды өткізген тұлғаға қатысты тану жүргізіледі. Көп жағдайларда дүкен бір тұлғаға жатуы мүмкін, ал онымен басшылықты басқа тұлға жүзеге асырады. Дағдылы кездерде куәгерлер дүкеннің меншік йесі ретінде онда фактілік басшылық жасайтын және кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғаны көрсетеді, бірақ заңды түрде дүкен оныкі емес[26].

Сондықтан қылмыстық іс қозғалғанға дейін дүкеннің йесіне немесе меншік йесіне, тұтынушыларды алдаудағы сезікті мен жеке кәсіпкердің арасындағы еңбек шартының (бұйрықтың) болуын анықтап алуы қажет. Егер тұтынушыны алдау базарда (рынок) жасалса, онда сатушыда базарда тауарды сатуға күнделікті (разовый) талоннының болуы тиіс.

Тұтынушыларды алдау қылмысының субъективтік жағы  тікелей ниет нысанында қасақана жасалады, яғни сезікті тұлға сатып алушыға жәберілген тауарды сапасы төмен екендігін және оны сату шектелгендігін алдын ала біледі, және тауардың құрамын сатып алушыдан жасырады (жарамдылық мерзімінің өтуі, сорты ол емес, бағасын көтеру т.б.)

Қылмыс құрамының пайда болуы үшін  алдын – ала тергеуде тұлғаның сатып алушыға өткізілген тауарының сапасы төмендігін және жарамдылық мерзімінің өткендігін немесе тауардың өз құны мен сатылмағандығы туралы білгендігін дәлелдеу қажет.

 Көп кезде сатушылар сотта өздерінің айғақтарын ауыстырады, яғни ол сатып алушыны өнімнің (айран, сүт, майонез және тағы басқа өндірістік тауар болуы мүмкін) қолдану мерзімі өткендігі туралы ескеркендігін түсіндіреді. Бірақта сатып алушы не болсада сатып алды (үй жануарларына немесе өзге мақсаттар үшін және т.б.)

Егер сезіктінің айғағы керісінше дәлелденбесе онда қылмыстың құрамы болмайды немесе ол сатып алушыларды ешқашан алдамағаны туралы айғақтар берген жағдайда ол мідетті түрде тексерілуі қажет .

 Бақылап сатып алу кезінде сатушы мен сатып алушының сөздері қысқа қатты естілмейтін болғандықтан куәгерлер оған көп мән беріп оны тыңдап есіне сақтай алмайды. Сондықтан бақылап сатып алу кезінде дыбыс жазба құрамын қолдану қажеттілігі міндетті болып келеді.

Сатушы есептеу кезінде калькулятор қолданған болса және сол кезде артық есептеп жіберіп қасақана емес калькулятордың, таразының немесе басқа да электрондық құралдардың қателігі немесе бұзылған деген түсіндірмелер көрсету мүмкін. Сондықтан тауарларды есептеу кезінде қолданған калькулятордың, таразының немесе басқа да электрондық құралдардың дұрыс істеуіне немесе дұрыс істемеуіне көз жеткізу үшін оны алу қажет. Алудың қажеттілігі сот – электрондық сараптамасын тағайындау, тұтынушыларды алдау қылмыстарды тергеу кезінде тұтынушыларды алдау жүйесін пайдалану салдарынан шығу мүмкін немесе мүмкін емес екентігін, болған болмағандығын анықтау үшін жүргізіледі.

         Сот сараптама тергеу органдарының қылмысқа қарсы жүргізілетін жұмыстарының пәрменділігі және нәтижелігі қылмысты ашуға, оны оны дәлелдеуге, нақты деректер мен жағдайларды анықтау мақсатында тергеушінің тапсырмасымен заттай дәлелдемелерді және материалдарды зерттеуге сарапшы, яғни арнаулы білім иесімен қатыстырылатын іс жүргізу әрекеті.

Сонымен қатар тергеуші тұтынушыларды алдаудың фактісі жәбірленушімен сатып алынған тауарлары болған жағдайда, товартанымдық сараптама тағайындауға құқылы – ол оқиға болған жерден алынған заттардың түрін, бағасын (құнын), сапасын және т.б. алдын ала тергеу барысында ерекше фактілерді қалыптастыруына және ұсынылған обьектілердің мән – жайын анықтауға осы сұрақтарға сараптама жауап алу мақсатында осы товаротанымдық сараптама түрі тергеушінің ішкі сана сезімін қолдана отырып тағайындалуы мүмкін.    

Бұл қылмыстың объективті жағы мерзімі өткен тауарларды, сапасы төмен, есептеу кезінде жаңылысу көп есептеуінен, аз өлшеуден, сатудан тұрады. Сапасы төмен немесе мерзімі өткен тауарлардың зауоттық буып түйілген болса онда соттық сараптама тағайындалмауы да мүмкін, бірақ буып түйілмеген тауарлардың (тұздалған, қатырылған балық) накладной бойынша мерзімі өткен болса немесе тағыда басқа сапалығы бойынша күмән тудырса онда тауарлық сараптама тағайындауға тура келеді.

Осы қылмысты тергеу барысында материялдарға тіркеуге жататын келесі құжаттар:

• Бақылап сатып алу үшін сатушыға ақша беру туралы акті ;
• Куәгерлердің қатысуы мен болған бақылап сатып алу актісі ;
• Соның негізінде қылмыстық іс қозғалатын мәліметтер енгізілетін сатылған тауарды тексеру хаттамасы ;
• Дүкеннің, қойманың біреудің йелігіне жатуы туралы құжаттар ;
• Ғимаратты жалға беру туралы дүкеннің меншік йесімен жеке кәсіпкердің арасындағы келісім шарт ;
• Жеке кәсіпкердің салық комитетінде жеке кәсіпкер ретінде тіркелгендігін растайтын құжаттар ;
• Жеке кәсіпкер мен тауарды сатушының арасындағы жұмысқа қабылдау туралы келісім шарт.

Сонымен қатар куәгерлердің, сатып алушыдан, және сатушыдан  жауп алу барысында келесі сұрақтарды анықтап алу қажет :

• Бұл тұлға бақылап сатып алуда қатысты ма, егер қатысқан жағдайда кім ретінде кіммен шақырылды, куәгерлер мен сатып алушының құқықтары мен міндеттері түсіндірілді ме , егер түсіндірілсе қандай құқықтар мен міндеттер, кіммен түсіндірілді;
• Қайда, кімде, қандай дүкенде (қоймада, рынокта), қашан, қай уақытта, кімнің қатысуымен бақылап сатып алу жүргізілді, бақылап сатып алу кезінде не алында, қандай көлемде, қандай соммада кім сатып алды, кім сатты, сатушымен сатып алушының тегін (аты), есімін, әкесінің атын атау, олардың сыртқы келбетін бейнелеу, сатып алушыдан ақшаны кім алды, тауарды кім өткізді, есептесу қандай купюралар мен жүргізілді. ;
• Сатып алу кезіндегі сатушымен сатып алушының арасындағы сөйлесудің максимальді сөзбе сөз мазмұны қандай, алдау, бағасын көтеру, салмағынан асыру, дұрыс емес өлшеу сатушымен әдейі жүргізілгендігі туралы шешім жасауға боладымау, мұндай шешім немен расталады;
• Сатушы алдаудың (және т.б.) ниетін және себебін немен түсіндіріледі;
• Қалай, қай жерде, қашан бақылап сатып алу хаттамасы жасалды, кім оған қол қойды;
• Бақылап сатып алудың тауары зерттелді ме, ол тексерілді ме, тексерудің нәтижелері қандай?

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Дипломдық жұмыстың шегінде жүргізілген зерттеулер бойынша келесі шешімдер жасалды:

— тұтынушыларды алдау өзінің құқықтық табиғаты бойынша алаяқтықтың түрлерінің бірі болып табылады;

— тұтынушыларды алдаудың тікелей объектісі тұтынушылардың құқықтары және біреудің меншігі болып жатады;

— объективтік жағынан тұтынушыларды алдаудың қылмыс құрамы материалды болады;

— тұтынушылардың алдау құрамы барысына арналған бір тұтынушы алдауы жеткілікті ;

— тұтынушыларды алдаудың құрамы болу үшін бір тұтынушы алдауы жеткілікті;

— тұтынушыларды алдау субъектісінің түсінігі ;

— тұтынушыларды алдаудың негізгі тәсілдеріне сипаттама жасалды;

— тұтынушыларды алдаудың латентік деңгейіне баға беру жүргізілді;

— тұтынушыларды алдауды ескерту концепциялары құрастырылды;

— тұтынушылыарды алдауды ескерту бойынша жұмыстарды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалды.

Жұмыста тұтынушыларды алдау тәсілдері талданған:

1) дұрыс өлшемеу (обмеривание);

2) дұрыс есептеспеу (обсчет);

3) салмағын көбейту (обвешивание);

4) тұтынушылық құрамды немесе тауардың (қызмет көрсету) саласын адастыруға келтіру;

5) ҚР ҚК –ң  223 б. көзделген өзге де нысандар.

ҚК-223 б. диспозициясында көзделген әрекеттердің тізбесі жоққа шығарылмайтын болып табылмайды тұтынушыларды алдаудың тәсілдерінің сонын алдын ала анықтау мүмкін емес. Курстық жұмыстар тұтынушыларды алдаудың аса кең тараған нысандары бет алып қарастырылған.

Негізгі көңіл тұтынушыларды алдауды ашуға бөлінген.

Қылмыстың құрамы пайда болуы үшін тергеуге сатып алушыға жіберілген тауардың сол сапада еместігін, қолдану мерзімінің өткендігін, және тауар өз құнымен өкізілмегендігін сатушының білгендігін дәлелдеу қажет. Көп жағдайларда сатушы сотта берген айғақтарын ауыстырады, яғни сатып алушы өнімнің (айранның, сүттің, майонездің және т.б.) қолдану мерзімі өткендігі туралы ескертілді деп түсіндіреді. Бірақта сатып алушы не болса да сатып алды (үй жануарлары үшін және өзге мақсаттарға).

Егер де жоғарыда атталғандар дәлелденбесе, онда оның әрекетінде қылмыс құрамы болмайды, немесе ол ешкімді алдаған жоқ сатып алушы мен сатушының сөйлесуі тез және айқын емес сондықтан бақылап сатып алу қатысушыларының естерінде сақталмауы мүмкін осыған байланысты бақылап сатып алу кезінде міндетті түрде дыбыс жазатын қырылғылар пайдалану қажет.

Тергеу кезінде тұтынушыларды алдау фактісін анықтағанда тексерістік сатып алу қолданылады-яғни заңға қарсы қызметтің алдауға сезікті тұлғамен сатып алу сату мәмілесін жасау.

Қылмысты тергеу  кезінде қылмыстық іс материалдарына келесі құжаттар тігілуге жатады :

• Бақылап сатып алу үшін сатып алушыға ақшаны ұсыну туралы актісі;
• Куәгерлердің қатысуымен бақылап сатып алу актісі ;
• Соның негізінде қылмыстық іс қозғалатын сатылған тауарлардың мәліметтері енгізілген тексеру хаттамасы;
• Дүкеннің немесе қойманың біреудің негізінде екендігі туралы құжаттар;
• Ғимаратты жалға алу туралы дүкеннің меншік иесімен жеке кәсіпкердің арасындағы келісім шарт;
• Жеке кәсіпкердің салық комитетінде жеке кәсіпкер ретінде тіркелгендігін растайтын құжаттар;
• Жұмысқа қабылдау туралы жеке кәсіпкер және сатушының арасындағы келісім шарт;

Қортынды да осы қылмысты тіркеу шегінде сатушыға, сатып алушыға, куәгерлерге қойылуға қажет сұрақтардың мысалы тізбегі келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 05.1995ж. Алматы, «Юрист» баспасы 2007ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік Алматы, ЖШС «Издательство Норма-К» 2004-648 б.
3. Алауханов О.Е., Рахметов С.М. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы; Жалпы бөлім.  Оқулық.-Алматы: Жеті  жарғы. 2001ж.
4. Қазақстан Республикасының қаржы полициясы органдары туралы заңы Алматы, «Юрист» баспасы 2002 ж.
5. Қазақстан Республикасының жедел – іздестіру туралы заңы Алматы, «Юрист» баспасы 2004 ж.
6. Закон РК «О защите прав потребителя» Алматы, Издательсвто «Юрист» 2004г.
7. Қазақстан Республикасының Қылмыстық – іс жүргізу кодексі Алматы, «Юрист» баспасы 2007 ж.
8. Оперативно – розыскная деятельность: Учебник 2-е издание под. ред. К.К. Горяинова, В.С. Овчинского – Москва «ИНФРА-М» 2004 г.
9. Криминалистика – авторлар ұжымы Жәкішев Е.Ғ., Исаев Ә.А., Найманова Г.Х., Тапалова Р.Б., Алматы, Жеті жарғы 2006 ж, 520 бет
10. Криминалистика – под редакцией Р.С. Белкина, Издательсвто «Норма» Москва 2006г.
11. Аникиец С.Г. Обман потребителей: уголовно-правовые и криминологические аспекты. Автореферат дисс. канд. юрид. наук. — Нижний Новгород – 2001
12. Алпысов С.М. Методические рекомендации по выявлению и расследованию преступлений в сфере экономики: Сборник — Астана: ТОО «Искандер Компани», -146 с.
13. Бекряшев А. К., Белозеров И. П. Теневая экономика и экономическая преступность. – М: Экономика и право, 2003
14. Гладышев Ю.А. Признаки обмана, как способ совершения преступлений в сфере торговли//Юрист. – 1999. — №№5,6. – с. 40-43.
15. Квятковская Т.Г. Защита потребителей как объективное условие устойчивости системы//Научные труды “Әдiлет № 1(5) 1999

г.

16. Квятовская Т.Г. Проблемы совершенствования законодательства о защите прав потребителей в Республике Казахстан г. Автореф. дис. канд. юрид. наук. Алматы, 2002г.
17. Борчашвили И.Ш. Экономические преступления: понятие и квалификация. — Караганда, 1995 ж.
18. Сборник методических рекомендаций по расследованию преступлений в сфере экономической деятельности Астана, 2003 -378.
19. Салимонов И.М. Уголовная ответственность за обман покупателей и заказчиков: Автореф. дис. канд. юрид. наук. — Х., 2004. — 18 с.
20. Чепурной И.П. Защита прав потребителей: Виды и способы обмана покупателя при продаже продовольственных товаров. – М.: Феникс, 2003, с. 408
21. Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Уголовно-правовая охрана финансовой сферы: новые виды преступлений и их квалификация. Москва 1995г.
22. Руководство для следователей. /Колл. авторов под ред. Н.А. Селиванова., В.А. Снеткова. М., ИНФРА-Москва, 1997 г
23. Дементьева Е. Актуальные проблемы борьбы с экономической преступностью Москва «Норма – К , 1993г.
24. Амирханов Р.А. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с обманом потребителей: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандитата юридических наук – Алматы: Б. 2004 г.
25. Криминология – под редакцией А.И. Долговой Издательсвто «Норма» Москва 2001г.
26. Криминология – учебник под редакцией В.В. Кудряцева, Эминова В.Е., Издательсвто «Норма» Москва 1997 г.
27. Нормативное постановление Верховного Суда РК от18 июня 2004 года № 2. О некторых вопросах квалификации преступлений в сфере экономической деятельности.
28.  

[1] Аникиец С.Г. обман потребителей: уголовно-правовые  и криминалогические аспекты. Автореф. дисс. канд. юрид. наук Нижний Новгород 2001г.

[2] Бекряшев А.К., Белозеров И.П. Теневая экономика и экономическая преступность. М: экономика и право, 2003 г.

[3] Квятовская Т.Г. Проблемы совершенствования законодательства о защите прав потребителей в Республике Казахстан г. Алматы, 2002 г.

[4] ҚР – ның Қылмыстық кодексіне түсінік Алтаты, ЖШС «Издательсто Норма –  К»  2004 жыл.

[5] Закон РК «О защите прав потребителей» 05.06.1991г., Алматы, Издательсвто «Юрист»

[6]  ҚР – ның Қылмыстық кодексіне түсінік Алтаты, ЖШС «Издательсто Норма –  К»  2004 жыл

 

[7]Дурманов Н.Д. Понятие преступления, — М., 1948,с.33.

[8] Нормативное постановление Верховного Суда РК от 18 июня 2004 года № 2 О некоторых вопросах квалификации преступлений в сфере экономической деятельности.

[9] ҚР – ның Қылмыстық кодексіне түсінік Алтаты, ЖШС «Издательсто Норма –  К»  2004 жыл

[10] Гладыш Ю.А. Признаки обмана, как способ совершения преступлений в сфере торговли. Юрист  1999 год, №№ 5,6. – стр. 40 – 43.    

[11] ҚР – ның Қылмыстық кодексіне түсінік Алтаты, ЖШС «Издательсто Норма –  К»  2004 жыл

 

[12] Крмиминалистика – Жәкішев Е.Ғ., Исаев Ә.А. Алтаты, Жеті жарғы 2006 жыл.  

[13] Крминалстика – под редакцией Белкина Р.С. Издательство «Норма», Москва 2006г.  

[14] Криминология. Учебник под ред. В В. Кудрявцева, Эминова В.Е., М., 1997 г.

 

[15] Криминология. Под ред. А.И. Долговой. М, 1997. С.324. 

[16] Крмиминалистика – Жәкішев Е.Ғ., Исаев Ә.А. Алтаты, Жеті жарғы 2006 жыл.  

 

[17] ҚР – ның Жедел-іздестіру қызметі туралы заңы 15.09 1994ж., Алматы «Юрист» баспасы 2004ж.

[18] Оперативно – розыскная деятельность: Учебник 2-е издание под. ред. К.К. Горяинова, В.С. Овчинского – Москва «ИНФРА-М» 2004 г.    

[19] ҚР ның Қаржы полициясы органдары туралы заңы 04.07.2002ж.  Алматы, «Юрист» баспасы 2002ж.  

[20] ҚР – ның Жедел-іздестіру қызметі туралы заңы 15.09.1994ж., Алматы «Юрист» баспасы 2004ж.

[21] Алпысов С.М. Методические рекомендации по выявлению и расследованию преступлений в сфере экономики. Сборник – Астана, ТОО «Искандер Компании» 2005г. 

[22] ҚР – ның Қылмыстық – іс жүргізу кодексі Алматы, «Юрист» баспасы  2004ж.

[23]  Сборник методических рекомендаций по расследованию преступлений в сфере экономической деятельности. Астана, издательство «Парасат Әлемі» 2003г.

[24] Крмиминалистика – Жәкішев Е.Ғ., Исаев Ә.А. Алматы, Жеті жарғы 2006 жыл

[25] Гинзбург А.Я., Поврезнюк Г.И., Калинин А.В. Справочник следователя. Алматы; ТОО «Аян Эдет» 1998 г. 

[26] Чепурной И.П. Защита прав аотребителей: Виды и способы обмана покупателя при продаже продовольственных товаров. Москва – Феникс, 2003г.