Дипломдық жұмыс. Ұйымдардың міндеттемелерінің есебі және аудиті («Казпочта» АҚ мысалында)

 

КІРІСПЕ

 

            Бухалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылык жүргізуші ұйымдардың жане олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқарушы үшін, экономикалык жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін қолданылады.

            Бухгалтерлік есеп мәліметтері басқару жүйесінің  негізі болып табылады. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заңының талаптарына сәйкес ұйымның басшылары өз қажеттеріне сай келетін еспке алу жүйесін,  бухгалтерлік есеп беруді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.

            Кәсіпорындар өзінің қызметі барсында меншікті капиталмен қатар қатыстырылған капиталды да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.

            Кез – келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттармен материалдар үшін жабдықтаушыларының алдына міндетті болса, саудамен айналысатын ұйым сол сататын тауарларын жеткізіп беруші яғни жабдықтаушы ұйымның алдында міндетті болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де, саудамен де айналыспайтын ұйымдарды өз қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі танда қаржының жетспеушілігінен банктерден, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатырған, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатырған ұйымдар көптеп кездеседі. Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең негізгілерінің бір болып саналатын тақрыптардың бірі міндеттемелер есебі. Диплом жұмысының тақырыбы «Ұйымдардың міндеттемелерінің есебі және аудиті» соған сәйкес осы тақырып бойынша «Казпочтаснаб» акционерлік қоғамының шаруашылық қызметінің мәліметтері негізінде диплом жұмысын жазу таңдалып алынды. Диплом жұмысының мақсаты – зерттеу обьектісі ретінде алынған міндеттемелер ұйымдастыру жүйесін  жан-жақты қарастырып талдап оны жетілдіру жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу болып табылады. Сондықтан да дипломдық жұмыстың басты мақсаты «Казпочтаснаб» акционерлік қоғамының материалдары негізінде ондағы міндеттемелер бойынша есеп айырысу есебінің дұрыс жүргізілуін және ұйымдастырылуын, сондай-ақ аудиторлық тексеру жүргізуді теориялық тұрғыдан зерттеу және талдау болып табылады.

            Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен және қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы жұмыс міндеттемелер бойынша есеп айырысу мен оның аудитін теориялық жағынан және  тәжірибелік мәліметтер негізінде оның толық сұрақтарын қарастырады.

I-ТАРАУ ҰЙЫМДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТӘРТІБІ

 

1.1 Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру

 

         Ұйымдағы бухгалтерлік және салық есебін ұйымдастыру үшін ұйымның басшысы жауапты. Ұйымның басшысы осы ұйымдағы бухгалтерік есептің дұрыс жүргізілуін, барлық қызмет бөлімшелерінде қызметтің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуін, бас бухгалтерден мәліметтерімен құжаттар есебін дұрыс құруын және мерзімінде беруін қадағалап, қажетті жағдай жасауға міндетті.

         Ұйымдағы бухгалтерлік есеп бас бухгалтердің басқаруымен бухгалтерияда жүргізіледі. Бас бухгалтер осы ұйымның басшысымен тікелей жұмысқа алынады.

         Ұйымның бас бухгалтері бухгалтерлік және салық есебін ҚР-ғы заңдылықтар мен жарлықтарға сәйкес әдістемелік принциптерге сай жүргізеді және оған жауапты болады. Бас бухгалтер ұйымдағы барлық шаруашылық операцияларды БЕ шоттарында дұрыс көрсетілуін бақылайды, оперативті мәліметтерді беру және көрсетілген мерзімде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті дайындап, ұйымның қаржы шаруашылық қызметіне экономикалық талдау жасауға міндетті. Бас бухгалтер ұйым басшысымен бірге ТМҚ мен ақша қаражатының кіріс ету, шығыс ету құжаттарын сонымен қатар қаржылық есеп, несиелік міндеттемелердің құжаттарына қолын қояды. Осы көрсетілген құжаттар бас бухгалтердің қолынсыз жарамсыз болып табылады. Ұйым басшысы әр бөлек құрылым бөлімшелерінің лауазымды тұлғаларына бас бухгалтердің келісімімен құжаттарға қол қойып, шешім қабылдануына рұқсат береді.

         Материалды жауапты тұлғалардың қызмет барысындағы орын ауыстыруы, жұмыстан шығуы немесе жұмысқа тұруы ұйымның бірінші басшысының бұйрығымен жүзеге асырылады. Материалды жауапты тұлғалар жұмысқа тұрғаннан соң олармен материалды-жауаптылық туралы және еңбек келісім жасалады, ал кассирлермен қосымша міндеттемеге қол қойылады.

         Бас бухалтер персоналдық жауаптылықта бола тұрып қолма-қол ақша қаражаттарының қозғалысы мен түгенделігін қадағалайды. Алынған аванстар бойынша есеп беруші тұлға 5 күн ішінде есеп бермесе, оған кассадан қолма-қол ақша беруге тиым салынады.

         Бас бухгалтер қызметтен босатылған кезде ол жаңадан белгіленген бас бухгалтерге өз ісін өткізіп тапсыруы тиіс. Бұл кезде бухгалтерлік және салық есебінің жағдайы жайлы есеп жүргізіліп, оған сәйкес осы ұйым басшысы тұжырымдаған акт құрылады.

         БЕ-ті жүргізу барысында бас бухалтер барлық қызмет көрсету бөлімшелеріне міндетті шаруашылықта болатын операцияларды рәсімдеу, қажетті құжаттар мен мәліметтермен қамтамасыз ету, ресурстардың нәтижелілігін көтеру шараларын қабылдау міндетін қояды.

 

1.2 Ұйымның есеп саясаты және оны құрудың мақсаты мен маңызы

 

            «Казпочта» акционерлік қоғамының филиалы «Почтажабдықтау» (бұдан әрі – Филиал) «Казпочта» акционерлік қоғамының оқшауланған бөлімшесі болып табылады және оған есеп береді. Филиал заңды тұлға болып табылмайды, өз қызметін «Казпочта» АҚ атынан және оған «Казпочта» АҚ берген өклеттіктер шегінде жүзеге асырады. Филиал өз қызметіне Қазақстан Республикасының Конституциясын, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін, Қазақстан Республикасының «Байланыс туралы» Заңын және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерін, «Казпочта» АҚ нормативтік актілерін, оның ішінде «Казпочта» АҚ Басқармасы Төрағасының бұйрықтарын, өкімдерін және осы Ережені басшылыққа алады. Филиалды  «Казпочта» АҚ Басқармасы Төрағасы қызметке тағайындайтын және босататын директор басқарады. Филиал орналасқан жері бойынша заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді жүргізетін органда есептік тіркелуге жатады. Филиал қызметінің мақсаты мен нысаны заңдарда белгіленген тәртіппен «Казпочта» АҚ өндірістік мақсаттағы өнімдермен материалды-техникалық қамтамасыз етуді «Казпочта» АҚ үшін жабдықтар мен басқа да материалды-техникалық ресурстарды жеткізіп беруге өтінімдерді орналастыру, пайдаланылатын материалдық ресурстарды есепке алу және «Казпочта» АҚ бөлімшелерінің материалдық ресурстарды пайдалануына бақылауды, көлік құралдарының барлық түрлерін қолдану арқылы ірі көлемді пошта жөнелтілімдерін қабылдау, өңдеу, тасымалдау және жеткізіп беруді жүзеге асыру арқылы жеке және заңды тұлғаларға пошта байланыс қызметтерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарымен және осы Ережемен көзделген өзге де қызметтерді жүзеге асыру болып табылады.

            Филиалдың қаражаты «Казпочта» АҚ берген негізгі қаражаттардан және «Казпочта» АҚ шығыс сметасына сәйкес бөлетін қаражаттардан тұрады. Филиалдың кірістері мен шығыстары «Казпочта» АҚ орталықтандырылады және қайта бөледі. Филиалдың негізгі қаражаты «Казпочта» АҚ тиесілі және «Казпочта» АҚ балансында есепке алынатын Филиалға бекітілген ғимараттардан, құрылыстардан, жабдықтардан және басқа да мүліктерден тұрады.

            Филиалдың құрылымын және еңбек ақы төлеу қорын «Казпочта» АҚ Басқармасы бекітеді. Филиал қызметін басқаруды «Казпочта» АҚ Басқармасының Төрағасы қызметке тағайындайтын және қызметінен босататын  директор жүзеге асырады. Филиал Директоры оның барлық қызметіне басшылық жүргізеді және Филиалға жүктелген міндеттердің орындалуына дербес жауапты болып табылады. Филиал Директорының «Казпочта» АҚ Басқармасының Төрағасы қызметке бекітетін және қызметінен босататын орынбасарлары, бас бухгалтері болады.

            Филиал Директоры «Казпочта» АҚ берген сенімхат негізінде: Филиал қызметіне басшылық жүргізеді, Филиал құзыретіне кіретін мәселелер бойынша бұйрықтар мен өкімдер шығарады; барлық ұйымдарда Филиалдың мүдделерін білдіреді, Филиал бөлімшелерінің қызметіне байланысты мәселелерді қарастырады, Филиал бөлімшелері басшыларының есебін тыңдайды, Филиал құрамына кіретін бөлімшелер туралы ережелерін бекітеді, «Казпочта» АҚ Басқармасы бекіткен еңбек ақысын төлеу қоры шегінде филиалдың өндірістік қызметкерлерінің штаттық кестесін бекітеді, орынбасарлар арасында міндеттерді бөледі.

            Филиалдағы есеп және есеп беру Қазақстан Республикасының заңдарына және «Казпочта» АҚ нормативтік актілеріне сәйкес ұйымдастырылады. Филиал қызметінің нәтижелері «Казпочта» АҚ Филиал Директоры беретін күнделікті, ай сайынғы, тоқсандық қаржылық есептерде көрсетіледі.

            Филиал қызметіне ревизияны «Казпочта» АҚ тиісті бөлімшелері жүргізеді. Филиал қызметіне тексеруді Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес және құзыреттері шегінде Қазақстан Республикасының салық және өзге де органдары жүргізуі мүмкін.

             Бухгалтерлік құжаттау

            Бухгалтерлік жазулар шаруашылық операцияның бөлу фактісін белгілейтін алғашқы құжаттар негізінде болады. АҚ-ның активтерге, жарғылық капиталға, міндеттемеге, шығындар мен шаруашылық табыстарға әсер ететін шаруашылық қызметінің барлықшаруашылық операциялары және басқа да жаңалықтар бухгалтерлік есепте көрсетілуі керек. АҚ-ның алғашқы құжаттары операция орындалуы кезінде құрылады.

            Бухгалтерлік жазулар компютерленген жүйе 1С: Бухгалтерия бағдарламасын қолдану негізінде жүргізіледі.

            Алғашқы құжаттар және бухгалтерлік есеп регистрлері мазмұны комерциялық құпия болып табылатын ақпарат болып табылады, оған тек қана АҚ басқармасы рұқсат еткен адамдарға және ҚР заңдылығына сәйкес мемлекеттік органдардың адамдарына ғана рұқсат. «Казпочта» АҚ басқармасы бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқығын тұлғаларға өзі анықтайды.

            Түгендеу. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп дұрыстығын қамтамасыз ету мақсатында ұйым мүлікті және ақша міндеттемелеріне түгендеу жүргізіледі:

            — негізгі құралдардың, тауарлы-материалдық қорлардың инвентариза-

циясы жылдық бухгалтерлік есебінің алдында жылына 2 рет жүргізіледі;

            — ақша қорының және кассадағы ақша құжаттарының түгенделуі айына 1 рет жүргізіледі;

            — дебиторлар мен кредиторлар есептілікке түгендеу тоқсан сайын 1 рет жүргізіледі.

            Түгендеуді жүргізу жауаптылығын АҚ-ның генералды директоры және түгендеу комиссия алады.

            Комиссия құрамына мыналар кіреді:

            АҚ-ның бас бухгалтерлерінің орынбасары, сату бойынша менеджер, комендант, ішкі аудитор-ревизор.

            Негізгі құралдардың есебі. Ұйымның негізгі құрал есебі номері 6 БЕС-на сәкес жүргізіледі.

            Ұйымның негізгі құралдары келесі топтарға бөлінеді:

            — жер;

            — ғимараттар мен құрылғылар;

            — машиналар мен жабдықтар;

            — транспорттық құрал;

            — басқалары;

            — аяқталмаған құрылыс.

            Негізгі құралдардың келіп түсуіне келетін болсақ АҚ-ның шаруашылық қызметінде пайдалану мақсатында келіп түскен негізгі құралдар негізгі құралдардың  құрамында көрсетіледі. Қайта сату мақсатында пайда болған негізгі құралдар – ТМҚ құрамында – ұзақ уақытқа қаржы ретінде, салу мақсатында пайда болған негізгі құралдар қаржылық инвестиция ретінде көрсетіледі.

            Негізгі құралдар обьектілерінің бастапқы құны былай анықталады:

            — құрылтайшылар арасында келісілген құны бойынша олардың жарғылық қорға үлес счетіне негізгі құралды енгізу кезінде;

            —   ұйымның өздерінің негізгі құралды енгізу кезінде;

            — экспертті жолмен немесе қайтару-беру акті бойынша қайтарусыз басқа заңды немесе жеке тұлғалардан обьектілерді алу кезінде.

            Негізгі құралдар қоймада қор ретінде сақталуы мүмкін.

            Негізгі құралдардың жарамсыздығын анықтау үшін АҚ-да тұрақты қызмет атқаратын комиссия құрылған, оның құрамына мыналар кіреді: бас бухгалтердің орынбасары, менеджер, ішкі аудитор-ревизор комендаты.

 

Комиссия негізгі құралдардың жарамсыздығының себебін қарастырады және кінәлі адамдарды жауапқа тартады. Сонымен қатар жеке бөлшектер мен материалдардың жарамдығын анықтайды. Жұмыстың нәтижесі болып негізгі құралдардың актісі болып табылады. Актіде обьектілердің бастыпқы құны, берілген бухгалтерлік есеп бойынша есептелген тозу сомасы, материалдық құндылықтардың құны, өткізу құны және жоюдың жалпы нәтижесі көрсетіледі.

            Амортизацияны есептеу. Бөлінген (есептелген) амортизация әрбір есепті кезең сайын шығын  ретінде танылады. АҚ-да амортизацияны есептеу обьектінің бастапқы құнынан шыға отырып, құнды түзу сызықты (бір қалыпты) әдісті пайдаланумен негізгі құралдардың барлық түрі бойынша есептеледі. Жылдамдатылған әдісті пайдалану жалпы тәртіппен жүзеге асырылады.

            Негізгі құралдарды жөндеу есебі. АҚ-да негізгі құралдарды күрделі және ағымдағы жөндеу мамандандырылған ұйымдармен  келісім шарт негізінде мердігерлік тәсілмен жүзеге асырылады. Жөндеу жұмыстарын орындаған үшін есеп орындарын жұмыс қабылдау актісі негізінде мердігерлер счеті бойынша көрсетіледі. Негізгі құралдарды жөндеу жұмысы бойынша шығындар кезең шығындарына жатады.

            Материалды емес активтердің есебі. АҚ материалды емес активтерге (МЕА) қаражат салуға құқылы. МЕА түсінігінде мынау жатыр: физикалық мәнділігі жоқ, өндірісті пайда табу мақсатында ұзақ уақытты кезеңге пайдалануға арналған активтер.

            АҚ-да болашақта берілетін активпен тікелей байланысқан экономикалық табыс алу мүмкіндігі жоғары болса;

            — АҚ-да болашақта берілетін активпен тікелей байланысқан экономикалық табыс алу мүмкіндігі жоғары болса;

            —    активтің құнын дұрыс анықтауға болады.

            Материалды емес активтердің келіп түсуі. Обьектінің МЕА активтің құрамына кіргізілуі МЕА-ді қабылдау беру актісінде еркін нысанда толтырылады. Онда пайдалану мерзімі және тозу құны көрсетіледі. АҚ-ның материалды емес активтерінің пайдалы қызметіне басқарманың бағалауының нәтижесінде еркін белгіленеді.

            МЕА-ң жою құны 0-ге тең деп есептеледі, егер:

• пайдалану мерзімінің аяғында оның сатып алынуы жағынан үшінші жақтың келісімі болмаса; немесе
• берілетін МЕА-ге белсенді нарық жоқ; мынаумен байланысты:

            — активтің тозу құны берілген нарыққа нұсқаумен дұрыс анықталуы  мүмкін емес;

            — ондай нарық активтің пайдалану қызметі мерзімінің соңында өмір сүру мүмкіндігі жоқ.

            МЕА бастапқы құны бойынша бағалады – ақша қорының немесе олардың эквиваленттері төленген сомаға.

            МЕА-ң тозуы. АҚ-ның  МЕА-і мынадай жағдайда шығысталады: оның тозуы кезінде немесе ешқандай экономикалық пайда әкелмесе.

            Ақша- қаражаттың есебі. Ұйымның кассада ақша-қаражаттың есебін кассир жүргізеді. Оның міндеттемесіне мыналар кіреді:

            — кіріс және шығыс кіріс ордерінің дұрыстығын, қолдың қойылуын тексеру;

            — ақша қаражатын қабылдау немесе беру;

            — кассалық кітапта касса операцияларының регистрациясы;

            — банкке ақша қаражатын қолмқол беру.

Кассаға ақшаны қабылдау бойынша бас бухгалтердің қолы қойылған кіріс ордері бойынша жузеге асырылады. Кассаға ақшаны енгізген тұлғаға бас бухгалтердің және кассирдің қолымен ақшаны қабылдау туралы түбіртек беріледі. Кассадан ақшаны беру шығыс касса ордерімен толтырылған жеке тұлғаға шығыс касса ордері бойынша ақшаны беру кезінде кәсіпорынның кассирі ордерде реквизитті көрсету үшін алушыдан талап етеді. Алушы қолын қояды және алған сомасын жазады (көрсетеді). Теңге – жазумен, тиын – санмен. Касса ордерінде қайта жазу, түзету рұқсат етілмейді.

            Жазылған касса ордері немесе оны ауыстыратын құжаттар кіріс және шығыс касса құжаттар журнал регистрінде тіркеледі.

            Кассир касса операциясының есебін касса кітабында жүргізеді және ол номерленіп, байланған және мөрленген, ұйымның бас бухгалтері және басшының қолдары қойылуы керек.

             Касса кітабындағы жазулар 2 данада жүргізіледі. 2-ші данасы кассирдің есебі болып табылады. Түзетулер касса кітабында тыйым салынады. Енгізілген түзетулер АҚ бас бухгалтері  мен және кассир қолдарымен куәландырады.

            Кассада қолма-қол ақшадан басқа акция, облигация, вексельдер мен кітапшалары сақталынады, құнды қағаздар.

            АҚ-ң кассадағы ақша қаражаты. АҚ-да айына бір рет сақталынған кассадағы ақша қаражаттарына және басқа құндылықтарға тексеру жүргізіледі. Тексеруді комиссия мүшелері жүргізеді. Комиссия мүшелерінің құрамына мыналар кіреді: бас бухгалтердің орынбасары, менеджердің және ішкі аудитордың орынбасары.

            Кассада шетел валютасының қолма-қол есебі. АҚ-ның шетел валютасында қолма-қол ақша есебі кассада ұлттық валюта түрінде операцияға ұқсас жүргізіледі. Сонымен қатар кіріс және шығыс касса ордерінде касса кітабында шетел валюта және теңге эквиваленті түрінде қаражат сомасы көрсетіледі. Валюта кассасына жеке касса кітабы ашылады.

            Еңбек және еңбек ақы. Орындайтын шаруашылық функциясына байланысты ұйымның қызметкерлері, жұмысшылары келесі топтарға бөлінеді:

            — басқарушы жұмысшылары;

            — мамандар;

            — қызметкерлерге жататын басқа да жұмысшылар.

            АҚ еңбек ақысының жалпы қорын, жұмысшылардың жалпы санын, олардың маманданған құрамын анықтайды. Ұйым еңбек жүйесін, нысанын белгілейді әрине заңға сәйкес.

            Ұйымда қызметкерлердің мерзімді еңбек ақы пайдалану ол еңбек келісім шарты негізінде олардың  мамандығын сәйкес және 5 жылға дейінгі мерзімде пайыссыз қарыз беруге құқылы.

            Материалды құндылықтардың есебі. Шаруашылық қызметі жүзеге асыру процесінде пайдалануға бағытталған материалды құндылықтарға: тауарлар, жартылай фабрикаттар, іріктейтін өнімдер және бөлшектер, қосымша бөлшектер, басқа да материалдар жатады.

            Материалдық құндылықтарды кіріске алу құндылықтарды келісілген бағасы бойынша алу кезінде мердігерлердің жолдама құжаттарының негізінде жүргізіледі. Құрамына мыналар кіреді:

            —    алынған материалдық құндылықтардың сатып алу құны;

            —  материалдық құндылықтарды несиеге алған үшін процентті төлеу  шығындары;

            — мердігерлік қамсыздандыру ұйымына төленген комиссионды төлемдер;

            —   баж салығы; транспортты дайындау шығындары – сақтаумен және сақтау орнына запастарды апарумен байланысты шығындар.

            Материалдық құндылықтардың жетіспеушілігіне кінәлі адамдарды тапқан кезде олардан нарық бағасы бойынша төлеттіреді, нақты кінәлілердің қатысуында жалпы және әкімшілік шығынға жазылады. Материалдық құндылықтардың сызылып тасталуы типті нысандағы құжаттардың негізінде жүргізіледі. Егер қорлар бұзылуынан, ескіруінен немесе сату бағасының төмендеуінің әсерінен қайтарусыз болса, ұйым оларды таза құны бойынша бағалайды.

            Тауарлар есебі. Тауар – бұл нарықты алу, пайдалану мақсаттарында нарыққа ұсынылатын материалды өнім. Тауардың келіп түсуі және өткізілуі бірге қызмет ету туралы келісімге сәйкес жүргізіледі. Тауардың сапасы сертификаттармен, куәлікпен, анықтама және басқа да құжаттармен расталады.

            Тауардың саны  бойынша қабылдау транспортты және жолдама құжаттармен жүргізіледі, ал сапасы бойынша стандарттармен, келісім шарттармен нақты жүргізіледі.

            Егер тауардың саны және сапасы бойынша қабылдау кезінде мердігерлердің құжаттағы мәліметтерімен айырмашылық табылса, белгіленген айырмашылық туралы акт толтырылады.

            Дебиторлармен есептесу есебі. Компанияның дебиторлық қарызы – сатып алушылардың міндеттемесі немесе берілген тауар және көрсететін қызмет үшін ақша қаражаттарды төлеу бойынша ұйым алдында басқа ұйымдардың міндеттемесі.

            Ұйымның дебиторлық қарызы ағымдағы және ұзақмерзімді болып бөлінеді. Ағымдағы қарыз 1 жыл ішінде қайтарылуы керек.

            Дебиторлық қарыз счет-фактуралармен немесе басқа да ұзақ міндеттемелермен расталады.

            Дебиторлық қарыз мынадай жағдайда расталады, егер онымен байланысты табыс кіріс расталса. Ол күдікті қарыз түзету минуспен бастапқы құны бойынша бағаланады.

            Ұйымның күнделікті клиенттеріне негізгі бағадан пайыз ретінде жеңілдіктер жасайды.

            Көрсететін қызмет немесе өткізетін активтер үшін сатып алушылар мен заказ берушілердің қарыздары «Дебиторлық қарыз» шотында жүргізіледі.

            Сатып алушылардың, заказ берушілердің дебиторлық қарыздары мынадай түрде қайтарылуы мүмкін: ақшаны аудару түрінде, қызмет көрсету, жұмысты орындау, т.м.қ. беру ретінде. Сатып алушылар мен заказ берушілердің дебиторлық қарыздарының күдікті қарызы деп мынау танылады:

            — заңға сәйкес келісім-шартына белгіленген мерзімде қайтарылмаса;

            — сәйкес кепілдемемен қамтамасыз етпеу.

            АҚ күдікті қарыздар бойынша резерв құрмайды.

            Инвестиция есебі. Инвестиция — өндірістік кәсіпорынға, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және басқа да экономиканың салаларына капитал ретінде салатын шығындар жиынтығы. АҚ компаниясының 20 пайыз дауыс беретін акциясы бар.

            АҚ тәуелді серіктестікте инвестиция есебі кезінде үлес әдісін қолданады. Сонымен қатар:

            —  инвестиция сатып алу кезінде сатып алу құны бойынша есептеледі;

            — тәуелді компанияның таза табыстағы қатысу үлесі инвистицияның балансының құнының өсуінде инвестормен көрсетіледі және қатысудан табыс ретінде танылады;

            — тәуелді компанияның зиянда қатысу үлесі инвестицияның баланстық құнымен төмендеуінде көрсетіледі және үлестік қатысудан зиян ретінде танылады.

            Тәуелді компанияның инвесторда қатысу үлесі тең немесе инвестицияның баланстық құнынан жоғары болса, онда зиян үлесі инвестицияның баланстық құнының төмендеуінде көрсетіледі, ал инвестицияның құнынан жоғарылайтын сома баланстан бөлек есептелінеді.

            Егер тәуелді компания активтерге қайта бағалау жүргізсе, онда инвестордың активті қайта бағалаумен байланысты үлесінің өзгеруі инвестицияның баланстық құнына жоғарылатады.

            Инвестицияның баланстық құнының жоғарылауы қосымша төленбеген капитал ретінде меншікті капитал бөлімінде көрсетіледі.

            Міндеттеме. Ұйымның міндеттемесі әртүрлі кәсіпорынмен келісім-шарт жасау нәтижесінде туады және тауарлар үшін, орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтерге төленетін келесі төлемдер үшін заңды негіз болып табылады. Міндеттеме есепте мынадай жағдайда тіркеледі, егер сол бойынша қарыз пайда болса. Міндеттеме қарызды төлеу үшін қажетті ақша сомасында бағаланады немесе тауарлар және қызмет құнымен нарық жағдайда. Ұйымда ағымдағы және ұзақ мерзімді міндеттеме бар. Ағымдағы міндеттеме де қарыз 1 жыл ішінде қайтарылуы керек.

            Ұзақ мерзімді міндеттеме – қарызды келесі жылда қайтаруды жоспарламайтын кредиторлық қарыз.

            Ұйымның ағымдағы міндеттеме құрамына кіретіндер:

            — фактілік міндеттеме – ол келісім шарт, контракт немесе заңдылық негізінде пайда болады. Олар нақты есептелуі мүмкін. Фактілік міндеттеме құрамына: счеттар бойынша вексельдер, төлеуге дивиденттер, ұзақ мерзімді міндеттемелердің ағымдағы бөлігі, есептелген еңбек ақы бойынша қарыздар кіреді. Сонымен қатар тауарлар және қызметтер үшін қарыз;

            — бағалау міндеттемесі – бұл міндеттеме белгілі күннің келуіне дейін анықтай алмайтын нақты сома;

            — шартты міндеттеме – бұл өткен келісім шарттардан туатын болашақ жағдайына байланысты болатын өмір сүрмейтін, потенциялды міндеттеме.

            Ұйым есептеудің вексельді формасын қолдана алады.

            Кезең шығындары. Жузеге асыратын қызметтің ерекшелігіне байланысты ұйым өндірістік шаруашылық шығындарын 821 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шотында жүзеге асырады.

            Есеп кезеңінің шығындарына мыналар кіреді:

            — жалпы және әкімшілік шығындар, тауарлы-материалды құндылықтарды өткізу бойынша шығындар,

            —      пайыз бойынша шығындар.

            Бұл шығындар өндіріс көлеміне байланысты емес және нақты өткізетін өнім түрлерімен немесе қызметпен байланысты емес тұрақты шығындар ретінде анықталады.

            Есеп кезеңінің жалпы және әкімшілік шығындарына мыналар жатады:

            — әкімшілікті қызметкерлерге жататын жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу;

            — өндірісте қызмет көрсететін жұмысшылардың еңбегін төлеу;

            —   банк қызметін төлеу;

            —   басқарудың әкімшілік қызметкерлерінің командировка шығындары;

            —   типографиялық, пошта-телеграфтық және телефондық шығындар;

            —   норма шегіндегі өкілдік шығындары;

            —  жұмыс күшін ұйымдастыруға, кадрларды оқытуға, жұмысшыларды шығару кезінде компенсация шығындары жүйе комиссиондық шығындар;

            — жалпы шаруашылықты бағыттағы негізгі құралдардың жал шығындары;

            —    салықтар және мүліктен аударымдар;

            —    тауарлы-материалды құндылықтардың жоғалуы, жетіспеушілігі;

            —    комуналды қызметтер шығындары, ұйымды қорғау шығындары;

            —    консультациялық және ақпаратты қызмет төлемдері;

            —    сот шегерімдері.

            Шегерімге жатқызылмайтын жалпы және әкімшілік шығындарға мыналар жатады:

            — ғимараттар мен құрылыстарды ағымдағы жөндеуге кеткен шығындар және салық есебінің шегінің жоғары жалпы шаруашылықты бағыттағы инвентар шығындары;

            — белгіленген нормадан жоғары басқарудың әкімшілік қызметкерлерінің командировка шығындары;

            —     белгіленген нормадан жоғары өкілетті шығындары;

            —     өндірісті және шаруашылықты қамтамасыз ететін күту шығындары;

            —    директорлар кеңесін күту, мейрамдарды өткізу бойынша шығындар;

         — нормадан жоғары шығындар, қоймадағы тауарлы-материалды құндылықтардың жетіспеушілігі және басқа да өндірістік емес шығындар;

         —   табысты жасыру айыппұлдары және пения;

         —  жинақтау және қайтару мінезді келісім шарт бойынша сақтандыру төлемдер, негізгі құралдарды жөндеу шығындары, салық заңдылығы бойынша шегерімге жатқызылмайтын басқа да шығындар.

         Өткізу бойынша шығындар. Өткізу бойынша шығындарға тауарлы-материалды құндылықтарды сату кезінде пайда болатын шығындар жатады:

         — өткізу бөлімі жұмысшыларының еңбек ақысы, өткізу бөлімі жұмысшыларының еңбек ақысынан аударымдар, қорларды өткізу кезінде пайдаланатын негізгі құралдарды күту бойынша шығындар және амортизациялық аударымдар;

         —   жіберу пунктіне дейінгі жүк транспортировкасы.

         Пайыз бойынша шығындар  831 «Сыйақы түріндегі шығыстар» шотында жүргізіледі. Ондай шығындарға мыналар жатады:

         — банк несиесі бойынша процент төлемі;

         — мердігерлер несиені бойынша процент төлемі;

         — мүлік жалы бойынша пайыз төлеу бойынша шығындар және басқалар.

         Өткізу және табыс. Ұйым өткізу есебінде өнімдерді, тауарларды, жұмыс және салық салуды қолданады – есептеу әдісі, яғни табыстар мен шығыстар жұмысты орындау; қызмет көрсету кезінде расталады және мүлікті кірістеу және ақшаға айналдыру мақсатында заңды және жеке тұлғаларға тауарларды тиеу кезінде расталады. Тауарларды, жұмысты, қызметті өткізу шығындары келісілген баға негізінде анықталады. Тауарды өткізу шығындары келесі шарттарды орындаған кезде расталады:

         — табыс сомасы үлкен дәрежелі дұрыстықта бағаланады;

         — келісім шартпен байланысты экономикалық пайданың өмір сүру ықтималдылығы;

         — арендадан табыс;

         — инвестициялық қызметтен түскен табыс;

         — материалдық емес активтерді өткізу табыстары;

         — негізгі құралдарды өткізуден түскен табыс;

         — бағалы қағаздарды өткізуден түскен табыс;

         — акция бойынша дивиденттер және процент түріндегі табыстар;

         — курстық айырмадан түскен табыс және басқалар.

         Пайыз түріндегі және девиденд түріндегі табыс келесі шартты ұстау кезінде расталады:

         —     табыс сомасы үлкен дәрежелі нақтылықпен бағаланады;      

         — мынадай мүмкінділік бар: келісім-шартпен байланысты экономикалық табыстар ұйыммен алынады;

         —   дивиденттер мынадай жағдайларда расталу керек: олардың алуына акционерге құқық берілген кезде.

         Жеке табыс салығы бойынша есеп. Ұйымда есепті кезеңге салық төлемі міндеттеме әдісімен салық тиімділігінің есебі негізінен анықталады. Сонымен қатар жеке табыс салығы табыс алу кезінде заңды тұлғамен ұсталған шығын ретінде көрсетіледі және сәйкес табыстар пайда болған кезеңде есептеледі.

         Салық төлемі кезеңіне кіретіндер:

         —   төлмеге жеке табыс салығы;

         — ағымдағы кезеңде пайда болатын немесе жойылатын уақытша айырманың салық тиімділігі.

         Уақытша айырманың салық тиімділігі ағымдағы кезеңдегі салық ставкасына қызмет ету бойынша уақытша айырманың жалпы сомасынан анықталады.

         Ұйым қаржылық есептілігіндемынаны ашады:

• табысқа салық бойынша шығын компоненттері;
• салық табысының бухгалтерлік табыспен салыстыру;
• зиян шеккен әрбір немесе мерзімімен өткен актив.

Меншікті капитал. Ұйымның жарғылық қоры құрылтайшы-қатысушылармен берілген активтер сомасынан қалыптасқан. Жарғылық қордың қалыптасуы құрылтайшы құжаттарымен сәйкес жүргізіледі. Ұйымда резервтік қор құрылмайды. Меншікті капиталдың қозғалысы және есебі бухгалтерлік есеп типтік счетының «Меншікті капитал» бөлімінде жүргізіледі.

         Есептілік. Ұйымның қаржылық есептілігіне мыналр кіреді:

         — бухгалтерлік баланс;

         — табыстар мен шығындар туралы есеп;

         — ақша қозғалысы туралы есеп;

         — меншікті қорда өзгерістер туралы есеп;

         — есеп саясаты туралы ақпарат және түсініктеме хат.

 

 

 

                II -ТАРАУ АҒЫМДАҒЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДЩ ЕСЕБІ

 

2.1 Бюджетпен есеп айырысулардың есебі

 

         Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.

2001-жылгы 12-маусымда №209—11 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы» (өзгертулермен жөне толықтырулармен) салық Кодексі қабылданды. Кодекске сәйкес жеке жөне занды түлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады.

         Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен төлемдерді белгілейтін, Қазақстан Республикасы зандарымен реттелетін бірден-бір занды құжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды. Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз.

         Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының заң органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асырылады.

         Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық салынатын объектісін, салық базасын, салық мөлшерлемесін, салық кезеңін білуге міндетті болады. Бұл кезде: салык, салынатын объектісі және салық салумен байланыстъ, объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.

         Салык, базасы деп құқықтық, физикалық базасын айтады және де салық салу объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін Салық базасынъщ негізінде салық сомасы және басқа да төлеулердің мөлшері анықталады.

         Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне есептелген салық деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап белгіленеді.

         Салық кезеңі — бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және Салық кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын салық пен басқа да міндетті төлемдері есептелінеді.

         Қазақстан Республикасындағы салық заңы — мүліктің кірістірілген және тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген, жұмыстың атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне қарамастан, салықтық есептің орап есептеу әдісі бойынша құрылады.

         Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің сызбасы төменде көрсетілген.

         Кәсіпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 63 «Бюджетпен есептесу» бөлімшесінің шоттарында есепке алынады. Бұл бөлімшеге: 631 «Төленетін корпорациялық табыс салығы», 632 «Кейінге қалдырылған корпорациялық табыс салығы», 633 «Қосылған құн салығы», 634 «акциздер», 635 «әлеуметтік салық» 636 «жер салығы», 637 «мүлікке салынатын салық» 638 «көлік құралдарына салық» 639 «өзге де салықтар, алымдар және бюджетке төленетін міндетті төлемдер» шоттары кіреді.

         Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті капиталмен қатар басқа қарастырылған (тартылған) капиталды да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы-мердігерлерінің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымының алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндірістен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет еддерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып,  аукционға салынып,  сатылып жатқан  ұйымдар  көптеп кездеседі. Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейтесті мәселелері екендігі сөзсіз. Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.

         Бюджет — жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп (бекітіліп) пайдалану, жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін көтеруге және басқа да мақсаттарға пайдаланады.

         Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар, Мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады.

         Әлеуметтік салық.

         Әлеуметтік салық — заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін салықтардың бірі. Оның басқа салық түрлерінен ерекшелігі, бұл салықтың мөлшері кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың атқарған қызметі мен орындаған жұмысы үшін есептелетін еңбекақысына тікелей байланысты болып табылады. Яғни бұл салық ұйымдағы әрбір қызметкерге есептелген еңбекақы сомасына белгілі бір пайызы түрінде есептеліп кәсіпорынның шығындарына қосылып отырады. Бірақ та жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелген еңбекақыдан ұсталмайды. Әлеуметтік салықты төлеушілердің қатарына барлық занды тұлғалар мен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады.

         Әлеуметтік салық салу объектісіне, яғни еңбекақы төлеу қорына табыстың барлық түрлері кіреді; оның ішінде: әр түрлі сыйақылар, жәрдемақылар, жеке әлеуметтік жеңілдіктер, тағы да басқадай төлемдер.

         Шаруашылық жүргізуші ұйымдарда әлеуметтік салық ағымдағы айдың еңбекақы төлеу қорының заңға қаралған пайызы мөлшерінде есептеледі де, келесі айдың 15-ші жұлдызынан кешіктірілмей төленуі тиіс. Кәсіпорында әлеуметтік салық сомасы есептелгенде оның бухгалтериясында мынадай жазу жазылады.

         Әлеуметтік салықты жұмыс беруші кәсіпорын есептейді, ол ақшалай да, заттай да төлену мүмкін. Әлеуметтік салықтың есебі 635 шоттың «Әлеуметтік салық» деп аталатын шотында жүреді. Ол салық есептелінгенде 811, 821, 903, 923 және тағыда басқа шоттардың тиістісі дебиттелініп, 635 шот кредиттелінеді. Ал бұл сома бюджетке аударылғанда 635-шот дебиттелініп, 441 -шот кредиттелінеді.

         Еңбеккерлердің келесі табыс түрлеріне әлеуметтік салық салынбайды:

            —  мемлекет,   үкімет  және  халықаралық   есебінен   берілген   гранттарға төлемдерге;

         — Қазақстан Республикасының Үкіметімен және Президентімен берілген стипендия және мемлекеттік сыйлықтарға;

         —  конкурстық,   спорттық  жарыста  жүдделі  орындары  үшін  берілетін ақшалай сыйлықтарға;

         — кәсіпоырндар өз қызметін тоқтатқан кезде жүмыс берушілердің төлеген компенсацияларына;

         —  пайдаланбаған   еңбек   демалыстарына   жүмыс   берушілердің   төлеген компенсацияларына;

         —    жинақ зейнетақы қорларына аударылған жарнасында;

         —  тікелей әлеуметтік көмек, жәрдем ақы және компенсация, мемлекеттік бюджет қаржысынан төленетіндерге;

         —    армия қызметкерлеріне арналған төлемдердің барлық түріне;

         —    қоғам жұмыстарын орындаумен байланысты төлемдерге;

         —    мемлекеттік бюджеттің қаржысының есебінен  төленетін  бір  жолғы төлемдеріне;

         —    заңмен белгіленген деңгейде қызмет бабы бойынша берілген іс-сапар шығыстарының компенсацияларына;

         —      босану мен екі қабаттылық бойынша жәрдем ақыға;

         —      белгіленген мемлекеттік стипендияға;

         —      берілген арнайы киімдердің құнына;

         —      сақтандыру сыйлығына;

         —      қайырымдылық көмек ретінде берілген мүлік құндарына;

         —      тағы басқаларына.

         Әлеуметтік салық ай сайын есептелінеді.

         Корпоративтік табыс салығының есебі.

         Бухгалтерлік есепте табыстың (зиянның) сомасы бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес анықталған табыс пен шығындардың айырмасынан құралады. Салық салынатын табыстың (зиянның) сомасы салық заңына сәйкес анықталады. Салық заңы талаптардың бухгалтерлік есеп талаптарынан өзгешелігі бар. Осының негізінде бухгалтерлік есепте анықталған табыс пен салық салынатын табыстың арасында айырмашылық пайда болады. Бұл айырмашылық пайда болу себептеріне байланысты тұрақты немесе уақытша болып бөлінеді.

         Тұрақты айырмашылықтың пайда болу себебі, бухгалтерлік табысты анықтау барысында есепке алынаиын табыс пен шығындардың кейбір бөлігі салық салынатын табысты санағанда есепке алынбайды. Тұрақты айырмашылықтар қатарына мыналар жатады:

         — валюталық шоттармен шетел валютасы бойынша туындаған бағамдық айырмашылық;

         — бюджетке төленетін айыппұл ықпалшаралары (санкциясы);

         — кәсіпкерлікпен байланысты емес шығындар  Қазақстан  Республикасы Үкіметі белгілеген шектен артық мөлшерде төленген іссапарлық, өкілдік және тағы да басқа шығындар.

         Уақытша айырмашылықтың пайда болу себебі есеп беретін кезеңде есептелген бухгалтерлік табыстар мен шығындардың кейбір баптар бойынша сомасы осы кезеңдегі салық салынатын табыстарды анықтарда есепке алынбай келген кезеңдердегі салық салынатын табыстардың құрамына кіргізіледі. Сөйтіп, есеп беретін кезендегі пайда болған уақытша айырмашылық келешектегі есеп беретін мезгілде күшін жояды.

         Уақытша айырмашылық мыналардың нәтижесінде пайда болады:

         — бухгалтерлік есеппен салық есебінде табыстар мен шығындарды мойындау уақытын  белгілеу тәсілдемесінің айырмашылығынан  (бухалтерлік есепте  — есептеу принципі, ал салық есебінде — кассалық әдіс бойынша);

         — бухгалтерлік   есеп   пен   салық   есебінде   амортизациялық   айырымды есептегенде әр түрлі әдістерді қолданудан;

         — негізгі құралдарды бухгалтерлік есептен шығару мен салықтық есепте оларды есептен шығарудан болатын айырмашылықтан, тағы да басқалардан.

         Бухгалтерлік және салық есептерінің талаптарындағы өзгешеліктер нәтижесінде пайда болған айырмашылықтар «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салығы» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл пассивті шот болғандықтан кейінге қалдырылған салық сомасы өскенде бұл шот кредиттелініп, ал азайғанда дебиттелінеді. Кейінге қалдырылған салық сомалары бұл шотта өздерінің түрлері бойынша бөлек есептеледі.

Корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу 631 «Төлеуге жататын ағымдағы табыс салығы» деген пассивтік шотында жүреді.

 

 

1-кесте

         Корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу

 

Корпоративтік табыс салығын төлеушілер	Салық салынатын объектілері	Салық мөлшерлемесі	Салықтық кезең
1	2	3	4
Завды түлға, ҚР резиденттері	Салық салынатын табыс	30%	Календар-лық жыл
	Төлем   көзінде алынатын    та-бысқа   салына-тын салықтар	15%
Заңды түлға, ҚР резиденттері, олар үшін жер өндірістің негізгі қүралы болып табылады	Салық салынатын табыс	10%	Календар-лық жыл
ҚР түрақты үйымдар арқылы, қызметін жүзеге асыратын ре-зиденттер емес заңды түлғалар	Салық салынатын табыс	30%	Календар-лық жыл
	Таза табыс	15%
ҚР-да төлем көзінде табыс алатын рези-денттер емес занды түлғалар	Төлем   көзінде алынатын табысқа салынатын салықтар	15%- марапаттау  қатысу үлесінен   алынатын   та-быстар 10%-тәуекелділіктен сақ-тандыру      келісім-шарты   бойынша   төленетін   сақ-тандыру   пайдасы 5%-тәуекелділіктен қайта сақтандыру келісім-шарты бойынша төленетін   сақ-тандыру   пайдасы 5% — халықаралық тасы-малдауда    транспорттық қызмет көрсетуден түс-кен табыс 20% — басқа да табыстар

 

         Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жыддық табыс жиынтығы мен шегерімнің (түрақты мекемелер арқылы қызметін жүзеге асырмайтын, резидент еместерді қоспағанда) арасындағы айырмасы арқылы анықтайды:

         Салық салынатын     =       Жылдық табыс     —        Шегерімдер  

                     табыс                           жиынтығы

 

         Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар, көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің алуына (алғанына) жататын ақшалай немесе басқа қаражаттар, өзара есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама түрінде шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді. Кәсіпкерлік қызметтерден түсетін кірістерге: өнімді (жүмысты, қызметті) сатқаннан түсетін кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының өсуінен, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға байланысты олардың құндарына түзетулерді есепке алу барысында түскен кірістер; басқа да сатудан түскен тыс кірістер, соның ішінде: проценттер бойынша кіріс; дивидендтер; ақысыз алынған мүліктер мен ақша қаражаттары; мүліктерді жалға беруден түсетін кірістер; роялти; мемлекеттен және басқа да занды тұлғалардан алынған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік қызметтен немесе қызметін шектеуден алынған кірістер; қарыздарды есептен шығарудан түскен кірістер және т.б. жатады.

         Салық төлеушілер жылдың табысының жиынтығынан мыналарды шығарып тастау керек:

         — дивидендтер, ҚР заңды тұлға резиденттерінен алынған бұрындары төлем көзінен ұсталғандары;

         — кәсіпорынның меншігіндегі акциясының құны, олардың номиналдық құнынан артқан деңгейі, яғни эмитенттердің орналастыру кезінде және меншікті акциясын сатқан кезінде алынған табыстары;

         —  мемлекеттік бағалы қағаздарды сатқаннан түскен табыстары;

         — әртүрлі апатты төтенше жағдайына, душар болған жағдайда, гуманитарлық көмек ретінде алынған мүліктердің құны, егер де олар арналымы бойынша пайдаланылса;

         — мемлекеттік кәсіпорындардан тегін негізде алынған негізгі құралдардың құны;

         —   зейнетақыны   қамтамасыз   ету  туралы   ҚР   заңына   сәйкес   алынған инвестициондық табыстары.

         Заңды тұлғалардың жылдық табысының жиынтығынан оны алуға байланысты барлық шығындар кемітіледі, соның ішінде табыс салығы салынатын еңбек ақы бойынша шығындары да, яғни қызметкерлерінің материалдық және әлеуметтік әл-ауқатын көтеруге шығарылған шығындар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелетін Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және арнайы қорларға салынған шығындар.

         Салық төлеушілердің шегерімдерінің тиісті құжаттары бар болса, яғни жылдық табыс жиынтығын алумен байланысты шығыстары расталса ғана шегерім жасалады. Бұл шығыстарды сол өзінің жасалған салықтық кезеңінен шегеріледі, бірақ оған болашақ кезеңнің шығыстары қосылмайды.

         Жылдық табыс жиынтығынан келесі шегерімдер жасалады.

         Қызмет бабымен іс-сапарга кеткен шыгындары және өкілеттік шыгыстары Қазақстан Республикасының Үкімет белгіленген нормалар шегінде шегеріледі:

         — іс-сапарға жіберілген жеріне дейін кеткен нақты жолымен байланысты шығындары (билеттің қүны), сондай-ақ броньға жасалған шығындары жатады;

         —  шетелдік  іс-сапарға жүрген   кезіндегі  мулік  шығындары  Қазақстан Республикасының үкіметінің белгіленген норма шегінде беріледі.

         Алынган сыйақы (мудде) бойынша шегерім келесі деңгейде жасалынады: Сыйақы қатарына алынған несие (кредит, займ), мүліктер, дисконттар мен депозиттер жатады.

         — несиелер (займдар) бойынша, оның ішінде қаржылық лизинг бойынша да, депозиттер, сондай-ақ мүліктерде теңгемен алынса (немесе орналастырылса), онда     Қазақсан     Республикасының    Ұлттық     банкісі     бекіткен    қайта қаржыландырудың 1,5-ке еселенген ресми мөлшерелемесі бойынша шығарылған сомасы  шегінде   шегеріледі,   ал  ол  шетел   валютасында   берілген   (немесе орналастырылған) болса, онда ол Лондонның банкаралық рыногының 2-ге еселенген мөлшерлемесі (ставкасы) бойынша шығарылған соманың шегінде шегерілуге тиіс.

 

 

 

 

 

         Жоғарыдағы шектеулермен қоса, несиенің максималды марапаттау сомасы да шегерімге жатады:

 

        Заңды тұлға-                                                       Төлем көзінен ұсталынатын

      Резиденттеріне                 Төлеу көзінен                       табыс салығының

төлейтін, марапаттау            ұсталынған                         мөлшерлемесі (15%)

     және шегерімге         =       марапаттау        х        ————————————

жатқызуға болатын                   сомасы                       Корпоративтіксалығының

          сомасы                                                                      мөлшерлемесі (30%)

 

 

         Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі және Лондонның банкаралық рыногының депозиттерді, бағалы қағаз қарыздарды, мүліктерді, сондай-ақ несиені (қарызды) рәсімдеу кезіндегі мөлшерлемесі пайдаланады.

         Келісім-шартқа сәйкес несие (қарыз) үшін марапаттау сомасын есептеу кезінде қалқып жүретін мөлшерлемесі және сол мәміленің (операцияның) нақты жасалған күніндегі мөлшерлемесі есепке алынады.

         Күмәнді міндеттемелердің төленуі бойынша жасалатын шегерім. Егер де бұрындары күмәнді деп танылған табысты салық төлеуші кредиторға төлесе, онда оның сол төленген деңгейінде шегерім жасауға рұқсат етіледі.

         Күмәнді қарыз талабы бойынша шегерім тиісті құжаттармен расталса және ол бухгалтерлік есепте көрсетілсе ғана жасалады. Күмәнді қарыз талабы — негізінен Қазақстан Республикасының заң тұлғалары және жеке кәсіпкерлері көрсеткен қызметінің, атқарған жұмысының, сатқан тауарының нәтижесінде шығатын талап; сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты ұйымдар арқылы қызметін жүзеге асырып жүрген заңды тұлға-резидент еместердің де және үш жылға дейін талабын қанағаттадырмаған кезде, немесе Қазақстан Республикасының заңына сәйкес салық төлеуші-дебиторларды банкрот таныған жағдайда шығады.

         Резервтік (провизиялық) қорларга аударымдар бойынша шегеріс жасау. Өз қызметін зандарға сәйкес жасалған келісім-шарт негізінде жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушының осы кен орнына жер қойнауын пайдалану жөніндегі операциялардың аяқталуына байланысты кен орнын игеру зардаптарын жою қорына (резервтік немесе провизиялық қорына) аударылған аударымдар сомасын шегеріп тастауға құқығы бар. Тап осындай құқықтар банктерге де, ұйымдарға да берілуі мүмкін, яғни олардың депозиттері, несиелері, (қаржылық лизингіні қоспағанда), дебиторлық қарыздары, аккредитивтері үшін жасалуы мүмкін. Бұл операцияларды күмәнді категориясына жатқызу тәртібін және жағдайын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі бойынша анықтайды.

         Ғылыми-зерттеу, жобалық және тәжірибе-канструкторлық жұмыстарына жасалган шыгындар бойынша шегерім жасау. Негізгі құрал-жабдықтарды алу, оларды орнату және басқа күрделі сипаттағы шығындардан басқа, табыс алумен байланысты ғылыми-зерттеу, жобалау және тәжірибеде-конструкторлық жұмыстарына жұмсалған шығындар бойынша ұстап қалуына болады. Аталған шығынды шегеруге жатқызу үшін жобалық-сметалық құжаттама, орындалған жұмыстардың актісі және басқа да құжаттар бойынша негізделуі керек.

         Сақтандыру жарналары (пайдасы) бойынша шыгыстарга шегеріс жасау. Жинақтау және қайтарым сипатындағы шарттар бойынша сақтандыру төлемдерін қоспағанда, сақтандыру шарттары бойынша сақтандырушылар төлеген сақтандыру жарнасын шегере алады. Бірақ сақтандыру қызметі Қаржы Министрлігінің қадағалануына болады. Банкі жүйесі де осы процесске қатысты болғандықтан, оларды календарлық, қосымша және төтенше жарнасын шегеріске жатқызуына құқысы бар.

         Әлеуметтік төлемдерге геологиялық зерттеулерге және өндіруге дайындық жұмыстарына жұмсалган шыгыстар. Жер байлығын зерттеу, барлау, және пайдалы қазбаларды алуға даярлық жұмыстарына шыққан шығындар, бағалау, сақтау, жалпы әкімшілік шығындар және қол қойылған бонустарды, коммерциялық табу бонусын төлеуге байланысты шығындарды қоса алғанда, жылдық табыс жиынтығынан амортизациялық аударым түрінде ұстап қалуға жатады және ол жеке топты құрайды, бірақ амортизациялық нормасының шегі 25 пайыз деңгейінен аспауы керек.

         Геологиялық зерттеу жұмыстары жасалған контракт аясынада жүзеге асады, ол кезде олардың:

         —   пайдалы қазбаларды сату кезінде алынған табыстары;

         — жылдық табыс жиынтығынан түзету ретінде алынып тасталатын табыстар жеке көрсетіледі, тасталған табыстары қосылмайды.

         Теріс багамының айырмасы бойынша шегерім жасау салық төлеушінің оң бағамының айырмасы алатын табыс сомасымен шектеледі және осыған салық салынатын табыстың 50 пайыз деңгейін қосады, ал салық салынатын табыс өз кезегінде жылдық жиынтық табыспен салық төлеушінің бағамдық айырмасы бойынша шығыстар мен табыстарын қоспай алынған шегерім сомасының айырмасыннан шығады.

         Ескерілмей қалған теріс бағамының сомасы келесі салық кезеңінің шегеріміне жатқызылуы мүмкін. құрылысқа алынған кредиттер (занмдар) бойынша теріс бағамдық айырмасы құрылысты жүргізу кезеңінде төлем жасау барысында пайда болады, онда ол объектінің құнына қоса алынады.

         Айыппұлдар да, өсімдер де, олардың танылуына қарап шегерімге жатқызылуы мүмкін, тек мемлекеттік бюджетке жататындардан басқасы.

         Салықтарды шегеріс жасау. Бұл жерде мемлекеттік бюджетке есптелген шегіндегі төленген салық шегеруге жатады, яғни жылдық жиынтық табыс анықталғанға дейінгі салықтар; Қазақстан Республикасының аумағында және сондай-ақ үстеме пайданың салықтары (яғни кәсіпорын рентабельді болған сайын, одан ұсталатын салықтың да деңгейі төмендейді). Сонымен қоса, өткен кезеңдер үшін ағымдағы салық кезеңінде төленген салықтар да шегерілуі тиіс.

         Ағымдағы салықтық кезеңде өткен кезендер үшін төленген салық қай кезенде төленсе, сол кезеңнің шегеріміне жатқызылады.

         Тіркелген активтер бойынша шегеріс жасау. Тіркелген активтерге салық төлеушінің бухгалтерлік балансында ескерілген және кәсіпкерлік қызметте пайдаланылатын негізгі құрал-жабдықтар мен материалдық емес активтер жатады.

         Негізгі құрал-жабдықтардың мынадай түрлеріне амортизациялық аударылымдар есептеленбейді: жер; өнім беретін малдар; мұражай құндылықтары; сәулет жэне өнер ескерткіштері; жалпы жұрт пайдалатын автомобиль жолдары, тротуарлар, бульварлар, скверлер; аяқталмаған күрделі құрылыс; фильм қорына жататын объектілер; бұрындары толығымен шегеріске жатқызылған негізгі құрал-жабдықтардың құны; инвестициялық жобалардың шеңберінде пайдалануға берілген негізгі құралдар.

         Амортизациялауға жататын негізгі құралдар өздеріне тиесілі шектеулер мөлшерлемесімен есептеленеді. Амортизацияның мүлік түрі бойынша шектелген мөлшерлемесі «Негізгі құралдардың есебі» тарауында келтіріледі.

         Салық төлеуші өз еркі бойынша басқа да шектеу мөлшерлемесін қолдануына құқылы, бірақ ол қойылған (белгіленген) шектен жоғары болмауы керек. Өндірістік мақсат үшін өз күшімен салынған құрылыстардың шығыстары және өндірістік мақсатта үш жылдан кем емес пайдаланатын технологиялық құрал-жабдықтардың құны; салық төлеушінің еркі бойынша амортизациялау мерзімінің кез-келген сәтінде қалған амортизацияның шегінде шегеріс жасай алады.

         Ғимараттар, қондырғылар, құрылыстар объектілері бойынша амортизациялық аударымдар жеке анықталады.

2 – кесте

Салықтық кезеңнің соңына топ ішіндегілері бойынша баланстың құны анықталуы:

Салықтық кезең-нің басына топ ішіндегілердің  баланстық құны (өткен салық ке-зеңнің соңындағы топ ішіндегілер-інің баланстық құны, амортизациялық аударым сомасы- ның азайғаны, жөндеу жұмыста-ры жүргізілгендері және есептен шық-кандары ескеріліп, жасалған түзету-лер)

Салықтық кезеңде келіп түскен тіркел-ген активтер мынадай құны бойынша: алынған құны — бас-тапқы құнынан алуға байланысты шығыс-тар, өндіру, салу, монтаждау және ор-нату шығындары кіреді; жарлық капиталына салым ретінде алын-ған – құны бойынша, азаматтық заңға сәй-кес анықталады, тегіналынған – бас-тапқы құны бойын-ша алыс-беріс актісі бойынша анықтала-ды, бірақ нарықтық құнынан жоғары бол-мауы тиіс.

Салықтық кезеңде есептен шыққан тіркелген активтер мынадай құны бойынша са-ту және қаржылық лизингке берген кезде – сату құны бойынша; Жарлықкапиталына салым ретінде берген кезде – бас-тапқы құны бойынша, азаматтық заңға сәйкес анықталады; Есептен шығарған, жо-ғалтқан, бүлінген кезінде (егерде сақтандыру қоры бар болса)-құны төленген сақтандыру сомасынан алы-нады, яғни сақтандыру келісім-шартына, сақтанды-ру ұйымдарының төленген сомасы бойынша анықтала-ды; Есептен шығарған, жо-ғалтқан, бүлінген кезінде (егерде сақтандыру қоры жоқ болса)-баланстық құ-ны бойынша; Тегін берген кезде-баланс-тық құны бойынша

 

         Жарлық капиталға салым ретінде алынған, тегін алынған, сатып алынған кезде, олар келіп түскен негізгі құралдардың баланстық құнын өсіреді. Ал есептен шыққан кезде, олар сол баланстық құнын төмендетеді.

         Қаржылық лизингіге берілген (қаржылық лизингі бойынша тіркелген активтердің лизингі алушының ішкі тобы бойынша баланстық қүны есептелінеді.

         Қаржылық лизингіге берместен бұрын тіркелген актив баланстық құнында көрсетілген болса, онда оны берген кезде лизингі беруші өз балансынан азайта алады.

         Жөндетуге жұмсалатын шығыстар бойынша шегерімдер. Шегерім әрбір ішкі топқа кіретін негізгі құралдарды жөндеуге жұмсалатын шығыстар бойынша әрбір ішкі топқа қатысты рұқсат етіледі. Әрбір ішкі топ бойынша негізгі құралдарды жөндетуге жұмсалатын шығыстар сомасы ішкі топтың салық жылының айғындағы құндық балансының 15 пайызының шегінде шегеріледі. Аталған шектен асатын сома ішкі топтың баланстық құнын  арттырады.  Егер  ол Республикалық немесе жергілікті бюджеттерден алынған субсидиялардың есебін жургізілген жөндеу болса, онда олардың баланстық құны арттырылмайды және шығыстар шегерімге де жатпайды.

Салық салынатын табысты анықтаған кезде жылдық жиынтық табыстан келесі шығыстар шегеруге жатпайды:

         —    жыддық жиынтық табысты байланысты емес шығыстар;

         —     күрделі сипаттағы шығыстар, яғни тіркелген активтерді салуға және сатып алуға кеткен шығыстар;

         —      мемлекеттік бюджетке төленетін айыппұлдар мен өсімдер;

         —   жылдық жиынтық табысты алумен байланысты болса да, бірақ Салық Кодексінің   белгіленген   нормасынан   артық   болса,   онда   ол   шегерімге жатқызылмайды;

         — Қазақстан   Республикасының   заң   актісімен   белгіленген,   нормадан жоғары, төлеуге (төленуге) жататын міндетті бюджет төлемдерінің   басқа да сомасы;

         —  кәсіпкерлік  қызметте  пайдаланбайтын,   құрылыс  объектілерін  салу, пайдалану және күтіп-ұстау шығыстары;

         — тегін берілген мүліктердің, жұмыстардың, қызметтердің құны. Кәсіпкерлік қызметтен тартқан зияндар (егер шегерім түзетілген жылдық   жиынтық табыстан асып кетсе), сондай-ақ салық төлеушінің кәсіпкерлік қызметінде пайдаланған ғимараттардан, қондырғылардан тартқан зияны салық төлеушінің келешектегі табысының есебінен өтеу үшін үш жылға дейін төлеу мерзімі кейінге қалдырылады.

         Бағалы қағаздар сатқан кезде шеккен зиянды олардың құнын өсірудің есебінен өтеледі, бұл шара мүмкін болмаған жағдайда оның өтелу мерзімі үш жылға дейін кейінге қалдырылуы мүмкін.

         Корпоративтік табыс салығын есептеген кезде 851-шоты дебеттеліп, 631-шоты кредиттеледі. Бүл салық жылдың соңында бір рет есептелінеді.

         Корпоративтік табыс салығын бюджетке төлеген кезде оның ішінде аванстық төлемін қоса алғанда 631-шоты дебеттеліп, 441-шоты кредиттеледі.

851-шотының дебеті бойынша және 632-шотының кредиті бойынша кейінге қалдырылған салықтын пайда болғанын немесе ағымдағы кезеңде уақытша айырмасының жойылғанын, болашақта бюджетке төленуге жататындығын көрсетеді. Жыл соңында табыс салығы бойынша жұмсалған шығыс сомасына 571-шоты дебеттеліп, және 851-шоты кредиттеледі.

         Ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалаған кезде ол корпоративтік табыс салығын әсер етпейді, бірақ қайта бағалаудың нәтижесінде салық салынатын және бухгалтерлік табыстың арасында айырма болуы мүмкін. Бұндай орын алған айырма салық есебінде көрініс таппайды, ол тек бухгалтерлік есепте ғана көрсетілуі мүмкін. Ондай айырма тұрақты да, уақытша да болуы мүмкін. Бухгалтерлік есепте де, салық есебінде де амортизацияны есептеу үшін әртүрлі тәсілдер пайдаланады: уақытша айырманы, ал қайта бағалаудың нәтижесіндегі құндық өсімі — түрақты ауырманы туғызады.

         Айырманың бұндай типі қабылданған есеп әдістемесіне тәуелді болып келеді. Осындай айрыманың болуына қарап, ондай айырма бухгалтерлік есепте 632 шотына жатқызылады, бірақ ол салықтық төлемде көрініс таппайды.

         Резидент емес заңды түлғалардың таза табысынан 15 % мөлшерлемесінде салық ұсталынады. Олардың таза табысы салық салынатын табыс пен корпоративтік салық сомасының айырмасынан шығады.

         Резидент еместердің Қазақстан Республикасының көзіне алатын табыс түрлерінің қатарына мыналар жатады:

         —   өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табыстар;

         — басқару, қаржылық, аудиторлық, маркетингтік т.б. көрсеткен қызметтерінен алынған табысы;

         — мүліктердің құнына жеңілдік жасаудың арқасында алынған табыстары;

         —    талап ету құқына жеңілдік жасаудың арқасында алынған табыстары;

         —  айыппұл және өсімдерден түскен табысы, бұл айыппұлдар мен өсімдер өз міндеттемесін тиісті орындамаған резиденттерге де, резидент еместерге де салынады;

         —   дивиденд  түрінде алынған  табыстары  және  үлестік  қатысудан  алған табыстары;

         —    роялти нысанында алынған табыстар;

         —    жалға беруден алған табыстар;

         — халықаралық тасымалдау процесінде транспорттық қызмет көрсетуден алған табысы;

         —      резиденттердің төленген ұтыстары;

         —      тегін алынған мүліктерден түсетін табыстары;

         —      басқа да қызметтерден түсетін табыстары.

         Қазақстанда қызмет ететін резидент еместердің алатын табысынан мына төмендегі мөлшерлемеде табыс салық ұсынылады;

         —  дивиденттерден   және   қатыстық   үлестерден   алатын   табысынан   және сыйақысынан — 15 %;

         — тәуекелділікті  сақтандыру келісім-шарты  бойынша  төленетін  сақтандыру пайдасынан — 10 %;

         —  қайта сақтандыру шартары бойынша төленетін сақтандыру төлемінен — 5 %;

         —  халықаралық байланыста тасымалдау қызметін көрсеткен табысынан — 5 %;

         —  осы Кодекстің 178 бабы бойынша алынатын табысынан — 20 % (1 — ші мен 4— ші бабын қоспағанда) салықтар ұсталады.

         Мыналар кірмейді:

         — Қазақстан   Республикасының   аймағында   сыртқы   сауда   операциялары бойынша тауарларды жекізумен байланысты төлемдер;

         —  банк-резиденттердің корреспонденттік     шоттарын жүргізу және  ашумен байланысты көрсеткен қызметінен алынатын табыстар;

         —  бағалы  қағаздарды  сату кезінде  олардың  құнының  өсімінен  алынатын табыстар;

         —   мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалған операцияялардан түскен табыстар;

         —  шикі мүнай өнімдерінің сапасы бойынша төленетін төлемдер (Қазақстан Республикасының тыс жерлерінде);

         — сатып алушы-резиденттердің төлеген бағалы қағаздардағы қарыздар бойынша есептелген марапаттау сомасы.

         Резидент емес заңды түлғалардың табысына салынатын салықтың тәртібі Қазақстан Республикасындағы тұрақты ұйымдардың қызметі арқылы жүзеге асады. Резидент емес заңды түлғалардың табысына тұрақты ұйымдардың қызметімен байланысты барлық табыс түрі жатады.

         Шегерімге табысты алумен байланысты тікелей шығыстардың барлығы жатады. Резидент емес заңды тұлғалар өз шегерімдерін тұрақты ұйымның шегеріміне жатқызуға құқығы жоқ, атап айтқанда:

         —  бұл резидент емес заңды тұлғаның меншігін қоддану құқын ұсынғаны немесе қолдағаны үшін роялти, гонорар, адамдар және басқа төлемдерді жасауға;

         —    көрсеткен қызметі үшін комисиондық табыстарды алуға;

         —   осы резидент емес заңды тұлғаның ұсынған қарыздары (заемдары) бойынша марапаттауды алуға;

         —  құжаттармен дәлелденбеген шығыстарды жасауға;

         —  және басқа да.

         Резидент емес заңды тұлғалар салықты таза табыстан төлейді.

         Халықаралық келісім-шарт бойынша арнайы ережелері. Халықаралық келісім-шарттың ережелері салынатын салықтың екі жақты болмауын және бір жақтың салық салудан қашуын болдырмау үшін жасалынады.

         Қосылған құнға салынатын салық.

         Қосылған құнға салынатын салық тауарларды өндіру, жұмысты орындау немесе қызмет көрсету және олардың айналысы барысында қосылған құн өсімінің бір белігін аудару, сондай-ақ осы елге тауарлар импорты кезіндегі аударым болып табалады. Бұл ретте салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт салық объектісі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салық «Қосылған құнға салынатын салық» шотында есептеледі. Бұл пассивтік шот болғандықтан кредитіне салынған салық сомасы, ал дебитіне бюджетке аударылған және ұйымның жабдықтаушыларға тиісті түрде рәсімделген салық шоты бойынша төлеген сомалары жазылады. Бюджетке төленуге тиісті қосылған құнға салынатын салық өткізілген өнім, орындалған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін есептелген қосылған құнға салынатын салықтың сомасы мен сатып алынған тауарлар, материалдар мен жабдықтаушылардың көрсеткен қызметі, орындаған жұмысы үшін төленген қосылған құнға салынатын салық сомаларының арасындағы айырма ретінде айқындалады. Қосылған құнға салынатын салық мөлшері Қазақстан Республикасының салық заңында белгіленеді.

         Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жүмыстың, қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналысына салынатын қүн бөлігінің бюджетке аударылатын, қосылған құны салығы болып табылады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағы тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын (тисті) қосылған құн салығы тауар айналымына қосылған құннан, орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсталынады.

         Қосылған құнға салынатын объектілері болып, салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады.

         Сондай-ақ, еңбекақы заттай түрде төленген жағдайда берілетін тауарларға салық салынады.

         «Сату» термині тауарларға қатысты қолданғанда сатуды, айырбастауды, ақысыз беруді немесе кепілге салынған тауарларды кепілдікке зат ұстаушының меншігіне беру және жұмыстар мен қызметтерді орындау деп білеміз.

         Қосымша құнға салынатын салық бойынша есепте тұрған немесе тұруға міндетті кәсіпкерлік, яғни заңды тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.

         Қазақстан Республикасының қатысуымен жасалған халықаралық шарттарда түсті және қара металлдардың сынығын қоспағанда, тауарлардың экспортына нольдік мөлшерлеме бойынша салық салынады.

         Қосымша құнға салынатын салықтың мөлшерлігі салық салынатын айналымның 14 пайызын құрайды (ҚҚС-нан босатылған айналымды қоспағанда).

         Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын қосылған құн салығының (ҚҚС) сомасы сатылған тауарға есептелген ҚҚС сомасы мен, алынған тауар үшін төлеуге жататын ҚҚС сомасының арасындағы айырмасынан шығады.

         Қосылған құн салынған төлеушінің тауарды (жүмысты, қызметі) сатуы бойынша жасаған айналымына салық салынады және ол салық салынатын айналым болып табылады; Салық Кодексімен босатылғандар немесе Қазақстан Республикасы өнімді сатудың орны болып табылмаса, онда олар салық салынатын айналымға кірмейді. Салық салынатын айналымның деңгейін қосылған құн салығының сомасына қоспай, тариф пен тараптардың мәмілесі бойынша белгіленген бағасын қолдана отырып, тауардың (жұмыстың, қызметтің) сатылатын құнын негізге ала отырып анықтайды.

         Қазақстан Республикасының аймағы сырттан (импорттан) келген тауарларға салық салынады (қосылған қүн салығынан босатылғаннан басқасы). Оларға салынатын салықтың деңгейі Қазақстан Республикасындағы кеден заңына сәйес анықталады және оларға кеден құны да қосылады.

           Қосылған құн салығын анықтау үшін сату орны болып мыналар танылады:

         Тауар (жұмыс, қызмет) алушы бюджетке төленетін жарнасы бойынша салық сомасын анықтаған кезде қосылған құн салығының сомасын зачетка жатқызуға құқығы бар. Зачетка жатқызылатын айналымды есептеген кезде қосылған құн салығын төлеуші пропорционалды немесе бөлек есептелінетін әдісті тандай алады. Пропорциональды әдісте қосылған құн салығын деңгейінде зачетке жатқыза алады. Ал бағалы қағаз бойынша операциясының кезінде сату бойынша айналымына, оның өсімді қосылады. Ал бөлек есептелінетін әдіте салық төлеуші шығыс сомасы бойынша және алынған тауардың (жұмыстың, қызметтің) қосылған құн салығының сомасы бойынша жеке есептеулер жүргізеді және салық салынбайтын айналымның үлес салмағын және олардың сомасын анықтауға көмектеседі. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын қосылған құн  салығының сомасы  айналым  бойынша есептелген қосылған құн салығының сомасы мен зачетка жатқызылған салық сомасының айырмасы ретінде анықталады.

Салық салынатын айналым резидент еместерден алынған жұмыс пен қызмет, қосылған құн салығын төлеуші болып табылмайды. Егер де ол жұмыс пен қызметтің сарту орны Қазақстан Республикасы болса, онда қосылған құн салығын салуға жатады.

         Қосылған құн салығы салынатын тауарларды тиеуді, жұмыстарды атқаруды немесе қызмет көрсетуді жүзеге асыратын қосымша құнға салынатын салық бойынша есепте тұрған салық төлеуші аталған тауарларды, атқарылған жүмыстарды немесе көрсетілген қызметтерді қабылдап алатын тұлғаға салық шот-фактурасын ұсынуға міндетті. Егер де ҚҚС сомасы шот-фактурасында көрсетілсе, онда оған 331-шот дебеттелін, 333, 671, 687 шоттарының тиістілері кредиттеледі.

ҚҚС есептеу кезінде 301-«Алынуға тиісті қарыздар» шоты дебеттеледі де, 633-«Қосылған қүн салығы» шоты кредиттеледі.

         Содан соң 301-шоттың кредитінен 633 шотының дебетіне есепке алынады. Айырмашылығы бюджетке аударылады: 633 шотының дебетінде, 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шотының кредитінде көрініс табады.

         Салып алушылар бұрындары ҚҚС-ның сомасы төленген тауарларды қайтарған кезде, ол 663 шотының дебеті мен 687 шотының кредиті бойынша көрініс табады.

         Жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы.

         Есепті жыл бойы салық салынатын табысқа ие болған жеке тұлғалар салық төлеушілер болып табылады. Жеке тұлғалардың жылдық жиынтық табысына еңбекақы түрінде алынатын табыстар, кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары, жеке тұлғалардың мүліктік табыстары, тағы да басқа табыстары кіреді.

         Жеке тұлғалардың мүліктік табысына тек қана активтің келесі түрлерінің құндарына инфляцияға байланысты түзетуді есепке ала отарып өткізуден түскен құнның өсімі жатады: салық төлеушінің тұрақты тұратын жері болып табылмайтын, жылжымайтын мүліктің, құнды қағаздардың, заңды тұлғаларға және басқа материалдық емес активтерге қатысу үлесінен; шетелдік валютадан; асыл тастар және асыл металдардан, олардан жасалған зергерлік бұйымдардан, құрамында асыл тастар және асыл металдар бар басқа да бүйымдардан, өнер туындылары мен антиквариаттардан. Жеке тұлғалардың салық төлейтін табыстарының құрамы салық кодексінде қаралады.

         Табыс салығының мөлшерін ай сайын бір қалыпты ұстау үшін салық салынатын табыстың есепті сомасы мен одан ұсталатын табыс салығыны сомасы есептелетін айлардың санын біддіретін сан мәні бар бірлікке 12 санының қатынасын көрсететін қайта есептеу көрсеткіші белгіленген. Мердігерлік шарт бойынша жүмыс істейтін түлаларға төленетін төлем, сондай-ақ бір жолғы төлем түрінде есептеу көрсеткіші қодданылмайды.

         Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы. Жеке түлғалар бойынша бюджетпен есеп айырысу есебі 639 пассивтік шотында жүреді.

3 – кесте

Жеке тұлғалар бойынша есеп айырысу

Жаңа табыс салықты төлеуші	Салық салынатын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезеңі
Салық салы-натын объек-тісі бар, Қа-зақстан Рес-публикасының резиденттік жеке түлғасы	Төлем көзінен алатын табысына салынатын(салық кодексімен сәй-кес салық салуға жатпайтын, табыстарынан, қоспағанда)   Төлем көзінен алатын табысына салынбайтын салықтар	І.Ұтыс, марапаттау, диви-денд түріндегі табысы (сақтандыру қоры бойынша марапаттауды қоспағанда) — 15 %; 2.Адвокаттар және жеке нотариустар — 10 %;  3. Басқа да табыстар — 15 еселенген жылдық есептік көр-сеткішке дейін — салық салы-натын табыстың сомасынан 5%; 15 еседен 40 есе еселенген жыддық есептік көрсеткішке дейін — 15 еселенген жылдық есептік көрсеткіште сн салық сомасы + 10 % одан артық сомадан; 40 еседен 600 есе есе-ленген жылдық есептік көр-сеткішке дейін — 40 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы + 20 % одан артық сомадан; 600 есе есе-ленген жылдық есептік көр-сеткіштен және одан әрі қарай — 600 есе еселенген жылдық есептік көрсеткіштен және одан әрі қарай — 600 еселенген жыл-дық жылдық есептік көрсет-кіштен салық салу сомасы+30 % одан артық сомадан	Күнгізбелік жылы

 

 

 

 

 

 

 

кестенің жалғасы

Салық салы-натын объек-тісі бар, Қа-зақстан Рес-публикасының резиденттік емес жеке тұлғасы

Төлем көзінен ала-тын табысына салы-натын және салын-байтын салықтар (салық кодексімен сәйкес салық салуға жатпайтын, табыс-тарынан, қоспаганда)

Резиденттік емес жеке тұлғалардың табысына салық салудың ерекше-ліктері төменде текс бойын-ша келтірілген

        

         Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар.

         Төлем көзінде салынатын салық салық төлеушінің табысына алынады, олардың қатарына:

         -еңбеккерлердің табысы. Төлем көзінде салық салынатын, еңбеккерлердің табысына жұмыс берушілердің ақшалай немесе заттай нысанда есептеген жалақысы жатады, оған әрекет етіп түрған салық заңында қаоастырылған, салық шегерім азайтатын сомасы, материалдық олжасы, әлеуметтік және материаддық игілік т.б. табыстары кіреді.

Еңбеккерлердің табысы бойынша жеке табыс салығының сомасы еңбеккерлердің табысына қолданатын мөлшерлеменің көмегімен есептелінеді.

         Табыс салығы үстаған кезде 681, 682 шоттары дебеттеліп, 639 шоты кредиттеледі.

         —  бір жол төлемдерден түскен табыс. Бүндай төлем алдын-ала жасалған келісім-шарт бойынша анықталады,

         — жинақтау зейнеткерлік қорларынан төленетін зейнеткерлік   төлемдері, бұл өз кезегіндегі айлық есептік көрсеткіштерді (АЕК) азайтады;

         —  жеке тұлғаға төленетін ұтыстар, марапаттаулар, дивиденттер, табыстың бұл түріне 15 % деңгейінде салық салынады;

         —  стипендия, бұларға да салық салынады, сондай-ақ стипендия мәдениет, ғылым, т.б. қайраткерлерге арналады;

         —      сақтандыру қоры бойынша табысы;

         Төлем көзінен салынбайтын табыстар. Төлем көзінде салық салыбайтын табысқа салық төлеушінің келесі табыс түрлері жатады: мүліктік табысы, жеке кәсіпкерлердің салық салынатын табысы, адвокаттардың

табысы және жеке нотариустардың табысы және т.б.

         Резидент емес заңды түлгалардың табысына салық салудың ерекшеліктері. Жеке шетел тұлғаларының табыстарына салық салу кезінде резиденттердегі қағидалар  пайдаланылады, осыған сәйкес  салық төлеушілер резиденттік және резиденттік емес болып бөлінеді.

         Салық салу мақсатында жеке тұлға, егер де олар келесі тұжырымдамалардың кез келгеніне жауап берсе, онда олар Қазақстан Республикасының резиденті болып саналады:

         —  Қазақстан Республикасына заңды жолымен келген (түрғылықты болу үшін);

         —  Қазақстан Республикасына біршама уақытқа келген;

         —  Қазақстан Республикасы 183 календарлық күнінен кем емес уақытқа келген.

         Егер де Қазақстан Республикасында шетелдік жеке тұлғасының тұрған күні ағымдағы жылы 31 календарлық күннен кем болмаса және ағымдағы салық қезеңімен аяқталатын, үш жылдық кезең ішіндегі календарлық күні 183-тен кем болмаса, онда ол «біршама уақытқа келген» деген тұжырымдамаға сәйкес келеді.

         Акциздік салықтар.

         Акциздік (жанама) салық дегеніміз — сатылатын тауардың бағасына қосылатын, сатып алушы төлейтін салық болып табылады. Акциздік салық салынатын тауарларға Қазақстан Республикасының аумағында шығарылған немесе Қазақстан Республикасының аумағында импортталған тауарлар, яғни спирттің барлық түрлері, темекі өнімдері, құрамында темекісі бар басқа да өнімдер және күнделікті қолданьшмайтын басқа да бұйымдар жатады.

         Қазақстан Республикасының аумағында акцизделуге жататын тауарларды өндіретін немесе акциздеуге тиісті тауарларды импорттайтын немесе Қазақстан Республикасы аумағында (акцизделуге) ойын бизнесін жүзеге асыратын барлық занды тұлғалар акциз салығын төлеушілер болып табылады. Көсіпорындарда акциз салығы есептегенде:

         Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жоғарыда айтылған салықтардан басқа да өзінің меншігіндегі жерге, көлік құралына және мүлкіне заңда бекітілген мөлшерде салық төлеп тұруы тиіс.

         «Мүлікке салық» деп аталатын шоттар түріндегі екі жақты жазуы жазылады.

         Сондай-ақ «Бюджетке төленетін басқадай салықтар мен алымдар» шотында Қазақстан Республикасы заңдарында қаралған басқадай салықтар, алымдар, мен міндетті төлемдер есептеледі. Бұл айтылғандардың қатарына:

         —   шығарылған бағалы қағаздарды тіркеу алымы;

         —  жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығы, және тағы да басқалар жатады.

         Салықтардың, алымдар мен міндетті төлемдердің түрлері, мөлшері және олардың төлеу тәртібі Қазақстан Республикасы заңдарынада қаралады. «Бюджетпен басқадай есеп айырысу» шотының кредитіне тиісті шығындар есептелетін шоттардың дебитінен есептелген салық, алымдар мен міндетті төлемедер сомасы, ал бұл шоттың дебитіне тиісті төлем төленген шоттардың кредитінен төленген сомалар жазылады.

4-кесте

         Бюджетпен есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар

 

№	Операциялардың мазмүны	Дебиттелетін шот	Кредиттелетін шот
1	2	3	4
1	Занды   ұйымдардан   бюджетке   алынатын корпоративтік табыс салығы сомасына.	851	631
2	Үйымның есеп саясатының өзгеруіне немесе кеткен кемшілітерді түзетуге байланысты, бөленбеген табыстың бастапқы қалдығын реттеуге жататын салық сомасының: —    ұлғаюына; —    азаюына.	562  631	631 562
3	Төтенше   жағдайларға   және   тоқтатылған операцияларға         байланысты    табыстар (зияндар) салығының сомасына	862-864	631
4	Төтенше   жағдайдың   және   тоқтатылған операциялардың салдарынан шеккен зиянға байланысты, өзгерген салық сомасына	631	861-864
5	Занды ұйымдардың бюджетке нақты аудар-ған корпоративтік табыс салығы сомасы	631	441
6	Ағымдағы   кезеңде   пайда   болған  немесе жойып   жіберудің   нәтижесінде   уақытша айырмашылық    (бухгалтерлік)    есеп    пен салық есебінің талаптарының айырмашы-лығының    нәтижесінде    болған)    алдағы уақытта төлеуге тиісті салық	851	632

кестенің жалғасы

7	632 —»Кейінге қалдырылған табыс салығы» деп   аталатын   шотқа   түзетулер   енгізуге байланысты: салық мөлшерін ұлғайтуға; салық мөлшерін азайтуға.	851	632
8	Айда   болған   немесе   жойып   жіберудің нәтижесінде   кездескен   уақытша   айырма салық сомасына: —   бюджетке төлеуге; —   зиянды жабу нәтижесіне есептелген.	632  632	631 851
9	—  Активтерді   қайта   бағалауға   байланысты салық сомасының үстеме өсімінен жоғары болған кезде, —  Салық   есебіндегі   қайта   бағалау   үстеме өсімінің,   бухгалтерлік   есептегі   қайта   бағалау үстеме өсімінен жоғары болған кезінде	541   632	632   541
10	Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге сатылған өнім (жүмыс, қызмет) үшін талап етілген шот бойынша қосылған құн салығының сомасына	301-303	633
11	Орны толтырылатын қосылған құн салығы сомасы мен есептелген қосылған құн салығы сомасының өзара жабылуына	633	331
12	Бюджетке аударылған қосылған құн салығы сомасына	633	441
13	Жеке тұлғаларға есептелген табыс салық сомасына	681	639
14	Серіктестіктерге қатысушылардың диви-дендтерімен табыстарынан, олардың үлес-теріне қарай, төленетін көздерінен ұсталуға тиісті, есептелген салық сомасына	621, 622, 687	639
15	Жеке тұлғалардың еңбекақысынан ұсталған табыс сомасының бюджетке аударьшғаны	639	441
16	Бюджетке артық аударылған салық сомасының қайтарылуы	441	631-639
17	Есептелген әлеуметтік салық сомасы	821	635
18	Есептелген әлеуметтік салық сомасы бюд-жетке есеп айырысу шотынан аударылды	635	441
19	Есептелген акциз салық нормасы	301	634
20	Есептелген акциз салығының сомасы бюджетке есеп айырысу шотынан аударыдды	634	441
21	Есептелген жер салығы сомасы	821	636
22	Есептелген жер салығы сомасы бюджетке есеп айырысу шотынан аударылды	636	441

кестенің жалғасы

23	Есептелген мүлік салығы сомасы	821	637
24	Есептелген мүлік салығы сомасы бюджетке есеп айырысу шотынан аударыдды	637	441
25	Есептелген көлік құралдарына салық сомасы	821	638
26	Есептелген көлік құралдары салығы сомасы бюджетке есеп айырысу шотынан аударыдды	638	441

 

        

         Жер салығы.

         Бюджетке төленетін жер салығының есебі 636 шотта көрініс табады. Салық салу мақсатында барлық жер Қазақстан Республикасының актілеріне сәйкес арналым мақсатына және белгілі бір категорияға жататындығына қарап қарастырылады.

 

5-кесте

                          Жер салығының категориялары

 

Салық салуға жататын, жердің категориясы	Салық салуға жатпайтын, жердің категориясы
Ауыл шаруашылығына арналған жерлер	Айырықша қорғалатын табиғи аймақтар, сауықтыру, дем алатын, тарихи-мәдениетті мақсатқа арналған жерлер
Елді мекеннің жерлері	Орман қорлары
Өндіріс,  транспорт,  байланыс,  қорғаныс және   басқа   да   ауыл   шаруашылығына арналмаған жерлері	Су қорлары
	Жер қорлары

 

 

         Жер салығы олардың меншік құқын, тұрақты пайдалану құқын, уақытша тегін пайдалану құқын растайтын құжаттардың негізінде есептелінеді және әр жылдың 1-қаңтарына жердің сапасы бойынша есебі мен мемлекеттің үлесі бойынша мәліметін жер ресурстарын басқаратын өкілетті органдарға ұсынады.

 

 

 

 

 

6-кесте

                                         Жерге салынатын салық

 

Жер салығын төлеушілер	Салық салына-тын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезені
Салық салынатын жер объектілері бар занды тұлға (заңмен қарасты-рылған,  кейбір жеке категория-ларын қоспағанда); — меншік құқына; — жерді тұрақты пайдалану құқына; — жерді уақытша  пайдалану құқына	Жер төлемдері және олардың көлемі, салық салуды анық-таудың базасы болып табы-лады	Салық мөлшер-лемесінің база-сы жердің сапа-сына, бонитеті-не, жер төлем-дерінің арна-лымына тәуелді болып келеді	Календар- лық жыл
Салық салынатын жер объектілері бар жеке тұлға  (заңмен қарас-тырылған кейбір жеке категория-ларын қоспағанда): -меншік құқына; -жерді тұрақты пайдалану құқына; -жерді уақытша пайдалану құқына

 

         Темір жол транспорттың ұйымдастыру үшін: заңмен белгіленген тәртіпте темір жол транспортын ұйымдастыру объектілеріне берілген жер төлемдері, темір жол қарауына алынған жерлері, станциясы, вокзалы, жолдары салық салынатын объекті болып табылады.

         Энергетика мен электростанция жүйесін ұйымдастыру үшін: заңмен белгіленген тәртіпте осы ұйымның жұмысын ұйымдастыру объектілеріне берілген   жер   төлемдері,   электр   сымдарын   ұстап   тұратын   бағаналармен байланысты жер төлемдері, станциялары салық салынатын объекті болып табылады.

         Қазба байлықты, газ бен мұнай өнімдерін тасмалдайтын кәсіпорындардың жұмысын ұйымдастыру үшін: заңмен белгіленген тәртіпте осы ұйымға берілген жер төлемдері, газ бен мұнай құбырларымен байланысты жер төлемдері, салық салынатын объекті болып табылады.

         Байланыс сферасының балансында түрған жер төлемдері салық салынатын объектісі болып табылады.

         Жердің әрбір төлеміне тиесілі салық мөлшерлемесін пайдаланады.

         Жер салығын есептегенде 821 шоты дебеттеліп, 636 шоты кредиттеледі. Салықты төлеу салықтық кезеңнің 1-ші шілдесінен кешіктірмей тіркелген объектілер бойынша жергілікті бюджетке төленеді. Ол кезде 636 шоты дебеттеліп, 441 шоты кредиттеледі.

         Қөлік құралдарына салынатын салық.

         Мемлекеттік есепте түрған меншік және меншікті сенімді басқаруға, шаруашылықты жүргізуге алғандар және жеке түлғалар салық төлеушілер болып табылады.

         Көлік құраддарына салынатын салық жыл сайын төленеді және Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленген кезінде төлем жасалады және олар көлік қүралдары қуааатының әр киловатттынан алынатын айлық есептеу көрсеткіші бойынша алынады.

7-кесте

                                Көлік құралдарына салынатын салық

 

Көлік құралдарына салына-тын салықты төлеушілер	Салық салынатын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезеңі
Меншігінде және шаруа-шылығын жүргізуіне неме-се оперативті басқаруына алған (заңмен қарастырыл-ған, кейбір жеке категория-ларын қоспағанда) салық салынатын объектілері бар, заңды тұлғалар	Салық салынатын объектісіне көлік (транспорт) құрал-дары жатады, тек мемлекеттік тір-кеуге жататын тір-кемелерін және өкілетті органдар-да есепте тұратын-дарын қоспағанда	Салық Кодексі белгілеген айлық есептік көрсет-кіштің негізінде есептелген түзету коэффициенттері мен салық мөл-шерлемесі көлік түрлеріне, қүат-тылығына, двига-тельдің көлеміне, жүкті көтеру сый-ымдылығына, пайдалану мерзі-міне байланысты алынады.	Календар лық жыл
Меншігінде және шаруа-шылығын жүргізуіне неме-се оперативті басқаруына алған (заңмен қарастырыл-ған, кейбір жеке категория-ларын қоспағанда) салық салынатын объектілері бар, жеке тұлғалар

 

         40 тонналық және одан да жоғары жүк көтеретін самосвалдар жэне арнайы жабдықталған медициналық транспорттық құралдары салық салу объектісі болып табылмайды.

         Көлік құралдарына салынатын салықты есептеген кезде 821 «Жалпы және әкімшілік шығыстарының» шоты дебеттеледі де жөне 638 «Бюджетпен басқа да есеп айырысулар» шотының «Көлік құраддарына салынатын салықтар» деп аталатын субшоты кредитттеледі.

         Салықтардың барлық түрлері бюджетке аударылады, ол кезде 638 «Бюджетпен есеп айырысулар» шотының тиісті субшоттары дебеттеліп, және 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шоты кредиттеледі.

         Мүлікке салынатын салық. Бюджетке төленетін мүлік бойынша салынатын салықтың есебі 637 шотында көрініс табады.  

8-кесте

                                      Мүлікке салынатын салық

Мүлік салығын төлеушілер	Салық   салынатын объектісі	Салық мөлшерлемесі	Салық кезеңі
Заңды тұлға-ре-зиденттерінің меншігінде салық салынатын объек-тілері (заңмен бегіленген кейбір категориясынан басқасы)	Салық салынатын объектісі негізгі құралдар (үй-пәтер қорларын қоса ал-ғанда) және мате-риалдық емес ак-тивтер болып сана-латындар жатады1. Заңды және жеке кәсіпкерлердің ба-лансында тұрған объектілердің бух-галтерлік есеп мәліметтері бой-ынша анықталған орташа жылдық қалдық құны	Салық салынатын объ-ектінің жылдық орташа қүнынан 0,1% алынады коммерциялық емес ұйымдардан, өлеумет-тік сферадан, кітапхана саласымен байланысты қызметтерден; мемле-кеттік ғылыми қадр-лерді аттестациялаудан, су қоймаларымен шұ-ғылданатын занды тұл-ғалардан, мемлекеттік бюджеттің есебінен қар-жылындырылатын ұйымдардан	Календар-лық жыл
Заңды тұлға-резидент еместер-дің меншігінде салық салынатын объектілері (заңмен белгіленген кей-бір категориясы-нан басқасы)
Жеке кәсіпкер-лердің меншігін-дегі салық салы-натын объекті-лері		Салық салынатын бъектінің жыддық орта-ша құнынан 1% мөл-шерінде алынады
Жеке тұлғалар-дың меншігіндегі салық салынатын объектілері (заңмен белгілен-ген кейбір кате-гориясынан бас-қасы)       1	Салық   салынатын объектісіне,  кәсіп-керлердің    менші-гіндегі және  мен-шігінде емес    мү-ліктері жатады. -үй-пәтер қорлары,   сая   жайы, гаражы т.б. — аяқталмаған құ-рылыс  объектілері 2	Салық мөлшерлемесін салық салынатын объек-тінің құнына қарап, Салық Кодексі белгі-лейді             3	4
	Жеке тұлға үшін, әр жылдың басына анықталған объек-тінің құны салық салынатын   объек-тісі болып табы-лады

 

         Әрбір салық төлеуші өздігінше есептейді, бірақ ол кезде салық базасына тиесілі салық мөлшерлемесін пайдаланылады. Есептелген салыққа 821 шоты дебеттеледі де, 637 шоты кредиттеледі. Салықты бюджетке төлеу сол объектілердің тұрған жерлері бойынша жасалынады.

         Бонустар. Жер қойнауын пайдаланушылардың белгіленген төлемдері болып табылады және жерді пайдалануға жасаған келісім-шартта белгіленген мөлшерлемесі мен тәртіп бойынша ақша түрінде төленеді. Жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке шартарын негізге ала отырып, бонустардың мына төмендегі түрлерін төлейді: қол қою бонусы; коммерциялық табу бонусы.

         Қол қою бонусы жер қойнауын пайдаланушылардың заңда белгіленген тәртіпке сай келіміс-шарт жасау кезінде жер қойнауын пайдалану жөніндегі қызметін жүзеге асыру құқығын беру үшін бір жолғы тіркелген (тұрақты) төлемі болып табылады. Қол қою бонустарының бастапқы мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Өкілетті органдары белгілейді, немесе тендер өткізудің шарттары бойынша белгіленеді. Қол қою бонусының түпкілікті мөлшері жер қойнауын пайдалану үшін берілетін кен орындарының (аумақтардың) экономикалық құндылығына қарай келісім-шарт негізінде белгіленеді. Қол қою бонусы төлеу мерзімі тараптардың келісім-шартымен немесе келісімімен белгіленеді, бірақ ол келісім-шарт жасалған күннен бастап отыз күнтізбелік күннен кешіктірілмеуі керек.

         Коммерциялық табу бонусы тіркелген төлем болып табылады және оны келісім-шарт аумағындағы әрбір коммерциялық табыс табу үшін жер қойнауын пайдаланушылар төлейді Коммерциялық табу бонусы бұдан былайға өндіру процесі көзделмеген пайдалы қазбалардың кен орындарына барлауды жүргізуге арналған келісім-шарттары бойынша төленбейді. Коммерциялық табу бонусын есептеу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Коммерциялық табу бонусының мөлшері салық салынатын объектісінің, төлем есептелінетін базасының және мөлшерлемесінің негізінде анықталады.

         Роялти. Роялтиді жер қойнауын пайдаланушылар пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша жеке-жеке төлейді. Жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттарды роялти, әдетте, ақшалай түрде төлеу белгіленеді. Келісім-шарттар бойынша қызметті жүзеге асыру барысында, тараптардың қосымша келісім негізінде роялтиді төлеудің ақшалай түрі белгіленген мерзімде ақшалай түріне балама төлем жасауына, яғни заттай нысанында төлеуіне болады, бірақ ол уақытша сипатта болады.

         Пайдалы қазбаларды жүзеге асырып жатқан және жер қойнауынан апатты минералды қоспаларын алушылар да салық төлеуші болып табылады. Роялтидің деңгейі салық салынатын объектісіне, салық базасына және мөлшерлемесіне байланысты анықталады.

         Роялти көмірқышқылы қалқап жүретін шкаласы бойынша пайыздық мөлшерлемесі белгіленеді, яғни өндірілетін өнім көлеміне тәуелді анықталады, ал ол кезде мына екі әдістің бірін пайдаланады:

         —  контрактіде  қаралған   қызметінің  барлық    кезеңінде    өндірілетін көмірқышқылдық көлемінен алынады;

         — контракт бойынша әрбір жылда өндірілетін өнімнің көлемінен алынады.

         Алтын, қолакүміс тағы басқа қымбат металлдар мен тастарды өндірген кезде роялтидің    тұрақты мөлшерлемесі алынады. Жер астындағы суларға роялти төленбейді.

         Өнімді бөлу туралы контрактісі. Бұл жерде мынадай шарттар қаралады:

         — бөлуге жататын өнімнің жалпы көлемі;

         — Қазақстан      Республикасының      үлесі     және      жер      қойнауын пайдаланушылардың пайдалы (табыс әкелетін) өнімін анықтау;

         — пайдалы өнімді бөлудің нысаны (ақшалай, заттай);

         — контракті бойынша орындалған жұмысқа кеткен өтеу      үшін жер қойнауын пайдаланушыларға меншігі ретінде берілетін өнімнің үлесін анықтау;

         — алынған үлестің ақшалай эквивалентіне өнімінің құнын және бағасын белгілеу;

         Жер   қойнауын   пайдаланушылардың   үлесі   жалпы   өндірілген   қазба байлықтың 80 %-тен аспауы керек. Өтелетін шығынның құрамына:

         — контракт күшіне енгенге дейінгі жер қойнауын пайдаланушылардың нақты жұмсаған шығындары енеді, яғни: жобаның техникалық-экономикалық негіздеу, әзірлеу, дайындау шығындары; осы жобамен байланысты іздестіру, бағалау, барлау жұмыстары.                                                                       — контракг күшіне енгеннен кейін жер қойнауын пайдаланушылардың жұмсаған шығындары жатқызыла бастайды,  бұл осы  контракт мерзімінің аяқталған уақытына дейін созылады.

         Компенсациондық өнімінң есебінен өтелмейтін шығындардың қатарына:

         —  жер қойнауын пайдаланушылардың құқын алу мақсатында конкурсқа қатысуы үшін төленген жарнасы;

         —  геологияық ақпарттарды алуға кеткен шығындары;

         — жер қойнауын пайдаланушылардың компенсациясы ретінде алған өнімді сатумен байланысты шығыстары;

         —  шаруашылық-қаржылық    қызметін    аудит    жасаумен    байланысты шығыстар;

         —    экскурсияға және саяхат жасауға кеткен шығындары;

         —    соттың ісін қарауыымен байланысты шығындары;

         — қарыз қаражаттарын пайдаланған үшін төленетін пайыздық төлемдері;

         —    кез келген мемлекеттік пайдаланушылардан алынатын айыппұл мен өсімдер;

         —     контракті қызметіне жатпайтын басқа да шығындары.

 

     2.2 Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу

 

         Кәсіпорын өз өндірісінің тиімді және ырғақты жұмысын қамтамасыз ету үшін өзінің материалдық-техникалық базасын жасайды, яғни өндіріске қажет қорларын құрайды. Кәсіпорынды жабдықтау экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өзінің ұдайы өндірісін қамтамасыз ету үшін өнім шығарушы кәсіпорындармен немесе делдалдық ұйымдармен келісім-шартқа отырады.

         Демек, кәсіпорын жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу үшін 671 «Төлеуге шоттар» шотын пайдаланады, онда есеп айырысулар сомасының деңгейіне және нысандарына (аддын-ала төлемақы, инкасса, аккредитивтер, чектер) қарамастан, жабдықтаушылардан алынған материалдық, босалқы қорлар, атқарылған жұмыстар мен қызметтер үшін есеп айырысу жүргізіледі. 671-шоттың кредиті бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасы және дебеті бойынша-есеп айырысу, валюталық және басқа шоттардың кредитінен олардың төлемақысы жазылады.

         Өнім жеткізушілермен есеп айырысулар есебі арнайы нысандағы журналда, машинограммада немесе тізімдемеде әрбір шот-фактурасы немесе төлем-талап тапсырмалары бойынша жүргізіледі, ал бұл өз кезегінде әрбір құжат бойынша есеп айырысуларды бақылап отыруға мүмкіндік береді.

         Келіп түскен шот-фактураларды алдымен «Келіп түскен жүктер есебі журналына» тіркейді. Қоймаларға құндылықтардың түсуіне қарай журналда кіріс қүжаттары бойынша есепке алынады да, қоймаларға босалқы корлардың немесе түспеген жүктерді іздестірумен байланысты сұрау салудың нәтижесінде алынған деректер негізінде келіп түскен күнін жазып қояды. Журналдың деректерін 671 шотының деректерімен мезгіл-мезгіл тексеріп отырады. Журнал бойынша сондай-ақ жол үстіндегі материалдық құндылықтардың сомасы бақыланады. Журналға жабдықтау бөлімінің тауарлы-көліктік ілеспесі (накладнойы), кіріс ордерлері, материалдарды қабылдау туралы актілері негізінде кәсіпорын қоймасына материалдық құндылықтардың түсуіне қарай жазып отырады. «Ескерту» бағасына шоттың төленуі, акцептен бас тартуы немесе ішінара акцептелген сомасы және басқалары жөніндегі мағлұматтар жазылады. Журналға тек акцепттелген шот-фактурасы ғана жазылады.

         Есеп журналы бойынша тіркеу нөмірін көрсете отырып, түскен жүктердің акцептелген шоттары бухгалтерияға беріледі. Осында олардың деректерін жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі есебі журналға жазылады, ал ол үш кезең бойынша жүреді (журнал төменде келтіріліп отыр).

         Бірінші кезеңде журналға акцептелген шот-фактура және басқа да есеп айырысу құжаттары келіп түскен кездегі жазулары жазылады. Бұл ретте тіркеу нөмірі мен төлем-тапсырмаларының (шот-фактура) нөмірі, жабдықтаушының атауы, шот-фактурадағы акцепттің сомасы жазылады. Содан соң жабдықтаушының    шот-фактурасын    жергілікті    жабдықтау-шыдан немесе станциядан  (айлақтан)  өзге  қалалардан  түскен  құндылықтарды  алу  үшін экспедиторға шот-фактураны береді.

         Екінші кезенде журналға қоймадан бухгалтерияға келіп түскен құжаттары (кіріс ордерлері, тауарлі-көліктік құжаттары (накладнойлары), материалдар қабылдау туралы актілері) негізінде жазылады. Журналда осы құжаттардың нөмірлері келіп түскен құндылықтардың есептік немесе келісім-шартта көрсетілген бағасы бойынша алынған құны және тауарлы-материалдық құндылықтар немесе өндіріс шығындары есебі бойынша жекелеген шоттар шегінде төлем талап-тапсырмаларына (шот-фактураға) сәйкес алынған нақты құны бойынша көрсетіледі.

         Кіріс құжаттары мұқият тексерілуі және төлем тапсырмаларындағы (шот-фактурадағы) материалдық құндылықтар санына сәйкес келуі тиіс. Егер жүктерді қабылдау кезінде жабдықтаушының немесе көлік ұйымының кінәсінен құндылықтардың жетіспейтіні немесе бұзылуы анықталса, актінің негізінде талап сомасын 671-шоттың кредитінен 334-шоттың дебетіне есептен шығарады. Егер материалдық құндылықтардың жетіспеуін есеп айырысуға дейін, яғни төлем құжаттарын акцептеуге дейін анықтайтын болса, онда оның сомасына тиісті есеп-айырысу төлем құжаттарында акцепті азайтады.

         Сондай-ақ журналда жұмыстар мен қызметтер (негізгі құрал-жабдықтарды жөндеу, жүктерді тасымалдау, су, электр энергиясы) берушілермен есеп айырысулар есебі бойынша операциялар да көрсетіледі. Жұмысты орындағаны немесе қызметті көрсеткені үшін берілген шот-фактура мәліметтері журналға жазьшған кезде, оның не үшін берілгені көрсетіледі.

         Үшінші кезеңде журнадда шот-фактурасының төленгені көрсетіледі. Төлем туралы белгілер банктегі есеп айырысу және басқа да шоттар бойынша үзінділері (көшірмелері) бойынша расталады.

         Айдың аяғында журналдың жиынтығы есептелінеді жөне төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.

         Журналдың қорытындысы төрт қатар бойынша шығарылады; ай ішіндегі жиынтығы, айдың басындағы, жол үстіндегі материалдар шегеріліп тасталынады; айдың аяғындағы жол үстіндегі материалдар және журнал бойынша барлығы ретретімен көрініс табады.

         Кез келген кәсіпорын үзіліссіз және ырғақты жұмыс істеп тұруы үшін оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отырудың маңызы зор болып табылады. Ұйымды материалдық-қорлармен жабдықтау экономикалық және әлеуметтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі. Кәсіпорын өнім өндіруші ұйымдармен, сондай-ақ делдалдық ұйымдармен өзіне керекті материалдық қорлармен және техникалармен қамтамасыз ету жөнінде келісім-шарттар жасасады немесе өзінің делдалдары арқылы биржадан сатып алады.

         Осы жоғарыда аталған ұйымды керекті материалдармен және басқа да құндылықтармен жабдықтайтын кәсіпорындармен есеп айырысуының есебі «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шотта есеп айырысу сомасының деңгейіне және нысандарына қарамастан жабдықтаушылардан алынған материалдар мен қосалқы бөлшектер, олардың атқарған жұмыстары мен көрсеткен қызметтері үшін есептелінген қарыз сомалардың есебі жүргізіледі. «Жабдықтаушы және мердігерлер мен есеп айырысу» деп аталатын шоттың кредитінде тиісті материалдық-қорлар, шығындар бойынша жабдықтаушылардың акцептелген шот-фактурасына сәйкес есептелген сомалар, ал бұл шоттың дебиті бойынша «Ақшалар» деп аталатын шотының және басқа да шоттардың кредитінен (төленген жерлеріне байланысты) оларға төленген сомалар жазылады. «Жабдықтаушы және мердігерлер мен есеп айырысу» шоты бойынша есеп нөмірі 6-шы журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің әрбір шот-фактурасы бойынша бөлек жүргізіледі. Бұл журнал-ордерде жабдықтаушы-мердігерлердің шот-фактураларының акцептелуі, материаддық-құндылықтардың, жұмыстар мен қызметтердің қабылдануы, олардың құнының төленуі жайлы мәліметтер жазылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9-кесте

Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар

№	Операциялардың мазмұны	Дебиттеле-тін шот	Кредиттеле-тін шот
1	2	3	4
1	Келіп     түскен     тауарлық-материалдық қорлар үшін, жабдықтаушы мердігерлердің шот-фактурасы акцептелді:   —  сатып алу құнына: — сатып  алынған  тауарларға  есептелген (жүмыс, қызмет) қосылған құн салығының сомасына	201-208,222 331	671 671
2	Жабдықтаушы    мердігерлердің    шоттары акцептелді: — материалдарды жеткізу және өңдеу                                                                    қызметтерінің құнына; —   қосылған құн салығының құнына	201-208,222,331 331	671 671
3	Орындалған   құрлыс-монтаж   жұмыстары үшін   мердігерлердің  талап   еткен   шот-тарына: жұмыстың құнына;               қосылған құн салығы сомасына.	126 331		671 671
4	Тасымалдау   ұйымдарының   өнім сату бойынша көрсеткен қызметі үшін талап   еткен  шоты(егер тасымалдауға байланысты        көрсетілетін     қызмет, келісімшартта   өнім   берушінің   есебінен болған жағдайда): —   көрсетілген қызмет құнына; —   қосылған құн салығы сомасына.	811 331		671 671
5	Жабдықтаушылар    мен    мердігерлердің, орындалған   жүмысқа,   көрсетілген   қыз-метке, оның ішінде, негізгі және қосалқы өндіріс цехтары, жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық қажеттері үшін беріл-ген электроэнергиялары, булары, газдары, сулары және байланыс қызметтері үшін талап еткен шоттары: —   жұмыстың және қызметтің құнына; —   қосылған құн салығы сомасына.	901, 911, 921, 934     821 т/б 331		671  671

кестенің жалғасы

6	Жабдықтаушы   мердігерлерден   материал-дарды   қабылдаған   кезде   кем   шыққан (бүлінген)     және     бағасының     сәйкес келмеуіне, арифметикалық жіберген қатесі және т.б. (қосылған қүн салығы қоса) үшін қойылған шағым талап сомасына.	334	671
7	Жабдықтаушылардан келген шот-фактураға сәйкес бұрынғы шот фактурасыз кіріске алынған материалдардың құны сторно етіледі (қызыл сиямен).	201-208	671
8	—   Құны төленген бірақ айдың аяғында жолда қалған материаддардың немесе қоюшылардың қоймасынан әкетілмеген материалдардың құнына (бүл материал-дарды қоймаға кіріске алмай-ақ); —   келесі айдың басында бұл сомалар қызыл жазумен жазылып шығарылып тасталады (сторно етіледі).	201-208         201-208	671         671
9	Мердігерлік әдіспен жөндеу жүргізілген не-гізгі құралдардың: —   жөндеу құнына —   қосылған құн салығы сомасына.	934 331	671 671
10	Жабдықтаушы-мердігерлердің шоттары төленгенде	671	441
11	Жабдықтаушы-мердігерлерге алдын ала берілген аванс сомасы есептелді	671	351, 352

 

 

                        2.3. Басқа да кредиторлық борыштардың есебі

 

         Жалдық міндеттемелердің есебі. Бұл міндеттемелер есебі «жалдық міндеттеме» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шот негізінен пассивті есеп айырысу шоты болып табылады. Шоттың кредиті бойынша жылға алушы ұйымның негізгі құрал-жабдықтарды ұзақ мерзімге жалға алғаны үшін жалға беруші кәсіпорынға қарызы көрініс табылады. Ал «Жалдық міндеттеме» деп аталатын шоттың дебиті бойынша негізгі құралдарды жалға беруші кәсіпорынға жалдық міндеттеме бойынша қарыздың төленуі көрсетіледі. Бұл шотта талдамалық(аналитикалық) есеп әрбір жалдық міндеттеме бойынша бөлек жүргізіледі.

         Төленуге тиісті сыйақы есебі. Алынған несие, жалдық келісім-шарт және шығарылған бағалы қағаздар бойынша төленуге тиісті пайыздардың (проценттердің) есебі «Төленуге тиісті сыйақы» деп аталатын шотта жүргізіледі.

         Жинақтаушы зейнетақы қорымен есеп айырысудың есебі. Зейнетақы қорымен есеп айырысулар есебі «Жинақтаушы зейнетақы қорымен есеп айырысу» деп аталатын шотта жүргізіледі. Меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындар мен ұйымдар, сонда-ақ жеке кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлғалар шарттар бойынша жұмысшы жалдайтын тұлғалар, зейнетақы қорына жарналар аударып тұруға міндетті. Зейнетақы қорына белгіленген мерзімінде жарна төленбеген жағдайдларда кәсіпорындар өсім сомасын төлейді, сондай-ақ ұйымның лауазымды тұлғаларына бұндай жағдайда айыппұлдар салынуы мүмкін.

         Жарналар белгілі бір кәсіпорынның ережелерімен жарғыларымен және қолданылып жүрген зандарға сәйкес шығарылған басқа да нормативтік актілерімен белгіленген еңбекақының барлық түрлеріне есептеледі. Жарналар пайдаланбаған демалыс үшін өтемақыға, жұмыстан шыққан кездегі берілетін жәрдемақыға, материаддық көмек ретінде берілетін жәрдемақыларға зейнетақы қорына, сақтық жарналарын өндіріп алу мен есепке алу және зейнетақы қоры қаражаттарын жұмсау туралы нұсқауда белгіленген басқа да жағдайларда есептелмейді.

         Зейнетақы қорына төленетін жарналар жұмысшылар мен қызметкерге есептелген еңбекақы сомасынан салықтар сомасы есептелініп ұсталған дейін олардың табыстарының барлық түрлерінен 10% (он пайыз) мөлшерінде ұсталады. Барлық жарна төлеушілер жарналарды ай сайын еңбекақы төлеу мерзімі ішінде аударулары тиіс, бірақ келесі айдың 10-жұлдызынан кеш қалмауы керек. Мемлекеттік емес ерікті зейнетақы қоры – бұл банктік емес қаржылық мекеме болып табылатын және жабық акционерлік қоғам түрінде құрылып, заңды және жеке тұлғалардан ерікті зейнетақы жарналарын тарту және тартылған қаражаттарды инвестициялап, қосымша зейнетақы төлеу бойынша іс-әрекет жүргізітен заңды тұлға болып табылады. Әрбір жеке тұлға өзінің еңбекақысынан ұсталынып аударылатын зейнетақы жарнасын өзі қалаған қорға салуына құқығы бар. Жинақталған зейнетақы қорын банктегі шоттарда орналастыру қырының Ұлттық банк мекемесі белгілеген тәртіпке сәйкес жүргізіледі.

10-кесте

Жинақтаушы зейнетақы қорымен есеп айырысудың есебі бойынша жүргізілетін операциялар

 

№	Операциялардың мазмұны	Дебеттелетін шот	Кредиттелетін шот
1	Жұмысшылар мен қызметкерлерге есеп-телген еңбекақы сомасынан жинақтаушы зейнетақы қорына ұсталған сомаға	681	686
2	Жинақтаушы зейнетақы қорына есептел-ген сомалар есеп айырысу шотынан аударылуы	686	441

 

         Басқа да есептелген шығындар есебі

         Басқа да есептелген шығындар есебі «Басқа да кредиторлық борыштар мен есептелген шығындар» деп аталатын шотта жүргізіледі. Бұл шотта негізгі құралдарды жөндеуге арналған резервтер, өнеркәсіптің маусымдық салаларының шығындарын жабуға арналған және тағы да басқа жасалған резервтер сомаларының есебі жүргізіледі.

11-кесте

Басқа да кредиторлық борыштар мен есептелген шығындар шоты бойынша жүргізілетін операциялар

 

№	Операциялардың мазмұны	Дебеттелетін шот	Кредиттелетін шот
1	Негізгі құралдарды ұзақ мерзімге жалға алу бойынша пайда болған борыш сомаға	122-126	683
2	Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құраддар үшін жал төлемі есеп айырысу шотынан төленді	683	441
3	Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар мерзімі бітпей иесіне қайтарылды	683	122-126
4	Келімісшарт бойынша ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал үшін есептелген жалгерлік пайыз сомасы	831	684
5	Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал үшін есептелген жалерлік пайыз сомасы есеп айырысу шотынан төленді	684	441
6	Жұмыскерлерге еңбек демалысы үшін төленетін ақыға есептелген резерв сомасы	903, 913, 923	685

 

кестенің жалғасы

7	Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек демалыс үшін есптелген сомадан ұсталатын салық және зейнетақы қоры сомасы	685	639, 686
8	Негізгі құралдарды жөндеуге байланысты алдағы уақыт төлемдер резервтеріне есептелген сомасына	934	687
9	Науқандық шығындарға жасалған резерв сомалары	901-904	687
10	Құрылған резервтің есебінен жасалған нақты шығындарына	687	201-208 441, 451, 671, 681, 639, т.б.
11	Жалға берілген негізгі құралдарға есептелген жалгерлік төлем	937	687
12	Бұрынырақ төленген жалгерлік төлем сомасы есебіне есепке алынған сомасына	687	342
13	Жалға берушіге аударылған жалгерлік төлем	687	441
14	Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің толық төленіп, қайтарған тауарының келісім құнына	711	687
15	Қайтарылған тауарлардың сату шегерімдерімен баға шегерімдеріне	687	712, 713
16	Есеп беруге тиісті адамардың, берген аванстық есебі бойынша есептелген шығындар сомасы	811, 821	687
17	Есеп беруге тиісті адамардың, аванстық есебінде бекітілген сомасының мөлшеріндегі қарызын шығысқа шығару	687	333

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                      III -ТАРАУ  МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ АУДИТІ

 

                   3.1 Аудиторлық тексерудің міндеті мен мақсаты

 

         Аудиттің негізгі мақсаты ұйымның бухгалтерлік есебін тексеру болғандықтан, оның ең негізгі көзі болып бухгалтерлік құжаттар саналынады. Ақпарат көзі ретінде есеп кестелері ерекше орын алады, себебі қандай есеп болса да есеп көрсеткіштері есеп жасау үшін кестелер арқылы бір жүйеге келтіріледі. Өз кезегінде есеп көрсеткіштері кестелер арқылы бір жүйеге келтіріледі. Өз кезегінде есеп көрсеткіштері кестелердің топталған екі жақты жазу әдісін қолданып негізделген мәліметтер арқылы жасалынады.

         Аудит жұмысы барысында бухгалтерлік есеп кестесінің алатын орны ерекше. Себебі, есеп көрсеткіштері кестелер арқылы жүйеге келтіріледі. Есеп кестелерінің түрі, мазмұны есеп формаларына сәйкес әр түрлі болады. Қазіргі кезде комьютерлік есеп жүргізу көп қолданылғанымен алғашқы есеп құжаттарын жүйеге келтіру үшін есеп кестелері, кітап, ведомость ретінде қолданылып отыр. Ондағы мақсат сол есеп кестелері арқылы бухгалтерлік есеп ақпаратын бір жүйеге келтіру, олардың мазмұн-мағынасын есеп жүргізу талабына сәйкес келтіру, сонымен қатар заң талабына сәйкес есеп ақпаратын топтау.

         Сондай жүйеге келтірілген есеп кестелері отчет жасауға, оперативтік анализ жасауға, әр жүйедегі информация көрсеткіштерінің арасындағы байланысты анықтауға тиімді есеп қүралы болады. Аудит барысында тиімді есеп кестелері үлкен қызмет көрсетеді. Дүрыс жүргізілген есеп кестелері арқылы аудиторлық тексеру жүргізіп қорытынды жасауға болады.

         Аудит барысында алғашқы есеп қүжатымен жүмыс істеу өте күрделі. Себебі, есеп қүжаттары барлық информация көзі, қандай мөлімет болса да, ол тек бухгалтерлік қүжат арқылы ғана дәлелденеді. Сол бухгалтерлік қүжаттарының өзінде көптеген түрлі қателер жөне қылмыстық мақсатпен жөндеулер заңсыз жөндеу немесе санды жөндеу, қол қоюдың жасанды болуы, арифметикалық қате жіберілуі және сол сияқты көптеген кездейсоқ жағдайлар кездесуі мүмкін. Сондықтан, аудитор алғашқы есеп қүжатын тексеруде ерекше мүқият, ынталы, ерекше талаптанып қарауы қажет. Бухгалтер қүжаты тек қана сиямен немесе пастамен толтырылған болуы қажет.

 

         Ақша операциясының бухгалтерлік қүжаттары ерекше мүқияттылықпен толтырылады, онда қате жіберілген жағдайда ондай қүжаттарда түзету жасауға болмайды. Ақша қүжаттары төртіп бойынша арнайы тіркеуден өткізіледі, сондықтан да бухгалтерлік қүжатта қате жіберілген болса ондай ақша қүжаттары жойылмай сақтауға алынуға тиісті. Ондай қүжаттарға «аннулированң деп қызыл сиямен жазылып сақтауға алынады. Касса операциясын жүргізу ережесі бойынша кіріс және шығыс касса ордерлерін үшінші қызметкер толтыруы қажет, оны әкім өз бүйрығымен анықтауы қажет. Касса ордерін толтыруға кассирдің де, аға бухгалтердің де қүқы жоқ.

         Касса операциясында қате немесе ондай фактілер касса түгендеу, ревизия жасалған кезде анықталады. Ондағы қолданылатын ең сенімді тексеру әдісі — ол карама-қарсы қүжаттарды салыстыру өдісі. Мысалы, дүкенші кассаға нақты ақша өткізсе, кіріс касса ордері касса отчетына тіркеледі де, оның карточкасың ттіркеме үзіндісі дүкенші отчетына тіркеледі. Яғни кассир отчетымен дүкенші отчетының тіркеуінде бірдей сома көрсетілуі қажет. Немесе кассир банкіден чек кітапшпсымен нақты ақша алған болса, сол соманы банк выпискасымен (көшірмесімен) қарама-қарсы тексеріледі. Касса отчетында бір қүжат қайталануы да мүмкін (шығыс ордерлерінің немесе басқадай ақша шығыс қүжаттарының). Касса операциясын тексеруде касса ордерлерін тіркеу кітабын, касса кітабын, касса есебін мүқият тексеру қажет.

         Материалдың алғашқы бухгалтерлік есебін қүжаттау процесі де өте күрделі. Бұл тексеру, материалға жауапты жұмысшылар отчетын тексеру арқылы анықталады. Материалды кіріске алі есебінде алғашқы қүжаттарды тексеру үшін, жабдықтаушылармен есеп айырысу журнал-ордері арқылы тексеру ерекше орын алады. Себебі, материалды кіріске алу, ол ушін төлем жасау қарама-қарсы тексеру жолын қамтамасыз етеді. Материалды шығысқа шығару есебінің қүжаттарын тексеру, материалды кіріске алған цехтардағы есеп арқылы қарама -қарсы тексеріледі.

         Ұйымдарда алғашқы бухгалтерлік қүжаттар — есептеу кестелері болады. Оларды тексеру бухгалтерлік нормативтік қүжаттар арқылы жүргізіледі. Мысалы, жүмысшыларға еңбекақы төлемін есептеу немесе тауардың табиғи шығыс сомасын есептеу, өндірісте өндіріс өнімінің өзіндік қүнйн есептеу калькуляциясын тағы да басқа көптеген қүжаттар тексеріледі.

         Қорыта келгенде, қандай алғашқы есеп қүжаты болмасын барлығы мемлекеттік бухгалтерлік есеп жүргізу заңының талабына сай болуы керек.

 

                            3.2 Ағымдағы міндеттемелердің аудиті

 

         Ағымдағы міндеттемеге банктың қысқа мерзімді несиелері қысқа мерзімді займдар және кәсіпорынның кредиторлық қарыздары жатады.

         Банктың қысқа мерзімді несиесі бір жыл мерзімге беріледі. Қысқа мерзімді несиені алу мен қайтарумен баланысты есепті-несиелік операциялар 601 «Банктердің қарыздары», 602 «Банктен тыс мекемелердің қарыздары» және 603 «өзгелер» шотында жүргізіледі. Әрбір осы шоттарда субшот бар: «Қысқа мерзімді несиелер». Бүл шоттар пассивті, сальдо есепті кезеңнің басындағы қайтарылмаған қарыздар сомасын көрсетеді, Дт бойынша айналым-кредитті қайтаруға аударылмаған сома, Кт бойынша айналым-несиеге алған сома алынған несиелер сомасы корреспондецияда мынадай бөлімнің шоттарымен көсетіледі: 42, 43, 44, 64, 67. Қайтарылған несие сомасына 60 бөлімнің тиісті шоттары дебеттеледі.

         Қысқа мерзімді несиелердің аналитикалық есебі несиенің банктің түрлері бойынша және жеке кредиторлар түрі бойынша жүргізіледі.

         Овердрафт дегеніміз — субъектінің иелігіндегі, яғни активті шоттың қалдығындағы сомадан артық сомада төлем төлеу нәтижесінде пайда болған кредиторлық қалдық. Ол қысқа мерзімді несие түрі.

         602-шотта аналитикалық есеп займ берушілер бойынша несиені қайтару мерзімі бойынша жүргізіледі.

         Қысқа мерзімді займдар көп жағдайда векселге берілген коммерциялық несие түрінде және қарыз міндеттемесі түрінде берілетін партнерлік несие түрінде беріледі.

         Аудитор баланста алынған қысқа мерзімді несиелер мен займдардың дүрыс көрсетілуін тексере отырып мыналарды анықтау керек:

         — несие қандай мақсатқа пайдаланды, осы мақсаттар несиені алу келісім-шартына сәйкес келеді ме;

         —   кәсіпорынның басқармасы несие кепіддеме қүрамына не кіргізді;

         —   несиені қайтару толықтылығы және уақыттылығы;

         —   келісім-шартқа сәйкес несие үшін пайызды төлеу дүрыстығы;

         —   басқа кәсіпорыннан ссуда (займ) алу зандылығы, сонымен қатар оны қайтару толықтылығы және уақыттьілығы;

         — синтетикалық және аналитикалық есепті жүргізу дүрыстығы, жазулардың 60 бөлім шотымен сәйкестігі.

         Бухгалтерлік баланстың «Ағымдағы міндеттемелер» бөлімінде «Үзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі» тарауында келтіріледі. Оны тексеру кезінде аудиторға үзақ мерзімді несиенің аналитикалық есебі мәліметі бойынша қарызды қайтару мерзімін және осы тарау бойынша соманың негізділігін анықтау қажет. Аудитор ағымдағы міндеттемелердің негізгі бөлігіне қүрайтын кредиторлық қарызды тексеруге үлкен көңіл бөлу керек.

         Кредиторлық қарыз — бүл кәсіпорынның басқа занды түлғаларына немесе азаматтарына міндеттеме сомасы. Кредиторлық қарыз қалыптасу сипаты бойынша екіге бөлінеді: қалыпты және ақталмаған.

         Қалыпты кредиторлық қарыз дегеніміз кәсіпорынның бизнес-жоспарының орындау жолына, сонымен қатар есептіліктің қызмет ету формаларына да негізделген.

         Оған мысалы: акцептелген есепті қүжаттар бойынша (мердігерлерге,жабдықтаушыларға қарыз) әлі келмеген төлем мерзімі және бюджетке төлемдер бойынша қаржылық органдарға мерзімі өтпеген қарыздар жатады.

         Ақталмаган кредиторлық қарыз деп мысалы мынау есептеледі: қаржылық органдарға бюджетпен есеп бойынша мерзімі өткен қарыз, кәсіпорынның персоналына — еңбек төлеу бойынша, мердігерлерге мерзімінде төленбеген есепті қүжаттар бойынша және тағы басқалар. Кредиторлық қарызды нақтылау дебитролық қарыз аудитінің методикасын пайдаланумен жүргізіледі мүмкін кредиторлық қарызды тексеру кезінде аудитордың алдында түратын негізгі шешімі мынау болып табылады:

         — төлеу   тәртібінің   дүрыстығын    бақылауды,    баға    есептілігін   және есептіліктегі қаражаттардың сақталуы кезінде қолднатын дәлелділікті тексеру;

         — кәсіпорын    балансындағы   кредиторлық    қарыз    сомасының    заңды негізділігін жөне нақтылығын тексеру;

         —  кредиторлық қарыздарды азайту және олар бойынша есептеулерді бір қалыпқа келтіру мінездемелерін жасау.

         Кредиторлармен есептесу жағдайын бақылаудың рационалды үйымы келісімді жөне есепті тәртіптің нығаюына, берілген ассортиментте және сапада өнімді жеткізу бойынша иіндеттеменің орындалуына, төлеу тәртібін бақылау үшін жауаптылықтың жоғарылауына, кредиторлық қарыздың қысқаруына мүмкіндік туғызады.

         Кәсіпорынның кредиторлық қарызын тексеру кезінде аудитордың басты мақсаты оның балансында көрсетілген кредиторлық қарыздың нақтылығын және дүрыстығын анықтау болып табылады. Ол үшін аудиторға баланстағы берілетін мәліметтерді: бас кітап, журнал-ордерлер, ведомостар және басқа да есеп регистрлері мәліметтерімен салыстыру керек. Кредиторлық қарыз жағдайын тексеруді аудиторға, кредиторлармен есептілік инвентаризациясынан бастау керек. Ол мынадан түрады: шоттар бойынша тиісті қүжаттарға сәйкес қалдықтардың табылғандығынан және шоттарда түрған соманың дәлелділігін тексеруден.

         Аудитор және инвентаризация комиссиясының мүшелері кредиторлық қарыздың пайда болу мерзімін және оның нақтылығын белгілейді.

         Жабдықтаушылармен және мердішерлермен есесптесу тексеру барысында аудиторға екі жақты салыстыру керек. Екі жақты салыстыру қарыздардың түсірмесін көре отырып есеп туралы саул негізінде жүргізіледі. Сауал — дәлелдеу шотта ірі сома болған кезде немесе мердігелермен және жабдықтаушылармен көрсетілген шоттар даулы болған кезед пайдаланылады.

         Сауалға шоттағы немесе шот-фактурадағы қаддықтар туралы мәліметтер кіру мүмкін, егер ондағы қалдықтар едәуір болса сауал-дәлелдеу кәсіпорынның бланкасында торлытылуы мүмкін. Саулды алған кәсіпорын дәлелдеген соманы кояды. Ондай саул дәлелдеу мердігерлерге екі данада жіберіледі. Оның біреу аудиторға қайтарылады.

         Актіде расталмаған кредиторлық қарыз сомасы және өткен мерзімі бойынша оның мөлшері көрсетіледі.

         Қарыздардың осы түрі бойынша инвентаризация актісіне анықтама тіркелуі керек. Онда кредиторлар аты, мекен-жайы және қарыздар сомасы, не үшін тіркеледі, қай уақыттан және қандай қүжыт негізінде. Баланста есепті кезеңнің басында және аяғында кредиторлық қарыөдың жағдайы келесі тарау бойынша қалдықтарымен сипатталады:

         1) төлеуге шоттар және вексельдер;

         2) алынған аванстар;

         3) салықтар бойынша қарыз;

         4) төлеуге дивидендтер;

         5) негізгі  шаруашылық  серіктестік және     еншілес   серіктерстердің арасындағы ішкі топты операциялар бойынша қарыздар;

         6)  ақционерлік қоғамның жоғарғы түлғаларға қарыз;

         7)  басқа да кредиторлық қарыз.

         «Төлеуге шоттар жөне вексельдер» тарауын кезінде аудиторға оның қалдықтарын 671-ші шотпен салыстыру керек, ол жабдықтаушы және мердігерлермен есеп туралы мәліметтерді талдап қортуға арналған.

         а) алынған ТМҚ және айталымнан тыс активтер, орындалған жүмыстар және пайдаланған қызметтер, ТМҚ-ды жөндеу немесе әкелу, апару бойынша шығындарды қоса;

         б)  алынған  ТМҚ  және   айналымнан  тыс   активтер,   жұмыстар  және қызметтер, мердігер және жабдықтардан есепті қүжаттар түспеген;

         в) қабылдау кезінде табылған артық ТМҚ және айналымнан тыс активтер;

         г)  тасымалдау бойынша алынған қызметтер.

         Осы шот бойынша есептеуді тексеруу 2 негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады:

         —  алынған   метариалдық   қүндылықтар,   орындалған   жүмыстар   және көрсетілген қызметтер үшін төлем дүрыстығын талдау;

         — жабдықшылардан алынған ТМҚ-ды кірістеудің толықтылығын талдау;

         — жабдықтаушы және мердігелермен есептесуді тексерудің бағдарламасын (жоспарын) құра отырып, аудитор мынаны анықтау керек: ішкі аудиттің осы бағыттағы жүргізілген жүмысқа қаншалықты сүйене алады, есептің және    ішкі бақылаудың жағдайын анықтау. Ол үшін есеп жағдайын және жабдықтаушымен есептесу бойынша операцияларғаа ішкі бақылауды үйымдастыру қандай деңгейде екенін анықтауға болатын мәліметтер бойыншаа   кәсіпорындарға тест жүргізу қажет.абдықтаушы және мердігілермен есептесуді тексеру үшін қайта санау, сөйкестілікті, бақылауды, қүжаттық тексеруді пайдалануға болады. 12 кестеде жабдықтаушы және мердігелерімен есептесу аудитінің бағдарламасы көрсетілген.

 

 

 

12-кесте

Жабдықтаушыы және мердігелерімен есептесудің аудиторлық

тексеру бағдарламасы

 

Мазмүны	Ақпарат көзі	Тексеру тәсілі
1	2	3
ТМҚ бар екендігін рас-тайтын құжаттардың бар болуы	Келісім шарттар, хаттар, шот-фактуралар   және кі-ріс құжаттары	Бақылау растау
Тауардың сапасы және саны бойынша берілетін арыздың уақыт-тылығын тексеру	Алынған   ТМҚ   сапасы және саны-ның айырмашылығы ту-ралы акт	қайта санау
Жабдықтаушымен ҚҚС жою дұрыстығын тек-серу	Шот-фактура, ҚҚС бойынша нұсқау	бақылау
Жабдықтаушының мәлі-меттерін  есеп регистріне                                                                                                                                                                                                   сәйкесті апару	Шот-фактура, бухгалтер-лік есептің регистрлері	растау
Кредиторлық қарыздың нақтылығын тексеру	Бухесеп   регистрі,  жаб-                                                                                                                                                                                                                             дықтаушының сауалына жауаптар	сұраптау, тексеріс, сәйкестілік
Материалды жауапты тұлғамен       материалды құндылықтарды кіріс-теудің толықтылығын тексеру	Шоттар, кіріс актілері, накладнойлар, қойма есебінің мәліметтері	тексеріс
Корреспонденттік шоттың дұрыс құры-луын тексеру	Бухгалтерлік есеп ре-гистрі, шоттар төлем тапсырмасы	тексеріс

 

         Тауарды шикізаттарымен материалдарды сатып алу, электроэнергияны, жылуды алу, жабдықтаудан жүмыс және қызмет келісім-шарттар, заказдар, заявкалар негізінде жүзеге асырылады ТМҚ- ды кірістеу кезінде жабдықтаушы қүжатында қорлардың саны жөне сапасы бойынша айырмашылықтар табылуы мүмкін. Ондай жағдайда табылган жетіспеушілік тур акт құрылады.

         Жетіспеген ТМҚ сомасына кәсіпорын жабдықтаушығы арыз береді оған мыналар тіркелуі керек:

         — жабдықтаушының қүжатында көрсетілген мәліметтермен ТМҚ-ң жолдама қүжаттары және салыстыру ведомосінің көшірмесі:

         —   жүк салмағын тексеру тур бағытты станцияның түбір тегі;

         —   табылған ТМҚ-ң жетіспеушілігі тур акт;

         —  жетіспеушілікті түғызған себептерді растайтын басқа да қүжаттар;          Қанағаттанбаған арызға жабдықтаушыдан немесе пароход шаруашылығынан талап ету керек.

         Аудитор мерзімінен өткен арызды көресту жағдайлары жоқ па соны анықтау керек.

         Талапты анықтамаға тіркелген қүжаттар көшірмесінің негізінде, аудмтор жабдықтаушыға   көрсетілген   арыздарды      дәлелді   ма,   соны   анықтайды.Жабдықтаушы  және  мердігелермен  есептесу қолма-қолсыз  жолмен жүзеге асырылады. Есеп нысаны анықталады.

         Ақшасыз есептесудің негізгі формалары: акцепті; аккредитивті; төлем-талап бойынша, чектермен; жоспарлы төлем тәртіпте төлем-талаптарымен; сонымен қатар вексельдермен.

         Жабдықтаушы және мердігелермен есептесуді тексере отырып аудитор жүргізілген операциялардың қүжатты негізділігін анықтау керек және олардың толтыру дүрыстығын, барлық ақтайтын қүжаттардың бар болуына көңір аудару керек, ал жеке жағдайда — үйымда қарама қарсы тексеріс жүргізу керек, керек жағдайда бенктерден қүжаттардың көшірмесін сүрау.

         Кредиторлық қарыздың нақтылығын тексеру аудит процедурасының маңыздылығының бірі болып табылады.

         Жабдықтаушы және мердігерлермен есептесу бойынша операцияларды тексере отырып аудитор бухгалтерлік проводкалардың дүрыс қүрылуын тексеру қажет. Өндірістік көсіпорыннан басқа көптеген үйымдар коммерциялық қызметпен де айналысады.

         Сатуға арналған ТМҚ-ды кірістей отырып 22 бөлімнің 222 шотының орнына қателісіп 20 бөлімнің 201-208 шоттарын көрсетеді.

         Аудитор жабдықтаушы және рердігермен есептесуді тексеріп, оларға тиісті қорытынды жасау керек. Ол негізделген және мынадай қүжаттармен дәлелденуі керек; шот-фактуралар, накладнойлар, чектер, төлеу қүжаттары, инветаризациялық басылымдар, ведомостар, сличительные (салыстырмалы) қорытындысында аудитор корреспонденттік шотының дүрыс қүрылуын текесеру керек.

         Кредиторлық қарыз аудитінің маңызды элементінің бірі бюджетпен есеп айырысуды тексеру болып табылады.

         Бюджетпен есеп айырысу аудитін жүргізу кезінде тексеріске жататын жалпы сүрақтар мыналар:

         —    салық салу базасын анықтаудың толықтылығы және дүрыстылығы;

         — салық ставкаларын қолданудың дүрыстығы және басқа да төлемдердің;

         —  өндірістік шегерімдердің зандылығы және негізділігі және салық төлеу кезінде жеңілдіктерді қоддану;

         —     бюджетке төлем төлеудің толықтылығы және уақыттылығы;

         —   есептеу және төлем төлеу бойынша бухгалтерлік проводкаларды қүрудың дүрыстығы;

         —    салық   инспекциясына   барлық  төлемдердің   түрі   бойынша   есептілік нысандарын берудің уақыттылығы жөне қүру дүрыстығы;

         —     бюджетпен   есеп   айырысу  аналитикалық  және   синтетикалық   есепті жүргізудәі дүрыстығы;

         —  аналитикалық және синтетикалық есеп мәліметтерінің үйым балансының және бас кітап жазуларымен сәйкестігі.

         Аудитор ең алдымен салық салу ставкасын қолдану және салық салу базасының дүрыстығын тексеру қажет. Жылдық жиынтық табыс дегеніміз завды және жеке түлғалардың әр түрлі көздерден алған табыстары жатады.

         Оған барлық табыс түрлері жатады. Олар мыналар:

         1) еңбек төлемі түрінде алынатын табыс;

         2) кәсіпкерлік қызметтен түскен табыс;

         3) жеке түлғалардың мүліктік табысы.

         Аудиторға мынаны есте сақтау қажет: жылдық жиынтық табыс көлемі түзетуге жатады. Түзетуге жатпайтындар:

         1) жеке түлғалармен алынған дивиденттер;

         2) жеке түлғалармен алынған пайыздар;

         3) заңды және жеке түлғалармен алынған онды курстық айырма және олардың кәсіпкерлік қызметімен байланысты;

         4) бағалы қағадарды сатудан қүнның өсуі.

         Заңды және жеке түлғаның жылдық жиынтық табысынан оны алумен байланысты барлық шығындар шегерімді, сонымен қатар еңбекті төлеу бойынша шығындар. Өкілетті әкімшілік шығындар ҚР өкіметі белгілеген шекті нормада шегеріледі.

         Кәсіпкерлік қызметпен байланыссыз шегерімдер шығындар бойынша жүргізілмейді, сонымен қатар жеке түлғалардың шығындары.

         Шегерімге пайыз сомасы шегінде несие үшін паыздар жатады. Салық төлеуші кәсіпкерлік қызметтен алынған жылдық жиынтық табысқа қосылған табыстар, жүмыстар мен қызметтер, өткізілген өніммен байланысты күдікті қарыздар бйоынша шегерімге қүқылы.

         Сақтандыру қызметі мен айналысатын заңды түлға ҚР заң белгілеген нормаларға сәйкес сақтандыру резервтік қорға аудару сома. Шегеріміне қүқылы, ондай қүқыққа заңға сәйкес озінің қызметін жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушы да иелі.

         Салық төлеуші кез-келген салық жылында басқа амортизация нормаларын қолдануға қүқылы. Егер тозудың нәтижесінде объектінің қүны 40 айық есептік көрсеткіштен төмен болса, онда оның құны ағымдағы шығындар ретінде бағаланады жөне шегерімге жатады. Егер топтың баланс қүны салық жылының соңында 100 айлық есептік көрсеткіштен төмен соманы қүраса, онда топтың баланстық қүны шегерімге жатады.

         Егер топтың негізгі қүралдары өткізілген немесе жойылған болса онда ол да салық жылының соңында шегерімге жатады. ҚР-ң өкіметі мен белгіленген нормалар бойынша жүзеге асырылған қайта бағалау есебімен топтың баланстық қүны салық салу жылының аяғында келесі тәртіпте анықталады, бірақ одан кем емес.

         1) Келесі салық жылында есептелген амортизация сомасына төмендеген келесі жылының алғына топтың шегерімдермен қоса

         2)  Салық жылында топтарға қосылған, сатып алу бағасы бойынша негізгі қүралдардың қүны

         3)  Салық жылының ішінде өткізу бағасы бойынша топтың негізгі қүраддарын өткізу кезінде алынған сомасы

         Салық жылының ішінде топтан негізгі қүралдары өткізу кезінде алынған сома жылдың алғында топтың баланстық қүнынан доғары болса.

         Шегерімге сонымен қатар аомртизациялық аударымдар түрінде материалды емес активтерге шығындар да жатады.

         Жылдық жиынтық табыстан шегерімге жататындар:

         1) төлеген салықтар мыналар шегерімге табыстан жатпайды: жылдық жиынтық табыс, жеке табыс салығы,

         2)  бюджетке   жатқызатыннан   басқа   айыппүл   және   пенияны   қоса түрақсыздар;

         3) ҚР заңымен белгіленген нормативті шығындарыға сәйес мемлекеттік әлеуметтік сфераны қамтамасыз етуге заңды түлғалармен жүмсалған шығындар,

         4) Қазақстандық кадрларды дайындауға және аймақтың әлеуметтік дамуына жер қайнауын пайдалануымен жүмсалған шығындар;

         5) Жылдық жиынтық табысты алу үшін кәсіпкерлік қызметте 3 жылдай пайдаланған қүрылысты өткізу кезінде туатын зиян бағалы қағазды өткізу кезінде туатын шығындар шегерімге жатпайды.

         Сонымен қатар шегерімге өткізу кезінде туатын шығындар жатпайды:          1) қозғалмайтын мүлік;

         2) бағалы қағаздар,

         3) шет валютасы

         4) бағалы тастар және бағалы металдар.

         Кәсіпкерлік қызметтен келетін шығындар болашақ кезеңнің жылдық жиынтық табыс есебінен қарызды қайтару үшін 5 жыл мерзімге апарылады. 7 жыл мерзімге жер қойнауын пайдалану келесім бойынша жүзеге асырылатын қызметпен байланысты қалыптасатын шығындар апарылады.

         Жеке түлға шегерімге қүқылы:

         а) салық жылының ішінде, әрбір табыс алынған айға 1 айлық есепті көрсеткіш көлемінде;

         б)  салық жылы ішінде әрбір семья мүшесіне әрбір табыс алынған айға 1 айлық есептік көрсеткіш көлемінде.

         Салығы ставкалары келесі көлемде белгіленген:

         а)   б пунктінде көрсетілгеннен басқа занды түлғалар үшін

         б) өзінің қызметін арнайы экономикалық зонада жүзеге — 30% асыратын занды түлға үшін — 20%.

         в)  Жер өндірістің негізгі қүралы болып табылатын заңды түлғалар үшін -10%.

         10% көлемді ставка мынадай жағдайларда қодданады: егер занды түлға барлық салық салу объектісінен 50% көлемде жерді ьіклей пайдаланумен байланысты табыс алса. Сонымен қатар занды түлғалар жеке есеп жүргізуі керек.

         Аудитор табыс салынған төлеу кезінде қодданатын жеңілдіктердің заңдылығын және негізділігін анықтау керек.

         Жеке табыс салығы бойынша салық салута жеке түлғалардың келесі төлемдері және табыс түрлері жатпайды:

         1)  ҚР азаматы болып табылмайтын, дипломатиялық немесе консульдік жүмысшыны жаддаудан түскен ресми табыс,

         2)  Шет мемлекетте мемлекеттік қызмет бабымен жүрген жүмысшыдан түскен ресми табыс,

         3)  Бір жеке түлғадан, басқа жеке түлғаға мүраға берген мүліктің қүны,

         4)  Мемлекеттік зейнетақылар, стипендия және жәрдемақы,

         5)  Балаларға алименттер

         6)  Жергілікті   бюджет   және   республикалық   қаражат   есебі   мен көрсетілетін бір уақытты төлемдер және материалдық көмек.

         Аудитор ерекше көңілді бюджетке төлемдердің толықтылығына және уақыттылығына бөлу керек, төлем түрлері бойынша салық инспекциясына есптіліктің дүрыс қүрылуына және уақытылы берілуіне аса көңіл бөлу керек.

         ҚР-ң мемлекеттік комитеті келіміс-шартына байланысты, инвестиция бойынша салық төлеушілерге мыналар белгіленеді: негізгі ставкадан 100% дейін табыс салығы ставкасының төмендеген келісім шарт қорытындысынан кейін 5 жыл мерзімге.

         Келесі кезеңге 5 жылға дейін — негізгі ставкадан кем дегенде 50% шегінде табыс салығының төмендеген ставкасы. Табыс ставкасы бойынша көрсетілетін жеңілдіктер көлемі және нақты мерзімдері әрбір салық төлеуші бойынша келісім-шартта белгіленеді.

         Салық төлеушілерге салық сомасы еркін анықталады, белгіленген ставкалар және көрсетілген жеңілдіктер есебімен салық салынатын табыс көлемі негізінен. Бюджетке салықтың ағымдағы жарнасы салық жылына шамаланған табыс салығы сомасының 1/12 бөлігінен шыға отырып әрбір айдың 20-нан кешіктірілмей жүргізіледі. Заңды түлғамен ағымдағы авансты төлемдер бойынша есептесулер есепті кварталдың 2-ші айдың 15-не дейін салық қызметінің органдарына тапсырады.

         Жыддық жиынтық табыс туралы декларация және заңды түлғамен шығарылған шегерімдер тур салық қызметінің органдарына есепті кезеңде жыддың 31 наурызына салық регистрациясының орны бойынша тапсырылады.

         Заңды түлға жылдық жиынтық табыс туралы декларация және есепті жылға шығарылған пппп терімнен кейін 10 күннен кейін табыс салығын төлейді.

         Бюджетке табыс салығын аударуға салықтөлеушімен төлем тапсырмасын банк мекемесіне төлеу мерзімі кезінде тапсырады, ал инкассалық төлап — төлеу мерзімінде және бірінші тәртіпте орындалады.

         Егер салықтың төлеген сомасы аударылған сомада жоғары болса, салық қызметі:

         1) салық төлеушінің басқа салықты төлеу штына жоғарылауды кіргізеді;

         2)  салық  төлеушінің  келісім  бойынша  келесі  төлемдер   бойынша міндеттеменің штына қалдықтарды кіргізеді;

         3)  салық төлеушіге жазбаша анықтама бойынша 20 күндің мерзімде қалдықты қайтарады;

         Заңды түлғалардың басқарушысы және сәйкес жүмысшылары тексеру актісін қол қоюға міндетті, егер ол фактімен келіспесе жазбаша түсініктеме жазады.

         Салық төлеушіге салықты дүрыс есептеу және уақытылы төлеу жауаптылығы жүктеледі.

         Уақытында төленбеген салық сомасы ҚР Үлттық банкісімен белгіленген 1,5 ставка көлемінде пеньяны аударумен бюджетке төленеді, әрбір кешіктірілген күн үшін. Салықты қайта төлеу сомасын салық төлеушіге уақытында төлемесе ҚР Үлттық Банкімен белгілеген 1,5 ставка көлемінде процент төленеді, әрбір кешіктірілген күнге.

         Белгіленген мерзімде салық декларациясының көрсетпеген заңды түлғаға әрбір айда 5% көлемінде айып пүл тағады.

         Декларацияда салық көлемінің төмендеуі, яғни төлейтін сомадан аз болса, салық төлеушіге төмен салық сомасынан 100% көлемде айып пүл төлетеді 1 айдың ағымдағы төлем сомасынын азаюына ағымдағы төлеу сомасынан 100% көлемде айып пүл төленеді.

         Тауарларды өткізу бойынша тауарларды жүргізу есепте көрсетілмесе тауарлар қүнынан 100% көлемінде айып пүл төленеді.

         Салық төлеуші салық кезеңі біткеннен кейін 5 жыл ішінде табыс салығын дүрыс есептемеудің нәтижесінде артық түскен сомасына талап ету үшін анықтама жаза алады.

         Салық төлеушінің салық декларациясын дүрыс қүру бойынша қызмет көрсететін аудитор салық төлеушіге көрсетілген декларацияны жазуға, мөр қоюға және өзінің тіркеу нөмірін көрсетуге міндетті.

         Заңды түлғамен салық декларациясын дүрыс қүруды және уақытындаа көрсетуді тексеру отырып, аудитор занды және жеке түлғадан бюджетке табыс салығын төлеуді және есептеу бойынша бухгалтерлік проводкаларды қүрудың дүрыстығын тексеру керек.

         Табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу тексергеннен кейін аудитор ҚҚС бойынша бюджетке төлемдердің дүрыстығын жөне уақытында төлеуді тексеруге міндетті.

         Қосылған қүнға салынатын салық тауарларды өндіру, жүмысты орындау немесе қызмет көрсету және олардың айналысы барысында қосылған қүн өсімінің бір бөлігін аудару, сондай-ақ осы елге тауарлар импорты кезіндегі аударым болып табылады.

         Қосылған қүнға салынатын салық объектілері болып, салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады.

         Салық салынатын айналым болып тауарларды (жүмыс, қызмет) өткізу бойынша айналым болып табылады.

         Салық салынатын импорт блып салықтан босатылатындардан басқа, импорттелетін тауарлар жатады.

         Салық төлеушілер болып ҚҚС бойынша есепте түрған немесе түруға міндетті кәсіпкерлік қызметпен айналысатын үйымдар болып табылады.

         Импорттелетін тауарлар бойынша салық төлеушілер болып ҚР аймағында импортты жүзеге асыратын кәсіпорындар жатады. Сонымен қатар осы түлғалар ққс есебінде түрды ма, түрмады ма, кәсіпкерлік қызметпен айналысады ма, жоқ па, оған қарамайды.

         Салық салынатын айналым мөлшері баға және тарифті қолдана отырып тауарларды (жүмыс, қызмет) өткізу қүны негізінде анықталады. Салық салынатын айналым мөлшеріне акциздік тауар бойынша акциз сомалары кіреді.

         Салық салынатын импорт мөлшеріне ҚР-ң кеден завдарына белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік қүны, сондай-ақ қосылған құн салығын қоспағанда, ҚР-на тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары енгізіледі.

         Қосылған құн есептен босатылатын айналымдар:

         1)    пошта маркалары,

         2)    акциздік алым маркаларын

         3)    уәкілетті    органдар    жүзеге    асыратын,    соларға    байланысты мемлекеттік баж алынатын қызметтерді;

         4)     адвокаттық  қызметті,   нотариаттық  іс-әрекеттерді  жүзеге   асыру бойынша көрсетілетін қызметтерді;

         5)       ҚР Үлттық Банкі өткізетін тауарлар

         6)  Мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін мүлікті;

         7)   ҚР-ң завдарына сәйкес мемлекеттік мекемелердің пайдасына өтеусіз негізде қүрамдарды беру,  сондай-ақ мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік органдар пайдасына өтеусіз негіздены қүрамдарды беруді;

         8)     жарғылық капиталға жарналарды;

         9)  жарғылық капиталға жарна ретінде алынған мүлікті қайтарып алуды;

         10)  жерлеу бюроларының әдет-ғүрыптық қызмет көрсетулерін зираттар мен крематорийлердің қызмет көрсетулерін;

         11)    оларды    өткізу    жөніндегі    қызмет    көрсетулерді    қоспағанда, тлотереялық билеттерді өткізу бойынша айналымды;

         12)    банк   қарталарымен   операциялар   бойынша   есеп-   қисаптарға қатысушыларға жинау, өндеу, және таратып беру жөніндегі қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналымдар.

         Егер салық төлеуші қызмет ететін кәсіпорнын басқа салық төлеушіге берсе, онда ондай беру ққс-нан босатылады.

         ҚҚС салық салынатын айналым және импорт көлемінен салынатын импорт 20% ке тең.

         Әрбір салық төлеушінің міндеті:

         а)   әрбір есепті кезеңде ққс бойынша декларация көрсету керек

         б) бюджетке әрбір есепті кезеңце салықты декларация көрсететін мерзімде немесе оның алдында төлеу.

         ҚҚС бойынша декларация келесі айдың 15 нен кешіктірілмей тапсырылады. ҚҚС бойынша бюджетпен сеп айырысу орта айлық төлемдер кварталға 500 айлық есептік көрсеткішті қүраса, онда есепті кезең квартал болып табылады.

         Қосымша табысқа салынатын салықтың салық салу объекісі — салық төлеушілердің қыэметтен түскен табысы.

         Қосымша табысқа салықты төлеу жағдайы, тәртібі және мөлшері келісім шартта белгіленеді. Бүл салық ақшалы нысанда төленеді.

         Қосымша табысқа салық ҚР өкіметімен білгіленген ставка бойынша есепті жылдың алғында есептеледі.

         Қосымша табысқа салық ставкасы келесі мөлшерде белгіленген:

Табыстың нормасы (ЖІО),                    Есепті жылга таза табысқа % түрде

                         %                                          қосымша табысқа смалық ставкасы

<немесетең  20                                                                                   0

>20,егер < немесе тең 32                                                                   4

>22,егер < немесе тең 24                                                                   8                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

>24,егер < немесе тең 26                                                                   12

>26,егер < немесе тең 28                                                                   18                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       

>28,егер < немесе тең 30                                                                   24

> 30                                                                                                  30     

 

         Қосымша табысқа салық бойынша салық органдарына келесі кезеңнің 10-ші сәуіріне дейін тапсырылады.

         Жалпы мемлекеттік салық бойынша бюджеттен салықтардыңң дүрыстығын тексергеннен кейін аудиторгға жер салығыы, мүлік салығы және көлік қүруына салық сияқты салықтардың дүрыс салунуын тексеру керек.

         Жерге төлем жерсалығы нысанында төленеді.  Ол жер участкасы ның орналасу жеріне, сапасына бойы анықталады.

         Жер салығын төлеушілер болып жер участкасын пайдаланатыннемесе оғын ие болатын үйымдар табылады.

         Аренда негізінде жерді пайлананғаны үшін жер салығын ставка бойынша арендаға берушііі төлейді.

         Жер салығының салық салу объектісі үйымның иелігіндегі жер усаткасы болып табылады. Жер салығының мөлшері жер участканың сумен қажет етілуіне, орналуына және сапасына байя анықталады және жердіі пайдаланушының қызметтің нәтижесіне байланысты емес.

         Жер салығы жер ауданының берлігіне жыддық белгіленген төлем түрінде белгіленеді. Ол жер участкасының ауданынан шыға есептеледі.

         Ауыл шаруашылығы бағыттағы жерлерге жер салығының базалық ставкаларыы 1 гектарға есеп түрінде белгіленеді және бонитет балымен өлшенеді.

         Мүлік салығынан мыналар босатылады.

         1) кәсіпкерлік  қызметте  пайдалынбайтын  ммүлік  салық  бойынша бюджеттін үйымдар және көммерциялық емес үйымдар;

         2)  ҚР Үлттық банкі, оның фирмалары;

         3) ҚР үкіметі   белгілі қажеттілік нормативті актілер шегіндее салық салу объектілері бойынша бірінғай жер салығын төлеушілер;

         4)  Діни бірлестіктер т.б.

         Мүлік салығы бойыншаа көрсетілетін жеңілдіктердің мөлшері және анық мерзімі әрбір салық төлеушімен келісім шартта белгіленеді.

         Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды түлғалардың мүлік қүнына 1 пайыз ставка бойынша есептелетін салық сомасы салық салынатын жылдың 20 ақпанда, 20 мамырда, 20 тамызда және 20 қарашада төленеді.

         Салық салық салынатын объектінің орналасу жері бойыншаа төленеді.

Жергілікті салықтың маңызды түрі көлік құралдарына салық болып табылады. Салық төлеушілері бойлып иелігінде көлік қүралдары бар зандыыы және жеке түлғалар бойлып табылады.

         Көлік қүралдарына салық салық жыл сайын төленеді және айлық есептік көрсеткііштен пайыз түрінде есептеледі.

         Көлік салығынан босатылатын түлғалар мыналар:

1. ҚР-ның үкіметі белгіленген көлік қүралдарына қажеттік нормативтері шегінде тірынғай жер салығын төлеушілер, сондай-ақ мамандырылған ауыл наруашылық техникасы бойынша ауыл шаруашылық өнімін өндірушілер.
2. Мемлекеттік бюджет есебінен қамтылатын үйымдар;
3. Меншігінде бір автокөлік қүралы бар Үлы Отан Соғысының ардагері;
4. Меншігінде 1 автокөлік қүралы бар Кеңес Одағының батыры, социалисті еңбегерлері, Ардақты ана атағын алған;
5. Пайдаланууу мерзімі 7 жылдан асқан көлік қүралдары.

         Салықтың көлемі салық төлеушімен еркін анықталады. Занды түлғалар көлік қүраддарына салық бойынша декларацияны есепті жылдың 31 желтоқсандағ келесі кезеңнің 31 өші наурызынан кешіктірелмей тапсырылады. Есептелген салық бюджет алдындағы міндет болып табылады. Егер осы салық бойынша төлемді бюджетке төлемесе жауапқа тартылады. Уақытында төленбеген салық сомасы 1,5 ставка мөлшерінде пеня ретінде төленеді.

         Бюджетпен есеп айырысудың дүрыстығын тексергеннен кейін аудитор бухгалтерлік есеп шөтындағы операциялардың дүрыстығын тексеру керек.

         Бухгалтерлік баланста ағымдағы міндеттеменің келесі бөлімі «Дивиденттер бойынша есеп айырысу». Осы бөлім бойынша жылдың басындағы жөне алғындағы қалдықтардың дүрыстығын тексеру үшін 621-ші, 622-ші шоттарының қаддықтарын 62 бөліммен салыстыру керек.

         Мұндай шот акционерлерге дивидент толеу бойынша үйымның қарыздары туралы ақпарат үшін арналған. Мүндай ақпарат номері 9-шы Журнал ордерде бар.

         Аудиторға дивиденттерді төлеу және есептеу бойынша бухгалтерлік жазулардың дүрыстығын тексеру қажет. Аудиторға дивидентті төлеу негізділігін және дүрыстығын тексеру керек.

         Аудитор бағалы қағаздардың шығуы кезеңінде айтылаты және акция немесе сертификаттың артқы жағында көрсетілетін дивиденттердің төлеу тәртібімен танысу керек.

         Бухгалтерлік баланста көрсетілген кредиторлық қарыздың келесі бөлімі «Ақционерлік қоғамның қызмет адамына қарыз» болып табылады. Берілген бөлімнің берілгендері ойынша жылдың басындағы және алғындағы қалдықтардыы Бас кітаптың және номері 9 Журнал ордердің 682-ші шоты бойынша қалдықтармен салыстыру керек.

         Аудиторға әсіресе «Басқа да кредиторлык қарыз» бөліміне көңіл аудару керек. Баланстың осы бөлімі бойынша жылдың басындағы жәе алғындаағы қаддықтардың дүрыстығын анықтау үшін қаддық сомаларын Бас кітаптағы және Журнал ордерге 681, 683, 684, 687-ші бөлімнің шоттарымен салыстыру керек.

         Кредиторлық қарыздардың ең маңызды бөлімі баланста көрсетілген еңбекті төлеу бойынша өзінің персоналына кәсіпорынның қарызы болып табылады.

         Осы қарыздың негізгі аудиті болып еңбек есебінің қызметін және еңбек ақыны тексеру болып табылады, сонымен қатар еңбек төлемі бойыншаа есепті жүргізудің дүрыстығын тексеру үйымның еңбекті төлеу бойынша қарызы 681-ші шотпен жүргізіледі. Еңбекақы төлемін аудиторлық тексеру кезінде аудитор еңбек төлемінің ішкі бақылау жағдайын тексеру керек, оны бағалап және аудит процедурасының бағдарламасын қүру керек.

         Содан кейін аудиторға алғашқы қүжаттардың дүрыстығын, олардың толтыру дүрыстығын, еңбек ақыны төлеу және есептеу бойыншаа нормативті қүжаттарының талабы мен сәйкестілігін зерттеу керек. Осы процедураны тексеру кезінде аудитор қызмет түлғалардың қолының бар болуын, барлық реквизиттердің дүрыс толтырылуын және қүжатта түзетулердің жоқ екенін анықтайды.Алғашқы қүжаттарды зерттеу кезінде аудитор жүсмыс уақыты және наряд есебінің табелін тексеруге аса көңіл бөлу керек. Ол үшін нарядтарды, олаардың беру күні бойынша талдау жасау керек; нарядтағы жүмысшылардың фамилияларын және жүмыс уақыт есебі табелі жеке қүрам есеьінің берілгендерімен салыстыру керек. Сонымен қатар мынаны тексеру керек: алғашқы төленген алғашқы қүжаттар бойынша соманың қайтаанып есептелген жағдайларды.

         Жұмысшылардың жеке қүрам есебін кадр бөлім жүргізеді. Жүмысқа қабылдаған әрбір адамға жеке карточка тортырылады және оған табель нөмірі беріледі. Әрбір жүмысшыға есеп шот ашылады. Онда жүмысшының анықтама ақпарат және есептелген және үсталған сомалар тур. Ақпараттар жазылады.

         Аудиттың маңызды процдурасының бірі еңбекақы төлемін есептеуді тексеру болып табылады. Оларға:

         — төлемнің тарифті ставка және оклад бойынша дүрыстығы;

         — сыйақы есептеудің негізділігі және дүрыстығы.

         — түнгі уақыттағы жүмыс үшін, ауыр және зиян жағдайлардағы жүмыс, демалыстағы жүмыстар, мейрам күндері үшін төлемнің дүрыстығы жатқызылады.

         Тексеру қорытындысында аудитор мынаны белгілеу (анықтау) керек:

         — уақытында алынбаған еңбекақы депонентті сомаға уақытында апарыдды ма;

         —   депоненттелмеген сома төленеді ме;

         —   бірігу бойынша төлем бүрыстығы;

         —  жүмыс істемеген уақыт үшін төлемді есептеудің дүрыстығы;

         —   еңбек төлеу қорына шығарудың дүрыс апарылуы;

         —   жеке төлемдерді өнімнің өзіндік қүнына дүрыс апару;

         — еңбек төлеу қоры бойынша бухгалтерлік проводкаларды құрудың дұрыстығы;

         — аналитикалық және синтетикалық есепті жүргізудің дүрыстығы.        Еңбек төлемі бойынша есептеудіі тексере отырып аудитор әлеуметтік сақтандыру жөне қажет ету бойынша есептеулерді тексеру керек.

         Әлеуметтік сақтандыру және қажет ету бойынша есептеулерді тексерудің негізгі міндеті болып төлем сомаларын дүрыс есептеу, осы операциялардыңңң бухгелтерлік есепте дүрыс көрсетілуі.

         Жоғарғыдан шыға отырып аудиторға мынаны тексеру қажет:

         — сақтандыру жарналарын есептеу үшін еңбек төлем қорын анықтаудың дүрыстығы;

         — сақтандару жарналардын тарифтарын дүрыс қолдану;

         — жарналарды толық және уақытылы аудару;

         — пособия, зейнет ақы т.б. есептеудің негізділігі және дүрыстылығы;    —        — жарналарды   есептеу   және   аудару   бойынша   бухалтерлік   есепте операциялардың дүрыстығы;

         — сақтандыру  жарналардың  түрі  бойынша  есептіліктің  нысандарын уақытында қүруды және дүрыстығын тексеру.

         Кредиттық қарызды тексеру бойынша жүмысты аяқтай отырып аудитор оның дүрыстығына тағы да көзі жетуі керек. Ол үшін келісім шарттарды оқу керек, жүмысшылапмен сөйлесу керек.

         Арықарай аудитор «Ағымдағы міндеттеме» бөліміндегі «Төлем есептелген шығындар» келімшесін тексеру керек.

         Резервті құру үшін міндетті шарт болып, мынау табылады: олардың қалыптасу тәртібі және мөлшері: кәсіорынның есеп саясаты бойынла бүйырығында көрсетілуі.

         Аудиторға негізгі қүралдарды жөндеу және пайдаланылытан және қүрылатын резервтің дүрыстығына аса көңіл білдіру керек.

         Уақытында жасалған жөндеу қәсіпорынның жүмыс жылдамдығын, тоқтап қалуларды қысқартуды, негізгі қүраддарының қызмет ету ерзімін өсіруді қамтамасыз етеді.

 

 

                 3.3 Ұйымның міндеттемелерін экономикалық талдау

 

         Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы пассивтер, яғни өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар: қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар және басқа пассивтер кіреді. Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорындарының төлеуге қабілетті екенін білдіреді. Ең өтімді және тез өтетін акгвитердің сомасы жыл басында 119194 мың тг құраған, ал жылдың алғында 118869 мың тг құраған, ал тез төленуге тиісті жөне қызқа мерзімді мшдеттер жылдың басында 459636 жылдың аяғында 538524 мың тг құраған.

         Ағымдағы өтімділік коэффициенті ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерге қатынасымен анықталады. Ағымдағы өтімділік коэффициенті кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүргізу және ағымдағы міндеттемелерді уақытында жабу үшін айналым қаражаттарымен жалпы қамтамасыз етілуін сипаттайды.

Жылдың басы

 

                Ағымдағы активтер               439147

Ктл =  ———————————- = ————- = 0,955

          Ағымдағы міндеттемелер         459636

 

Жылдың аяғы

            492717

Ктл = ————— = 0,914

            538524

 

 

         Ұйымның төлем қабілеттілігін талдау үшін ақша қаражаттарын ағымдағы міндеттемеге бөлеміз. Төлем қабілеттілік дегеніміз қаржылық міндеттемелерді уақытылы өтеу үшін ақша қаражаттарына болуын білдіреді.

Жыддың басы

                   Ақша қаражаттары                  174069                                                                                                                                                                                                                                                                                                            К_төл.қаб. =  ———————————- = ————- = 0,378

                 Ағымдағы міндеттемелер         459636                                                                                                                                                                                          

 

 

Жылдың аяғы

                          191031

К_төл.қаб.=   ————- = 0,354

                     538524 

 

         Бұл ұйымның төлем қабілеттілік коэффициенті төмен, яғни ұйымның үлкен қарызы бар екенін көрсетеді.

 

2004-2005 жж аралығындағы негізгі экономикалық көрсеткіштерді салыстыру

Көрсеткіштер	2004ж	2005ж	Ауытқуы
	Негізі	Негізі	мың.тг	%
ТАБЫСТАР	149814	148851	-963	99,4
1. Негізгі қызмет	149698	148396	-1302	99,1
2. Негізгі емес қызмет	116	455	339	3,92
ШЫҒЫСТАР	111689	146905	35216	131,5
1. Негізгі қызмет	111532	146269	34737	131,1
Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар	157	0	-157
2. Негізгі емес қызмет	0	636	636	100
Қаржылық қорытынды	38125	1946	-36179	5

 

           Қоғамның негізгі мақсаты таза табыс пен шығыстардың және бюджеттік табыстың берілген жоспар бойына дұрыс орындалуын қарастырады.

           2004-2005жж табыстар, шығыстар және қаржылық қорытындының негізгі кұйі мынадай: табыс бойынша 2004 жылы 149814 мың тг-ні құраған, ал 2005 жылы 148851 мың тг құраған, яғни 963 мың тг немесе 0,6% -ға кеміді, ал шығыс бойынша 2004 жылы 111689 мың тг, 2005 жылы 146905 мың тг –ні құраған, яғни 35216 мың тг немесе 31.5% өсіп отыр. Қаржылық қорытынды бойынша 2004 жылы 38125 мың тг құрады, ал 2005 жылы-1946 мың тг, яғни 36179 мың тг немесе 94.9% төмендеген.

            Яғни бұл көрсеткіштер бойынша ұйым қызметінің жақсарғанын көреміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

          Бухгалтерлік есеп мәліметтері басқару жүйесінің  негізі болып табылады. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заңының талаптарына сәйкес ұйымның басшылары өз қажеттеріне сай келетін еспке алу жүйесін,  бухгалтерлік есеп беруді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.

           Кәсіпорындар өзінің қызметі барсында меншікті капиталмен қатар       қатыстырылған капиталды да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.

            Кез-келген ұйымның қызметін көрсетуі мен шаруашылық операцияны жүргізу барысында біршама міндеттемелері пайда болады. Міндеттеме дегеніміз ұйымның пайда табу және қызметін одан әрі дамыту мақсатындағы алған ұзақ және қысқа мерзімді қарыздары. Ұйымның қысқа мерзімді қарыздары бухгалтерлік есепте ағымдағы міндеттеме деп аталады.

            Кез келген өндіріспен айналысатын субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық субъектісі сол сататын тауарын жеткізіп беруші, яғни жабдықтаушы субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін.Тіпті саудамен де, өндіріспен де айналыспайтын субъектілердің өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының  жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шетелдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмыстарын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттмелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі. Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең негізгілерінің бірі болып саналатын тақырыптарының бірі- міндеттемелер есебі. Міндеттемелер есебі қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп аталатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі. Бұл бөлімде 60-«Қарыздар», 61-«Алдағы кезеңдердің табыстры», 62-«Қатысушылардың дивиденттері мен табыстары бойынша есеп айырысу», 63-«Бюджетпен есеп айырысу», 64-«Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредиторлық берешек», 65-«Кепілдіктер мен шартты міндеттемелер», 66-«Алынған аванстар», 67-«Берушілермен және мердігерлермен есеп айырысу», 68-«Басқа да кредиторлық берешектер және есеп айырысу» -деп аталатын бас шоттарының тиісті бөлімшн шоттары орналасқан.

            Жалпы қорыта келгенде ұйымның экономикалық жағдайын жақсарту үшін және міндеттемелредің есебін тиімді жүргізу үшін халықаралық стандартқа сай, өнімдер өндіруді арттыру қажет. Сол өнімдерді тек қана өз еліміздің нарығында сатып қана шектелмей басқа жақын және алыс шетелдерге сатып, күрделі табыс табудың көзін қарастыру қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТТЕР

 

1. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И.,

    «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» 

    Алматы 2003ж

2. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә.

    «Қаржылық есеп»

    Алматы: экономика, 2001

3. Бухгалтерлік есеп шоттарының Үлгі жоспарын қолдану жөніндегі «Әдістемелік ұсынымдар»

    Бухгалтер бюллетені №10, наурыз 2004ж

4. Андреев В.Д.

    «Практический аудит»  — М: Экономика, 1994г

5. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Т.,

   « Ұйымның қаржылық жағдайын талдау» — Алматы: Экономика, 2001г

6. Абдыманапов А.А

   «Концептуальное основы и принципы бухгалтерского учета»

   (учебное пособие) – Алматы, 2003г

7. Под.ред. Нурсеитова Э.А.

   «Нормирование командировочных и представительских расходов»

   Алматы:2003г

8. «Қазақстан Республикасының Салықтар және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодексі – 2001 жылғы 12 маусым. №209-II
9. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 24 маусымдағы №309- II заңы (10.07.03 жылғы енгізілген түзетулер және өзгерістер)
10. Назарова В.Л.

     «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп»

      Алматы экономика 2005ж

11. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаев З.К.

      «Аудит и анализ финансовой отчетности» (учебное пособие)

     Алматы: Қаржы-қаражат, 1998г

12. Салина А.П.

     «Принципы бухгалтерского учета» (учебное пособие) –

      Алматы: Экономика 2003г

 

13. Рахимбекова Р.М., Кеулимжаев К.К., Айтхожина Л.Ж., Сальменова А.Т.

      «Финансовый учет на предприятии»

      Алматы: Экономика 2003г

14. Шеремет А.Д., Суйц В.П.

     «Аудит» Учебник – М: Инфра-М, 2002г

15. Под. ред Подольского В.Н.

     «Аудит» Учебник – М: Юнити, 2003г

16. Тасмағанбетов Т.А., Радостовец В.К.

      «Қаржы есебі» — Алматы: Дәуір, 1998ж

17. Радостовец В.К., Шмидт О.И.

     «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета»

     Алматы: Центраудит – Казахстан 2000г.