Дипломдық жұмыс. . Ұйымдағы ақшалардың есебі мен ішкі аудиті

Ақшалардың есебі мен ішкі аудиті

МАЗМҰНЫ

Кіріспе —————————————————————-

1 — тарау. Ұйымдағы бухгалтерлік есеп және аудит

жұмысының ұйымдастыруы —————————————————————-

Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі ———-
Ұйымны экономикалық саясаты ———————————-

2 — тарау. Ұйымдағы ақшалардың есебі ———————————

2.1 Ұйымдағы касса операцияларының есебін ұйымдастыру ————

Есеп айырысу шотындағы ақшалар есебі —————————
Валюталық және банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар есебі —
Аударылған жолдағы ақшалар ————————————

3 — тарау. Ақша қаражаттарының ішкі аудиті ———————-

Ұйымның ақшаларын аудиторлық тексерудің маңызы мен мақсаты ———————————————————

3.2 Ақша қаражаттарының қозғалысын ішкі бақылау ————

3.3 Ақшалардың ішкі аудиті ——————————————

3.4 Ақша қозғалысын талдау ————————————-

Қорытынды ————————————————————

Қолданылған әдебиеттер тізімі —————————————

КІРІСПЕ

Экономиканы нарықтық жолмен жүргізіп және өндірістің сапасын жетілдіру үшін елімізде бірқатар өзгерістердің қажет болғандығы белгілі. Біздің елімізде экономиканы нарықтық жолмен дамыту үшін көптеген реформалар жасалуда. Еліміздің нарықтық қатынастарға сапалы өтуін қамтамасыз ету үшін дамыған капиталистік елдердің және дамушы елдердің өтпелі кезенінің аспектілерінің оң және теріс жақтарын түбегейлі зерттеп, сонымен қатар нарықтық қатынастар жолымен экономикасы дамыған елдер қазіргі таңда қандай деңгейге жеткенін білу қажет болды.

Кез-келген өркениетті қоғамда нарық механизмі мен мемлекеттік реттеу іркіліксіз жұмыс істейді. Үкімет нарықтың барлық ұйымындары үшін орындауға міндетті экономикалық қатынастың айқын әрі лайықты ережелерін белгілейді. Мұның өзі қоғамға қажетті, әрі тұрақты экономикалық өсудің басты жағдайы болып табылады.

Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүйесін реформалау 1993-жылғы бухгалтерлік есепті енгізу мен қаржылық есеп беруді дайындаудың халықаралық тәжірибесін зерттеуден басталды. Соған сәйкес мына төмендегі үш жол сарапқа салынып таңдалынды:

Лондондағы бухгалтерлік есептің халықаралық үлгілері жөнінде комитет (БЕХК) бекіткен бухгалтерлік есептің халықаралық үлгілерін мойындау;
Еуропалық қауымдастық елдерінде есепті жүргізу ережелерін белгілейтін номері 4- және номері 7- директиваларды қабылдау;
өтпелі экономиканың ұлттық заңдар жиынтығының және Бухгалтерлік есептің халықаралық комитеті бегіткен негізінде бухгалтерлік есепті жүргізудің қалыптасқан іс тәжірибесі ерекшеліктерін негізге ала отырып Бухгалтерлік есепті зерттеп және қайта өңдеп Қазақстан Республикасының ұлттық бухгалтерлік есеп үлгілерін құру.

Бұл таңдаудың қорытындысы бойынша жоғарыда аталғандардың үшінші жолы таңдалынып алынды. Халықаралық талаптарға сай бухгалтерлік есептің жаңа жүйесін әзірлеу үшін екі жарым жыл уақыт қажет болды. Ал 1995-жылдың желтоқсан айында Қазақстан Республикасының Президенті “Бухгалтерлік есеп туралы” номері 2732- заң күші бар жарлыққа қол қойды. Бұл заңға 2002-жылғы 24-маусымда толықтырулар енгізілді. Ол бухгалтерлік есеп жүйесін белгіледі және заңды тұлғалар үшін есепке алудың негізгі дәйектері мен жалпы ережелерін, ішкі бақылау мен сырттай бағалау талаптарын тағайындады. Сонымен бірге ол Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын, заңды тұлғалары, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке түлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тіркелген резидент емес болып табылатын шаруашылық ұйымдарымен олардың өкілдіктері үшін де белгіленді. Тұңғыш рет егемендік алған өз елімізде осы заңға сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берудің дәйектері заңды түрде қабылданды. Бұл активтер мен міндеттемелердің, меншікті капиталдың, кірістермен шығындар (шығыстар) ретіндегі қаржылық есеп берудің элементтерін анықтай отырып, бухгалтерлік есептің нәтижесін пайдаланудың әдістері мен тәртібін орнықтыратын құжаттар есебінде дем берді. Бухгалтерлік есеп реформасы мақсаттарының бірі мемлекет өкілеттігін меншік иесіне міндеттемелер мен өзіндік капиталды, активтерді бағалау әдістерін пайдалануға беру болып табылады.

Ұйымның шаруашылық іс-әрекеттері барысында жабдықтаушылармен, олардан алған негізгі құралдар, шикізаттар, материалдар және басқа да товарлы материалдық құндылықтар және көрсетілген қызмет үшін, сатып алушылармен олардың сатып алған товарлары үшін, тапсырма берушілермен орындалған жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, несие беруші мекемелермен ссуда және басқа да қаржылық операциялары үшін, бюджетпен әртүрлі шаруашылық операциялары үшін есептеседі.

Ұйымның ақшалары кассада қолма-қол ақша (түрінде) және ақша құжаттары түрінде, банк мекемелеріндегі есеп айырысу және валюталық шоттарында, сондай-ақ ашылған аккредитивтермен арнайы шоттарда, чек кітапшаларында сақталынады. Олардың кіріске алынуы мен жұмсалынуының және сақталынуының дұрыс жолға қойылғандығын есептеп, тіркеп отыру ұйымның бухгалтерия қызметкерлерінің басты мәселесі болып табылады. Шаруашылық ұйымдарының төлем қабілеттілігі, жұмысшы-қызметкерлермен еңбекақы бойынша дер кезінде есеп айырысуы, жабдықтаушы-мердігерлерге және бюджет пен бюджеттен тыс мекемелерге төленетін төлемнің уақытылы жүргізілуі ақша қаражаттары есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуіне байланысты. Сондықтанда қазіргі еліміздің нарықты экономикаға көшуді өзіне ұран етіп ұстаған тұсында қай шаруашылық ұйымында өз жұмысын жүргізуі барысында қаржыға, яғни ақшаға келіп кідіртектеп, ел бюджетіне немесе шетелдердің инвестициясына (қаржы салымына) қол жайып қарап отыруы қай экономистіңде жүрегін жаралап, ойландыратыны сөзсіз. Міне осы тұрғыдан алып қарағанда жоғарыдағы мәселелерді толық шешпегенмен, ол туралы ой қозғайтын, белгілі бір пікір тудыратын “Ақшалардың есебі мен ішкі аудиті” тақырыбына жазылған диплом жұмысының актуальды, күн талабына сай екедігі анық. Міне осы себептенде диплом жұмысына осы жоғарыда аталған тақырып таңдалынып алынды. Сонымен қатар бұл диплом жұмысын жазуда өндірістік іс-тәжірибеде болған “Бурда-Алатау Пресс” жабық акционерлік қоғамының материалдары пайдаланылды.

1-тарау. ҰЙЫМДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ ЖҰМЫСЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ

Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі

“Бурда – Алатау – Пресс” Қазақ-Герман жабық акционерлік қоғамы 1996 жылығы 11 шілде тіркелініп, ал бұл ұйымды қайта тіркеу 1999 жылы 5-тамызда Алматы қалалық Әділет басқармасымен жүргізілді. Бұл ұйым Қазақстан Республикасының заңына сәйкес келесідей қызметтер көрсетумен айналысады:

редакциялық – баспа қызметі;
жарнама – баспа қызметі;
қайта – сатарлық қызмет;

Ал негізгі емес қызметтеріне:

коммерсиялық – делдалдық қызмет;
аударма қызметі;
ақпараттық – делдалдық қызмет және т.б.

Жабық акционерлік қоғам “Бурда-Алатау-Пресс”-те басқарма органдарына:

жоғарғы орган – акционерлердің жалпы жиналысы;
қызмет көрсету органы – президент;
бақылау органы – ревизиялық комиссия жатады.

“Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғамда Астана қаласында өзінің филиалы бар. Бұл филиал 1998 жылы құрылды. Бұл филиалдың басты қызметі болып басты ұйымның функцияларын атқару болып табылады.

Жабық акционерлік қоғам “Бурда-Алатау-Пресс” 7 жыл қызмет етіп келеді, осы уақыт аралығында фирма көбінесе дилерлық қызмет атқаруда, яғни Қазақстан территориясы бойынша баспа өнімдерін таратумен айналысып келуде. Республиканың оңтүстік астанасы Алматы қаласынан баспа өнімдері Алматы облысы, Жамбыл облысы, Қызылорда облысы және Оңтүстік Қазақстан облыстары арқылы таратылады.

1998 жылы құрылған Астана қаласындағы филиал жабық акционерлік қоғам “Бурда-Алатау-Пресс” қазіргі таңда ең үлкен жеті облыстарды баспа өнімдерімен қамтамасыз еттіп келеді, яғни оларға Орталық, Шығыс және Батыс Қазақстан (Қарағанды, Ақмола, Петропавл, Өскемен, Павлодар, Ақтобе, Қостанай облыстары). Бүгінгі таңда Астана қаласындағы филиал фирманың 40% тауар айналымын өткізуде. Бұл бастапқы кезден 4 есе көбейгенің көруге болады.

Сурет 1

Товар айналымының географиялық бағыты

ЖАҚ «Бурда-Алатау-Пресс» 2001-2005 жж.

Ұйымның негізгі қызмет көрсету түрі баспа өнімдерін көтерме сауда арқылы сату болғандықтан, негізгі бағыты Қазақстан териториясында үлкен дилерлық сеттер ашу. Осыған байланысты Астана қаласында клиенттер аймақ бойынша 36 адамнан 2004 жылы 21 адамға 2005 жылы қысқарғаның көрдік. Сондықтан аймақтардағы ұсақ ұйымдарды біріктіруге тура келді.

Осындай оқиға Алматы қаласында да байқалды, яғни қала бойынша 2004 жылы 18 клиент болса, қазіргі таңда 2005 жылы 8 үлкен дилерлық мекемелер қалды. Оны төмендегі 2 суреттен көруге болады.

Сурет 2

Дилерлық сеть ЖАҚ «Бурда-Алатау-Пресс» 2004-2005жж

ЖАҚ “Бурда-Алатау-Прессте” 2005 жыл сәтті өтті, яғни оны 1.1 кестедегі негізгі қаржылық көрсеткіштерден көруге болады.

Кестеден көріп отырғанымыздай өнімді өткізуден түскен табыс 2004 жылы 38,9%-тен 2005 жылы 43,6% өскендігін байқауға болады. Бұл өнімнің өзіндік құның жоғарлату процесінде болып отыр. Табыс салығын салғанға дейінгі табыс кезені шығындарына өз әсерін тигізді, өйткені әкімшілік шығындар және өткізу шығындары 2005 жылы 8,2% өсті.

Орташа жұмыс істеу 2 адамға өсіргендігіне қарамастан, жұмыс өнімділігі 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 29,3% өсті.

Кесте 1.1

Негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштер

ЖАҚ «Бурда-Алатау-Пресс» 2004-2005 жж.

Көрсеткіштер

Өлшем бірлік.

2001 ж

2002 ж.

Ауытқу (+; -)

Өсу қарқыны

Табыс

Өнімді өткізуден түскен табыс (жұмыс, қызмет)

Мың тг.

329 246

457 308

+128 062

138,9

Өнімнің өзіндік құны

(жұмыс, қызмет)

Мың тг.

258 644

371 486

+112 842

143,6

Жалпы табыс

Мың. Тг

70 602

85 822

+15 220

121,6

Кезең шығындары

Мың. Тг

51 859

56 121

+4 262

108,2

Салық салынғанға дейінгі табыс

Мың. Тг

18 743

29 701

+10 958

158,5

Рентабельдік

5,7

6,5

+0,8

114

Орташа жұмыс қабілеті

Адам

107,5

Еңбек өнімділігі

Мың. Тг

12 194,3

15 769,2

+3,575

129,3

Актив өтімділігі және төлем қабілеттілігі

Ағымдағы активтер

Мың. Тг

52 667

98 380

+45 713

186,8

Ағымдағы міндеттемелер

Мың. Тг

37 249

68 194

+30 945

183,1

Ақша қаражаттары

Мың. Тг

4 057

14 907

+10 850

367,4

Дебиторлық борыш

Мың. Тг

38 712

91 178

+52 466

235,5

Басқа да активтер

Мың. Тг

5 864

6 103

+239

104,1

Айналым капиталы

Мың. Тг

15 418

30 186

14 768

195,8

Кредиторлық борыш

Мың. Тг

37 249

68 194

+30945

183,1

Жалпы өтімділік коэффициенті

1,41

1,44

+0,03

102,1

Абсолюттік өтімділік коэффициенті

0,11

0,22

+0,11

200

Аралық өтімділік коэффициенті

1,31

1,65

+0,34

126,0

1.1 Кестенің жалғасы.

Жеке айналыммен қамтамасыз ету коэффициенті

0,29

0,31

+0,02

106,9

Активтердің бағалануы.

Меншікті капиталдың айналымдылық коэф-фициенті (Ө.Ө.Т.Т./ меншікті капитал)

21,4

10,9

-10,5

50,9

Ағымдағы активтердің айналымдылық коэф-фициенті. (айналымдылық саны) (Ө.Ө.Т.Т./ айналымдылық саны).

6,3

4,7

-1,6

74,6

Ағымдағы активтердің айналымдылығы (күндері бойынша) (360*Ағымдағы активтердің орташасы / Ө.Ө.Т.Т.)

Күн

57,6

77,5

+19,8

134,6

Дебиторлық борыштар айналымдылық коэф-фициенті (Ө.Ө.Т.Т. / дебиторлық борыш-тардың орташасы)

8,5

4,7

-3,8

55,3

Дебиторлық борыш-тардың орташа күн айналымдылық коэффициенті (360* орташа дебиторлық борыш / Ө.Ө.Т.Т.)

Күн

42,3

71,8

+29,5

169,7

Кредиторлық қарыз-дардың айналымдылық коэффициенті (Ө.Ө.Т.Т. / кредиторлық қарыз-дардың орташасы)

8,8

6,7

-2,1

76,1

Кредиторлық қарыз-дардың орташа күн айналымдылығы ( 360 * кредиторлық қарыз-дардың орташасы / Ө.Ө.Т.Т.)

Күн

40,7

53,7

+13

131,9

Осы есептеген көрсеткіштер негізінде келесідей талдау жасауға болады:

— жалпы өтімділік коэффициенті 2005 жылы 1,44 болса, 2004 жылы 1,41 болған. Бұған барлық өтімділік активтердің көбейгендігін және міндеттемелердің азайғандығы өз әсерін тигізді;

абсолюттік өтімділік коэффициентінің өсуі 2004 жылы 0,11-ден 2005 жылы 0,22-ге көбейген. Бұған ағымдағы активтердің көбейгендігі өз әсерін тигізді;
аралық өтімділік коэффициенті 2004 жылы 1,31-ден 2005 жылы 1,65-ке көбейді, яғни жалпы өтімділік міндеттердің өскендігі ақша қаражаттарға ғана емес, сондай-ақ өткізілген товарлар негізінде де жабуға болады. Бұл коэффициентің орташа мөлшері 1 ден көп болмауы тиіс;
жеке айналыммен қамтамасыз ету коэффициенті 2004 жылы 1,31 болса, ал 2005 жылы 1,65-ке өскендігін көруге болады. Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайы жаман еместігін көрсетеді. Сондай-ақ көрсеткіш негізінен бірден көп болуы тиіс. Біздің жағдайымызда бұл орындалып отыр.

Қорыта айтқанда, “Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғамының төлем қабілеттілігі және өтімділігі 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы жақсарғандығын көруге болады. Бұл көбінесе өнімді өткізумен байланысты болып отыр. Бірақ та меншікті капитал, ағымдағы активтер, дебиторлық және кредиторлық борыштар кәсіпорынның іскерлігінің төмендігін көрсетіп отыр.

1.2 Ұйымның экономикалық саясаты

Есеп саясаты есептің жүргізу жиындығын және қаржылық есептің ашылуын көрсетеді.

“Бурда-Алатау-Пресс” ЖАҚ-ның есеп саясаты осы ұйымды толық сипаттайтын, сондай-ақ бухгалтерлік есептің ұйымдастырылу ерекшелігін қарастыратын негізгі және қосымша бөлімдерден тұрады. Бұлардың қатарына:

Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп” заңы 26-желтоқсан 1995-жылы №2732 (24.06.02.ж. өзгертулермен)
Қазақстандық бухгалтерлік стандарт.
Типтік есеп шоттары №438 18.09.2002 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен бекітілген.
Есеп жүргізу бойынша методикалық нұсқаулар.

Бухгалтерлік есептің мақсаты болып ЖАҚ “Бурда-Алатау-Пресс” келесілер болып табылады:

ұйым тұралы толық және дұрыс ақпараттармен қамтамасыз ету, яғни кредиторлар, мердігерлер, сатып алушылар, салық органдары және т.б. үшін.
нормаға және смета негізінде негізгі құралдарды, ақша қаражаттарды, материалдарды, жұмысшыларды және қаржы ресурстарын бақылау;
негативті жағдайларды дер кезінде айту;

Ұйымның бухгалтерлік есебі жабық акционерлік қоғамда “Бурда-Алатау-Пресс” 1С-7.7. програмасымен жабдықталған. Сондай-ақ ұйымда 431, 432, 451, 441, 333, 121-125 шоттарға аналитикалық шоттар ашылған және бұл шоттар ай сайын карточкаға басылып шығарылып отырады. Ал қалғандары электрондық дискеталарда сақталады.

Бухгалтерлік есепті сақтау және жою мәліметтері Қазақстан Республикасының Министірлігімен 30.06.1992 жылғы бекітілген “ Іс-қағаздарының ережелеріне” сәйкес жүргізіледі.

Сондай-ақ алғашқы құжаттар Қазақстан Республикасының мемлекеті бекіткен №73 16.11.1994 жылғы құжаттарына сәйкес жүргізіледі.

Ұйымда келесідей алғашқы құжаттар көрсетілген. Бірақ бұл құжаттар коммерциялық құпия болып табылады:

төлем тапсырмасы;
банк көшірмесі;
кіріс және шығыс кассалық ордер;
келісім шарттар.

Осы құжаттар тек кәсіпорынның президентінің келісімімен ғана берілуі мүмкін.

“Бурда – Алатау – Пресс” ЖАҚ-ның есеп саясаты ҚР-ның 26-маусым 1995-жылғы №2732 “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру” деп аталатын заңына сәйкес жүргізіледі. Базасы болып бухгалтерлік стандарт, методикалық нұсқаулар, сондай-ақ нормативтік алғашқы құжаттар табылады және бухгалтерлік есептің негізгі принциптеріде негізге алынған.

Салық есебі және төлемдер Қазақстан Республикасының 12-маусым 2001-жылғы №209-ІІ Салық Кодексіне сәйкес жүргізіледі. Бухгалтерлік есепте есептеу әдістері қолданылады.

Ұйымның негізігі есеп саясаты жабық акционерлік қоғамда “Бурда-Алатау-Прессте” келесідей бөлімдерден тұрады:

ЖАҚ “Бурда-Алатау-Пресс”-тің бухгалтерлік балансы. Бухгалтерлік есеп стандарттарының талаптарына негізделіп жасалады;
есептік кезең ЖАҚ “Бурда-Алатау-Прессте” жылдық календарь болып табылады. Оперативтік ақпараттар үшін, қаржылық-есеп үшін ай сайын жүргізіледі. Қаржылық есеп бойынша кеткен қателер алдынғы жылға немесе отчеттық кезенге табыс немесе шығын ретінде қосылады;
БЕС №30 “Қаржылық есеп беруге” байланысты деген бөлімге сәйкес “Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғам “Алматы сауда-қаржы” банкінде өзінің есеп айрысу шоттары бар. Есеп айрысу 441 “Есеп айрысу шотындағы ақшалар”, 431 “Ел ішіндегі валюталық шоттағы ақша”, 432 “Шетелдегі валюталық шотындағы ақша”, 451 “Кассадағы ұлттық валютамен қолға берілетін ақша” – деген шоттар ашылған. Бірақ “Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғамда шетелдік валютада ақшалары жоқ. Бұл ұйымда ақша қаражаттарының қозғалысы тура жолды әдіспен есептеледі. Касса операциясы бойынша инвентаризация әр бір айдың басында жүргізіледі, бастықтың үкімінсіз-ақ. Барлық касса бойынша тексерулер акт негізінде толтырылады:
табыстар БЕС №5 “Табыс” деген бөліміне сәйкес жүргізіледі. Бухгалтерлік есеп принциптеріне және қаржылық есеп бойынша табыс көрсетілуі тиіс. Табыс пен шығындар бір уақытта танылады. Негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыс жиындық табыста көрсетіледі. Табыс келесідей бөлімдерде танылады:
тауарларды сатудан алынатын табыс;
қызмет көрсетуден алынатын табыс;
девиденттер, пайыздар негізінде алынатын табыс.

Табыс бойынша есептеулер бухгалтерлік есепке алу шоттарының үлгілі жоспарының 7 бөлімінде есептеледі. “Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғам өнім өндірмегендіктен олар 701 “дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сатудан алынатын кіріс деген шотқа суп шоттар ашады, яғни 701/1 “Дайын өнім”.

Товарлардың өзіндік құны бухгалтерлік корреспонденцияда дебет 301 кредиті бойынша 701, яғни толығырақ тоқталсақ:

Дт 301 Кт 701 — товарға табыс есептелінді;

Дт 801 Кт 222 – товар есептен шығарылды;

Дт 441 Кт 301 – сатқан товарлар бойынша түсуге тиісті қаражаттар есеп айырысу шотына түсті;

Дт 451 Кт 701 – товарлар бойынша выручка кірістелінді;

Дт 801 КТ 222 — өзіндік құн есептен шығарылды.

Ұйым міндетті түрде резерв жасау керек. Резерв кәсіпорынның пайдасы есебінен жасалады. Резерв — капиталды жинақталған сома көбінесе төтенше жағдайлар болған уақытта және дебиторлық борыш өтелінбеген жағдайда қолданылады. Күмәнді қарыздар бойынша резервті есептегенде 311 “Күмәнді талаптар жөніндегі резервтер” шот қолданылады, яғни корреспонденция 301 “Алуға арналған есептеулер” және 821 “Жалпы және әкімшілік шығындар” шоттар бойынша жүргізіледі. Дебиторлық қарыз үш жыл өткенше төленбесе, онда ол резервті капитал есебінде төленіледі. Яғни резервтің құрылуы дебет 821 кредит 311, ал резервті пайдаланғанда дебет 311 кредит 301 деген корреспонденция беріледі. Қолданылмаған резерв сторна әдісін қолдану арқылы дебет 821 кредит 311 түрінде көрсетіледі.

Негізгі құралдар есебі кәсіпорында БЕС №6 “Негізгі құралдар есебі” және методикалық нұсқауларға сәйкес жүргізіледі. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдарға — өндірісте ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы құның заттай пішінін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтамыз. Бухгалтерлік есеп бойынша негізгі құрал 123 “Машиналар мен жабдықтар, беріліс құрылғылары”, 124 “Көлік құралдары”, 125 “Өзге де негізгі құралдар” деген шоттар қолданылады.

Амортизацияны есептеген кезде негізгі құралдардың барлық түрлеріне тура жолды әдіс қолданылады. Бухгалтерлік есепте 132 “Машиналар мен жабдықтардың, беріліс құрылғыларының тозуы”, 133 “Көлік құралдардың тозуы”, 134 “Өзге де негізгі құралдардың тозуы” деген шоттарда есептелінеді. Сондай-ақ Салық кодексінің 20 бет. “Амортизациялық аударымдар және негізгі құралдар бойынша шегерім” бөліміне сәйкес жүргізіледі. Айта кететін жағдай негізгі құралдардың ішінде “Мерседес-Бенц” машинасына амортизацияны есептеген кезде жеделдетілген әдіс қолданылады. Өйткені кәсіпорында машинаны максималды түрде қолдануда, себебі ұйым баспа өнімдерімен айналысқандықтан, журналдар мен газеттерді тарату кезінде машина кеңінен қолданылады.

Негізгі құралдар бойынша инвентаризация жылына бір рет 1 қарашада жүргізіледі. Комиссия мүшелерін ЖАҚ “Бурда-Алатау-Пресс”-тің басшысы тағайындайды. Негізгі құралдардың бастапқы құнына сатып алу құны, жеткізу құны, орнату құны, монтаждау, сақтандыру құны және т.б. да кіргізіледі.

Негізгі құралдарды кіріске алғанда №НҚ-1 “Қабылдау-тапсыру актісі” толтырылады және комиссияның шешімі бойынша актқа қосымша ретінде техникалық документ (паспорт) тіркелінеді. Сондай-ақ мынадай корреспонденция жазылады:

Дт 123-125 Кт 671, 687 – накладной немесе счет-фактура бойынша НҚ кіріске алу.

Сатып алынған негізгі құрал бойынша қосылған құнға салынған салыққа төмендегідей корреспонденция береміз:

Дт 331 Кт 671, 687.

“Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғамда негізгі құралдарды іске асыру президенттің келісімімен жүргізіледі.

Негізгі құралдарды біреуге берген кезде немесе сатқан кезде №НҚ-1 “Қабылдау-тапсыру актісі” үш дана етіліп толтырылады. Бірінші данасы – берген кәсіпорында, екінші данасы – алған кәсіпорынға, ал үшші данасы – хабарлау немесе акцепттелінеді. Негізгі құралдардың баланстық құны бойынша келесідей корреспонденция жазылады:

Дт 842 “Негізгі құралдардың істен шығуы бойынша шығыстар” Кт 123-125.

Негізгі құралдарды есептен шығарған кезде оларға есептелінген амортизацияға келесідей корреспонденция беріледі:

Дт 132-134 “Негізгі құралдардың тозуы” Кт 123-125.

Сондай-ақ негізгі құралдарды есептен шығарған кезде жарамды бөлшектерін есепке алуға болады, сондықтан оларға мынадай корреспонденция беріледі: Дт 205 “Қосалқы бөлшектер” Кт 722 “ Негізгі құралдардың істен шығарылуынан алынатын табыс”.

Жылдын аяғында негізгі құралдарды есептен шығарған кезде шығын Дт 571 Кт 842 және табыс Дт 722 Кт 571 деген корреспонденция көрсетіледі.

Материалдық емес активтердің есебі БЕС №28 10 қырқүйекте 1999 ж. №490 Минфинмен бекітілген және типтік жоспар кестесіндегі 10-шы “Материалдық емес активтер” және 11-ші “ Материалдық емес активтердің амортизациясы” деп аталатын бөлімшеге сәйкес жүргізіледі. Материалдық емес активке белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, бірақ қандайда бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан ұйымға үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкелеп тұратын активтерді айтамыз. Материалдық емес активтер бастапқы құнымен бағаланады. Амортизациялық аударымдар әрбір объект бойынша жеке-жеке есептеледі.

Тауарлық-материалдық қорлар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің №7 стандартына сәйкес жүргізіледі, яғни Минфиннің 13 қараша 1996 ж №3 бекіткен. Товарлардың өзіндік құны сатып алу құны бойынша және баж салығы, кеден салығы, транспорттық шығындар, жеткізу шығындары және т.б. шығындар бойынша анықталады.

Бухгалтерлік есепте сатып алынған тауарлар есебі 222 “Алынған тауарлар” деген шотта есептелінеді. Баспа өнімдері бізге көбінесе Ресейдегі “Издательский Дом бурда” кәсіпорнынан авиатранспорттық және үлкен көліктермен жеткізіледі. Бізге келмес бұрын кедендік бақылаудан өтеді, сосың складка апарылады, кіріске алынады, содан кейін барып өткізіледі. Баспа өнімдерінің, яғни журналдардың өзіндік құны рессейлік рубльмен көрсетілген. Сондықтан біз оны кіріске алған кезде Ұлттық Банк бекіткен сол күндегі теңге айналдырамыз.

Сатып алынған тауардың құнына қосылмаған шығындар 821 “Жалпы және әкімшілік” шығындар есебінен кетеді.

Өткізу бойынша кеткен шығындар 811 “Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі шығыстар” шотына апарылады. Бұған көбінесе жарнама шығындары жатқызылады. Шығындарды есептен шығару акт негізінде жүргізіледі. “Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғамының президентінің келісуімен.

Шетелдік валютадағы ақша қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есепке алудың №4 “Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп” және №9 “Шетелдік валютадағы операцияларды есепке алу” – деп аталатын стандартқа сәйкес жүргізеледі.

“Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғам “Алматы сауда – қаржы” банкінде Алматы қаласында валюталық шоты бар. 43 (Валюталық шоттағы ақшалар, яғни ресейлік рубль және АҚШ-тың доллары номиналдық құны бойынша); 431 (ел ішіндегі валюталық шоттағы ақша, оның ішінде ресейлік рубль және АҚШ-тың доллары); 431-1 (АҚШ доллар түріндегі ақшасы); 431-2 (рессейлік рубль). Сатып алу және сату бойынша курстық айырма 431 шотта көрсетіледі, яғни корреспонденция берген кезде 725 “Бағамдар айырмашылығынан алынатын табыс” және 844 “ Бағам айырмасы бойынша шығыстар” шоттары бойынша беріледі. Курстық айырма қаржылық есеп берген кезде табыс немесе шығын ретінде көрсетіледі.

Заңды тұлғалардан ұсталынатын корпоративтік табыс салығы бойынша есеп БЕС №11 “Табыс салығы” бөліміне сәйкес жүргізіледі. Салық талаптары мен бухгалтерлік талаптар арасында үнемі айырмашылықтар болып отырады. Көбінесе бухгалтерлік табыс пен салық табысы арасында айырма болып отырады. Әсірісе шығындарға байланысты. Оларға:

іс-сапарға кеткен шығындар;
курстық айырма;
айып пұл санкциялары.

Заңды тұлғалардан ұсталынатын корпоративтік табыс салығы шығындарға жатқызылады да сол отчеттық кезенде есептеледі, яғни Дт 851 “Корпорациялық табыс салығы бойынша шығындар” Кт 631 “Төленетін корпорациялық табыс салығы”. Бухгалтерлік табыс — табыс пен шығынның айырмасы түрінде есептелінеді, яғни бухгалтерлік стандартқа сәйкес.

Жинақтаушы зейнетақы қоры бойынша есеп. Міндетті түрдегі жинақтаушы зейнетақы қоры “Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғамда 20 маусым 1997 жылы №136-1 “Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қоры” деген заңға сәйкес жүргізіледі. Ұйымда әрбір жұмысшы бойынша зейнетақы есептелінеді.

2-тарау. ҰЙЫМДАРДАҒЫ АҚШАЛАРДЫҢ ЕСЕБІ

2.1 Ұйымдардағы касса операцияларының есебін ұйымдастыру

Әрбір кәсіпорындар мен фирмалардың, шаруашылық ұйымдардың қолда бар нақты ақшалай қаражаттарын сақтайтын өздерінің кассасы болуы керек. Касса арнайы жабдықталған, яғни едені мен төбесінен ешқандай адам кіре алмайтындай етіп жабдықталған, терезесінен ешқандай адам кіре алмайтындай етіп жабдықталған, терезесі мен есігіне темірден тор қойылған және дыбыстық белгі беретін қондырғылар орнатылған, өрттен сақталатындай түрлі материалдарымен қапталып жасалған бөлмеде орналастыруды қажет етеді. Кассадағы нақты ақша қаражаттары кассирдің мөрі сургуч арқылы басылып жабылатын сейфте немесе темір шкафта сақталынуы тиіс. Бұл сейфтін кілті мен сургуч басатын мөр кассирде, ал кілттің екінші данасы белгіленген ыдысқа салынып, аузы жабылып, кассирдің мөрі басылып, кәсіпорын яғни ұйымның басшысында сақталады. Кассир жұмыс күнінің соңында кассаның тиісті жерлеріне (есігіне) мөр таңбасын басып, күзетшіге тапсыруы тиіс. Кассадағы ақшаның түгелділігіне жұмысқа деген немқұрайлықпен салақтық салдарынан кәсіпорынның, ұйымның шеккен зардабына әдейі қастандықпен немесе арам ниетпен істелген әрекет негізінде кәсіпорынға, ұйымға келтірілген шығындарға касса қызметкері, яғни кассир толық жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарда кассирлік жұмысқа қызметкердің тағайындалғаны орналасқаны жайлы бұйрық шыққанннан кейін касса қызметкері касса операцияларымен таныстырып, кәсіпорын яғни шаруашылық ұйымдарымен кассир арасында жеке материалдық жауапкершілікке келісім шарт жасалуы керек. Кәсіпорын, мекеме немесе ұйым өздерінің есеп айрысу шотынан нақты ақшаны сол есеп айрысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы ғана ала алады. Банк мекемесінен нақты ақша алу үшін кәсіпорынның, ұйымның қызметкері чек кітапшасындағы парақты толтырады. Бұл чек парағын толтыру барысында чекке алынғалы отырған, яғни кәсіпорынның, ұйымның жұмсауға тиісті нақты қаражаттарының сомасы және бұл соманың қандай мақсатқа жұмсалатыны жазылып көрсетуі тиіс. Толтырылған чекке кәсіпорынның, ұйымның бас бухгалтері қол қойып осы ұйымның мөрі басылады.

Яғни айтып кеткендей, ақша қаражаттарын сақтау қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық жүргізуші ұйымның кассасы болады.

Касса орналасқан үй-жайы кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен-сақтау сигнализация құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшаулануға әрі жабдықталуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбек ақы мен басқа да төлемдерді беру үшін ұйым басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынады.

Кассадағы операциялар есебі 45 – “Кассадағы қолма-қол ақша” бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:

451 – “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” және

452 – “Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма-қол ақша” шоттарында жүргізіледі.

“Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшаның” есебі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі. (24 БЕС).

Кассаға қабылдау кассаның кіріс ордерлері бойынша жүзеге асырылады, оған бас бухгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны қабалдағаны туралы түбіртек беріледі. Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде кассир “Төлем таңбаларын анықтау тәртібін” басшылыққа алуға міндетті. Кассаға қабылданған теңге сомасы жазумен жазылып, тиын сандармен жазылады.

Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда ұйым басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен, тиынды- сандармен көрсетеді.

Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны алуға сенім білдірілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол тізімдемеге: “Сенімхат бойынша” деген жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс ордеріне немесе ведомостқа қоса тіркейді.

Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орынына жүретін құжаттарды бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.

Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен сыйлықтар төлем тізімдемесі бойынша таратылады, оның қос бетінде ақша беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен бас бухгалтер қол қояды.

Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен соң, кассир төлем тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша тиесілі сомасын алған адамдардың аты-тегінің тұсына мөртабан соғады немесе “Депозитке салынды” деп қолымен жазып белгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі; тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома жөнінде жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса, төлем тізімдемесінде: “Тізімдеме бойынша ақша таратқан “деген жазу жазылады. Касса ордерлерінде өшіріп жазуға, бүлдіруге және түзетуге жол берілмейді.

Жазылған касса ордерлері немесе олардың орнына жүретін құжаттар кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол кіріс және шығыс касса құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: кіріс және шығыс ордерінің толтырылған күні мен нөмірі, кассаға түскен және жұмсалған ақшалардың (жалақы, сыйлықтар, стипендиялар, іс-сапарға төленген және басқа да шығыстар) нысаналы мақсаты көрсетіледі. Егер ақша қаражаттарының нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде алатын болса, кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек құжаттың толтырылған күні, нөмері мен сомасы көрсетіледі.

Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың рәсімдеген күнінде ғана жүргізіледі. Ордерді алған кассир басшы мен бас бухгалтердің колдарын; олардың дұрыс рәсімделуін; ордерлерде көрсетілген қосымшалардың болуын тексеруге міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады немесе жазумен: күнін, айы мен жылын көрсете отырып “Алынды” немесе “Төленді” деп белгі соғады.

Касса операцияларының есебін кассир Касса кітабында (ү.№КО-4) жүргізеді, ол нөмерленуге, тігілуге және оған сүргі салынуға тиіс; ондағы парақтар санын басшы мен бас бухгалтер қол қойып куәландырады.

Касса кітабының әрбір парағы тең екі бөліктен тұрады. Олардың бірін (көлбеу сызықпен) кассир бірінші дана ретінде толтырады және кітапта қалады; екіншісі (көлбеу сызықсыз) көшіргі қағаз арқылы бергі және сыртқы бетін толтырады. Ол кассирдің есебі ретінде парақтың жыртпалы бөлігі болып табылады. Касса операцияларының жазбалары парақтың жыртпалы емес бөлігінің бет жағынан басталады. Алдын ала парақтың жыртпалы бөлігі кітапта қалатын бөлігіне сай келетіндей етіп парақты қиылатын сызық бойымен қойғаннан кейін жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын бөлігінің бет жағына салып, парақтың жыртылмайтын бөлігінің сыртқы жағының көлбеу сызығы бойымен жазуды одан әрі жалғастырады.

Есеп бланкісі операциялар аяқталғанға дейін бір күн бойы жыртылмайды. “Соның ішінде жалақыға “ деген жолдың бойында касса бойынша шығысқа есептен шығарылмаған жалақыға арналған төлем тізімдемелері бойынша сомасы да көрсетіледі.

Касса операциялары шағын болса, онда касса есебі 3-5 күнде бір рет жасалуы мүмкін. Касса кітабында ақшаның кімнен алынғаны және кімге берілгені жөніндегі құжаттың нөмірі, корреспонденцияланған шоты, сомасы (кіріс, шығыс) көрсетіледі. Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир берілген ақшаның жиынтығын шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді. Өшіру мен ескертілмеген түзетулер енгізуге кітапта жол берілмейді. Түзетулерге кассир мен бас бухгалтердің қол қойылуы керек.

Кассирдің есебінде корреспонденцияланатын шоттарға белгі жасалады, содан соң оның деректері 451 – “Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақша” шотының дебеті мен кредиті бойынша машинограммаға немесе есеп регистрлеріне көшіріледі.

Касса бойынша операциялардың, яғни 451 шоттың кредиті мен дебеті есебін кассир жүргізіледі. Бірыңғай корреспонденцияланған шоттардың сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында есепті айдан кейінгі бірінші жұлдызына регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдің есебіне және Бас кітаптағы 451 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.

Ұйымның оперативтік кассасындағы қолма-қол ақшаның есебі. Қоғамдық тамақтандыру мен бөлшек сауда кәсіпорындарының ерекшелігіне байланысты олардан түсетін түсімнің басым көпшілігі қолма-қол ақша қаражаттары бойынша түсетіндіктен, оларға оперативтік кассасының есебін жүргізуге тура келеді. Оперативтік касса, әдетте, сауда залында орналасады. №10346 тамызда шыққан Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысына сәйкес, қолма-қол ақшамен есеп айрысатын барлық шаруашылық жүргізуші ұйымдардың (әсіресе, сауда және қызмет көрсететін кәсіпорындар) Ереже бекітілген. Аталған ережеде тыңшылық жадысы бар бақылаушы кассалық машинасын енгізуді ұсынған болатын.

Тыңшылық жадысы бар бақылаушы кассалық машинасының көмегімен есептеуді жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші ұйым тауарын сатып алушыларға бақылаушы – кассалық машинаның чегін беруге міндетті, өйткені ол сатушы мен сатып алушының арасындағы алып-сату келісім-шарты бойынша міндеттемелердінің орындалуын қуаттайды.

Кассалық аппараттарды міндетті түрде салық органдарында тіркеуден өткізеді. Оны тіркеуден өткізу үшін келесідей құжаттарды ұсыну керек: арыз, заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеуден өткені туралы куәлігінің көшірмесі, БКМ (бақылаушы – кассалық машина) паспорты; қолма-қол ақшаны тіркейтін журналы т.б. Салық органдары арыз бланкісінің дұрыс толтырылғанын және БКМ-ның белгіленген талапқа сәйкес келетіндігін тексеріп есепке қояды, сосын тыңшылық жадысы бар бақылау машинасына карточкасын береді. БКМ-ның пайдалану мерзімі біткен соң салық органына қайтарылады. БКМ қондырған кезде салық органының өкілетті инспекторы тыңшылықты жадында сақтайтын қондырғыға пароль енгізеді. Пароль шаруашылық жүргізуші ұйымда тіркеуден өткен салық органдарында сақталады.

Кәсіпорын кассына түскен түсімді өткізгенде – 451 шоты дебеттеледі де, ал 451 шоттының “Операциялық кассадағы қолма-қол ақша” субшоты кредиттеледі.

Сондай-ақ кассаның кірісі бойынша операциялар №1 саныды журнал-ордердің ведомосында, ал шығысы бойынша операциялар №1 санды журнал-ордерде есептелініп жүргізіледі.

Мен диплом жұмысын жазу үшін материалдары пайдаланылып отырған “Бурда – Алатау – Пресс” жабық акционерлік қоғамда бұл жоғарыда айтылған тәртіптердің барлығы сақталынған. Кәсіпорынның кассасы тиісті түрде жабдықталған бөлмеде орналастырылған. Ұйымдағы касса операциялары есебінің дұрыс жүргізілуіне кассир толық жауап береді. Сонымен қатар бас бухгалтер оның жұмысын күнделікті тексеріп, бақылап отырады. Толтырылатын құжаттардың барлығы компьютерде жүргізіледі.

Кесте 2.1

Касса ақша қаражаты шоты бойынша жүргізілетін операциялар

№	*Операциялардың* *мазмұны*	*Дебит-телетін шот*	*Кредит-телетін шот*
1	2	3	4
1	Түсуге тиіс дебиторлық борыш сомасы кассаға келіп түсті	451, 452	301
2	Алынған вексел бойынша түсуге тиіс дебиторлық борыш сомасы ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	302
3	Еншілес, тәуелді серіктестіктердің берешек ақша қаражаттары ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	321-322
4	Есептелінген сыйақылар бойынша алынуға тиіс дебиторлық борыш сомасы ұйымның кассасына келіп түсті.	451, 452	332
5	Есеп беруге тиісті адамдардың бұрын аванс ретінде алған, жұмсалынбаған (жұмсалынғаннан қалған) ақша қаражаттары ұйымның кассасына қайтарылды.	451, 452	333
6	Жұмысшы-қызметкерлерге артық төленген еңбек ақы сомасы ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	333
7	Заңды тұлғалар мен жеке адамдардың берешек қарызы кассаға келіп түсті	451, 452	333, 334
8	Алынуға тиісті жал төлемі кассаға келіп түсті.	451, 452	334
9	Қызмет көрсетушілер мен қоюшы мердігерлерге аванс ретінде берілген соманың артығы ұйымның кассасына қайтарылды.	451, 452	351, 352
10	Келіп түсуге тиісті жолдағы ақша қаражаттары кассаға келіп түсті.	451, 452	411
11	Банктегі арнаулы шоттардан ұйымның кассасына келіп түскен сомалар	451, 452	421-424
12	Банктегі валюталық шоттардан ұйымның кассасына келіп түскен сомалар	452	431, 432
13	Есеп айырысу шотынан ұйымның кассасына алынған сомаларға	451	441
14	Жарғылық қорды толтыру үшін үлес қосушылардан қолма-қол келіп түскен ақша қаражаттары.	451, 452	511
15	Ұйымның сатып алған өз меншігіндегі акциясын қайта сатудан түскен табыс кассаға келіп түсті.	451, 452	521
16	Банк және банктен тыс мекемелерден несие түрінде алынған сомалар ұйымның кассасына келіп түсті. (үй-жай салу үшін берілген)	451, 452	601-603
17	Алдағы кезеңнің (уақыттың) табыстарына жататын сома ұйымның кассасына келіп түсті.	451, 452	611
18	Дайын өнімдерді сатудан алынатын ақша қаражаты ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	701
19	Тауарларды сатудан алынатын ақша қаражаты ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	701
20	Материалды емес активтерді сатудан алынатын сома ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	721
21	Негізгі құралдарды сатудан алынатын сома ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	722
22	Құнды (бағалы) қағаздарды сатудан алынатын сома ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	723
23	Құнды (бағалы) қағаздардан алынатын дивидендт, пайыз түріндегі табыстар сомасы ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	724
24	Жағымды бағамдық айырмаға байланысты алынатын табыс сомасы ұйымның кассасына кіріс етілді	452	725
25	Атқарушы органдардың субсидия ретінде берген ақша қаражаты сомасы ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	726
26	Демеушілерден көмек ретінде келген ақша қаражаты сомасы ұйымның кассасына келіп түсті	451, 452	727
27	Сақтандыру келісім шартына сәйкес төтенше жағдайлардың орнын толтыруға байланысты ұйымның кассасына келіп түскен сома	451, 452	862
28	Сатып алынған материалды емес активтердің бағасы (құны) ұйымның кассасынан төленді: -сатылып алынған құны бойынша- қосылған құн салығы сомасына	101-106 331	451, 452 451, 452
29	Сатып алынған негізгі құралдардың бағасы (құны) ұйымның кассасынан төленді: -сатылып алынған құны бойынша -қосылған құн салығы сомасына	121-126 331	451, 452 451, 452
30	Сатып алынған материалды құндылықтардың бағасы (құны) ұйымның кассасынан төленді: -сатылып алынған құны бойынша -қосылған құн салығы сомасына	201-206; 208 331	451, 452 451, 452
31	Сатылып алынған тауарлардың бағасы (құны) ұйымның кассасынан төленді: -сатылып алынған құны бойынша -қосылған құн салығы сомасына	222 331	451, 452 451, 452
32	Есеп беруге тиісті адамдарға берілетін ақша қаражаты (іс сапарына, керекті бұйымдар сатып алу үшін т/б) ұйымның кассасынан төленді.	333	451, 452
33	Жұмысшы қызметкерлерге несие ретінде берілетін ақша қаражаты ұйымның кассасынан төленді.	333	451, 452
34	Қызмет көрсетушілер мен қоюшы мердігерлерге аванс ретінде ұйымның кассасынан төленген сома	351, 352	451, 452
35	Сатып алынған құнды қағаздардың бағасы ұйымның кассасынан төленді.	401-403	451
36	Кассаға тауарларды, дайын өнімдерді және тағыда басқаларды сатудан түскен ақшалай түсімдер валюталық шотқа аударылды.	431, 432	452
37	Кассаға тауарларды, дайын өнімдерді және тағыда басқаларды сатудан түскен ақшалай түсімдер есеп айырысу шотына аударылды.	441	451
38	Банк немесе банктен тыс мекемелерден алынған несиелер сомасы ұйымның кассасынан қайтарылды.	601-603	451
39	Акционерлер мен үлес қосушыларға есептелінген дивидендтер сомасы ұйымның кассасынан төленді.	621-622	451
40	Бюджетке есептелінген салық сомалары үшін қарыз ұйымның кассасынан төленді.	639	451, 452
41	Қоюшы мердігерлерге берешек сома ұйымның кассасынан төленді.	671	451, 452
42	Жұмысшылармен қызметкерлерге есептелінген еңбекақы, сыйақы сомалары ұйымның кассасынан төленді.	681	451
43	Ұйымның лауазымды тұлғалар алдындағы борышы кассадан төленді.	682	451
44	Жұмысшы-қызметкерлердің депонеттелген еңбек ақы сомасы ұйымның кассасынан төленді.	687	451
45	Жұмысшы-қызметкерлердің берген аванстық есебі бойынша оларға қарыз сома ұйымның кассасынан төленді	687	451, 452
46	Өнімдерді сату барысында пайда болған шығындар ұйымның кассасынан төленді.	811	451
47	Ұйымның әкімшілік шығындары кассадан төленді.	821	451
48	Ұйымның қонақ күту (представительские расходы) шығындары кассадан төленді.	821	451, 452
49	Құнды қағаздарды сатуға байланысты жұмсалынатын шығындар үшін қажетті ақша қаражаты ұйымның кассасынан төленді.	843	451

2.2 Есеп айрысу шотындағы ақшалардың есебі

Банкі шоттары теңгемен де, шетелдік валютасымен де ашылуы мүмкін. Банк келісім бойынша ағымдағы немесе корреспонденттік шоттарын ашқан кезде, шот иесінің пайдасына келіп түсетін ақшаны қабылдауды, оның өзіне немесе үшінші жақтарға тиесілі ақша сомаларын аудару жөніндегі ұйғарымын орындауды және басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне алады. Банк шоттары бойынша жасалған келісім-шарты келесі мәліметтерден тұрады: реквизиттері; келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған нәрсесі; салық қызмет органдары берген салық төлеуші-шот иесінің тіркеме нөмері; банктің көрсететін қызметінің шарты және оларды төлеу тәртібі. Келісімде жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар қарастырылуы мүмкін.

Банк пен Қазақстан Республикасының резиденті – заңды тұлға мен оның жекелеген құрылымдық бөлімшесі (филиал мен өкілдігі) арасында келісім жасау үшін: қойылған қол үлгілері және мөр таңбасы бар құжаты; клиенттің салық есебіне қойылғанын растайтын, салық қызмет органдары берген, белгіленген үлгідегі құжаты; аудандық еңбек және халықты әлеуметтік қолдау бөлімі берген шаруашылық жүргізуші ұйымның Қазақстан Республикасының Зейнеткерлік қорына жарналар төлеуші ретінде тіркелгендігі жөніндегі факісін растайтын белгіленген үлгідегі құжаты; мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін, өкілетті органдар берген белгіленген үлгідегі құжаттың көшірмесі немесе оған теңестірілген құжаттың көшірмесі; Қазақстан Республикасы заң тәртібімен бекітіліп, куәландырылған құрылтайшылық құжаттың көшірмесі тапсырылады.

Банкте жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер салымдарды салушылардан қабылдауға келісім-шартта көрсетілген тәртіпте, оларға марапаттау төлеуге және әрекет етіп тұрған заң актілері мен келісім – шартта қарастырылған тәртіпте және келісілген жағдайында салымдарды қайтаруға өз міндетіне алады.

Егер де банк шот иесінің пайдасына жаңылыс аударылып кеткен ақша қаражатының фактысы анықталса, онда ол сол қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ қатесін жөндеуге құқылы. Бірақ бұл жағдай келісім-шартта қарастырылғаны жөн.

Банктегі шоттардың көшірмесін беру келісім – шартқа сәйкес банктер арқылы жүзеге асырылады. Банк шот иесіне олардың есеп шоттарының көшірмелерін беру қызметін электрондық тәсілмен, егер бұл келісімде қарастырылған болса, арнайы адам жұмсау арқылы атқаруға құқылы. Банктердегі есепшоттары бойынша операцияларды тоқтату (кірістерден басқа) Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, шот иесінің ақша қаражаттарының жұмсалынбауына немесе алуға тыйым салу құқығы бар өкілетті органдардың тиісті шешімдерінің негізінде жүзеге асады. Банктегі есепшоттары бойынша операциялардың жаңартылуы осы шешімдерді қабылдаған тиісті органдардың жазбаша хабарландыруының немесе қаулыларының негізінде жүзеге асырылады.

Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жарғылық капиталын төлегенін қуаттайтын құжаттарды ұсынуы тиіс, ол үшін банк келісім-шарттың негізінде оларға уақытша жинақ шоттарын ашады. Ал мемлекеттік тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашады.

Есеп айырысу және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі құжаттар пайдаланылады.

Қолма-қол ақша жарнасына берілетін хабарлама. Шот иесінің банктегі шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама сиямен бір дана етіп жазылады; қабылданған ақшаға банк түбіртек береді және ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.

Есеп айрысу шоты бойынша операциялардың есебі 441 “Есеп айырысу шотындағы ақша” шотында жүргізіледі. Ұйымның шоттары бойынша банк екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші ұйымға беріледі, екіншісі – бет есебі болып қалады.

Көшірме атқарушының қойған қолымен және банктің “көшірме үшін” мөрінің таңбасымен расталынады.

Көшірмелердегі әрбір түзету атқарушы мен бас бухгалтердің немесе оның орынбасарының қойған қолдарымен куәландырылуы және банк мөрінің таңбасымен бекітілуі тиіс. Көшірмелерге қоса тіркелінген құжаттарда көшірмеге қол қойған операцияны жүргізуші қызметкердің қолымен бірге штамп және осы құжаттардың бет есебі бойынша келтірілген жазбалардың күні көрсетілген календарлық штемпелі қойылуы тиіс. Көшірмелер бірінші немесе екінші болып қол қою құқығы бар адамдарға ұйымға почта арқылы жіберілуін немесе банк клиенттері үшін қолайлы жерде орналастырылған абоненттік жәшік арқылы жіберілуі мүмкін.

Клиент өкілінің көшірмені алғаны жөнінде бет есепте немесе жеке карточкада қойған қолы болуы керек.

Банк көшірмелері оған қоса тіркелген құжаттармен тексеріледі. Банкінің қате аударған сомаларының мән-жайын анықтағанға дейін 441 “Есеп айрысу шотындағы ақша ” шоты кредитінен 334 – “Басқа да дебеторлық қарыздар” шотының дебетіне есептен шығарылады, ал есепке алынған сомалар 441-шоттың дебеті және 687 – “Басқа да кредиторлық қарыздар” шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Банкі шоттары оның иесінің өтініші бойынша жабылады.

Заңды тұлға – шот иесін тарату немесе қайта ұйымдастыру кезінде, немесе заңды тұлғаның шотын бір жылдан астам, ал жеке тұлғалардың шотына үш жылдан астам кезеңде ақша келіп түспеуіне байланысты банкі шоттары жабылады, ал басқа жағдайда оны жабуға тыйым салынады.

Банкідегі есепшот жабылғаннан кейін ұйым осы жөнінде он күндік мерзім ішінде шот иесінің банкідегі есепшоты жабылғандығы туралы хабарлама жасауы тиіс.

Есепшоты жабылған кезде сондай-ақ иесінің аты немесе есепшоттың нөмірі өзгергенде – шот иесі қолдарындағы пайдаланбаған чектерді банкіге қайтаруы керек.

“Бурда – Алатау — Пресс” жабық акцонерік қоғамның есеп айырысу шоты жоғарыда айтып кеткендей Қазақстан Републикасының “Алматы қаржы – сауда ” банкісінде ашылған. Ұйымның өз қызметі барысында шетел валютасымен есеп айырысу жүргізбейді. Ал ұлттық валютамен жасалынатын операциялардың барлығы Қазақстан Республикасы ұлттық банк мекемесінің бекіткен ережесіне сәйкес жүргізіледі.

Кесте 2.2

Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар

№	Операциялардың Мазмұны	Дебиттеле-тін шот	Кредитте-летін шот
1	2	3	4
	Сатып алушылардан жіберілген өнім, көрсетілген қызмет, істелген жұмыстар үшін алынуға тиісті сома есеп айырысу шотына келіп түсті	441	301
2	Еншілес (тәуелді) серіктестіктерден сатылған өнім, көрсетілген қызмет, істелген жұмыстар үшін алынуға тиісті сома есеп айырысу шотына келіп түсті	441	321-323
3	Есеп айырысу шотына векселмен келіп түскен сома: — негізгі берешектердің қарыз сомасы — есептелінген пайыздар (проценттер)	441 441	302 332
4	Жолдағы деп есептелінген ақша қаражаттарының есеп айырысу шотына келіп түсуі.	441	411
5	Есеп айырысу шотына ұйымның жарғылық қорын толтыру мақсатымен үлес қосушылардан келіп түскен сома	441	511
6	Өз акциямызды қайта сатудан есеп айырысу шотына келіп түскен табыс	441	521
7	Есеп айырысу шотына жалға алушылардан пайдаланғаны үшін түскен қаржы.	441	724 332 (егер бұрын есеп-телінген болса)
8	Жалға алушылардан жалға алып пайдаланғаны үшін есептелінген пайыз (процент) сомасы есеп айырысу шотына келіп түсті.	441	724 (332 егер бұрын есепте-лінген болса)
9	Есеп айырысу шотына кассадан келіп кіріске алынған сома	441	451
10	Басқада берешектерден қарызын өтеу үшін келіп түскен сома	441	334
11	Алынған банк несиесі есеп айырысу шотына келіп кіріс етілді	441	601
12	Есеп айырысу шотына банктегі арнайы шотынан келіп түскен сома	441	423
13	Есеп айырысу шотына келіп кірістелген банктен тыс мекемелердің несиесі	441	602
14	Есеп айырысу шотына келіп түскен акциялардың девидендтері	441	724
15	Есеп айырысу шотына облигациялардан пайыз (процент) түрінде келіп түскен табыстар	441	724
16	Есеп айырысу шотына келіп түскен ұзақ мерзімге салынған инвестициялардың дивидендтер сомасы	441	724
17	Есеп айырысу шотына құнды қағаздарды сатқаннан келіп түскен сома	441	723
18	Бюджетке төленген салық сомасының артығы есеп айырысу шотына қайтарылды.	441	631-639
19	Есеп айырысу щотына келіп түскен атқарушы органдардың субсидиялары	441	726
20	Бағасы есеп айырысу шотынан төленіп сатылып алынған материялды емес активтер.	101-106	441
21	Бағасы есеп айырысу шотынан төленіп сатылып алынған негізгі құралдар.	121-125	441
22	Бағасы есеп айырысу шотынан төленіп сатып алынған монтаждауды қажет ететін бөлшектер.	126	441
23	Негізгі табынды толтыру үшін жас малдарды бағып өсіруге кеткен шығындар есеп айырысу шотынан төленді.	126	441
24	Ағымдағы айдың қысқа мерзімді жалдық міндеттемесі есеп айырысу шотынан төленді	811, 821, 937, 687	441
25	Материалды қосалқы бөлшектерді сатып алу үшін алдын-ала аванс ретінде есеп айырысу шотынан төленген сома.	351	441
26	Қызмет көрсетушілерге, орындау-шыларға істейтін жұмыстары үшін алдын-ала аванс ретінде есеп айырысу шотынан төленген ақша қаражаттары.	352	441
27	Алынған құнды қағаздардың бағасы есеп айырысу шотынан төленді.	401-403	441
28	Банк және банктен тыс мекемелерден алынған неиелер есеп айырысу шотынан қайтарылды.	601-603	441
29	Үлес қосушыларға, акционерлерге есептелінген дивиденд сомасы есеп айырысу шотынан төленді.	621-622	441
30	Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан ұсталынған табыс салығы есеп айырысу шотынан бюджетке аударылды.	631, 632, 639	441
31	Қосылған құнға салынған салық сомасы есеп айырысу шотынан бюджетке аударылды.	633	441
32	Кепілдік төлемі есеп айырысу шотынан аударылды.	651	441
33	Әлеуметтік салық сомасы есеп айырысу шотынан бюджетке аударылды.	635	441
34	Жабдықтаушылардан алынған тауарлар үшін берешек сома есеп айырысу шотынан аударылды.	671	441
35	Ұзақ мерзімді жал төлемі есеп айырысу шотынан аударылды.	683	441
36	Құнды қағаздарды сатуға байланысты кеткен шығындар сомасы есеп айырысу шотынан аударылды.	843	441
37	Еңбек ақы, зейнет ақы және тағыда басқа төлемдерді төлеу үшін есеп айырысу шотынан кассаға ақша алынды.	451	441

2.3 Валюталық және банктердегі арнаулы шоттардағы ақшалар есебі

Кәсіпорындар мен ұйымдарда, мекемелерде шетелдік валютадағы ақша қаражаттарының қозғалысы Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есепке алудың №4 “Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп” және №9 “Шетелдік валютадағы операцияларды есепке алу” – деп аталатын стандартқа сәйкес жүргізеледі.

Резиденттер арасындағы жасалатын төлем операцияларының барлығы, нормативтік актілерде қарастырылғаннан басқасы, тек теңге түрінде жүргізілуі тиіс. Қазақстан Республикасындағы резиденттер және резидент еместер арасындағы валюталық операциялар Ұлттық банктің нормативті-құқықтық актілерінде, салық пен кеден заңдарында, қарастырғаннан басқа жағдайларда, өкілетті банктер және банктік емес қаржылық мекемелер арқылы жүргізіледі.

Валюталық операцияларды жүргізу үшін 24 желтоқсан 1996 жылғы №54-1 “Валюталық реттеу туралы” Қазақстан Республикасының Заңы және 20 сәуір 2001 жылғы №115 Ұлттық банкінің Қаулысымен бекітілген “Қазақстан Республикасында валюталық операцияны жүргізудің Ережесі” негіз болып табылады.

Қазақстан Республикасында валютаны реттеудің негізгі органы болып Ұлттық банкі саналады. Кез келген валюталық операцияны өкілеттілігі бар банксыз жасауға руқсат етілмейді. Осындай операцияларды жасау үшін өкілетті банктер заңды тұлғалар үшін валюталық шоттар ашады.

Заңды тұлғалар – резиденттері өкілетті банктердегі шетелдік валютада және оларды жабуы 2 маусым 2000 жылғы №266 “Қазақстан Республикасының банктердегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртіптері туралы” Нұсқауда қарастырылған болатын.

Заңды тұлғалардың өкілетті банктердегі есеп шоттарына қолма-қол ақшасыз тәртіппен келіп түскен шетелдік валюта шектеусіз түрде есепке алынады.

Заңды тұлға-резиденттердің экспортталған тауары (қызмет, жұмысы) үшін төлем ретінде алған валютасы, 120 күннен аспайтын мерзімді, міндетті түрде банк шоттарына кірістелуі керек.

Заңды тұлғалар – резиденттер, резидент еместердің пайдасына төлемдер жүргізген кезде, өкілетті банктерге тиесілі тәртіп бойынша әзірленген құжаттарды (келісімдер, контрактілер, инвеойстар, коносаменттер, т.б.) тапсыруы тиіс. Лизензия немесе бұл бойынша талап Ұлттық банкіде тіркелгені жөнінде куәлік талап етілетін операциялар жүргізілген жағдайда заңды тұлға – резиденттері өкілетті банкке тиісті құжаттарын тапсыруы тиіс.

Өкілетті банктер валюталық заңдарды сақтауға байланысты қосымша ақпараттар мен құжаттарды талап етуге құқылы.

Резиденттер мен резидент еместер арасындағы операциялар бойынша төлемдер екі жақтың кез келген валюта түріндегі келісімдері бойынша жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместердің өкілетті банктер арқылы жүзеге асырылатын ағымдағы операциялары шектеусіз жүргізіледі.

24 желтоқсан 1996 жылғы “Валютаны реттеу туралы” Заңдарына және 31 наурыз 2001 жылғы №88 ҚР Ұлттық Банк басқармасының қаулысымен бекітілген “Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларын тіркеудің Ережелеріне” сәйкес қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін қарастыратын капитал қозғалысына байланысты операциялардың есебін жүргізу және ұйымдастырудың тәртібі сол аталған қаулымен белгіленген.

Капитал қозғалысымен байланысты Қазақстан Республикасына келіп түсетін 100 мың АҚШ долларынан астам немесе соған сәйкес басқа валюталық операцияларынан түскен қаражаттар міндетті түрде тіркеуге жатады:

резидент еместерден 120 күннен астам мерзімге алынған несиелер, лизингіні де қоса алғанда;
резидент еместердің экспорттық – импорттық мәмілелеріне сәйкес алған несиелері;
резидент еместердің төлем ретінде интеллектуалды меншік объектісін толық әрі айрықша құқын берген жағдайда;
резидент еместердің төлем ретінде қозғалмайтын мүлікке қатысты мүліктік құқын берген жағдайда.

Бұл операцияларды тіркеу дегеніміз, ондағы тиесілі келісім-шарттарды тіркеу және әрекет етіп тұрған заңмен белгіленгендей, келісім-шарттардың тіркелген тәртібі бойынша нақты қаражат қозғалысы туралы тоқсан сайын мәлімет беріп отыру болып табылады. Заңды тұлға-резидент өзінің келісім-шартын тіркеген орны бойынша тіркелген келісімшарттың әрекет ету кезінде болған барлық өзгерістері мен қосымшалары туралы хабарлап отыруға міндетті.

Капитал қозғалысына байланысты қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін қарастыратын валюталық операциялардың түрлері тәртіп бекітілген келесі тәртіп бойынша жүргізіледі: 120 күннен астам мерзімге несиелер алу; 120 күннен астам мерзімге жасалынған экспорттық-импорттық мәмілерге байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру; инвестициялар; мүліктік және қозғалмайтын мүліктерге қатысты басқа да құқықтарға төленетін аударымдар болған жағдайда жүзеге асады.

Заңды тұлғалар – резидент еместермен шетел валютасында есеп айырысулар олардың есеп шоттарындағы қолында бар валюталық қаражаттарының шегінде қолма-қолсыз тәртіппен жүзеге асырылады. Валюталық қаражаттардың шығу тегі жариялы болуы және келесі көздерден заңды түрде алынуы тиіс; экспорттық валюталық түсім; жарғылық капиталға төленетін жарналар; резидент еместерге қаржылық жәрдем беру; өкілетті банктер және айырбас пуктері арқылы ішкі саудада теңгеге сатып алынған валюта.

Заңды тұлға резиденттерінің банк шоттарында шетелдік валютасында қолма-қол ақшасынан резиденттік емес еңбеккерлеріне жалақы төлеу үшін және қызмет бабы бойынша еңбеккерлердің шетелдік іс-сапарларға шығуына байланысты кеткен шығыстарын жабуға алынуы мүмкін. Осы қаражатты алу үшін заңды тұлға резиденттері өкілетті банкісіне тиесті дәрежеде рәсімделген құжатты ұсынады (іс-сапар туралы бұйрық, іс-сапарының шығыстарына жасалған сметасы, жалақы төлеу туралы өтініш және т.б.).

Заңды тұлғалар – резиденттердің үшінші жақтар үшін контракт бойынша ақы төлеу валюталық операцияларына, сондай-ақ қолма-қол ақша ақша түрінде есеп айырысуларына тыйым салынады. Салық салудың ресми деңгейін Ұлттық банкінің бағамдық негізінде анықталған деңгейінде алынады және ол баспасөзде жарияланады.

Өкілетті банктер мен айырбас пунктері арқылы шетел валюталарын алып-сату арқылы екі жақты мәмілелер кезінде сатып алушылар мен сатушылардың өз беттерінше анықтаған бағамдық деңгейін алуға құқылы.

Резидент – заңды тұлғалар ішкі валюталық нарығында шетелдік валютаны және тек резидент еместермен есеп айырысу үшін шетел валютасында несие алуына болады және шетел валютасында банкіден алған несие бойынша міндеттемелерін орындайды. Шетел валютасында несиелер қолма-қол ақшасыз тәртіппен беріледі.

Банк мөрімен және кассирдің, орындаушы мен бақылаушының қойған қолдарымен куәландырылған банктік валюталық кіріс ордері валюталық шығыс касса ордерін толтыру үшін негіз болып табылады.

Қолма-қол валютаны беру Тапсырмамен (валюталық шығыс ордерімен) рәсімделеді. Банк куәландырған тапсырманың (валюталық шығыс ордерінің) көшірмесі валюталық кіріс касса ордерін жазу үшін негіз болып табылады.

Шетелдердегі бенефициярға (алушыға) валюта қаражаттарын аудару “Аударуға берілетін өтінішті” жазу арқылы рәсімделеді.

Валюта шоттары бойынша операциялардың есебі 431 – “Ел ішіндегі валюталық шоттардағы қолма-қол ақша” және 432 – “Шет елдердегі валюталық шоттағы қолма-қол ақша” — шоттарында жүргізіледі.

Аталған және басқа да құжаттардың негізінде банк валюталық шотының бет есебіне тиісті жазуын жазады, ал оның көшірмесі кәсіпорынға жіберіледі.

Валюталық шот оның иесінің өтініші бойынша жабылады, содан соң осы өтінішін өзіне қызмет көрсететін банк мекемесіне жіберіледі. Шот жабылған жағдайда, сондай-ақ субъектінің атауы өзгерсе немесе шоттың нөмірі өзгерген жағдайда шот иесі валюталық шоттағы қаржының қалдығын растайтын құжатты өтінішке қоса тіркеуге міндетті.

Валюталық бақылау. Барлық резидент еместердің валюталық операцияларды жүзеге асырған кезде валюта заңының сақталуын қамтамасыз ету валюталық бақылаудың мақсаты болып табылады.

Валюталық бақылаудың негізгі бағыты операциялардың қолданылып жүрген заңға сай келуін, шетел валютасымен төлеудің негізділігін тексеру; валюталық операциялар бойынша, сондай-ақ резидент еместердің Қазақстан Республикасының валютамен операциялары бойынша есепке алу мен есеп берудің толықтығы мен нақтылығын тексеру болып табылады.

Валюталық бақылау Қазақстан Республикасында валюталық бақылау органдары және агенттері арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының заңына сай валютаны ретке келтіру міндеттерін жүзеге асыру құқығы бар Мемлекеттік органдар, Қазақстан Республикасындағы валюталық бақылау органдары болып табылады.

Алған лицензияларына сәйкес операциялар жүргізген кезде валюталық заңының сақталуын бақылау міндеті жүктелген өкілеттіктеріне берілген банкіден тыс қаржы мекемелері мен өкілеттігі берілген банкілер валюталық бақылаудың агенттері болып табылады.

Валюталық бақылау органдары өз міндеттерін жүзеге асыру үшін валюталық бақылау агенттерін жұмысқа тартады және олардың тиісті тапсырмаларды орындауы үшін біршама құқықтарды береді.

Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асырып жатқан резидент те, резидент емес те республиканың заңымен белгіленген тәртіппен осы операцияларға қатысты ақпараттар мен салынған құжаттарды валюталық бақылау агенті мен органдарына беруге міндетті: өзінің үй-жайына, құжаттарға және автоматталған базалық мәліметтерге кіруін қамтамасыз етуді; тексеру барысында да, сондай-ақ олардың нәтижесі бойынша да түсінік беруге; валюталық бақылау органдарының талаптарын орындауы тиіс.

Кәсіпорындар банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі 42 “Банктердегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары” деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

421 “Аккредитивтегі ақша қаражаттары” шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккередитив – клиенттің тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.

Аккредитивтің келесі түрлері ашылады:

Жабылатын (депоненттелген); қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және трансферабельдік (аудармалы) болып бөлінеді.

Жабылатын (депоненттелген) акккредитивті ашқан кезде банк – эмитент орындаушы банк аккредитивтің сомасына тең ақша сомасын (жабылатын) оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы ақша мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен келіседі.

Қайтарылып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала келіспей-ақ жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк – эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенифициар қойған және бенефициар банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.

Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте банк – эмитенттің барлық жағдайда орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға жатпайды.

Бенефициар аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

Дәлелденген аккредитив — бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын аккредитив.

Трансферабельдік (аударма) аккредитив — бұл бенефициардың өзінен басқа (екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немес аккредитивті толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.

Аккредитив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар мен төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану аккредитив бойнша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет.

Аккредитивтің қандай түрге жататындығы анық болуы керек, яғни қайтарып алынатын ба, жоқ әлде қайтарылып алынбайтын ба? Егер де бұндай белгілері анық болмаса, онда аккредитивтер қайтарып алынбайтын болып саналады. Сондай-ақ аккредитивтің пайдалану тәсілі де анық болғаны жөн: ұсынған азаматта төленетін немесе бөліп-бөліп төлеуге болатын және аудармалы вексельді акцептеу немесе негоциациялау үшін пайдаланатын болып бөлінеді.

Аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар тауарларды тиеген соң, тауарлардың тиелгені жөнінде және басқа да аккредитивтің шарттарында көзделген құжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив бойынша төлемді растайтын құжаттар жабдықтаушы арқылы банкке аккретивтің мерзімі өткенге дейін ұсынылуы және аккредитивтің барлық шарттарының орындалғанын айғақтауы керек. Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда аккредитив бойынша төлеу жүзеге асырылмайды.

Бенефициар банкісі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайдаланылуын бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген көлемде делдалдық ақша төлейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыста делдалдық ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.

Бенефициар банкісі (атқарушы банк) аккредитивті төлеу кезінде жабдықтаушының аккредитив бойынша барлық шарттарын сақтағанын тексереді, сондай-ақ шоттар тізбесінің жұрыс рәсімделгенін, ондағы бенефициардың қолы мен мөрінің белгіленген үлгіге сай тексеруге міндетті.

Егер аккредитивтің шарттарында уәкілетті сатып алушының келісімі көзделген болса, онда акцептік жазбаның бар болуы және уәкілдің қолының ұсынылған үлгіге сәйкестігі тексеріледі.

Сатып алуышының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды қабылдап алар кезде шот тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-көлік құжаттарының нөмері, тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда почта квитанциясының нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмері немесе толтырылған күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе шот-тізбесін төлеуге беруге болмайды.

Жабдықтаушы арқылы банкіге реестрдің (шот-тізбесінің) үш данасы ұсынылады, олардың ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот-тізбесінің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының қаттамасымен және банкінің белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.

Аккредитивті қолма-қол ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді.

Егер аккредитивтің шарттарымен уәкілетті сатып алушының акцепті көзделген болса, онда аталған тұлғалар атқарушы банкіге келесі құжаттарды: төлқұжат немесе оны алмастыратын құжат; банкіде жоқ болған жағдайда өз қолының үлгісін; іс-сапар куәлігі немесе аккредитив ашқан ұйым берген сенімхатын ұсынуға міндетті.

Аккредитив есебінен төлеу үшін, акцептелінген шоттар тізбесінде немесе тауарлы-көлік құжаттарында (накладнойында) өкілеттік берілген тұлға акцепт жөнінде жазбаны береді.

Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде атқарушы банк банк-эмитентті хабардар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкте пайдаланылмаған сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитивтің сомаларына банк-эмитеттен мәлімдеме келіп түскен күні кемітіледі. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде банк-эмитенке хабарлама жібереді.

Егер аккредитив қысқа мерзімге беріген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің есебінен ұсынылған болса 601 “Банк несиелері” шотында, ал егер аккредитив есеп айрысу шотынан ұсынылған болса 441 “Есеп айырысу шотындағы ақша” шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар (441,601) кредиттеледі де, 421 “Аккредитивтердегі ақша қаражаттары” шоты дебеттеледі.

Жабдықтаушылар шотын төлеу 421 шоттың кредиті бойынша және 671 “Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айрысу” шотының дебеті бойынша көрсетіледі; пайдаланылмаған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері қайтару 441, 431, 432, 601 шоттарының дебеттерінде және 421 шоттың кредитінде көрсетіледі.

Банктерге комиссиондық төлемдері төленген кезде 821 шоты дебеттеледі де, 441 шоты кредиттеледі.

422 “Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары” шоты. Бойынша есеп айрысу чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің шот есебінен қаражатты алушының шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы қағазға толтырылған клиенттің өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.

Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген кезде 422 дебеттеліп, 431, 432, 441, 601 шоттары кредиттеледі.

Кітапшалардағы чектерге төлем жасалуы үшін чектер чек ұстаушылар арқылы банкке чек реестрімен ұсынылады. Чек кітапшаларын есеп беруге жабдықтаушыларға және басқа тұлғаларға беру кезінде 334 “Басқа да дебиторлық қарыздар” шотының, аналитикалық шоты дебеттеліп, 687 “Өзгелер” шотының аналитикалық шоты кредиттеледі. Төленген чектердің сомасы 687 шоты дебеттеліп, 422 шоты кредиттеледі.

423 “Банктердегі арнайы шоттардағы ақша” шотында айрықша сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші бойнша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және жұмсалатын қаражаттар.

424 “Банктердегі өзге де шоттардағы ақша” шотында ұйымның құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірлестіктердің ақша қаражаттары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын (еңбек ақы, кейбір шаруашылық шығыстары, іс-сапар шығыстары т.б.) жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады.

2.4 Аударылған жолдағы ақшалай қаржылар есебі

Аударылған, бірақ әлі шаруашылық ұйымының шотына келіп түспеген, яғни кіріске алынбаған ақша қаражаттары жолдағы ақшалай қаржылар болып саналып, ал олардың есебі 411-“Жолдағы ақшалар”-деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шот ай соңында шаруашылық ұйымның басқа кәсіпорын, ұйым немесе фирмалардан аударылған, бірақ әзірге келіп түспеген, яғни кіріске алынбаған жолдағы ақшалай қаржылар жайлы ақпараттарды қортындылауға арналынған. Бұл шотта шаруашылық ұйымның өздерінің қарамағындағы филиалдардың, бөлімшелердің сондай-ақ сатып алушылардың банктерге, сақтық кассаларына, почта бөлімшелеріне салған, бірақ тиісті шотқа әлі түспеген, аударылғандығы тиісті құжаттармен дәлелденген ақшалай қаржыларды есептейді. “Жолдағы ақшалар” шотында есептеу үшін мынандай құжаттар болуға тиіс:

Саудадан немесе басқа да операциялардан түскен түсімді банкнің қабылдағанын дәлелдейтін құжат,
Почта бөлімінің ақшаны қабылдағаны жайлы квитанциясы,
Басқа кәсіпорындардан олардың ақша аударғаны жайлы берген авизасы (бұл авизада ақшаны аударған күні, сомасы, оны қабылданған банк немесе почта аты көрсетіледі).

Мысалы: 2002-шы жылы 28-ші желтоқсанданда “Бурда – Алатау – Пресс” жабық акционерлік қоғамда қараша айында сатқан тауарлары үшін осы тауарларды сатып алған “НУР” фирмасынан 300000 теңге аударғаны туралы авиза (құжат) алды делік. Бірақ бұл ақша “Бурда – Алатау – Пресс” жабық акционерлік қоғамның есеп айырысу шотына 2003- жылы 5-қантарында ғана келіп түсті, яғни кіріске алынды. Осы операциялар бойынша “Бурда – Алатау – Пресс” жабық акционерлік қоғамның бухгалтерлік есебінде мынандай жазу жазылады:

28-желтоқсан 2002-жылы:

Дт: Аударылған жолдағы ақша қаражаттары шоты 300000 тг.

Кт: Түсуге тиісті борыштар шоты 300000 тг.

5-қаңтар 2003-жылы:

Дт: Есеп айырысу шоты 300000 тг.

Кт: Аударылған жолдағы ақша қаражаттары шоты 300000 тг.

Ұйымның бухгалтериясы аударылған жолдағы ақшалардың банктердегі есеп айырысу немесе басқа да тиісті шоттарға уақытылы да, дер кезінде түсіп есепке алынуына бақылау жасап отыруы керек. Шаруашылық ұйымдарының арасында жолдағы аударылған шетел валютасы да осы 411-“Жолдағы ақшалар” шотында есептелініп, бірақ бөлек көрсетіледі.

Соңғы кездерде ақша қаражаттарымен есеп айырысу операцияларын жылдамдату, қателіктерді болдырмау мақсатында жаңа жетістіктер пайда бола бастады. Бұл айтылғанға соңғы кезде жие қолданылып жүрген электрондық төлем жүйесін жатқызуға болады. Электрондық төлем жүйесі -бұл телефон, телеграф немесе компьютер арқылы банк мекемелерінің арасында ақша қаражаттарын аудару әдісі болып табылады. Электрондық аударымдар тез арада операцияларды шоттар бойынша тасымалдау үшін компьютерлік байланыстарды ұсынады. Бұл жүйенің артықшылығы қағаздармен жұмыс жүргізуді азайтады және қателіктермен операциялық шығындарды барынша қысқартады.

Кесте 2.3

Аударылған жолдағы ақша қаражаттары

шоты бойынша жүргізілетін операциялар

	О п е р а ц и я л а р м а з м ұ н ы	Дебиттеле— тін шот	Кредиттеле— тін шот
1	2	3	4
1	Ұйымның есеп айырысу шотына әзірге келіп түспеген есеп береуге тиісті адамның (банк, пошта тағыда басқа мекемелер арқылы) төлеген ақша қаражаттары	411	333
2	Тиісті баратын жерге әзірге барып түспеген кәсіпорын кассасынан төленген сома	411	451
3	Сатып алушылар төлеген, бірақ есеп беретін уақытқа дейін кәсіпорынға келіп түспеген сома.	441	301
4	Есеп беретін уақытқа дейін кәсіпорынға келіп түспеген, еншілес (тәуелді) серіктестіктердің аударған ақша қаражаттары.	411	641-643
5	Кәсіпорынның есеп айырысу шотына жолдағы деп есептелінген ақша қаражаттары келіп түсті.	441	411

3-тарау. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ІШКІ АУДИТІ

3.1 Ұйымның ақшаларын аудиторлық

тексерудің маңызы мен мақсаты

Аудит — кәсіпорындар мен ұйымдарға шарт негізінде аудитордың көрсететін бухгалтерлік есеп және ішкі қаржы-шаруашылық қызметін бақылау, тексеру, қаржы-шаруашылық операциялардың заңдылығын, қортынды есептің нақтылығын, сонымен қатар консультациялық, экспорттық және басқа да қызметтер болып табылады. Аудиторлық іс-әрекет — бұл жыл ішіндегі қаржылық қорытындылар мен ұйымның өзіндік қаражатын, міндеттемелерін, активтердің дұрыс, толық және нақты көрсетілуін анықтау мақсатында шаруашылық жүргізуші ұйымдағы заңдылықтарға сәйкестеліп құрылған жылдық қаржылық қортынды есебінің тәуелсіз тексерілуі.

Аудиторлық тексеру әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылады. Оның негізінде мемлекеттің кәсіпорын әкімшілігінің және оның иеленушілерінің (акционерлерінің) есеп және қортынды есептің дұрыстығын тексеру мүдделері жатады.

Нарық және бәсекенің дамуы кезінде мемлекеттік органдардың кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетіне араласуы шектелді. Ал олардың акционерлері немесе жеке иеленушілері болуы себебінен, қоғамда кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетінің тиімділігіне және есеп пен қортынды есебінің дұрыстығына, заңға сәйкестігіне көз жеткізуді талап ететін ұйымдардың пайда болуына әкелді. Меншік иеленуші кәсіпорынның қаржылық жағдайының шындығына ғана емес, сонымен қатар оның тиімділігін Мемлекетке және экономикалық қарым-қатынасқа түсетін басқа да үшінші жаққа іс-жүзінде, құжат жүзінде көрсету керек.

Аудитор және аудиторлық ұйымдар тексеру жүргізумен қатар бухгалтерлік есепті енгізу, қайта орнату және жүргізу туралы, табыс туралы декларацияны, бухгалтерлік және салықтық қортынды есебін құруға, қаржы-шаруашылық іс-әрекетін талдауға, актив пен пассивін бағалау бойынша және тағыда басқа түрлі мәселелер бойынша консалтингтік қызмет көрсете алады.

Аудиторлық тексеру — ұзақ және күрделі процесс. Ақшаларды аудиторлық тексеру жүргізер алдында оның келесідей ерекшіліктерін білу керек.

Біріншіден: — ақша қаражаттары кәсіпорынның жылдам айналатын және тез өтетін активтерінің қатарына жатады.

Екіншіден: — ақшалай операциялар кең таралған және көп орындалады.

Үшіншіден: — ақшалай қаржылардың жылдамдығы және операциялардың жиі орындалатындығы себебінен кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетінің осы бөлігінде әртүрлі қателіктер және әдейі жасалған бұзушылықтар болады.

Аудитор кәсіпорынның ақша қаражаттарын тексерген кезде оның аудиторлық бағдарламасы мынандай іс-әрекеттерді қамтуы тиіс:

баланстың көрсеткіштерінің жағдайын тексеру,
бас кітаптың мәліметтерін тексеру,
синтетикалық және аналитикалық есептің дұрыс жүргізілуін тексеру,
кассаны түгендеу және кассалық операцияларды тексеру,
банк операцияларын тексеру,
аккредитив есеп айырысу формасының жеке балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшелерге ағымдағы шот ашуды қолданудың заңдылығын және дұрыстығын тексеру,
жолдағы аударылған ақша қаражаттар сомасының нақтылығын тексеру.

3.2 Ақша қозғалысын ішкі бақылау

Шаруашылық ұйымдарында ақша қаражаттарының қозғалысын ішкі бақылау:

а) активтердің түгелділігін бақылау үшін;

ә) шаруашылы ұйымдарының қаржылық саясатпен сәйкестігін қамтамасыз ету үшін;

б) бухгалтерлік есепте көрсетілген деректердің сенімділігін қамтамасыз ету үшін және тағыда басқа жағдайларға байланысты жүргізіледі.

Ақшалар мен басқада өтімділігі жоғары активтерге ішкі бақылау жасаудың қатал жүйесі қаржылық есепті ұйымдастырушылар үшін ақша қаражаттары мен олардың баламаларына (эквиваленттеріне) жүргізілген бақылаулар дәл және сенімді ақпарат болып табылатындығына сенімділіктерін арттырады (ұлғайтады). Ақша қаражаттарының сақталуын қамтамасыз ету, яғни оны қорғау көптеген шаруашылық ұйымдарының ең маңызды мәселесі болып табылады. Ақша қаражттарын жасыру немесе оны ұрлау өте оңай, өйткені олардың белгілі бір белгілері жоқ және тез айырбасталады (конвертизацияланады). Шаруашылық ұйымдары ақша қаражаттарына ішкі бақылау жасау мынандай фунцияларды жүзеге асыруы, яғни атқаруы қажет:

ақша қаражаттарының жеке есебін жүргізу мен бөлек сақталынуын бақылау;
қолма-қол есеп айырысу негізінде жүргізілген операциялардың есебін бақылау;
кассада тек қана күнделікті қажетті мөлшерде ақша сақтау;
касса қалдығын белгіленген мерзімде уақытылы тексеру;
табыс әкелмейтін ақша қаражаттарының қайтарылуын қамтамасыз ету;
ақша қаражатының сақталуына жеке тұлғаның жауап беруі.

Ақшалардың келіп түсуін бақылау кез-келген шаруашылық ұйымдарының түрлі операцияларды орындауға және пайдалануға байланысты жүргізіледі. Есеп айырысуды қолма-қол жүргізу, орындалған операцияларды тіркеп жазып отыру және оны ақша қалдығымен салыстыру, сондай-ақ ақшамен есеп айырысуды белгі бір адамға міндеттеу ақша қаражатының ұрлануын, орындалған операциялар үшін толтырылатын құжаттардың толтырылуында қателіктердің жіберілуін болдырмайды. Ұрлықтар мен қателіктер болғанның өзінде олардың саны азаяды. Ақшалардың үздіксіз және тұрақты банк шоттарына келіп түсуін басынан бастап бақылау мақсатымен есептеу және тіркеп жазу жұмысы үшін жауапты адам тағайындау мыналарды қажет етеді:

кешіктірмей есептеу;
кешіктірмей жазу:
алынған ақша қаражаттарын дер кезінде депонеттеу.

Ақша қаражаттарын басқару функциялары мен оны тиісті құжаттарға тіркеп жазу функцияларының жүзеге асырылуына үздіксіз бақылау жасау ұйымның кассалық операцияларына күнделікті қабылданатын және касса арқылы төлемдер жүргізілетіндігі туралы есепті құрайды.

Шаруашылық ұйымдарының өздерінің ақша қаражаттарының жұмсалынуын бақылау мақсатымен басқа заңды және жеке тұлғаларға ақша төлеу барысында арнайы үлгідегі құжаттар белгілі тәртіп бойынша толтырылған жағдайда ғана төлем жүргізуге болатындығын белгілейді. Ұйымның өзінің ақша қаражаттарын банк мекемесінде сақтауға тиіс екендігін бұның алдында айтып кеткен болатынбыз. Бұл бір жағынан шаруашылық ұйымы үшін ақша қаражаттарының қозғалысын бақылаудың маңызды әдісі болыпта табылады және оның мынандай артықшылықтары да бар:

Ақша қаражаттарының түгелділігіне, сақталуына банк мекемесі толығымен жауап береді.
Банк мекемесінің тарапынан ақша қаражаттарының жеке есебі жүргізіледі.
Бұл жерде сақталатын ақша қаражаттарының ұрлануы мүмкіндігі ұйымның өзінде сақталатын ақшаға қарағанда төмен.

3.3 Ақшалардың ішкі аудиті

Ақшаларға жүргізілетін аудиторлық тексеруді кассалық операцияларды тексеруден бастаған тиімді. Синтетикалық (топтамалық) есеп мәліметтерімен аналитикалық (талдамалық) есептің сәйкестігін тексерген кезде операциялардың өзара бақылану әдістерін қолдану қажет. Сомаларда ауытқу кездескен жағдайда кассалық кіріс ету ордерлері, банк көшірмелері, кассирдің берген есебі, чектердің түбіртектері бойынша, ал қажет болған жағдайда тікелей банк мекемелеріндегі жазулармен салыстырылып тексереді.

Ақша қаражаттары операциялары, әсіресе олардың сусымалы бөлігі-нақты ақшамен (еңбекақы таратқан, өндіріс шығындарын төлеген, есеп беруге тиісті соманы берген, және пайдаланған, жұмсалынған тағыда басқа кезде) болған операциялар міндетті түрде жаппай тексеруді талап етеді. Сондықтан кассалық құжаттар тексерілетін кезең тұтасымен жаппай тексеруге ұшырайды. Кассалық құжаттарды жаппай тексеруге кіріспей тұрып аудитор тексеруді жоспарлауға міндетті. Себебі жаппай тексеру бүкіл кассалық құжаттарды қарап шығуды білдірмейді. Бұл құжаттар бірнеше рет қаралады, себебі аудитор әрбір тексеруі барысында өзінің бағыты және белгілі бір мақсаты бар, тіптен өзгеше әрекеттерді орындайды. Сондықтан кассалық операцияларды аудиторлық тексеру үшін мынандай мазмұндағы бағдарлама ұсынылады:

кассадағы ақша-қаражаттарын және басқа да құндылықтарды түгендеу және олардың сақталу жағдайларын тексеру,
операциялар бойынша толтырылған құжаттардың дұрыс толтырылғандығын тексеру,
кассаға ақшалардың дер кезінде және толық, дұрыс кіріске алынғандығын тексеру,
жұмсалған ақшалардың дұрыс шығыс етілгендігін зерттеу,
бухгалтерлік есеп шоттарында операциялардың дұрыс көрсетілгендігін тексеру,
кассалық операциялар нәтижесі бойынша қорытынды және ұсыныстар жасау.

Кассалық операцияларды аудиторлық тексеру үшін кәсіпорын кассасындағы ақша-қаражаттарының түгендеуін жүргізу керек және кассаны түгендеу жүргізуге акт құру керек. Түгендеу кассир және бас бухгалтердің қатысуымен жүргізілуді керек етеді. Кассаға түгендеу жүргізу тәртібі келесідей болуы мүмкін: бірнеше кассалардың болу себебінен аудитор оларға ену мүмкіндігін болдырмау үшін оларды жабады.

Кассир соңғы күні болған кассалық операциялар туралы кассалық есеп дайындайды, кассалық кітап бойынша тексерілген күнге ақшалардың қалдығын шығарады. Сонымен қатар кассирден барлық кіріс құжаттарды есепке алынды және түгендеу уақытында кірістелмеген және шығарылмаған ақшалар жоқ деген қолхат алынады. Содан кейін нақты ақшаны санау басталады. Кассада сақталатын ақша және басқа құндылықтарды санау аяқталғаннан соң, шығарылған қалдық кассалық кітап бойынша мәліметтермен салыстырылады. Түгендеу нәтижелері акт арқылы құжатталады, оған аудитор, бас бухгалтер және кассир қол қояды. Егер ақша-қаражаттарының, ақшалай құжаттардың және басқада құндылықтардың артық шығып немесе жетіспеушілігі айқындалса кассирден жазбаша түсіндірме алынады. Ақшалардың жетіспейтін көп сомасы анықталған жағдайда аудитор кәсіпорын басшысына кассирді тексеру аяқталғанға дейін жұмыстан босату туралы сұрақ қоюы мүмкін. Кассаны түгендеу кезде кассирді жұмысқа тағайындау туралы бұйрықтың болуын, кассирмен толық материалдық жауапшылық туралы шартқа отырылғандығын тексереді. Аудитор кассалық операцияларды тексеру кезінде келесі алғашқы құжаттарды қолданады: кассалық кітап, кассирдің есебі, кассалық кіріс ету ордері, кассалық шығыс ету ордері. Кассалық кіріс ету және кассалық шығыс ету ордерлерін тіркейтін журнал, берілген сенім хаттарды тіркеу журналы, депоненттерді тіркеу журналы, төлем ведомостарының тіркеу журналы, кассалық құжаттарды растайтын құжаттар, аванстық есеп және тағыда басқа құжаттар.

Ұйымның кассадағы ақша қаражаттарының қалдығы және түрлі операциялар бойынша қозғалысы келесідей құжаттарда (синтетикалық (топтамалық) есеп регистрлерінде) көрініс табады:

шаруашылық ұйымының балансында,
сондай-ақ осы балансқа қосымшаларда (ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп),
бас кітапта,
№1-журнал-ордерде және №1-ведомосте.

Кассалық операцияларды тексеруді табысты жүзеге асыру үшін аудитор кассадағы ақша-қаражаттарының ішкі қозғалысының жағдайын бақылауды және кәсіпорында кассалық тәртіптің сақталуын бағалау үшін әрбір іс-әрекеттер бойынша тест сауалнамасын жасау қажет. Тестті бағдарламада қаралған пунктерге байланысты қаралған сұрақтары бойынша әрбір аудитор өзінің іс-тәжірибесіне сүйене отырып жасайды. Тестті жазбаша немесе ауызша түрде жүргізуге болады. Аудитордың алдын-ала дайындаған сұрақтарына қарай қойылған сұрақтарына кассир, бухгалтер және ішкі бақылау қызметкерлері жауап беріп, содан кейін сауалнама мәліметтері кассирдің және бас бухгалтердің қолдары қойылып расталады. Бұл құжат көрсетілетін түрде аудитордың даусыз дәлелі болып табылады. Кассалық операцияларды тексерген кезде құжаттарын оқу, тексеру жазуларын қарама-қарсы салыстырып тексеру, арифметикалық мәліметтерін санап тексеру сияқты бақылау әдістерін қолдануға болады. Тесттің сауалнамасына алған жауаптың талдаудың негізінде ішкі бақылаудың жағдайы кассалық операциялардың, бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы және жүргізілуі туралы қорытынды жасуға болады. Кассаны және кассалық операцияларды аудиторлық тексеру негізінен үш бағыт бойынша жүргізіледі:

Нақты ақшаларды түгендеу.
Кассаға келіп түскен ақшаларды толық және дер кезінде кіріске алынғанын тексеру.
Жұмсалған ақшаларды дұрыс шығысқа шығарылатындығын, яғни жұмсалынғандығын тексеру.

Аудитор банктердегі арнайы шоттардағыы ақшаларды дұрыс ұйымдастырылуын тексерген кезде келесідей мәселелерге назар аудару қажет:

аккредетивті жабу бойынша құжаттардың, банк көшірмелерінің және оған тіркелген құжаттардың дұрыстығын тексеру,
чек және чек кітапшалары бойынша төлемдер жасалынғанда олар үшін толтырылған құжаттарының толық және дұрыс орындалғандығы,
әлеуметтік мекемелерді сақтауға ата-аналарынан және басқа да көздерден келіп түскен мақсатты қаржыландыру қаржыларының қозғалысы бойынша операцияларының құжаттары толық және дұрыс толтырылғанды,
тұрған орны бойынша өз алдына жеке балансқа бөлінбеген құрылымдық бөлімшелерінің ағымдағы шот ашуларының заңдылығын және дұрыстығын;

ағымдағы шотты есеп айырысу шотын ашуға мүмкіндік берілмеген кәсіпорындар ашады:

өндірістік құрылымдық бөлімшелер: өндірістік және ғылыми өндірістік бірлестіктер.

Ақшалардың есебіне аудит жүргізілгенде аудитордан банк операцияларын тексеруге үлкен назар аударуды талап етеді. Күшіндегі заң актілеріне сәйкес кәсіпорын өзінің ақша қаражаттарын қызмет көрсететін банк мекемелерінде сақтауға міндетті. Банк мекемелерімен есеп айырысу операциялары ақша қаражаттарын есеп айырысу, ағымдағы, валюталық және басқа да шоттарда сақтауға, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер алумен олардың қайтарылуы, және қайта толықтырылуы, шоттардағы қате жазулар бойынша банкке шағым талап жасаумен байланысты туындайды.

Банктен шот ашу және рәсімдеу тәртібі, сондай-ақ қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға байланысты операцияларды жүзеге асыру Қазақстан Республикасының арнайы нұсқауларында көрсетілген пункттермен реттеледі.

Банк операцияларын өз бетімен реттеуге болмайды, сондықтан бұл операциялардың аудиті дәйекті келісіліп жасалған аудиторлық тексеру бағдарламасына үлкен назар аударуды талап етеді. Банк операциялары есебінің аудитін жүргізу үшін келесі бағдарламаның нұсқасы жасалуы мүмкін:

Банкерде есеп айырысу, ағымдағы, валюталық және басқа да шоттардың ашылғандығын анықтау, бұл шоттардың қандай банк мекемелерінде ашылғандығын;
Банктердегі шоттардағы ақша қаражаттарының операцияларының шаруашылыққа тиімділігін, дұрыстығын және заңдылығын тексеру.
Шоттарға келіп түскен ақша-қаражаттарының дер кезінде және толық кіріске алынғандығын тексеру.
Талап етілген шоттарға төленген қаржылардың сәйкестігін және толықтығын, дұрыстығын тексеру.
Бюджетке салықтардың және бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдердің дер кезінде аударылғандығын тексеру.
Банкке алынған және кассаға кіріске алынған қаражаттарды, сондай-ақ олардың мақсатына сай пайдаланылғандығын тексеру.
Шаруашылық ұйымының төлем қабілетін және әртүрлі несие берушілермен есеп айырысудың мерзімінің өтелуі себебін, оның ішінде банкпен несие бойынша және бюджетпен салық бойынша есеп айырысуды анықтау.
Шаруашылық ұйымының олардың шартта белгіленген қатынастарына сәйкес әрбір қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды тексеру.
Құжаттарда және жазуларда көрсетілген ақша-қаражаттарының қозғалысына және нақтылығына мәліметтердің сәйкестігін тексеру.
Банк операциялары бойынша корреспонденциялардың дұрыстығын тексеру.

Жасалған банк операцияларын құжаттары бойынша тексерген кезде күшіндегі заң актілерінің сақталуын мейлінше толық анықтау. Тексеруді бастамай тұрып тағы да ішкі бақылаудың жағдайын және банк операцияларының есеп жүйелерін бағалап, содан кейін оларды қандай әдіспен тексеруді шешу керек.

Тесттің сауалнамасын талдау жасаудың негізінде шаруашылық ұйымыдарының банк операцияларының ішкі бақылаудың қандай деңгейде екендігін, бухгалтерлік есеп жүргізудің талабына сәйкестігін, анықтауға мүмкіндік береді. Тест өткізілгеннен кейін құжаттарды оқып іріктеу және оларды өзара салыстыру әдістерін қолданып әрбір шот бойынша банк операцияларын жеке-жеке мұқият тексеру қажет.

Есеп айырысу шоты бойынша операцияларға ерекше назар аудару қажет. Алдымен тексеру кезеңіндегі банк көшірмелеріндегі, бухгалтерлік есеп регистрларындағы, қорытынды есептегі шоттарындағы ақша қаражаттары қалдықтарын салыстырып тексеру керек. Ауытқу кездескен жағдайда олардың себебін анықтау қажет. Есеп айырысу бойынша операцияларын аудиторлық тексерген кезде мына мәселелерге назар аудару қажет болып табылады:

есеп айырысу шоты қандай банк мекемелерінде ашылған;
банк көшірмесінде көрсетілген сомасына, оған тіркелген бастапқы құжаттардағы сомасына сәйкестігін,
көшірмеге тіркелген бастапқы құжаттарда банк белгісінің бар екендігін, егер құжаттары банк белгісі қойылмаған жағдай анықталса, жасалған операциялардың дұрыстығын анықтау мақсатында банкке қарама-қарсы тексеру жүргізу қажет,
банкке нақты өткізілетін ақша-қаражаттарының толық дұрыс өткізілгендігін,
төлемді табыстауға берген келісімге байланысты пошта бөлімшелері арқылы аударылған ақша-қаражаттарының негізділігін,
аударылған ақшаны алушының поштадағы мекен-жайы көрсетілген тізбектің дұрыстығын,
теңгенің өтімділігіне байланысты операциялардың есепте дұрыс көрсетілгендігін,
банктегі операциялар бойынша бухгалтерлік корреспонденциялардың дұрыстығын, бұл операциялардың бухгалтерлік есептің сәйкес шоттарында көрсетілгендігін,
бухгалтерлік есеп бойынша есеп айыру шотына соқпай өндіріс шығындарына немесе айналыс шығынына шығыс жасалған операцияларға ерекше назар аудару қажет.

Банк көшірмесінің және оған тіркелген құжаттардың толықтығын, дұрыстығын олардың беттерінің парақтарының нөмірлері және шоттарға қалдық сомасын беру бойынша анықталады. Шоттары бойынша банктің бұрынғы көшірмесіндегі кезеңнің соңындағы қалдық сомасы келесі көшірмедегі кезеңінің басындағы қалдық сомасына тең болу керек. Егер көшірмеде алдын-ала келісілмеген түзетулер және таза өзгертулер анықталмаса банк мекемелерімен қарама-қарсы тексерулер жүргізу қажет. Банк көшірмелерін тексеру банк құжаттарының мақсаты бойынша зерттеумен салыстырылып отырылуы қажет. Бұндай кезде аудитор мыналарды анықтауға міндетті:

Заңсыз банк операцияларына жол берілгендігін. (тексерудегі кәсіпорынға ешқандай қатысы жоқ басқа кәсіпорынның қарызын өтеу басқа кәсіпорынның чексіз товарларының шоттары бойынша шотын төлеу).
Дер кезінде кіріске алынып және төленген материалдық құңдылықтардың толықтығын.
Несие немесе заем алуға тапсырған құжаттардың дұрыстығын, сондай-ақ қаржылық жағдайына және қаржыландыру көздеріне қарай заемдардың, несиелердің берілуін.
Есепте дұрыс көрсетілгендігін.
Қолма-қол емес есеп айырысу үшін банктен алынған чек кітапшаларының заңды пайдаланғандығын.
Олар есеп беруге тиісті тұлғаларға, адамдарға қолхат алынып берілгендігін.
Чек кітапшаларын пайдаланғаны туралы есеп беруге тиісті тұлғалардың есеп бергендігін, есеп беруге тиісті тұлғалардың берген есебі бойынша айналымы мен қалдығы арнайы шоттағы айналым мен қалдығына сәйкестігін.

Валюталық шоттағы операцияларды аудиттік тексерген кезде мыналарды анықтау қажет:

валюталық шот қандай банк мекемелерінде ашылған. Валюталық шоттың мемлекет ішіндегі немесе шет елдегі түрі, егер шет елде болса, қай елде ашылғандығын;
банк көшірмесі бойынша сомасына оған тіркелген бастапқы құжатта көрсетілген сомамен сәйкестігін (төлемді талап ету, табыстау бойынша көшірме нөмірленіп жазылуы керек);
сыртқы экономикалық қызмет кезінде есеп айырысу формасының дұрыс қолданғандығын;
валюталық шот ашқаны үшін комиссиялық сыйақының дұрыс төленгендігін;
есепте валюталарды сатып алу және сату операцияларының дұрыс көрсетілгендігін;
курс айырмашылығын есептеу дұрыс анықталып көрсетілгендігін (курсты ұлттық банк мекемесі анықтайды);
бухгалтерлік корреспонденциялардың дұрыс берілгендігін, банк көшірмелеріндегі жазулармен номері 2-журнал ордер және бас кітаптағы жазулардың сәйкестігін;
транзитті валюталық шоттың орындалуына құқық берілген банк өкілдігі болып табылатын сараптау ұйымдарының валюталық түсімді дер кезінде және толық есептегендігін;
шет ел банктеріндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің рұқсатынсыз есеп айырысу шотын ашқан фактыларын;
меншіктік валюталық түсімді сараптауды пайдаланудың дұрыстығын, қолдағы бар шетелдік валюталардың және шетелдік валютаға сатып алынған материалдық құңдылықтардың сақталуын.

Ұйымдар товарды импорт бойынша сатып алған кезде келіп түскен товарлардың сатып алу құны кәсіпорынға кіріске алу күніне шартта қаралған, олардың құнына қарай есептеледі. Кеден төлемдерін сатып алу және тасымалдау бойынша тасымалдау және басқа да шығындарын, ал товар алмастыру операцияларын жасаған кезде сату есебі және қаржылық нәтижесін анықтау импорттауды жүк кеденінің декларациясында көрсетілген жұлдызына шартта көрсетілген құны бойынша жүргізіледі.

Бұндай жағдайда салық салу мақсаты үшін келісім жасалған мезетінде қолданылған өнімнің нарықтық бағасы бойынша есептелген құнынан төмен болмауы керек. Шаруашылық ұйымыдары тұрған жерінен басқа жерде орналасқан басқа да шаруашылық есептегі бөлімшелерге аудиторлық тексеру жүргізу барысында аудитор:

өз алдына жеке балансқа бөлінбеген құрылымдардың, бөлімшелердің шығындарын негізгі өндіріс және айналым шығындарының құрамына ендірудің негізділігін,
банктен сатып алынған депозиттік сертификаттың бар екендігін,
жасалған бухгалтерлік корреспонденциялардың дұрыстығын: сондай-ақ 421-424 шоттарында көрсетілген операциялары бойынша номері 3-журнал ордер және бас кітаптағы жазулар мен банк көшірмелеріндегі жазулардың сәйкестігін тексеруі қажет.

Егер арнайы шоттарда шетелдік валютасы көрсетілсе, онда операциялар валюталық операциялар жүргізілетіндей тәртіп бойынша жүзеге асырылады.

Аудитор жолдағы ұлттық және шеттелдік валютадағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпараттарды зерттеуі қажет. Яғни әлі келіп түспеген, өз мақсаты бойынша есептелмеген, кәсіпорынның есеп айырысу және басқа да шоттарына есептеу үшін банктің кассаларына, жинақ кассаларына немесе пошта бөлімшелерінің кассаларына салынған ақшалай сомаларын айтамыз.

411-шот бойынша соманы есепке қабылдау үшін негіз болатын банк мекемелерінің, жинақ кассаларының, пошта бөлімшелерінің квитанциялары, инкассатордың түсімді банкке өткізген жолдама ведомосының көшірмесі негіз болып табылады. Жолдағы ақша қаражаттарын аудиторлық тексеру кезінде аудитор 411-шоттағы есептелген соманың нақтылығын, сондай-ақ бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының дұрыстығын, алғашқы құжаттардағы жазулардың номері 3-журнал ордер және бас кітаптағы жазулармен сәйкестігін тексереді.

3.4 Ақшалардың қозғалысың талдау

Есепті кезеңді қорытындылау сол уақыт аралығында жүргізілген операциялар бойынша толтырылған құжаттар мен мәліметтер бойынша жүргізіледі. Ал кез-келген бизнес өндіріс үшін қажет ресурстарға (немесе сату үшін қажет товарларға) айналған ақшаның біршама санынан басталады. Содан кейін айналым капиталы өндіріс формасынан товарлық формаға өтеді, ал өткізу стадиясында тауар қайтадан ақшаға айналады. Айналым капиталының айналымдағы негізгі шаруашылық операцияларымен тығыз байланысты: сатып алынған шикізат, материал, товар запастары кредиторлық борыштың көбеюіне әкеледі. Өндіріс пен одан алынған дайын бұйымдар дебиторлық борыштың және касса мен есеп айырысу шотындағы ақшалардың өсуіне әкеледі. Осы операциялар бір есепті кезеңде бірнеше рет қайталанады және ақшалай төлемдер мен ақшалай түсімдерге әсерін тигізеді. Осылайша ақша қаражаттары қозғалысы материал, товар, шикізат үшін төлем және дайын өнім, товарды сатқаннан ақшалардың түсуі арасындағы мерзімді қамтиды. Бұл кезеңнің ұзақтығына: жабдықтаушы кәсіпорынның кредиттеу кезеңі, сатып алушыларға борыш беру кезеңі, шикізат және материалдардың запаста сақталу кезеңі, өндіріс және дайын өнімнің (товардың) қоймада сақталу кезеңі әсер етеді. Шаруашылық ұйымының Ақшаларының қозғалысын талдау “Ақшалай қаражаттардың қозғалысы” туралы есептің (баланстың қосымшасы 3-үлгі) мәліметтерімен жүргізіледі. Кез-келген кәсіпорынның негізгі мақсаты ақшалай түрдегі пайда алу болып табылады. Бухгалтерлік баланс кәсіпорынның есепті кезеңінің соңында қандай активтерге ие екендігін және олардың қорлану көздерінің жағдайын көрсетеді. Қаржы-шаруашылық іс-әрекеті нәтижесі туралы есеп кәсіпорынның есепті кезеңде алған таза табысын көрсетеді. Бірақ та кәсіпорын табысты болып ақша-қаражаттарының жетіспеушілігін сезінуі мүмкін және керісінше қаржы-шаруашылық іс-әрекеті нәтижесі бойынша шығын көрсетіліп, ағымдағы борышты өтеу үшін жеткілікті ақша қаражаттарына ие бола алады. Ақшалардың қозғалысы туралы есеп берудің негізгі мақсаты ақпараттар беру болып табылыды. Бұл ақпараттарға:

ағымдағы есеп беру кезеңіндегі заңды тұлғалардан түсетін және талап етілетін ақшалай қаржылар туралы,
есеп беру кезеңі бойынша заңды тұлғалардың операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері туралы

және тағыда басқалар жатқызылады.

Ақшалардың қозғалысы туралы есеп беру заңды тұлғалардан түсетін және талап етіп алынатын ақша қаражатының негізгі көздерін көрсетеді. Операциялық қызмет — заңды тұлғаның табысты алуы бойынша және басқа да қызметтері бойынша инвестициялық және қаржылық қызметке жатпайтын негізгі қызметі және операциялық қызметке байланысты ақша қаржыларының қозғалысын тікелей немесе жанама әдістер арқылы заңды тұлға анықтайды.

Тікелей әдіс — ақша қаражаттарының негізгі түрлерінің түсуі мен төленуін анықтайтын әдіс. Бұл әдіс әрбір ақша операциялары мен анықтамаларын қай қызметке жататынын үйренуге негізделген. Тікелей әдіс — қаржы шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есептің әрбір бабындағы түзетумен түсіндіріледі. Мұндай жағдайда тауарларды алу, ағымды шығыстар, несиелерге проценттер мен бюджетке төленетін төлемдер және тағыда басқалар бойынша барлық ақша төлемдері есептелетін өнімдерді өткізуден түскен ақша түсімдерінен басталады. Қорытындысында операциялық қызметке байланысты ақша қаржыларының жағдайының сомасын шығарады.

Тікелей әдісті қолданған жағдайдағы операциялық қызметтің нәтижесінде туындайтын ақша қаражаты қозғалысына мыналар кіреді:

тауарларды сатудан және қызмет көрсетуден түскен ақша қаражаты,
тауарлық-материалдық қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен аванстар,
түрлі сипатта сый ақы төленген дивидендтер мен роялтилердің проценттері және басқа да кірістер,
басқа да түсімдер,
ақша қаражатын алу,
тауарлар мен көрсеткен қызметтері үшін жеткізушілер мен мердігерлерге төлемдер,
тауарлы-материалды қорларды жеткізуге, жұмыстарды орындауға және көрсетілген қызметке берілген аванстар,
жалақы бойынша төлемдер және басқа да төлемдер,
бюджетпен әлеуметтік салық және зейнетақы қорымен бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысу,
проценттерді төлеу,
басқа да төлемде.

Жанама әдіс — таза табыс немесе шығын ағымдағы активтер мен міндеттерге ақшалай емес операцияларды өзгертуге, сондай-ақ өткен кезеңмен салыстырғанда инвестициялық және қаржылық қызметтердің нәтижесі болып табылатын табыстар мен шығындарға түзетулер енгізетін әдіс. Мұндай әдіс қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы бухгалтерлік баланста және есепте сақталатын ақпараттарда негізделген. Жанама әдіс қаржы шаруашылық қызметтің нәтижесі туралы әрбір бабын түзетуді қарастырмайды. Осы әдіске сәйкес өткен есептік кезеңмен салыстырғанда есептік кезеңдегі өзгертулердің сомасына таза табыстың (шығынның) сомасы түзетіледі.

Кесте 3.1

Таза табыс табу барысындағы түзетілетін операциялар:

1	2	3
1	Есептелінген тозу және амортизация (сомалардың өзгеруі)	Жүргізілген мерзімді есептеулердің тозуы және амортизациясы таза табыстың сомасына ақша қаражаттарының алынуын байқалтпағандықтан қайта қосылады.
2	Ағымдағы активтердің сомасының өзгеруі: дебиторлық қарыздардың, қорлардың, болашақ кезеңдегі шығыстардың, басқа да активтердің т.б.	Ағымдағы активтердің өсуі ағымдағы есеп кезеңінде ақша қаражаттарының өсуіне әкеліп соғады және ақша қаражатының азаюын білдіреді.
3	Ағымдағы міндеттемелердің (қысқа мерзімді банктік несиелерін қоспағанда) салық төлемдерінің несиелік қарыздардың, басқа да ағымдағы міндеттемелердің сомасының өзгеруі	Ағымдағы міндеттердің өсуі ағымдағы есеп кезеңінде ақша қаражатының өсуіне әкеліп соғады және ақша қаражатының азаюын білдіреді. Ағымдағы активтердің азаюы ағымдағы есеп кезеңінде ақшалардың өсуіне әкеліп соғады және қаражатының алынуын білдіреді.

Инвестициялық қызмет-ұзақ мерзімді активтерді сату мен тарту, өтеген несиелерді беру мен алу болып табылады.

Инвестициялық қызметтердің нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары қозғалысына мыналар жатады:

Ақша қаражаттарының түсуі

материалды емес активтерді, негізгі қаржылар мен басқа да ұзақ мерзімді активтерді өткізуден,
қаржылық инвестицияларды өткізуден,
басқа заңды тұлғаларға берілген несиелерді алу,
басқа да түсімдер.

Ақша қаражаттарын алу:

материалды емес активтерді, негізгі қаржылар мен басқа да ұзақ мерзімді активтерді сату,
қаржылық инвестициялларды сату,
басқа да заңды тұлғаларға несиелерді беру,
басқа да төлемдер болып табылады.

Инвестициялық қызметтер бухгалтерлік баланстың ұзақ мерзімді активтерді қосатын бөлімінде бейнеленеді. Оған бухгалтерлік баланстың ағымдағы активтер деп аталатын бөлімінде бейнеленетін қаржылық инвестицияларға әсер ететін операциялар жатады. Инвестициялық қызметтер акцияларды сатудан, негізгі қор жинаудан және тағыда басқа табыстар немесе шығыстар көрсетілген жағдайда қаржы-шаруашылық қызметтерінің нәтижелері туралы есепте бейнеленеді. Қаржылық қызметке жеке ақша қаражаттарының қозғалысы жатады.

Мысалы:

1) ақша қаражаттарының түсуі яғни көбейуі:

акцияларды және басқа құнды қағаздарды шығарудан,
банктік несиелерді алу,
басқа да түсімдер.

2) ақша қаражаттарының жұмсалынуы:

банктік несиелерді өтеу,
жеке акцияларды тарту,
дивидендтерді төлеу,
басқа да төлемдер болып табылады.

Заңды тұлғалар инвестициялық және қаржылық сипаттағы түрлі ақшалай емес операцияларды жүзеге асыра алады. Ұзақ мерзімді несиелер есебінен қаражаттар алу, шығару әсерінен несиелік борыштарды өтеу және несие алушыларға қосымша акцияларды жіберу және тағыда басқа. Қорытып айтқанда кәсіпорын іс-әрекетінің тұрақты болуына ақша қаржыларының қозғалысының жылдамдығы үлкен әсерін тигізеді.

Ақша қаражаттарының жеткілікті екендігін бағалау айналым кезеңінің ұзақтығын анықтау арқылы анықталады. Бұл мақсатта келесі формула қолданылады:

Айналым кезеңі = Ақша қаражаттарының орташа қалдығы + кезеңнің ұзақтығы/ Кезең бойынша айналым

Кезең ұзақтығы 1 жылға 360 күнге , 1 тоқсанда 90 күнге, 1 айға 30 күнге тең болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Ақшаларды есепке алу ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдаланылуына бақылауды қамтамасыз етеді, ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды толық және уақыттылы құжаттайды, есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтайды, талдамалық есепке алуды уақыттылы және дұрыс жүргізеді, ақша қаражатына толық және нақтылы түгендеу жүргізеді, төлемдерді банк арқылы ақша аудару жолымен жасайды.

“Бурда-Алатау-Пресс” жабық акционерлік қоғам өзінің ақша қаражаттарының есебін:

431- “Ел ішіндегі валюталық шоттағы ақшалар”

441- “Есеп айырысу шотындағы ақшалар”.

451- “Кассадағы ұлттық валюта мен қолға берілетін ақша” шоттарында жүргізеді.

441-“Есеп айырысу шотындағы ақшалар” шоты бойынша операциялар сатылған өнім, атқарылған немесе істелінген жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған шикізаттар мен материалдар, жартылай дайын өнім үшін және бюджетке, зейнетақы қорына және тағыда басқа операциялар үшін заңды және жеке тұлғалармен есеп айырысулар жүргізіледі. Есеп айырысудың мақсаты-нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық өнімнің қозғалысына, есеп айырысу қатынастарына қатысушыларды өзара ынталандыру мен бақылауға, олардың кірістері мен шығыстарын өлшеуге жәрдемдесу.

“Бурда – Алатау – Пресс” жабық акционерлік қоғам ақша қаражаттарын “Алматы сауда-қаржы банкінде” есеп айырысу шотында сақтайды. Кәсіпорында есеп айырысу шоты бойынша операцияларды ресімдеуге мына құжаттар қолданылады: нақты ақша жарнасына берілетін хабарлама, төлем тапсырмасы, төлем талап-тапсырмасы.

451- Кассадағы ұлттық валюта мен қолға берілетін ақша шоты бойынша операциялар жұмыскерлерге еңбек ақы бергенде, сатылған товарлар, қызмет жұмыс үшін төлемдер қолма-қол жүргізілген кезде, жұмыскерлерге аванс берілген кезде тағыда басқа төлемдер жүргізіледі.

Жалпы қорыта келгенде диплом жұмысын жазуда материалдары пайдаланылған “Бурда – Алатау – Пресс” жабық акционерлік қоғамның ақша қаражаттары есебі Қазақстан Республикасы заңына сәйкес тиісті нұсқаулармен ережелер негізінде жүргізілген. Айта кететін бір жағдай ақша айналыс жылдамдату арқыла ғана әрбір кәсіпорын өзінің табысын жақсартатындығын ескеретін болсақ бұл ұйымда соңғы кезде қолма қолсыз есеп айырысуда қолданылып жүрген түрлі банктік смарт карта, несиелік карталарды пайдалану қажет. Сонымен қатар дамыған елдердегі кәсіпорындар қаржы тапшылығын болдырмау үшін жие қолданатын овердравт шотын ашу және ол үшін банк мекемесімен тиісті келісім шарт жасауда бұл ұйымда ақша айналысы жылдамдығын арттыруына көп септігін тигізеді деп ойлаймын.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” 1995-жылғы 26-желтоқсандағы №2732- заңы (2002-жылғы 24-маусымдағы толықтруларымен қоса).
Қазақстан Республикасы Президентінің “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы” 1998-жылғы 20-қарашадағы №20- заң күші бар жарлығы (2001- жылғы 15- қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен).
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” 2001-жылғы 12-маусымдағы №209-ІІ Қазақстан Республикасының салық кодексі.
Қазақстан Республикасының Президентінің “Акционерлік қоғамдар туралы” 1998-жылғы 10-шілдедегі №2811- заң күші бар жарлығы.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит Департаменті. “Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары”. Алматы: Кәусар бұлақ, 1999 ж.
Бухгалтерлік есеп шоттар кестесі. ҚР Қаржы министрлігі №438. 18.09.2002 ж.
Андреев В.Д. “Практический аудит”. М: — Экономика, 1994 ж.
Андросов А.М. “Бухгалтерский учет”. М: — Финансы и статистика, 1996ж.
Ван Хорн Дж. К. “Основы управления финансами”. М: — Финансы и статистика, 2000 ж.
Ержанов М.С. Ержанова А.М. “Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов”. Алматы: — Аудиторская фирма “Ержанов и К”, 2003 ж.
Кондраков Н.П. “Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит”. М: — Перспектива, 1994 ж.
12. Кеулімжаев Қ.К. “Қаржылық есеп” Алматы: — Экономика, 2001 ж.
Кеулімжаев Қ.К. “Корреспонденция счетов”. Алматы: — БИКО, 2000 ж.
14. Кеулімжаев Қ.К., Тулегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Кұдайбергенов Н.А. ”Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы”. Алматы: — Экономика, 1998 ж.
15. Кутер М.И. ”Теория и принципы бухгалтерского учета”. М: — Финансы и статистика,Экспертное бюро 2000 ж.
16. Крятова Л.А., Эргашев Х.Х. ”Бухгалтерский учет основы теории”. М: — Маркетинг 1999 ж.
17. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. ”Принципы бухгалтерского учета”. Пер. С англ. Под ред. Соколова Я.В. М: — Финансы и статистика, 1999ж.
18. Палий В.Ф., Палий В.В. ”Финансовый учет”. М: — ФБК Прес, 1998 ж.
19. Подольский В.И. ”Аудит”. М: — Аудит, ЮНИТИ, 1997 ж.
Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. ”Бухгалтерский учет на предприятии”. Алматы: — Центраудит-Казахстан, 2002 ж.
Рахимбекова Р.М., Кеулімжаев Қ.К. Сәлменова Ә. ”Финансовый учет на предприятии”. Алматы: — Экономика, 2003 ж.
Тасмағанбетов Т.А., Омаров А.Ш., Әлібекова Б.А., Рабатов О.Ж., Байболтаева Н.Ә., Радостовец В.К. Қаржы есебі. Алматы: -Дәуір, 1998ж.
2 Тоқсанбай С.Р. ”Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік”. Алматы: — Сөздік-Словарь,1999 ж.
24. Шишкин А.К., Микрюков В.А., Дышкант И.А. ”Учет, анализ, аудит на предприятии”. М: — Аудит, ЮНИТИ, 1996 ж.
25. Хорнгрен Ч.Т., Дж. Фостер. ”Бухгалтерский учет: управленческий аспект”. М:- Финансы и статистика, 2000ж.
26. Энтони Р., Рис Дж. ”Учет: ситуации и примеры”. М: — Финансы и статистика, 1999 ж.
27. ”Энциклопедия общего аудита”. М: -Дело и сервис, 1999 ж.

В Байконыре состоялся парад в честь Дня…

В России объявлен в розыск рэпер Оксимирон

Граждане Узбекистана, нарушившие российское законодательство, могут не…

Почему будущее Казахстана зависит от мультиков —…

Кадыров призвал захватить Одессу и Харьков

Переговоры между Арменией и Азербайджаном состоятся в…

Турция прекратила все торговые отношения с Израилем

Знакомые Елены Константиновой называют ее наглядным пропагандистом…

Людоед и расчленитель стали «героями СВО»

В США заработал первый казахский детский сад

Дипломдық жұмыс. . Ұйымдағы ақшалардың есебі мен ішкі аудиті

В Китае построен десятиэтажный сейсмоустойчивый дом, способный простоять тысячу лет, всего за сутки

Российский стилист Александр Васильев раскритиковал казахстанского байера Лилию Рах, назвав её хабалкой

На севере Казахстана запечатлели полярное сияние

Казахстан стал крупнейшим импортером российской водки

«Борат, Головкин, СССР»: Что испанцы знают о Казахстане?

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты