ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

                                                                                          

ӘЛ‑ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

 

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

 

 

 

 

ДИПЛОМ  ЖҰМЫСЫ

 

ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ

 

 

Алматы — 2012

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ …………………………………………………………………………………….3 – 7

 

1       ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ: ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ.

 

1.1    Жібек жолының қалыптасуы мен тармақтары……………………..8 — 16

1.2    Жібек жолының халықаралық қарым-қатынастары мен                                            мәдениет аралық сұқбаттары…………………………………………….16 – 25

 

2       ҮІІІ-ХІІІ ҒҒ. ҚАЗАҚСТАН  МӘДЕНИЕТІ.

2.1    Ортағасырлардағы қалалардың дамуы: сәулет өнері және  материалдық мәдениет………………………………………………………26 – 34

2.2    Рухани мәдениет: (тіл, әдебиет, ғылым)…………………………….35 – 39

2.3    Діндер мен мәдениеттер диалогі (христиан, буддизм,

         ислам, зороастризм)………………………………………………………….39 – 48

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………..49 – 51

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ……………………………….52 – 54

 

КІРІСПЕ

 

Қазақ тарихында зерттелмей, тың жатқан тақырыптар жеткілікті. Солардың бірі ортағасырлардағы дамыған Ұлы Жібек жолы. Жібек жолының тармақтары қазіргі Қазақ даласын басып  өткендіктен көптеген қалалар бой көтеріп, ірі мәдени ошақтар қалыптасты. Азия мен Еуропа арасын  байланыстырушы Ұлы Жібек жолының тарихи рөлі тек басты сауда жолы болуымен ғана шектелмейді. Көне керуен жолдары арқылы бейбіт сауда  керуендерімен қатар саяхатшылар да, айналасына ажал уытын сеуіп, гүлденген қалаларды тып-типыл еткен шапқыншылар да өткен. Нәтижесінде әлемдік діндердің қатарына енетін ислам мен христиан, буддизм халық арасында насихатталып, таралған. Сондай-ақ қазіргі кездегі ғылыми зерттеулер бұл күретамыр жолдың мәдени, ғылыми ақпараттарды алмасу құралы ретінде Еуразия халықтарының, рухани мәдениетін дамытуда, аса маңызды қызмет атқарғанын дәлелдейді.

Қазақстан жерін қадым замннан бастап-ақ мекендей бастаған дала тайпаларының кейініректегі түркі-қыпшақ, моңғол қосындыларымен біте қайнасқан, түп-тамыры бірегей, орта ғасырлардағы түркі-араб-парсы рухани жетістіктерімен жалғасқан өзіндік көне мәдениеті болғанын, сол заманғы ойшылдардың еңбектері дәлелдей түседі. Олар:  — Әбу Нәсір әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Йасауи, Махмұт Қашғари, Хайдар Дулати, Қыдырғали Жалайыри т.б.  Әбу Нәсір әл-Фараби – Аристотельден кейінгі “екінші ұстаз”, “Шығыстың ұстазы” атанған ғұлама ойшылдарымыздың ішінде көренкті орын алады . Ол Ұлы жібек жолы бойындағы Отырар қаласында дүниеге келген /1/. Келесі дана ұсаздарымыздың бірі, Қожа Ахмет Йасауи ХІ ғ. өмір сүрген. “Хикмет” (“Даналық сөздері”) деп аталатын өлеңдер жинағында былай деген:

           Құл қожа Ахмет, әрбір сөзің дертке дәрмен,

          Тәліптерге (шәкірттерге) баян етсем қалмас арман.

          Төрт мың төрт жүз хикмет айт хақ пәрменімен,

          Пәрмен болса өлгенше жырласа мен,  —

екен    /2/. Осы сияқты бірнеше хикметтер жазып, түркі халықтары үшін артынан өшпес мұра қалдырды.

Қазақ халқының тәуелсіз мемлекеті бірнеше ұрпақтың арманы болды. Орталық билік кезеңіндегі Қазақстан тарихы зорлықшыл саясат үстемдік еткен, қасіретке толы кезеңдермен ерекшеленді.

         Ал қазіргі күні сол тәуелсіздігімізге қолымыз жеткенде, туған елінің, Отанның шынайы тарихын білуге деген  ұлттық сана-сезімнің өрлеуінің куәсі болып отырмыз.

         Тарихымызға деген қоғамдық сұраныстың жоғары деңгейін Қазақстан Республикасының президентінің ХХ ғасырдың соңғы жылдарын Н.Ә. Назарбаевтың 1998 жылды “Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы” және 1999 жылды “Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы” десе, 2000 жылды “Мәдениетті қлдау жылы”  деп жариялауының өзі өткен тарихымыз бен мәдениетімізге деген сұраныстың жоғары екенін көрсетіп берген болатын.

         Сол сияқты Ұлы Жібек жолының бойына орналасқан іргелі тарихи, діни және мәдени қаламыз Түркістанның 1500 жылдығының өзі қаптап жер қойнауында әлі сырын ашпай жатқан тарихымыздың үлкен бастамасының бірі тәрізді.

         Сондықтан да қорғауға ұсынылып отырған диплом жұмысының тақырыбы ретінде алынған “Ұлы Жібек жолы және ортағасырлардағы Қазақстан мәдениеті” Отан тарихындағы өзекті мәселенің бірі.

         Қазіргі таңда Ұлы Жібек жолы дүние жүзінің көптеген мемлекеттеріндегі туристердің назарын өзіне қатты аударып отыр. Оларды әсіресе Ұлы Жібек жолының Қазақстандық торабы ерекше қызықтырады. Өйткені, ұлы құрлықтың қақ ортасындағы кіндік Азияны басып өтетін бұл тораб кез-келген жиһангез саяхатшылардың жүріп өту үшін тіпті де оңай болмағандықтан мейлінше аз зерттелген еді.

         Ұлы Жібек жолының адамзат тарихындағы гуманистік және бейбітшілік қарым-қатынастарды дамытудағы ізгі дәстүрлерін зерттеу мақсатымен ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша жасалып, оның 1987 жылы Парижде өткен бас конференциясының 24-ші сессиясында мақұлданған халықаралық жобаны жүзеге асыру қолға алына бастады.

1994 жылдан бастап бұл жобаға бүкіл дүниежүзілік туристік ұйым (WTO) зор ынта қойып, белсенді қызмет атқаруға кірісті. Өйткені, мұның өзін халықаралық туризмді дамытудың болашақтағы зор перспективасы бар жобалардың бірі ретінде таныды. Ұлы Жібек жолы жөніндегі бұл шешім іле-шала Орта-Азия республикасының ынта-ықыласын арттырды. Қазақстан үкіметі өзінің 1991 жылғы 3-сәуірдегі № 219 және 1992 жылғы 21 қаңтардағы № 41 қаулылары арқылы ЮНЕСКО-ның Ұлы Жібек жолын кешенді зерттеу жөніндегі бағдарламасына толық қолдау көрсеткенін мәлімдеді \3\.

         ЮНЕСКО-ның жобасын жүзеге асыруға Қазақ КСР-інің қатысуы туралы және Қазақ КСР-інің “Жібек жолы” ұлттық комитеті туралы қабылданға ол тәуір нормативті актілер, өкінішке орай, тек қағаз жүзінде қалып қойды.

         Қазақстан Республикасының Президентінің 1997 жылғы 30-сәуірдегі “Түрік тілдес мемлекет басшыларының” Ташкент декларациясын ЮНЕСКО мен Бүкіл дүние жүзілік  туристік  ұйымның Қазақстан республикасында Ұлы Жібек жолы бойындағы туризм инфроқұрылымын дамытуды ұйымдастыру жөніндегі жобасын жүзеге асыру туралы № 3476 жарлығы жарияланды /3/.

         Міне, біз бұдан тарихымыздың үлкен мәселелерінің бірі Ұлы Жібек жолы күрделі де маңызды іс екенін көреміз. Егер жібек жолы бойында жатқан тарихи ескерткіштерімізді жандандыра  білсек, еліміз үшін табыс көзі екені анық.

         Ұлы Жібек жолын жандандырудың бір нұсқасы Алматы қаласында жыл сайын сәір айында Еуразия экономикалық самиті болады. ХХІ ғасырда Ұлы Жібек жолы арқылы Батыс пен Шығыстың сауда және мәдени қатынастарын одан әрі жандандыру екені даусыз. Ерте орта ғасырларда Жібек жолының басты қызметін жібек матасы атқарса, ал бүгінде бұл жобаның жүгін мәдениет (ғылым, білім т.б.) атқаруда деп айтамыз. Сондықтан Ұлы жібек жолының тарихы мен орта ғасырлардағы мәдениетті кешенді түрде зерттеу, үлкен жетістіктерге жеткізетініне күмән жоқ.

         Тақырыптың зерттелуі. Қазақстандағы Ұлы Жібек жолы археологиялық жағынан біршама зерттелген. Атап айтқанда К.М. Байпақов, К. Ақышев, Ә. Марғұлан, М. Елеуов, У. Шалекенов және т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектері бар \4\. Түрік дәуірін зерттеген ғалым Л.Н. Гумилев \5\ еңбегінде түріктердің шығу тегімен бірге олардың Ұлы Жібек жолына үстемдік жасауы  жан-жақты баяндалады. Шығыс танушы ғалым В.В. Бартольд еңбектеріннде де жібек жолына байланысты мәліметтерді алуға болады. Ғалым түрік дәуіріндегі жібек жолының Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды басып өту себептерін кең көлемде қарастырады.

         Қарлұқтар мемлекетінен докторлық диссертация қорғаған зертеуші С.М. Сыздықов /6/ еңбегінде Ұлы Жібек жолына біршама жақсы тоқталып өтеді.

         Қарахандар дәуірін зерттеген О. Караев /7/ еңбегінде қарахандардың Жетісу жеріндегі күшті мемлекетке айналуындағы Жібек жолының маңызына тоқталған. Сондай-ақ Жібек жолының бойына орналасқан қалалардың гүлденуіне, отырықшы мәдениетке тигізген әсерін баяндайды.

         Орта Азиядағы оғыздар тарихы зерттеуші С.Г. Агаджанов  еңбегінен де мәліметтер аламыз. Оғыздар Қара теңіз жағалауындағы қыр далаға өтіп, Повольжеден Маңғыстау мен Үстіртке жүретін сату жолдарын өз бақылауларына ұстанғандығы жөнінде мәліметтер қамтылған /8/.

         Қимақ дәуірін зерттеген Б. Көмеков тарихшымыз да Жібек жолының тарихы мен дамуын араб деректерімен байланыстыра отырып пайымдайды /9/.

         Ал қыпшақтарды зерттеуші С.М. Ақынжанов аталмыш тайпалық бірлестіктердің Орталық Азиядағы іргелі елге айналуындағы Ұлы Жібек жолының маңызына арнайы тоқталып жазған /10/. 

Түріктердің мәдениетіне байланысты біраз зерттеу еңбектерін арнаған бірталай өзіміздің факультеттің  ғалымдарын да атап айтсақ болады. Атап айтқанда Н.Нұртазина /11/, А.Ш. Махаева “Көне түріктердің рухани мәдениеті” аттыеңбегінде мәдениеттің дамуына Ұлы Жібек жолының ықпалын кең көлемде баяндаған /12/.

Жалпы түрік дәірін (ҮІ-ХІІІ) зерттеуші ғалымдардың еңбектерінен  жібек жолының дамуындағы оның мәдениет пен өнерге, қалалардың гүлденуіне тигізген әсеріне көз жеткізуге болады.

Түрік қағанаты құрылған соң халықарды бір-бірімен байланыстырушы күре жол жібек жолына үстемдік етіп, моңғол шапқыншылығына дейін бақылау жасағаны көне тарихымыздан белгілі.

Ұлы Жібек жолының тарихын арнайы зерттеген ғалымдар Е.И. Лубо-Лесничко қытай тарихын зерттеуші, кандидаттық диссертациясын “Китайские шелковые ткани периода хан” деген тақырыпта, докторлық диссертациясын “Китай на Шелковом пути…”/ мәселе бойынша қорғаған 13/. Бірақ бұл зерттеушінің тақырыбының аты  айтып тұрғандай тек қытайдағы жібекке байланысты  мәселелерді кең көлемде қамтыған. Соған қарамастан атлған еңбектен көптеген  мәліметтерді алуға болады. Зерттеуші А.А. Иерусалмская еңбегінен де көптеген мәліметтерді алуға борлады /14/. А.М. Петров /15/. Ал, Қазақстандағы Ұлы Жібек жолының тарихы мен дамуын К. Байпақов пен А. Нұржановтың еңбектерінен көруге болады. Зерттеуші ғалымдар осы уақытқа дейінгі жарық көрген материалдарды археологиялық мәліметтермен байланыстыра отырып баяндайды /16/. Мерзімді басылым беттерінде Ұлы Жібек жолына  байланысты көптеген мақалалар жарық көрді. Бұның өзі жібек жолының маңыздылығын одан әрі айғақтай түседі. 

1990 жылы Қазақстандағы “Ұлы Жібек жолы экспедициясына” қатысып, қазақ делигациясын басқарған профессор Ж. Таймағамбетовтың мақалалары тақырыптың ауқымдылығын айқұындай түседі /17/.

Тақырыптың деректік қоры. Ұлы Жібек жолының тарихи-географиялық жағдайы, исламға дейінгі Орта Азия жайында деректер сондайлық көп емес. Аздаған мағлұматтар грек, латын жылнамалында сақталған. Бұл ретте керуеншілердің өздері  жүріп өткен жолындағы елдердің табиғаты, оны мекендейтін халықтардың тұрмысы мен салт-дәстүрлері, мәдениеті жөнінде деректерді таратқанын айта кеткен жөн. Бұл мәліметтерді шығыс  халықтарына батыстағы елдерді, ал Еуропаға Азияны танытқан алғашқы географиялық деректер ретінде бағалауға болады. Жібек жолы туралы басқа да жазба деректерді айтар болсақ, қытай, араб, парсы жиһангездерінің жазып қалдырған мәліметтерінен аламыз. Хань әулеті билік еткен кезеңде (б.з.д. ІІ ғ. — б.з. ІІ ғ.) Жібек жолының негізі салынып, Қытай мен Орталық Азия мемлекетінің сауда мен саяси байланыстары жанданды. Жібек жолының толысып гүлденуі Қытайда Тан әулеті билік еткен кезеңге (618 — 907) тұтас келеді. Орталық Азия халықтары, олардың тарихы туралы мәліметттердің келесі үлкен кешені сол дәуірге арналған екі хроникада бар. “Тан әулетінің ескі тарихы” (“Цзю Таншу”), “Тан әулетінің жаңа тарихы” (“Синь Таншу”). Қытай тіліндегі бұл мәліметті біз атақты тарихшы Н.Я. Бичуриннің еңбегінен алдық /18/.

Ортағасырлық араб Тамим ибн Бахрдың Солтүстік – Шығыс Қазақстандағы Ертіс аңғарында жатқан кимектер елі арқылы  Тоғыз-гұз қағанының астанасына алғашқы саяхаты ІХ ғасырдың бірінші жартысына жатады. Тамим ибн Бахр кимектердің орналасуы, шаруашылығы туралы мәліметтер келтіреді.

Сондай-ақ, Ибн-Хордадбехтің “Жолдар мен мемлекеттер кітабы” (Китаб әлмасалик уә-л-мамалик) деген еңбегінде Ұлы Жібек жолына орналасқан қалаларды тізіп көрсеткен.

Араб географы әрі саяхатшы әл-Истахардің “Жолдар мен мемлекеттер кітабы” (Китаб әл-масалик уә-л-мамалик) еңбегінде дүние жүзінің картасы келтіріп, түрік тайпаларының шоғырланған жері көрсетілген.

Әл-Масудидің (Х ғ.) 985 жылы жазылған “Климаттарды тануға арналған ең жақсы бөлініс” (Ахсан ат-такасим фи-марифат әл-акалим). Әл-Идрисидің “Жер келбеті” (Сурат әл-ард). Ибн Фадланның “Еділ бойына саяхат” атты еңбектері тақырыптың деректік қоры болып табылады. Аталған мәліметтерді С.Л. Волиннің аудармасынан алуға болады /20/.

Сонымен бірге О. Караевтың араб-парсы деректерінің аудармасынан қарастыруға болады.

Тақырыпты зертеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты Ортағасырлардағы Ұлы Жібек жолының қызметін, Орталық Азияда саяси мәнге ие болуын және сауда мен қалалардың өсуіне әкелуін біртұтас мәдениеттің дамуына ықпалын жүйелі түрде қарастыру болып табылады.

 Аталған мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды.

— Ұлы Жібек жолының пайда болуы мен оның тармақтарын      

  қарастыру;

-ҮІІІ-ХІІІ ғғ. Жібек жолының қызметі мен оның тарихи маңызын  баяндау                           

— Жібек жолының халықаралық қарым-қатынастардағы рөлін көрсету.

-Ортағасырларда мәдениеттің дамуы (рухани және заттай).

Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Жұмыстың хронологиясы ҮІІІ-ХІІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Ұлы Жібек жолының сонау Батыс пен Шығысты жалғастырушы негізгі жол болғандықтан, оның ауқымының кеңдігіне байланысты, диплом жұмысының аймақтық шеңберін Орта Азия көлемінде ғана  қарастыруды жөн санадық.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс: Кіріспеден және екі тараудан бес тармақшадан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.

        

 

1   ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ: ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ

 

• Жібек жолының қалыптасуы мен тармақтары

                    

Біріншіден, осы Ұлы жол қалай қалыптасты екен деген сұрақ туындайды. Сондықтан бұл сауалға жауап беруді жөн көрдік.

Адамдар өте ерте кезден-ақ бір-бірімен сауда жасасқан. Алғашында сауда бір жерде бар, екінші жерде жоқ нәрселер мен құнды заттарды айырбас жасау түрінде жүргізілді. Кейін келе тауарларды айырбас жасады. Осыдан барып ақшаға сату басталды. Бұл сауда орындарының – базардың, жәрмеңкенің, сонымен қатар ел мен елді, қалалар мен халықтарды бір-біріне жалғаған сауда жолдарының пайда болуына себепші болды. Жолдар біріне-бірі қосылып, батысқа, шығысқа, оңтүстікке қарай көршілес жатқан жерлердің бірінен соң біріне жылжи отырып созыла берді. Осылайша Еуропа мен Азияда (Еуразия) Ұлы Жібек жолы пайда болған деп тұжырым жасаған тарихшы ғалымдар. Жібек жолының жүйесі адам денесіне нәр беретін тарамдалған қан тамырына ұқсайды. Ол Еуразиядағы барлық мемлекеттер мен халықтарды бір-бірімен жалғастырып тұрған /15/.

“Ұлы Жібек жолы” деген ежелден келе жатқан ат емес. Бұл атау тек 1877 жылы пайда болған. Оны неміс географы Фердинанд фон Рихтгофен қалыптастырды. Сол кезеңнен бастап осы бір сәтті табылған атау адамзаттың таң қаларлық жетістігінің өзіндік куәсі болып, халықтар соның арқасында бір – бірімен ғылыми ойларымен, мәдени және діни идеяларымен бөлісе бастады. Жібек жолы қазіргі  күнгі INTERNET  жүйесі секілді сан ғасырлар бойы ел мен елді біріктірген мағлұмат, ақпарат саласы болып табылды деп анықтама беруге болады.

Сол кездегі сауданың басты тауар айналымы Қытайда өндірілетін жібек матасы болғандықтан, жол “Жібек жолы” деп аталынды.

    Ұлы Жібек жолы – Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өтіп жатқан көне дәуір мне орта ғасыр кезеңдерінде осы аймақтағы халықтардың сауда мне мәдени байланыстарына негіз салған байырғы керуен жолдарының жүйесі /16/.

Ұлы Жібек жолы – сауда жолы ғана емес, жаңа елдер мен жерлерді көріп, танып-білуге асыққан саяхатшылардың да жолы болған. 

Жібек жолы мен оның тармақтары тек ғана табиғат жағдайлары қолайлы аудандар арқылы өтті деу жетімсіз. Тарихи-топографиялық зерттеулер аса қатал табиғатына байланысты “Бетпақдала” атанған ұланғайыр шөл арқылы да көптеген керуен жолдары өткенін дәлелдейді. Жол бойына табылған  әртүрлі белгілер, обалар, құдықтар және т.б. осының айғағы. Кейінгі ғасырларда Жібек жолының жеке тармақтары сауда қатынасынан гөрі жорықтар мен саяхат жолдары ретінде танымал болды.

     Ұлы жібек жолы – Азиядағы сауда керуен жолдарының жалпы атауы. Б.з.б. ІІ ғасырдан б.з. ХҮІ ғасырға дейін Орта Азия арқылы Қытайды алдыңғы Азиямен байланыстырды /14/.

    Жібек жолдың пайда болуы біздің жыл санауымызға дейінгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтардан басталады. Аталмыш  керуен жолы арқылы шұға, жібек, тері, жүн, иран кілемдері, әртүрлі бағалы металл бұйымдары, әшекей заттар (моншақ, маржан), ыдыстар т.б тасылды. Қытай археологтары жібектен жасалған бұйымдардың жұрнақтарын және оның батысқа тасмалдануын біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІ-Ү ғасырларға жатқызуда. Ұлы жібек жолының бір тармағы – Египет пен Вавилонда, Иранда өте қымбат бағаланатын әдемі көк тас лазурит тасылған “лазурит жолы” деп аталған. Ол Бадахшан тауың лазурит (ляпис) кені.  Екінші тармағы – Қытайдағы император мен ақсүйектердің сүйікті заты болған әшекейлер жасау үшін әдемі нефрит тасын тасымалдайтын “нефрит жолы” болған. Ал үшіншісі – “бұлғын жолымен” қымбат бағалы терілер тасылған /13/. 

  Бадахшан тауынан шығарылған лазурит Иранға, Қосөзен аңғарына, Анатолийге, Египет және Сирияға тасымалданды. Бадахшан лазуриті, І мыңжылдықтың жартысында Қытайға да жеткізілді.

  Отра Азия мен Шығыс елдерін Жерорта  теңізімен және Үндімен жалғастырып жатқан “Лазурит жолымен” қатар жаңадан қалыптасқан “Нефрит жолы” Шығыс Түркістанды Қытаймен байланыстырды.

   Қазақ жеріндегі көне керуен жолдарының тарихы б.з.д. І мыңжылдықтың орта шеніндегі  “далалық  сақ жолынан” басталады. Тарихтың атасы Герадоттың жазба деректері бойынша аталмыш жолдың бағыттары мынадай болған: Қара теңіз жағалауынан  Дон жағасына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген Орал тауы етегінен Ертіске, Алтайға, содан Жоғары Ертіс пне Зайсан көлін мекендеген аргиппийлер еліне созылды. Қазіргі ғылым мен техниканың жаңа жетістіктері, ғарыштан түсірілген бейнекөріністер Еуразияның бел ортасыныан өткен осы көне маршруттың ең қолайлы жол екендігін дәлелдеп отыр. Бір таңғаларлық нәрсе – қазіргі заман автокөлік жүретін жолдар мен темір жол маршруттарының сол ежелгі дала жолының бағытын дәлме-дәл қайталауы /20/.

         Ұлы Жібек жолы ежелгі Қазақстан жерімен де өткен. Бас сауда жолы Тянь-Шань тауларының  бөктері мен жүріп, Сырдария, Талас, Шу, Іле алқабын кесіп өтіп, Қытайға қарай созылып жатты. Оның  тармақтары бұрын Яксарт, кейінірек Сейхунн деп аталға Сырдария жағасымен Аралды бойлап Жайық өзеніне, қарай Қара теңіз жағалауына, Византияға, Батыс Еуропаға өтті.

         Қалаларда, далада, тау етегіндегі сақ, үйсін, қаңлы, тайпалары өмір сүрді. Кейін олардың орнын ертедегі түркі тайпалары түргеш, шығыл, қарлұқ, оғыз, қыпшақ, қимақтар басты.

   Қытай ғалымдары жібектің пайда болуы мен оның сауда айналымына түсуін біздің жыл санауымызға дейінгі І мыңжылдықтан емес, одан да әрі ертерек кезеңдерге жатқызады. Чжецзян аймағынан Тайху көлінің жақын маңынан қытай археологтары неолит дәуіріне жататын жібек маталары мен белдіктер, жібек жіптерін тапты. Бұл, табылған заттардың жас мөлшері шамамен 2750-100 жж. Оларды талдап анықтау жұмысы сол кездің өзінде-ақ, яғни бұдан бес мың жыл бұрын дерлік, жібек жасап шығару кәсібі қарапайым әдістер кезеңін бастан кешіп үлгергенін көрсетіп берді. Б.з.д. ҮІ-Ү ғғ. Қытай  жібегі басқа елдерге, оның ішінде Батысқа да шығарыла бастады. Алтайдағы Пазырыктың  “патша қорғандарының” бірінен б.з.д.Ү ғасырға жататын феникстер қолымен өрнектеліп тігілген жібек жамылғы (ат жабуы) табылды. Сондай-ақ Оңтүстік және Батыс Еуропа аудандарынан біздің заманымызға дейінгі ҮІ-Ү ғғ. жататын қабірлерден жүннен жасалған бұйымдарға тігілген жібек маталар мен шашақтар да табылған. Қымбат бағалы жібек матасын тарату ісін сақтар мен скифтердің көшпелі әулеттері де атқарға. Солардың қатынас аралық көмегімен сол кезде қымбат тауар Орталық Азия мне Жерорта теңізіне дейін таралды /16/. Айталық, мына зерттеушілер Ма Юн мен А.П. Франкфор  тәрізді ғалымдар жібек жолы жөнінде, оны  ҮІ-Ү ғғ. жатқызып, осы бір асыл тауар шамамен 40 параллель бойында жатқан далалық аймақпен, яғни Хуанхэ өзенінің үлкен иілісінен басталып, Алтайдың шығыс және солтүстік иірімдерін, Қазақстан даласы мен Қара теңіз жағалауын басып өтіп, гректер мен этрустар жеріне жеткізілді дейді /16/.  Кемал Ақышев Ұлы Жібек жолының басталу тарихы б.з.д. Ү-ІҮ ғасырларда жатыр дейді /19/.

            Қытайдан бастау алады деген пікірге ұйғыр тарихшысы келіспейді. Ол жібек жолының алғашқы аты “Құс жолы” болғанын, және оның Қашқардан басталғанын сеніммен айтуға болады деп көрсетеді /21/. Бұл кездің өзінде  жібек Үндіге дейін жеткен. Оған Үндінің “синапатто” – “қытай жібегі” деген сөздері күә, ал бұл сөздерді біздің дәуірімізге дейінгі ІҮ ғасырда жазылған “Артхашастра” трактатында кездеседі /16/. Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдың орта шенінен бастап қана тұрақты дипломатия мен сауданың күре тамырына айналды. Ал соның бәрі император У-Дидің көрмеген Батыс елдеріне жұмсаған князі Чжон-Цзян бастаған елші керуеннің Хань астанасынан шыққан кезінен, яғни 138 жылы басталды. Чжон-Цзян 13 жылдан кейін қайтып оралды.Ол осы күнгі Ауғанстанның шет аймақтарына жете алды және Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш жүріп өтті. Содан соң жібек тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға Жерорта теңізінен,Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядан тауарлар алып қайтты. Көп ұзамай халықаралық сауда тізгіні Орта Азияның Зеревшан және Қашқадария алқаптарымен Соғда елінің саудагерлерінің қолына көшті. Шығыс Түркістанның “Тохар”қалаларында және Қытайдың Лончжоу, Дуньхуань, Чаньон тәрізді қалаларында соғдылықтардың сауда отарлары болды. Мәселен, Дуньхуаньда мыңға тарта соғдылықтар тұрды. Соғдылар жібек жолы тусылған жерден Жапонияға да өткен. Жібек жолы жапондардың ертедегі астанасы Нарға жетіп аяқталған. Осындай бір ғибадатханада соғда тілінде жазылған қолжазба сақтаулы /22/. Қазақстанның батысын Қиыр Шығыспен, Амур бойымен керуен жолдары байланыстырып жатты. Бұл жол тарихта “Бұлғын жолы” деп аталғаны белгілі.

          Біздің дәірімізге дейінгі І мыңжылдықтың орта кезінен “Дала жолы” деген жол болған деп жоғарыда айттық. Егер тарихтың атасы Герадоттың жазбаларына жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: Қара теңіз жағалауынан Дон жағалауына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген Орал тауы етегінен Ертіске, Алтайға, содан Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлін мекендеген агриппилер еліне қарай созылады. Бұл жолмен  бағалы заттар мен бұымдар тасымалданды.

         Жібек жолы ІІ-Ү ғасырлар шеңберінде айталық, шығыстан бастайтын болсақ Чаньиден басталып, Ланчжоу ауданындағы Хуанхэ өткеліне беттейді, одан әрі Нонь-Шоньның солтүстік сілімдерін қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс беткейіне және “Яшмо қақпалары” заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол Такла – махан шөлінің солтүстігі мен оңтүстігінен орап өтіп үшке айрылады. Солтүстік тармағы Хами, Турфан, Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле өзені бойына жетеді; Ортаңғы жол тармағы Чаочаннан Қарашәрге, Ақсу және Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына жетеді, оңтүстіктегі тармағы  Дунхан, Хотон, Яркент арқылы Бактрияға, Үнді мен Жерорта теңізіне жетіп, “Оңтүстік жолы” деп аталды. “Солтүстік жолы” Қашқардан Сирияға жетеді /13/.

         Ұлы Жібек жолының өзіндік даму (құлдырау) тарихы бар, оның дамуы негізгі бағытының және онан шығатын (оған қосылатын) тармақтарының өзгеруі сол кездегі халықаралық қатынастарға, әртүрлі тарихи оқиғаларға және жол сорабындағы елдердің ішкі өміріндегі өзгерістерге байланысты болды. Мәселен, ҮІ-ҮІІ ғғ. кезінде Ұлы Жібек жолының Ыстық көлдің оң жағасы  арқылы өтіп Атбасыға (Атбашыға), Арпа өңірін басып өтіп, Қара шұра асуынан асып, Яссы өзенін жағалап барып Өзгентке, онан әрі Ош, Ферғанаға өтетін Оңтүстік немесе Ферғана тармағы (жолы) бірте-бірте әлсіреп, саябырсып оны Солтүстік немесе Шаш – Түрік жолы ауыстырды /23/.       

            Ұлы Жібек жолының негізгі сорабының Түрік жолына ауысуының әртүрлі себептері болған. В.В. Бартольдтің пікірі бойынша ҮІІ ғасырда Ферғанада болған өзара қырқысулардың нәтижесінде Оңтүстік Жолмен жүру қауіпті болған /24/, ал О.Караевтің пікірі бойынша бұл жолдың жартысына жуығы таулы жермен, тау шатқалдары арқылы, биікте орналасқан шабындықтармен өткендіктен онымен жүру қиын болған, осы себепті бұл жол Солтүстік жолмен салыстырғанда екінші қатардағы жолға айналған /25/. Дегенмен Түрік жолының басты жолға айналуының басты себебі; ең алдымен Шу, Талас өңірінің түрік қағанаттарының ата жұртына айналып, қағандардың ордаларының  осында орналасуы /4/, ондағы қалалар мен елді мекендердің бой көтеріп, көркейіп қол өнер мен сауда-саттықтың дамуына мол мүмкіндіктердің болуы мен қағанаттардың сыртқы дүниемен байланыс орнатуға әрекеттенуінен. Сонымен, түрік қағанаттарының бақылауына алынған Ұлы Жібек жолының осы тармағы арқылы әртүрлі елдердің керуендері, елшіліктері мен жиһанкездері ерсіл-қарсылы жүріп жатты. Түрік жолы және оның жекелеген тармақтары туралы деректерді Киликиялық Зимархтың (568 ж.), Сюань Цзяннан (629 ж.), Тамим ибн Бахрдан, Гордизиден, Ибн Хордадбектен, Құдама ибн Джафардан, әл Мұкаддасиден кездестіреміз /26/.

         Енді ҮІ-Х ғғ. жазба деректердің хабарын басшылыққа ала отырып Түрік жолының Испиджаб (Сайрам) – Суяб (Ақбешім) аралығындағы сорабына және оның жүйесіне кіретін керуен жолдарына тоқталып кетелік. Испиджабтан шығысқа жүрген Түрік жолы Шараб (Балықшы төрткүлі), Абаржадж (Бурно-Октябрское) қалалары мен елді мекендерінен өтіп, Талас өңіріндегі Живухатқа (Бектөбеге, ҮІ-ХІІ ғғ.), онан Таразға жеткен /24/. 629 жылы Тараз қаласын СюаньЦзян былай суреттейді: “… Қаланың аумағы 8-9 ли. Онда әртүрлі елдердің саудагерлері мен Хусилар (соғдылықтар) аралас тұрады /23/.

         Тараздан шығысқа жүрген Түрік жолы төменгі Барсханға онан әрі Қырғыз Алатауының Солтүстік беткейімен жүріп отырып Касрабасқа (Ақыртас) жеткен. Осы қалада Түрік жолынан қимақтарға баратын Банджар жолы бөлініп шыққан. Касрабстан шыққан негізгі керуен жолы Күлшубке (Өрнек) онан Құлан қаласына келген Құланда бұл жолдан солтүстік шығысқа қарай жүрген Хан жолының Иткешу тармағы, батысқа – Қырғыз Алатауындағы Шұңқыр алуы арқылы асып, Талас өңірінің жоғарғы ағысымен өтетін керуен жолына апаратын жол шығады.

         ҮІ – ҮІІІ  ғасырларда  негізгі жол сорабы Сирия – Иран – Орта Азия –Оңтүстік Қазақстан – Талас алқабы – Шу алқабы – Ыстықкөл қазан шұңқыры – Шығыс Түркістан арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталған Бір бұтағы, дәлірек айтқанда тағы бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып,Каспий жағалауын – Маңғыстауды – Арал жағалауын Оңтүстік Қазақстанды кесіп өтіп, жоғарыда аталған негізгі жолға келіп қосылды /14/.

          Батыс Түрік қағанаты Византиямен сауда дипломатиялық одақ келісімін жасасқан кезде, бұл жол олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды айналып өтті.

ІІ – І ғасырларда көне Қытай империясы қазіргі Жетісу, Ферғана алқабына үсті-үстіне экспедиция жіберіп, сол жерлермен жеткілікті танысқан соң, Ұлы Жібек жолының бірнеше бағытын ашады. Бір бөлігі Ыстықкөлді айналып өтіп, жолай Баласағұн, Отырар арқылы Ташкентке, одан әрі ауған, парсы, үнді елдеріне тартылған. Екінші бөлігінің үшінші торабы болды. Яғни, мұның бір жағы Ыстықкөлден бұрылып, Сымтас асып, Кегенге келетін. Қазір онда орта ғасырлық қала орны бар. Жалпы Жібек жолының бойында 40-50 шақырымнан кейін керуен сарай болған. Кегеннен өткен жол Шелек, Қаракемер, Түрген, Есік, Талғар  арқылы Алматыға тірелген. Екінші жол торабы – қазіргі Қорғастан өтіп, Жаркент, Алтынемен асуымен, Сарыөзекке келген. Онда да ескі қала орны болуға тиіс. Одан кейінгі жол Арқалы асуы арқылы Шеңгелдіге бұдан өтіп, Таңбалы тас деген жереге келгенде Іле өзеніне терелген. Өзеннен өткен керуен Николаевка арқылы Алматыға жеткен. Үшінші жол торабы Жоңғар қақпасынан өтіп, қазіргі Талдықорған оның маңындағы  Қойлық қаласын басып өтіп, Шеңгелдідегі жолға келіп қосылатын /27/.

Ежелгі Тараз қаласы Түрік жолындағы аса ірі сауда , қолөнер орталығы болған, бірнеше керуен жолдарының тоғысқан жерінде тұрған бұл қаладан шартарапқа керуен жолдары кетіп жатқан, олар: Ферғана жолы, Жоғарғы Талас жолы, Телікөл жолы, Қимақ жолы, Талас жолы. Енді осы аталған жолдарға  тоқталып кетуді жөн көрдік:

Ферғана жолы. Тараздан Солтүстік-шығысқа жүрген бұл жол Үлкен қақпа шатқалынан өтіп шелжі (Садырқорған) қаласына, онан әрі оңтүстікке бұрылып Қарабура өзенін жағалап барып Талас Алатауындағы Қарабура асуынан асып Қарақысмақ,  шатқал өзендерін жағалап отырып Шанаш асуы арқылы шатқал жотасының оңтүстік бетіне, онан әрі Ферғанаға өтіп Ұлы Жібек жолының Оңтүстік (Ферғана) тармағына қосылған /25/.

Жоғарғы Талас жолы. Бұл жол Тараздан Шелжіге дейін Ферғана жолымен бірге жүрген, Шелжіден шығысқа бұрылып Таластың жоғарғы ағысын өрлеп барып, Өтмес асуынан асып, Сусамыр өңіріне, онан әрі у  өзенінің жоғарғы ағысына, Шуды, жағалап Ыстықкөлдің батыс жағасына шыққан. Жоғарғы Талас жолын Қырғыз Алатауының асулары арқылы Қырғыз Алатауының  солтүстік беткейімен өтетін, Шу өңіріндегі ортағасырлық қалалар мен елді мекендермен байланыстырып отырған жолдар болған.

Телікөл жолы. Тараздан шыққан солтүстік-батысқа қарай жүрген бұл жол. Кіші Бурыл тауының етегіндегі Бесжылдық 1, Бесжылдық 2 мекендерінен өтіп, Бектөбе (ҮІ-ХІІ ғғ.), Қаракемер қалалары арқылы Тамдыға жеткен.

ҮІ-ХІІ ғғ. Шеңберінде өмір сүрген қалалар мен мекендердің болуына қарағанда керуен жолы Бектөбе, Қаракемер қалаларынан өткенсоң екіге бөлінген болса керек: солтүстік – батысқа және оңтүстік-батысқа. Жолдың батыс тармағы Билікөлдің солтүстік жағасы арқылы тамдыға, онан  әрі саудакент, Құмкент, Шолаққорғанға өткне, ал оңтүстік батысқа бұрылған тармағы Қарақұм шатқалы арқылы Билікөлдің оңтүстік және оңтүстік-батыс жағасындағы қалалар мен елді мекендерге, онан әрі Үлкен Ақтау мен Ақтау тауаралық шатқалдармен өтіп Бабаата қаласына, сосын Шолаққорғанға барғанда жолдың солтүстік-батыс тармағына қайта қосылған /23/.

Қимақ жолы.  Түрік жолынан бөлініп шығып қимақтарға кеткен жол туралы Тамим ибн бахр былай дейді: “Тараздан шыққан жол Кавакет деген жердегі екі елді мекен, өңделген жерлер арқылы өтеді. Тараздан оларға дейінгі аралық 7 фарсах. Осы жерден қимақ патшалығына дейін өзімен жол азығын алып, суыт жүрген салт атты үшін 80 күндік жол” /9/.

Осы жол туралы деректерді ибн Хордадбек пен Құдама ибн  Джафардан да кездестіреміз /20/. Тараздан шығып қимақтарға қарай жүрген жолдың бағыты, негізгі сорабы жөнінде зерттеушілер әртүрлі болжам жасап жүр. Мәселен, Е.И. Агаеева мен Г.И. пацевичтердің айтуына қарағанда Тараздан қимақтарға шыққан жол Солтүстікке бет алып, Талас өзенінің төменгі ағысындағы Оққұм, Шаруашылық, Тектұрмас, Ақкескен арқылы өтіп, онан әрі батысқа бұрылып Телікөл жолына қосылған /28/.

С.М. Ақынжанов бұл жолды хан жолымен баламалап, ол Таластың төңірегінен басталып, Мойынқұм арқылы өтіп, Шудың орта ағысына шыққан, онан Көктеректің маңында солтүстік шығысқа қарай жүріп Сарысудың жоғарғы ағысына шыққан дейді /10/.

Ә.Х. Марғұлан Тараздан шыққан керуен жолы Оққұм Қызылқорғанды басып өтіп, солтүстікке жүріп Болаттауға барғанда Қарқаралы мен Хан жолдарына қосылған дейді /29/. Осы пікірді Б.Е. Көмеков те қолдайды /9/.

Тараздан солтүстікке бет алған қимақ жолы Қоңыртөбе, Шөлтөбе, Кавакеттегі екі елді мекендер (Қаратөрткүл және Қоңыртөбе) арқылы Оққұмға, Қазанқұм шатқалынан батыста Таластың оң жағасына өткенсін солтүстік-батысқа  бұрылып, Шу керуен жолын кесіп өтіп, Шудың оң жағасына шыққан. Онан әрі Қызылтұз шатқалы, Ұзынтау, ақбастау, Соркөл шатқалы арқылы Болаттауға барғанда Хан жолы мен Қарқаралы жлдарына қосылған.

Қарқаралы жолы. Бұл жлдың бағытын және сорабын Ә.Х. Марғұлан көрсетіп береді. Шолаққорғаннан шыққан үлкен керуен жолы Құмкент арқылы солтүстікке-шығысқа жүрген. Болаттаудан Жамши, Тоқырауын өзендерінің жоғарғы ағысына, Мойынты және Мұқыр өзендері өңірлерін жанай өтіп, онан әрі Қарқаралы даласына шыққан /29/.

Хан жолы. Траихта “Абылай жолы” немесе “Хан жолы” деп танымал болған. Аталмыж жол жайында Нифонтьев былай дейді: “Бұл атпен Тайатқан, Шұнақ пен Қойлыбай, Болат тауларынан шыққан екі жол аталады. Олар көк жиде шатқалынада бір-біріне қосылып, онан әрі бірге Шудың басына қарай жүрген” /23/.

Осы жолдың тайотқан-Шұнақ тармағы Қарқаралы жолын Мойынты өзені маңында кесіп өтіп, онан әрі қарай Кәшке, Қармұрза, Қараайғыр, шақшоғай шатқалы арқылы Көк жидеге жеткен. Онан оңтүстікке қарай жүрген жол Қызылеспе, Қой жарылған, Хантау, Үш кербұлақ, Аңырақай, Доланқара,ҚҰопа, Ырғайты, Кенелі арқылы Шуға шыққан /24/.

Хан жолының Иткешу тармағы. Ә.Х. Марғұлан ол кейіннен С.М. Ақынжанов Хан жолының Таластан (Тараздан) шығып Шу өзенінен Көктеректің төңірегінде өтіп, Жамбыл, Қайыптың қызыл жартасы, Болаттау арқылы сарысудың жоғарғы ағысына өткен тармағы туралы айтып өткен /30-10/. Шу өңірінің халқы Құланнан шығып Құрағатты өзенін жағалап Шудағы ит кешу өткеліне баратын ескі жолды “Хан жолы” немесе “Абылай хан жолы” деп атайды /23/.

Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолының негізгі торабынан жол тарамдалып, терістік пен шығысқа қарай, Орталық және Шығыс Қазақстан аудандарына, кейін Сарыарқа атымен мәлім болған Дешті – Қыпшақ даласына, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолияға беттеген.Осы арамен атты көшпелілер тайпалары жүретін дала жолы өткен. Сонымен  кенге бай Орталық Қазақстан аймағы сауда-саттық байланыс жүйесіне, оның ішінде халықаралық жүйеге тартылып, көптеген керуен сүрлеулері арқылы Жібек жолы торабымен тоғысады.

Ұлы Жібек жолы арқылы сауда дипломатиялық байланыс І-ІІ ғасырлар аралығында мейлінше дамыды. Қытаймен көбінесе орта азиялық делдеал саудагерлер қарым-қатынас жүргізді. 97 ж. қытай саяхатшысы Гань Ин Парсы шығанағына  дейін, ал македониялық май Тицнан 100 ж. Ланьчжоуға дейін жеткенмен, жол қатынасының қиындығы Қытай мен Рим арасында тікелей байланыс жасауға мүмкіндік бермеді. Кейін келе жібек жолы халықаралық маңызы арта түсті.

Жібек жолы мен оның тармақтары бойымен шығыс елдеріне саяхат жасаған еуропалық миссионер: Плано Карпини (1245-1247 жж.) (Джаовани и Делькарпини 1152-1182) Вильгелм Рубрук (1253-1255 жж.) Ниавом де Рубрук (1221-1230) құнды географиялық мәліметтер жинап қалдырған. Олардың өз сапарлары бойынша жасаған есептері шығыс елдері жайлы қызықты географиялық мәліметтер жинап қалдырған.  Олардың өз сапарлары бойынша жасаған есептері шығыс елдері жайлы географиялық деректерден тұрды деуге болады. Ұлы Жібек жолы – сауда жолы ғана емес, жаңа елдер мен жерлерді көріп, танып-білуге асыққан саяхатшылардың да жолы болған. Осы жол арқылы Еуразия құрлығының ішкі бөліктеріне саяхат жасаған саяхатшы Марко Поло 1269-1296 жылдары Қытайда болған. И.Магидовичтің болжамы бойынша, Марко Поло Батыс Түркістанды “көшпенділер өте жақсы білетін Солтүстік жолмен” кесіп өтіп, Шығыс Түркістанға Іле аңғары немесе Алакөл маңындағы Жоңғар қақпасы арқылы өткен /30/.

Қорыта айтқанда ҮІ-ХІІІ ғасырлардағы Ұлы Жібек жолының негізгі сорабы Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерін басып өткен. Ал осы негізгі жолдан тармақталған керуен жолдары бүкіл Қазақстан аумағын қамтыған. Отырықшы мәдениет пен көшпелілер мәдениеттің етене араласуында керуен жолдарының атқарған маңызы жоғары болды.

 

• Жібек жолының халықаралық қарым-қатынастары мен мәдениет аралық сұқбаттары

 

         Ерте ортағасырлар зманының өзінде Жібек жолын сауда мен байланыс жолы болды десекте артық болмайды. Сол себепті де Ұлы Жібек жолы халықаралық қатынаста орасан зор рөл атқарды. Ол тек сада – саттық жолы емес, сонымен қатар елдер мен халықтардың қатынасын нығайтқан, түрлі мәдениеттердің бір-бірімен алмасқан, алысты жақындатқан сол заманның үлкен байланыс жолы болды. Жоғарыда айтып кеткендей алғашқы кезеңінде Жібек жолы Қытай жібегін Батыс елдеріне тасмалдауға қызмет атқарды. Одан келе дамып Жібек жолы бойы мен Қытайдан, Үндістаннан, Ираннан, Араб халифатынан, Римнен, Византиядан кейінірек Еуропа мен Русьтен өндірілген тоуарлар бірінен-біріне тасымалданып жатты.

         Жібек Жолы бойымен тасылған тоуарлар мыналар болды; мирро менладан, жасмин суы мен амбра, кардаман мен мускат жаңғағы, женьшень, кілемдер мен маталар, бояулар мен минералдық шикізат, алмас пен яшма, янтарь мен маржан, піл сүйегі, құйма күміс пен сом алтын, қару-жарақ, бағалы аң трілері тағы да көптеген заттар тасылды. Сондай – ақ Ферғананың асыл тұқымды аттары, араб және несие арғымақтары, түйелер мен пілдер, құстардың түрлері де көшпен бірге жүрген. Мәдени өсімдіктерден: жүзім, шабдалы, әр түрлі жемістер мен көкөністер Жібек жолымен бір елден – екінші елді мекендерге тасымалданған /31/.

         Бірақта сауда жасалатын негізгі зат жібек матасы болып қала берді. Алтынмен бірге жібек халықаралық валютаға айналды, ол патшалар мен елшілерге сыға  тартылды, жалдамалы әскерлерге ақы және мемлекеттік  қарыз ретінде төленді. Қазіргі Орталық Азияны басып өтетін Жібек жолында тасылатын жібектің және де тоуарлардың да бір бөлігі түркілер тұрған қалаларда қалып отырғаны табиғи нәрсе болды.

         Айталық өзіміздің жерімізден археологиялық қазба кезінде табылған қымбат тұратын заттар арасынан Жетісу өңірінен күміс құмыралардың  ұқсастығы жағынан Батыс мәдениетінің үлгісі екені айқындалған. Онда византиялық нұсқаға еліктеп күрестер түрінде қалыппен өрнек салынған. Құмыраларды жасаған шебер өз жұмысын Византияда істелген деп көрсетуге тырысқан. Бір сапытаяқ тұтқасының иілген жерінде “көне заман сипатындағы бас бейнеленген”. Зерттеушілердің пікірінше, Византия үлгілеріне бұлайша еліктеуге тырысушылықты “империя халқы тұр-тұрпатының әсерлі әсемдісі” туғызған /32/. Жамбыл қаласында Тараздың орнынан І Юстинианның византиялық алтын солиді табылған, оның бір бетінде дулыға киіп, найза менқалқан ұстаған император, екінші бетінде қолына крест ұстаған Жеңіс құдайы бейнеленген. Византияның алтын солидінің кең таралғанын және халықаралық валюта ретінде қолданылғанын ескерте кеткен жөн. Ортағасырларда  Византия мәдениетінің гүлденіп Батыста саясат пен мәдениетті реттеп, бақылаушы рөлін атқарған. Ал, сол кезде Шығыста осындай салмақта Қытай елі тұрды.

         Сырдарияның ортағасырлардағы қалаларын, атап айтқанда, жиырма жылдай уақыт бойы зерттеулер жүргізіліп жатқан Отырарды қазу жұмыстары кезінде шетелдік заттар табылды. Атап айтқанда, шиыршық атып жатқан жолбарыс немесе барыс бедерленіп бейнеленген нефрит қапсырма. Қапсырманың көлемі диаметрінде 3,2 – 3,5 см, оның бейнелерінде бекітуге арналған құлақшалар бар. Бейненің иконографиясы оның Қытайда шығарылғанын дәлелдейді. Жыртқыш мүсінін көрсету дәстүрлі аспан аждаһалары “лун” және аждаһа сияқты “ақ жолбарыстар – байху” бейнелеріне өте ұқсас. Мұндай “жолбарысты қапсырма – регалиялардың ертедегі үлгілері Чжоу дәуірінің Чжанго кезеңіне жатады. Қапсырмалардың жасалған уақыты – Тан немесе Сун дәуірі. Бәлкім қапсырма иеленуші адамның рулық эмблемасы болуы мүмкін деген, болжамдар жасаған зерттеуші ғалымдар /33/.

         Отырардан табылған күміс көбесі халықаралық сауданы зерттеу үшін аса маңызды, мәні жағынан өте сирек олжалардың қатарына жатады. Өзінің құрамы жағынан олар ақшалай – заттай нәрселер. Көмбе жиынтығының теңгелер құрамы өте құнды: онда Шығыс Түркістан қалалары – Алмалықтың, Пулаттың, Эмилдің (Омыл), Азам ордасының, Еуропалық құрамының, Кіші Азиялық Сивас, Кони мен Тебриздің, Қазақстандық Женттің теңге жасау сарайлары  соққан құйма теңгелер кездеседі. Теңгелерді жинау мерзімі ХІІІ ғасырдың 60-шы жылдарының орта шеңіне, ал шекілген кезі ХІІІ ғасырдың 40 – 60 жылдарына тұспа – тұс келеді. Көмбенің күміс бұйымдары да әр алуан; олардың ішінде ұйғыр жазуы жазылған құрама белдіктің күміс жапсырмалары, Орта Азиялық үлгімен Еділ өңірінде жасалған өрілген және бұрама білезіктер, Кіші Азия қалаларының біріндегі кәсіпқой шеберханалардың бірінде жасалған белдік доғасы бар. Көмбе бұйымдары монғол империясы дәуірінде жібек жолында жатқан қалалардың өзіндік жеке – жеке  жатқан қолтаңбасы секілді /16/.

         Тарихымыздың қызықты оқиғаларға толы замандарының бірі Б.з. ҮІ ғ. ҮІ ғ. Еуразия континентінің бірталай бөлігін алып жатқан ірі көшпелі мемлекет құрған – Түрік  қағанатын айтпасқа болмас. Қытайдың қазіргі солтүстік-шығысындағы өлкелерінен бастап Каспий теңізіне дейіңгі ұлан байтақ өңірде билік құрды. Орта Азияны бағындырғаннан кейін түркілер Қытайдан Жерорта теңізінің елдеріне келетін сауда жолдарының елеулі бөлігіне яғни “Ұлы Жібек жолына” билік етті. Жібек керуенін алып өтушілер мен делдалдар, соғдылықтар мен парсылар болатын.  Олар Пайкенттен (Бұхараның маңайы) Сырдарияға дейіңгі жолға бақылау жасайтын. Жібек маталарды сатяп алушы Византия елі болды. Жібек саудасы соғдылық түркі хандарына орасан зор пайда түсіретін /34/. Түркі тайпалары Шығыс пен Батыс елдерінің арасын жалғаушылар болды. Осы кездегі түркілердің тарихи рөлі толық зерттелген жоқ. Тек жекелеген фактілер ғылымжа баяндалған. Мысалы б.д. ІІ –ғасаырында Қытай монахы Цай Лунның ойлап тапқан қағаздарын ең бірінші таратушы дәл осы түркілер болған. Жібек саудасы шынайы шаруашылықпен күн көретін халық бұқарасына қызмет етпейтін, тек сән-салтанат жиһаз-мүліктеріне мұқтаж, әлеуметтік сатының биігіндегі бай-бағландарға қызмет ететін. Қытайлар мәселен, Ираннан тек өз патшайымдары үшін аса қымбат тұратын, қас пен көз сүрмелерін (косметика О.Р.) алдыратын, сол сияқты Вавилон кілемдері сирек кездесетін қымбат мүлік болды /35/.  Ақырында Қытайға Сирияның табиғи да жасанды асылтастары, Қызыл теңіздің інжу-маржаны, Мысыр матасы, Кіші Азияның есіртке нашалары жеткізілген.

         Бірақ сауданың ең маңызды мүлік – жібек саудасы болатын. Византияның жібекке деген мұқтаждығы аса зор болды. Өйткені ол хан сарайы мен ақсүйектердің қажетіне ғана емес, көшпелілермен қарым-қатынаста айталық, көмекші әскер жалдаған кезде валюта есебінде падаланылатын /35/. Жібекті өндіру ісін Қытайлықтар өте құпия ұстаған. Қытай императорлары елден технологияны емес, тек дайын өнімдерді ғана шығаруға рұқсат берді. Жаңа материалдар өндірісінің құпиясы қатаң сақталғандығы арқасында, олардың құны ең алыс жолға жеткізілуге кететін шығындарды толық ақтап келді. Жібек матасы б.э.д. І мыңжылдықтың аяғында Еуропа рыногында қажеттілікке ие болған ең алғашқы Қиыр Шығыс тоуары болды.

         Жібек саудасына қатысты өте маңызды  мәліметтерді Византия тарихшысы Менандр Протектордың (Протиктор) қолжазбаларынан оқи аламыз /36,гл.561/. Батыстық шығармалардың ішінде бұл дерек түркі тарихына қатысты  біршама мәліметтерді береді. Менандрдың өмірі, туған жылы жайында мәліметтер жоқтың қасы. Менандр өзі жайында көп айтпайды, оның замандасы Византия тарихшыларының бірі Феофилакт Симокатта Менандр жайында бір–екі ауыз сөздер ғана келтіреді. Менандр “Тарих” атты еңбегін 558 жылы Агафий әңгімелерінің біткен жерінен ары қарай жалғастырады. Яғни, 558 жылы Фракия (Өракія) жеріне ғұн кутургурларының келген уақытынан бастап, Византия императоры Тиберидің өлуімен аяқтайды. Ол Протектор немесе Протиктор деп аталады, себебі 558 жылдан бастап Менандр сарай қызметкері: protektor жұмысын атқарған. Содан бастап оны көптегегн деректерде Менандр Протектор деп атап кеткен. Менандрдың сақталған қолжазбаларынан Византия сарайының парсы патшаларымен және түркі ордаларымен болған қатынас сияқты ежелгі мәліметтерін оқи аламыз. Өкінішке орай оның жазбаларының үзінділері ғана сақталған. Бірақ ол империямен Еуразия халықтарының арасындағы қарым-қатынасқа ерекше мән бергендіктен, оның үзінді жазбалары  түркі тарихы үшін құнды дерек болып табылады. Менандр “варвар” халықтарына дұшпандықпен қараса да, оның еңбектерінен бұл халықтарды баяндауда объективті болуға тырысқанын байқаймыз. Ол варварларды былай деп сипаттаған: меншіл, мақтаншақ және қатыгез, ал славян тайпаларын  тәуелсіз  және  өркөкірек деген. Сонымен қатар автор, VІ ғ. Алтай маңында өмір сүрген түркі тайпаларының өмірі мен мәдениеті  және Зимарх бастаған елшілігі жайында өте құнды  деректерді  береді.

     Сонымен Менандр Византия бюрократиясының идеологі, император Юстинианның мұрагерлерінің билігін мойындаған және халықаралық істермен байланысты болып, Маврикийдің қамқорлығын пайдаланған. Менандр әлеуметтік жағдайына байланысты Прокопийден төмен тұрды, бірақ онымен теңдес Агафиден білімі жоғары  еді. Менандр еңбегінің құндылығы – тарихи материалдарды жинақтап шынайы ойын білдіреді. Сондықтан М.Протектор VІ ғ. Византия тарихшыларының ішінен көрнекті орын алады. Менандр Протектордың “Тарих” атты еңбегін, грек тілінен 1860 жылы С. Дестунис орыс тіліне аударды. Жоғарыда айтып кеткендей Менандрдың еңбегінің мына көрсетілген үзінділерінде 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 14, 18, 19, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 33, 34, 35, 50, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 75, 76, 77 Византия империясының халықаралық қатынасы, славян, гепид, лангобордтармен жаугершіліктері, Византия мен Түрік қағаны арасындағы елшілік байланыстарының  тарихы баяндалады. Менандрдың еңбегінде парсылар “Жібек жолын” бөгеп, түрік территориясындағы соғдылардың шекарадан өтіп сауда істеуіне тыйым салуы салдарынан екі елдің ара қатынасы бұзылып, ақыры соғысып тынады. Сондықтан түріктер Византияға елшілер жіберіп, Шығыс Риммен бірлесіп, парсы еліне жорыққа аттанады /37/. Бұл мәліметті Гумилевте толықтыра түседі. Онда Византия осынау аса бағалы матамен жабдықтайтын күретамыр Солтүстік Иран үстімен өтетін, сол себептіде сосонидтер үкіметі керуен саудасын бақылауды бір сәтті өз қолдарынан шығарған емес. Соғды елшісі Маниах 566-567 жылдары Түркі қағандығының өкілі ретінде Иранға тауар әкелді. Хосров өз еліне түркілердің еркін келуінен қорқып және Иран рыногы шет жерлік жібектің көбеюіне мүдделі болмауына байланысты Маниахқа ерген саудагерлер әкелген тауарды сол жерде өртеп жібереді. Осыған байланысты түркілер өте тиімді сатып алушыны Византиядан іздейді. Византиямен байланысу үшін елшілікке Маниахты бас етіп жібереді. Оған император Юстинианмен сауда жөніндегі шарт қана емес, Иранға қарсы әскери одақ жасауға тапсырма береді. Маниах Константинопольге Кавказ арқылы барады. Сонымен бірге Византияға жібек құртының ұрығын, таяқтың ішін үнгіпсоған салып жеткізеді. Н.В. Пигулевская ол соғды қалаларынан алынған деп шамаласа, Массан ұрық Жұржыннан әкелінген деген пікір айтады. Жібек құртын өсіру Константинополь мен Бейрутте, Тир мен Антиохияда дамыды. ҮІ ғ. аяқ кезінде жібек сатып алу ісі Византия үшін бұрынғы мән маңызынан айырылады /35/.

         Қытай саяхатшысы  Сюань-Цзянь ҮІІІ ғасырдың басында былай деп жазды: … “Испиджаб (Сайрам) қаласына керуен басын бұрғанымыз сол, алдымыздан қызылды-жасылды киініп, арғымақ атты көсілтіп елші шықты. Найзаласа ма деп үрпейісіп қалып едік, әлгі елші бұрымы арқасына төгілген ару қыз екен, жарқырай күліп, ат басын іркіп “Хош келдіңіздер !” – деді. Қаладағы керуен сарайға қарай бет алды. Керуен басының жанары шырадай жанды. Керуен сарай жер үстінің жұмағы секілді. Төрде әуез, жағасында сөз төгіп жыршы отыр, бұрқұрап піскен палауға  тойып, жантая бергеніміз сол, сусын ұсынған сұлу қыздар дәйек болды. Түстенеміз де әрі қарай аттанамыз деген керуен басы табан аудармай төрт күн жатты. Қаланың көркіне көз тояды. Жер үстінің жұмағына ұқсайды” /38/.

         Бұл деректен түрік елінде керуендерге, олардың дем алуына және қауіпсіздігіне жағдай жасайтынын көреміз. Қытайдың жібек саудасында көшпелі түркілер елеулі рөл атқарған. Қытай империясымен көшпелі түркілердің шапқыншылығынан тұрғызған Ұлы қорған бекіністері де құтқара алмады. Сондықтан да Қытай императоры көшпенділермен арадағы саясатты өзгертеді. Біртіндеп түркілерді одақтас жасауға және Ортаңғы шекарадан Рим империясының шекарасына дейіңгі аралықта керуендерді қорғату үшін, олардан саяси әрі материалдық мүмкіндіктерін аямады. Қытай экономистері түркі әміршілеріне соғыстан гөрі бейбіт қарым-қатынастардың көп пайда әкелетіні  жөніндегі шындықты түсінуге көмектесті. Саудагерлерді қайыршылық күйге ұшыратпайтын және қытай саудагерлерінің өмірі мен меншіктеріне келіп боларлық міндеттерді қабылдаған аумақ қожайындарының көңілінен шығатын оңтайлы баж салығы ретінде транзиттік жүк тауарларының әрбір оныншы бөлігін беру керек деп шешілді. Сөйтіп, экономика соғысты жеңе бастады. Сол кездегі Қытай саясаткерлерінің : “жауды жеңудің ұтымды тәсілі – оны өзіне дос ету” деген принципті жете меңгергендігін көруге болады.

         Жібек жолы түркілердің заңды жалғасы қарлұқтар кезінде де гүлденіп дамыды. Қарлұқтар соғды мен ұйғыр қағанатының сауда байланыстарында маңызды рөл атқарған. Қарлұқтар Орта Азия мен Жетісу арқылы өтетін сауда жолдарының қауіпсіздігін қамтамассыз ету үшін сауда керуендерін күзететін отрядтар ұйымдастырып отырған /18/.

         Алтайдан кеткен қарлықтар Жетісу бойымен Талас өңірін мекендеген Құлан Ұлы Жібек жолында жатақан көркейген қала болды. Құлан отауының бірі негізін қарлық жылқыларының тегінен де қарастыруға болады /6/.

         Қарлықтар Қазақстан мен Орта Азияның территориясында орналасқан түріктердің ішіндегі ортырықшылдыққа ерте бой ұрған тайпалық бірлестік болды . Мұның себебі қарлықтардың оңтүстік, оңтүстік батыстағы және де өздерінің ішінде отырықшылдықпен, егіншілікпен және саудамен айналасқан соғды колониялармен тығыз байланыста болғандығынан еді. Сауда  жолдарының осы қарлықтар мекені мен соғды колониялары үстімен өтуі, олардың мамандаған шаруашылықтарынан түскен өнімді бір-бірімен оңай айырбастап немесе сатып алуына қолайлы жағдай жасады. Ғылыми әдебиеттерде дәлелденгендей,  шаруашылық саласы бойынша мамандану мен сауданың қарқынды дамуы еңбек өндірісінің төмен болуына қарамастан алға баса берді /6/. Қарлықтар территориясында қалалардың көп болуы, Ұлы Жібек жолының да үстерінен өтуі олардың әлеуметтік – экономикалық дамуына ерекше әсер етті. ҮІІІ-Х ғасырларда Ұлы Жібек жолының одан әрі өркендеуінде қарлықтардың рөлі орасан зор болды. Оған қарлықтардың алып жатқан ұлан-байтақ территориясы да қағанатқа бұл мәселеде зор  міндеткерлік жүктеді. Егер ҮІІ ғасырға дейін Қытай мен Батыс елдерінің арасын жалғастыратын жол Қашғар-Ферғана арқылы өтсе, ҮІІ ғасырдан бастап, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу үстімен жүрді. Өйткені бұл кезде Ферған өңірдегі саяси жағдайлар керуен жолдары үшін қолайсыз еді. Керісінше, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуды мекендеген қарлықтар сауда жолының сақталуына және оның одан әрі дамуына барынша мүдделі болды. Өйткені бұл жерелр отырықшылар мен көшпенділердің қалың түйіскен аймағында орналасқан еді. Бұл жолдың маңызының арта түсуіне түркі қағандары ордаларының жиі орналасқаны да ықпал етті. Олар сауданың өз территориясымен жүргеніне мүдделі болды. Деректерде сауда жолының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қарлықтар қарулы отрядпен керуендерді өз жерлерінен шығарып салып отырғандары айтылады. Ұлы Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу бөлігіндегі, яғни қарлықтар мекендеген территориядағы негізгі  салалары: Шаш – Испиджаб – Тараз барып, одан әрі оңтүстікке қарай төменгі Барсхан – Қасрабас – Құлан – Меркеге өтіп, жоғары Барсхан арқылы Шығыс Түркістанға бағытталды /39/.

         Қарлықтардың ірі сауда орталығы Испиджаб қаласы болды. Шығыс елдерінің барлық саудагерлері осы қалаға келіп түсетін. Бұл қала феодалдарының саудаға деген мүддесін арттырып, олар ірі базары бар рабад салды. Қаратегін әмірші болып тұрған кезде  бұл базардан айына 7 мың диргем пайда түсіп отырды. Мұндай рабадтар қарлықтардың басқа бір қаласы Меркеде де салынды /6/. Бірнеше  керуен жолыфның түйісуі – Таразды сол кездегі ірі сауда орталығы етті. Қала оңтүстік Шығыс жағында тікелей көшпенділермен  байланысты. Таразда басқа елдерден келген саудагерлер де тұрды /40/. Ал, Тараздың өз саудагерлерінің де колониялары болды. Мысалы: Исфаханда көп Тараз көпестері тұрып, саудамен айналысты. Тараздың ірі сауда орталығына айналуы қалалардың жиі орналасуы және олардың түрлі шаруашылық пен өнеркәсіп өнімдерні шығаруға да әсер етті. Ұлы Жібек жолында жатқан қарлықтар ақсүйектерінің қаласы Өрнек ҮІІІ-Х ғасырлардағы Тараз аймағының территориясына енді /41/. Іле аңғарындағы Талхызға қарай баратын жолдың ашылуына байланысты Шығыс Түркістан, Алтай және Монғолияға баратын сауда керуендері жиіледі.

Ал Испиджабтан қарлықтардың жазғы жайылымы болып саналатын Кеңгір, Жезді, Нұра сияқты Орталық Қазақстан өзендері бойындағы елді мекендерге қарай баратын сауда жолдары тарады. Бұл жақтасаудагерлер қыпшақтар мен қимақтар арасында сауда жүргізе алатын еді. Талас жазығының Шу алқабына өтер жолда Қасрабас қаласы орналасқан. Ол туралы идн Хордадбек былай де жазады: “…бұл жерлер қарлықтар қыстайтын жылы мекен, ал оларға жақын халаждардың қыстаулары орналасқан дейді. Сауданың өркендеуіне көшпелі түркілердің ықпалы зор болды. Қала тұрғындары көшпенділерден көп мөлшерде жылқы, мал, жүн, өңделмеген тері, киіз, сүт, айран, қаймақ, ірімшік алып отырды”. Селжүк құжаттарының бірінде “… олардың пайда беретін заттары мен тауарлары отырықшылықтағы адамдардың байлығының, қанағаттанушылығының  және пайдалылығының себебі болып табылады” – деп жазды /20/. Көшпелі түркілердің сарқылмас, үнемі әкеліп тұратын шикізаттарының арасында қалалардың өзері белгілі бір өнім шығаруға мамандана бстады. Мысалы, әл-Макдисидің  хабарлауы бойынша: “Шаштан сапалы ер-тоқымдар, оқ салғыш қорамсақтар мен орамалдар әкелінді. Теріні түріктерден әкеліп иеленді. …Ферғана мен Испиджабтан ақ матамен, қарумен семсерлермен, мыс және темірмен бірге түркі құралдары әкелінді. Тараздан ешкі терісі, Шелжіден күміс әкелінді. Хутал мен Түркістаннан жылқы мен қашар тасымалданды”.

 Халықаралық сауда тауарларының біраз бөлігі Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда қалып отырды. Византия, Соғды елі, Қытайдың әшекей бұйымдары мен қымбат заттарын түркі қағаны және басқа бай ақсүйектер сатып алатын еді. Оған мысал ретінде осы жерлерде археологиялық қазба жұмыстары арқылы табылған Византиялық белгісі бар күміс құмыралар мен олардың алтын теңгелері және Қытай айналарын айтуға болады /42/. Жетісуда орналасқан қалықтардың сауда қатынасында Қытай ерекше орын алады. Одан жібек ала отырып,көшпелі түркілер өзерінің шикізатөнімдерні өткізіп отырды. Алайда, олар тек шикізат қана апарып қоймай, сонымен қатар өздері жасаған бұйымдарынөткізді. Мысалы, май, тұз, қалақан, найза сонымен қатар мата менмускус жеткізілді /19/. Бұл ретте Қытай деректерінің қарлықтар жөнінде олардың сауда ісін жетік білетін саудагерлер екенін растайтыныдғын еске ала кету орынды /6/. ІХ-Х ғасырларда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін сауда жолының одан әрі өркендеуіне ислам дінінің зор ықпалы болды. Олар өз қаражаттарын базарлар мен олардың мекемелерін көбейтуге жұмсап отырды. Қарлықтардың көшпелі бөлігінде сауданың еркін дамуына сол кездегі түркілердің қонақжайлылығы, меймандостығы көп септігін тигізді. Өйткені түркілер саудагерлерді ерекше күтіп қарсы алатын және осы арқылы сол саудагерлер еліне барғанда сондай мүмкіндіктер алуына құқылы болды /8/. Қарлықтар саудасында жылқының маңызы үлкен болды. Жабайы тұқыммен будандастырылған бұл жылқы малы, төзімділігі жағынан аңға шыққанда, жорықтарға шығуға, соғыстарда  теңдесі жоқ жүйрік тұлпар болып шықты /18/.

Қарлық құрамындағы ірі тайпалар яғма, тухси, шігілдер сияқты бірлестіктерде аңшылықпен айналысушылар көп болды. Сондықтан да олар саудаға мол өнімдерімен қатар бағалы аң терілерін шығарып отырды /6/.

         Сондай-ақ мынадай қызықты мәліметтерде бар, қарлықтарды жылқы сатудың кеңінен тарағаны соншалық, олар саудагерлердің өзін оп-оңай алдап кете алатын дәрежеге жеткен /43/.

         Айталық, тіпті б.э. І мыңжылдығының аяғында Шығыс деректері бойынша көшпелі түркілердің отырықшы халықтарымен сауда байланыстарының тығыз болғанын айтады.

         Әсіресе, Орталық Қазақыстанды мекендеген қимақ-қыпшақ тайпалары Орта Азияның отырықшы халықтарымен мәдени-экономикалық қатынастарда етене жақын байланыста болған, өздерінің мал өнімдерін тұрмысқа қажетті заттарға айырбас жасап отырған.

         Орта Азиялық және басқа да елдердің саудагерлері Дешті Қыпшақ даласындағы басты тайпалар қимақ-қыпшақ бірлестігімен сауда – саттық жасағанда Сырдарияның бойындағы қалалар: Отырар, Сығанақ, Сауран, Жент және басқа да қалалар маңызды рөл атқарған /10/.

         Қазақстан даласын басып өтетін керуен жолдары Хазарияға, Руське бет алған. Тараздан шығып Банджарға баратын жол туралы әл-Идриси былай деп жазады: “…Тараздан қимақ еліндегі Банджарға дейінгі жол 36 күндік. Тараздан Қасарға дейін 45 миль, сосын тауларды жанай өтіп 4 күн жүргеннен кейін Теміртаға (Демиртаг) жетеді. Темір таудың етегінде орналасқан кішкене қала…, онан шығыстағы Хайкам бекінісіне дейін 20 күн… Хайкамнан шығыстағы Дахлан бекінісіне дейін 7 күн… Дахланнан Банджарға 4 күн жүреді” /9/.

         Бұл жолды жан-жақты зерттеген Б.Е. Көмеков, оның Қосрабастан басталып, онан әрі қарай әдеттегідей Құлан – Меркі – Аспара арқылы жүрмей, солтүстікке қарай кетіп Демиртаг тауына (Шу, Іле) шыққан дейді, сөйтіп бұл жлдың жалпы бағытын ХҮІІІ-ХІХ ғасыр басында Семейден шығып Іле, Шу өзендері арқылы өтіп Қоқанға баратын жолдың бағытымен салыстырған /9/.

         ХІІІ ғасырда Сарайшық, Жент қалаларын басып Қытайға өткен, Венеция саудагерлері (миссионер) Марко Поло өз жазбаларында Ханбалық қаласында тұңғыш рет қағаз ақшаларды көріп, таң қала әңгімелеген деседі. “Әлгі күріш сабағынан жасалған қағаз ақшаға саудагерлер жақұт, маржан, сәуір тағы басқа да  асыл тастарын айырбас жасағанда таң қалдырарлық оқиға болған.  Қорғанның арғы жағында мұндай қағаздарға алтын, күміс, құймаларын береді дегенді естіп жағамызды ұстадық” /44/. Бұдан Шығыс өркениетінің Батысқа қарағанда дамып, кейін ауысқанынын байқауға болады.

         Ұлы Жібек жолының дамуына байланысты тауар қауіпсіздігін қорғайтын халықаралық заң болуы әбден мүмкін. Заңның орындалуын қадағалау, осы талаптарға  бағынатын аралық мемлекеттердің бүкіл күш қуатымен жүзеге асырылып отырған. Сауда керуендері өзара қақтығыс жағдайларында ешкім тиіспейтін құқыққа ие болды. Көне орыс шежіресінде, бүгінгі оқырман көзімен қарағанда өте таң қаларлық жағдай баяндалған. Князь Игорь және Қонышақ (1185 жылы) әскерлерінің Қоялы дала өзенінің маңында (Дон бассейні) болған шайқасы қызған тұсында, олардың жандарынан Бұхарадан беталаған Просович шайқастың немен аяқталғанын көреді және керуенді Киевке аман жеткізген соң, ұлы князь Святославқа Игорьдың жеңілгендігін хабарлайды.

         Бүгінгі күні осыған ұқсас жағдайды, яғни бағалы заттарға толы машина кездейсоқ ұрыс алаңынан түсіп қалып, оның тоналудан аман қалуын көзге елестету қиын.

         ХІ ғасырдың өзінде аса көрнекті түркі ақыны Жүсіп Баласағұн: “Қолөнермен айналысатын шеберлер әлі де бар. Олардың өнер тамған саусақтары асырып айтылады. Дүние сұлулығының тізгінін ұстап тұрған да солар. Әлемдегі ғажайып атаулының бәрі – солардың шеберлігінің  нәтижесі,” – деп жазды.

         Сол себепті де Х ғасырдан ХІІІ ғасырдың басына дейінгі қалалар тек бұрынғыдай орда ғана емес, қолөнер мен сауда нүктелері шоғырланған орталық болды.

         Атах қаласын әл – Максиди былай деп сипаттаған: “Атлах үлкен қала, ауданы жағынан негізгі қалаға жақын, айналасы қабырғамен қоршалған. Үлкен бөлігі – бау-бақша, ал рустагінде көбінесе жүзім егісі кең етек алған. Алқалы мешіт мединеде, ал сауда орталығы (базар) рабадтың ішінде”/20/. Атлах қаласының жанында қытайлық әскерлер мен біріккен араб және қарлық күштерінің шайқасының болуымен байланысты, оның аты тарихта кең тараған. Арабтар мен қарлықтар Қытай армиясын талқандаған. Тұтқынға алынған қытайлықтар  Самарқандқа жөнелтіліп,  ол жерде олар өнеркәсіппен айналысқан; қағаз, әр түрлі қару-жарақтар және құрал – саймандар жасаған.

         Бір көпестің сауда сапарын ортағасырлық Шығыс ақыны  Фирдауси былай деп суреттеген екен:

         Таңдаулы мыңға жуық түйе тізген,

         Жүк артқан келе жатыр бай керуен.

         Жүз жирен түйесіне дирхем артақн,

         Тағы да қырық түйе динар салған.

         Мускс пен таңдаулы алой теңдері бар,

         Қызықтырып сәндікпен жібектер сол.

         Осыларды Шын мен Мысыр, Иран сатып,

         Керуенге ерген отыз түйе алған артып /46, 43б./.

         Сонымен қорыта айтқанда Ұлы Жібек жолы – Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабы. Орта ғасырдағы осы аймаққа орналасқан елдердің сауда және мәдени байланыстарының аса маңызды қарым-қатынас жолы болған. Жібек жолы бойындағы  халықтар арасында мәдени ақпарат алмасу болғанын дәлелдейді.

 

 

 

 

 

2  ҮІІІ-ХІІІ ҒҒ. ҚАЗАҚСТАН  МӘДЕНИЕТІ

 

2.1 Ортағасырлардағы қалалардың дамуы: сәулет өнері және 

 материалдық мәдениет

 

         Қазақ халқының төл мәдениеті ұзақ ғасырлар бойындағы тарихи қозғалыстың жемісі болды. Ұлан – байтақ Еуразия даласындағы тайпалардың қалыптасуы, жалпы түріктік өркениет жетістіктері, әрине Қазақ халқының мәдениетіне түп тамыр болды. Алайда қазіргі таңда Ұлттық мәдениет өркендеу үшін ұлттық мемлекет ауадай қажет.

         Шығыстанушы В.В. Бартольд: “Ортағасырдың ерте кезеңінде ,ҮІ-ҮІІ ғасырларда еуразияда маңызды өзгерістер болды”, — деп жазған еді. Осы  дәуірге алдымен Суйдің (589 – 618 жж.) басшылығымен, содан кейін Тан (618 – 907 жж.) әулеттерінің арқасында Қытайдың бірігуі жатады. Олардың әрқайсысы Орта Азияға билік етуге ұмтылған. Мұнымен қатар Ислам діні пайда болып өріс ала бастаған алғашқы ғасырларда Ганг өзеніндегі Үндістанның Канаужа қаласы империя астанасы болып күшейді /23/.

         Қытайдан Үндістан, Иран, Византияға дейінгі аралықтағы созылып жатқан көшпенділер түркі әулеттерінің қол астына бірікті. Осы оқиғалардың негізінде буддизмнің “әлемдік төрт монархияның дүниенің төрт бұрышында тұруы керек” деген идеясы қалыптасты. Олар: “пілдер патшасы” – оңтүстікте, “асыл тастар патшасы” – батыста, “аттар патшасы” – солтүстікте және “адамдар патшасы” (кейіннен Қытай империясындағы  адам санының көбеюіне байланысты айтылған) – шығыста болуы. Біршама өзгерістер енгізілген бұл идеяның бірнеше түрлерін мұсылмандар да қабылдады. Ерте дәуірде өмір сүрген авторлар қай империяның қандай салада артықшылықтары болғанын айтып қана қоймаған. Олардың түпкі ойларында жатқан мәселе — өз халқының өзге мәдениетіндегі құнысын игеруі. Сондықтан бүкіләлемдік мәдениеттің ертедегі формаларының бірі жоғарыда көрсетілген әлемдік патшалар концепциясы еді. Оның қалыптасуына Ұлы Жібек жолы үлкен әсер еткен /52/.

Ұлы  Жібек жолы – адамзат баласы өркениетінің теңдесі жоқ тарихи ескерткіші. Ол көп ғасырлар бойы өз құрамына кіретін елдер мен халықтардың экономикасының, мәдениетінің дамуында басты рөл атқарды.  Құрлықтарды жалғап жатқан бұл жол ІІ ғасырдан бастап Еуропа мен Азия арасын біріктріген көпір болды, Шығысты Батыспен байланыстырды.

Ортағасырлар кезеңінде Қазақстанда гүлденген ондаған қалалар өмір сүрді. Олардаң тамаша архитектуралық үйлесімділіктері, сарайлары, мешіттері, ұлық мавзолейлері, медреселері, ұстаханалары, шеберханалары кімді болмасын таңқалдырмай қоймаған /14/.

Қазақстан археологиясындағы жарқын оқиғалардың бірі-жазба деректерде көрсетілген ортағасырлық қалалық мәдениет пен қалалардың табылуы болды. Қазақстан тек көшпелілер Отаны деп кешегі күнге дейін айтылып келген пікір жоққа шығарылып, жеріміздің өзіндік, далалық өркениеттің бесігі болғандығы айқындалды. Ол өркениет диқан мен малшы, қала мен дала мәдениеттерін бойына сіңіріп, кіріктіре білген. Мұндай дәстүрлер бірлестіктің ізі тіптен қола дәуірі кезінде де болған.

Археолгтар мен тарихшылар Орта Азия мен Қазақстанның отырықшы-егіншілік кезеңінің гүлденген тұсы Х-ХІІ ғасырларға сай келетінін анықтаған. Сол кездегі қоғамның дамуы қолөнердің, ғылымның, өнердің, архитектураның шыңына жеткендігінен көрінеді. Археологиялық деректер мен жазба  мәліметтер куә болғандай, ерте ортағасырлардағы Қазақстан қалаларының тұрғындары үйсіндер, қаңлылар, соғдылықтар, түркілер болған.

ІХ-ХІІ ғасырлардағы ортағасырлық авторлар түркі қалалары жайлы мынадай деректер қалдырған. Бұл – қарлұқ, чарұқ, қимақ, оғыз, қыпшақ, жікіл, тухси, қаңғарлардың (көне түркі тайпалары мен халықтары) қалалары еді. Тараз “бата алған түркі – чарұқтар қаласы” деп аталған. Құлан, Қасырбас, Көлшөп, Жолшөп қалаларында қарлұқтар тұрды. Талхир  жікіл мен қарлұқтардың шекарасында орналасты. Ал қарлұқтар астанасы Қаялық болды. Алакөл мен Ертіс маңында қимақтардың  Көктұма, Гаган, Карантия, Дамурия, Имакия, Сараус, Дахлан, Банжар, Астур қалалары орналасқан. Жетісу мен Сырдария өзендерінің бойында оғыздардың Хиам, Горгуз, Дахлан, Габриан, Қарашық, Янгикент қалалары бар /42/.

Ортағасырлық араб саяхатшыларының жазба мәліметтеріне жүгінсек, көз алдымызға гүл жайнаған өлке келеді. Мысалы, әл – Макдиси, Ибн Хордадбек, Қашқарлық Махмұт Х-ХІ ғасырларда көптеген қалалардың атын атайды. Ибн Хордадбек пен Кудама ибн Джафар бойынша Құланнан Суябқа дейінгі аралықта Түрік жолы бойында 10 қала мен елді мекенднр көрсетілген /20/. Меркі, Аспара, Нүзкет, Хоранжуан, (Ақсу), Жүл (Соқұлық),Сары (Новопокровка), Суяб, Бунджикент, Навакент, Кирмирау. Қалалардың дамуының бір кепілі сауда-саттықтың өркендеуі. ҮІІ ғасырлардан бастап Ұлы Жібек жолы ортағасырлық қалалардың шоқтығы Самарқандтан бастап, Отырар, Таразды қамти отырып, Шу өңіріне жетеді де, Қырғыз Алатауының асулары арқылы Шығыс Түркістанға өтеді /45/.

Отырар, Янгикент, Қарашық, Сүткент, Кедер, Құлан, Төменгі Барысхан, Жікіл, Қаялық қалалары түрікше атауларды иеленген /46/.

Қазақстанның қалалары саяси-әкімшілік орталық қызметін атқарып қана қоймай, қолөнердің, сауда мен ауыл шаруашылығының шоғырланған орны да болды. Сонымен бірге олар ғылым, білім, мен мәдениет ордасы болып табылды.

Уақыт өткен сайын Жібек жолының жеке тармақтары жергілікті саяси-экономикалық жағдайға орай, жанданып немесе керісінше  құлдырау кезеңдерін басынан кешірген. Ерте ортағасырларда  Жібек жолының Қытай мен Орта Азия арасын жалғастырып жатқан, Жетісу  мен Оңтүстік  Қазақстан арқылы өткен тармағы күшті дамыған. Түрік қағанатының құрылған кезеңінен бастап Жетісуда аса ірі қалалар жүйесі қалыптаса бастады.

Х ғасырда Жібек жолының Іле Алатауын бойлап, Баба Ата (Алматы), Талхиз (Талғар) арқылы Іле аңғарына шығатын бөлігі жандана бастайды. Олардың атаулары Жібек жолы мен жүріп өткен саяхатшылардың жолжазбалары арқылы осы күнге дейін жеткен.

         Кейінгі ғасырларда (1424 жылы Қытай мемлекеті Солтүстік-Батыс шекараларын жауып тастағанға дейін) Жібек жолының Қазақстан мен Орта Азия арқылы өтетін тармағы басты күретамыр қызметін атқарды. Қазақ жеріндегі отырықшы өркениеттің ошақтарына айналған Отырар, Яссы, Сауран, Тараз, Мерке, Құлан, Талхиз, Алмалық және т.б. қалалар осы кезеңде гүлденіп, дамуының шырқау шегіне жетті /23/.

         Сан ғасырлық керуен қатынасы жол бойында сауда мен қолөнердің, суармалы егіншіліктің күшті дамуына себепші болды. Егіншілікті шұраттар жергілікті халықты ғана емес , сауда керуендерін де азық –түлік түрлерімен қамтамасыз еткен. Сол кездегі ауыл шаруашылығы географиясын талдасақ, көптеген тарихи деректер оның маманданған тауарлы сипаты болғанын дәлелдейді. Мұның өзі – Жібек жолы бойындағы елді мекендерде нарықтық шаруашылық-сауда қатынастары керуен жолдары бойындағы қалалардың мамандану сипатын анықтап берді. Сонымен Ұлы Жібек жолы Қазақстанның Оңтүстік өңірінде феодалдық – қалалық мәдениеттің дамуына шешуші ықпал етті деуге болады /45/.

         Енді осы қалалардың  өзіне тоқталып кетейік. Жоғарыда айтып кеткендей, жібек жолы бойнда Жетісу өңірінде бірнеше қалалар бой көтеріп дамыды. Жер жанаты Жетісу деп халық аузында қалуы да бекер емес шығар. Табиғаттының қолайлы, әсем болуы қалалардың дамуына басты себепкер болса керек. Жетісудағы көне қалалардың басын Талхирдан (Тахир – Талхиз – Талғар) бастағанды жөн көрдік. Бұл қала жайында алғаш жазба деректі Х ғ. белгісіз авторы парсы тіліндегі географиялық шығарма “Худуд әл-Әлем” (“Әлем шекаралары”) береді. Аталған шығармада Тонг және Талхир қалалары қарлұқтардың шекарасында, Ыстықкөлге жақын маңда орналасқан делінген /46/. Сонымен ежелгі Талхир қалашығы Алматыға таяу жерде орналасқан Талғар қаласының оңтүстігінен, жағалаулары тіп-тік келген, арнасы толы, ағыны қатты, күндіз-түні гүрілдеп ағып жататын өзеннің жанынан табылған. Бұл өзен Талғар деп аталады. Қаланың аты өзеннің атауынан шыққан болуы керек. Археолог А.Н. Бернштам, Ә.Х. Марғұлан зор еңбек сіңірді. Жылнамалық Талхир мен қазіргі Талғардың бір қала екендігін алғаш болып анықтағандар да осы ғалымдар. Қалаға алғаш археологиялық жұмыстарды, қазіргі Абай атындағы Алматы Мемлекеттік педагогикалық университеті И.И. Копылов басқарған экспедициясы бастады. 1970 жылдардың екінші жартысынан Археологиялық институтының Т.В. Савельева жетекшілік еткен экспедициясы жұмыс жүргізді. 1994 жылдан бері қазба жұмыстарын америкалық ғалымдар мен т.б. елдің зерттеушілері басқа да сала мамандары жұмыла жүргізуде. Қаланың тарихы сақ дәуірінен (б.з.д. ҮІІІ-ІІІ ғғ.) басталатыны айқындалып,  б.з.д. ІІІ — б.з. Ү ғасырына дейін үйсін мемлекетіне қатысты  болған. Х-ХІІІ ғғ. гүлдену шегіне жеткен. Ұлы Жібек жолындағ халықаралық сауда да қала тіршілігіне үлкен ықпал еткен. Себебі, Жібек жолы дәл осы жерден жан-жаққа тарамдалғандықтан, Талхир керуен жолдарының тоғысқан жерінде, түйілісінде орналасқан. Бірінші тармақ солтүстік-батыс Іле өзені арқылы Жоңғар Алатауын, Алакөлдің жағасынан Қытайға апратын жол. Екіншісі шығыстық бағыт бойынша  Іленің оң жағалауымен Жаркент, Қорғас арқылы Қытайға  шығатын болған. Талхир тұрғындарның басым бөлігін түркілер – жікіл, қарлұқ, яғмалар құраған. Және өзге елдің көпестері де жергілікті халықпен араласа бейбіт өмір кешкен. ХІ-ХІІІ ғғ.  бас кезінде қалада шамамен 5-6 мың халық өмір сүрген. Қолөнер өте жақсы дамыған, егіншілік пен қатар мал шаруашылығы жетік игерілген.  Ежелгі Талхир қаласының шеберлері — өз ісінің нағыз маманы, ал Талғар-Шығыстағы сирек кездесетін темір қорытатын орталықтардың бірі болған. Атақты құрыш болат осы жерде өндірілген. Талхир қаласы ХІІІ-ХІҮ ғғ. құлдырай бастаған. Оның себебі монғол хандарының өзара ауыздықтары, бітіспес соғыс еді /46/.

         Келесі үлкен қала орталықтардың бірі Алматы (Баба Ата – Алмалық) елді мекенінің тарихта алатын орны зор. Қазіргі Алматының орнында орналасқан Алмату деп аталатын ортағасырлық қала болған. Қалалар жайында мәліметті ХҮІ ғ. өмір сүрген мемлекеттік қайраткер, қолбасшы, ақын әрә жазушы Заһир ад-Дин Мұхаммед Бабырдың “Бабыр-наме” атты шығармасында былай делінген: “Ферғана – бесінші климаттық белдеудегі аймақ. Ол жер өңдеумен айналысатын елдердің шекарасында орналасқан. Оның шығысында – Қашқар, батысында – Самарқанд, оңтүстігінде – Бадахшан таулары, солтүстік шекарасында – Таразкент кітабында аттары аталатын Алмалық, Алмату, Янги қалалары сияқты ежелгі елді мекендерді айтады /47/”. Алайда олардың монғолдар қиратып кеткен, сондықтан да ол жерлерде қазір ешқандай мекендер қалған жоқ. Алматы елді мекені жайлы Бабырдың замандасы, “Тарих – и – Рашиди” атты еңбектің авторы Мұхаммед Хайдар Дулат та моңғол шапқыншылығы мен осы елді мекеннің маңында болған соғыстарға байланысты деректерінде атап өтеді. Алматыдан 1979 ж. екі күміс теңге табылды. Бұл теңгелердің Жетісуда соғылғандығы және қазіргі Алматы территориясында ХІІІ ғ. ақша соғатын өндіріс болғаны жайлы болжамдар бар. 1990 ж. тағы таңбалы екі теңгелер табылған. Теңгелерді оқып зерттеу барысында ғалымдар, оның сол кездің өзінде қазіргі “алмалы жер” немесе “алма көп өсетін жер” деген мағынаны білдіретін “Алматы” атауымен аталып, ХІІІ ғ. Қазақстанның оңтүстік астанасының орнында өмір сүрген қала екеніне көз жеткіземіз. Бұл аймақта б.з.д. Х-ІХ ғғ. қола дәуірдің өзінде елді мекен болған. Одан сақтар, үйсіндер мекендеген жер. Алматы тыныс-тіршіліктің келесі бір маңызды кезеңі ортағасырлар дәуірімен байланысты.  Өйткені осы кездерде бұл аймақта елді мекендер мен қалалар пайда бола бастаған. Бұл ҮІІІ-ХІІІ ғғ. аяғы, қала мәдениетінің дамып, Жібек жолы бойындағы халықаралық сауда байланыстары арасында гүлдене түскен кезі. Жібекжолы, дәлірек айтсақ, оның Іле алқабына кетеін бір тармағы Х-ХІІІ ғғ. жұмыс істеп тұрған. Осы кезеңде “үлкен Алматы” маңында бірнеше елді мекендер мен қалалар болған.Қазір олардың бәрі құрылыс жұмыстарының астында қалды. Жазба ескерткіштер, теңгелер және археологиялық материалдарға сүйене отырып, қазіргі Алматы ежелден осы атымен белгілі болып, Х-ХІІ ғғ. қалыптасқан деп археолг, ғалым К. Байпақов тұжырымдайды.  Демек бұл қаланың тарихы мың жылдан асып кеткен. Сонымен, Алматы бір кездері ортағасырлық Қазақстанның саяси, экономикалық, мәдени орталығы, қолөнері, саудасы, сонымен бірге Жібек  жолы бойндағы халықаралық саудасы күшті дамыған, Жетісу өңірі тұрғындарын ақшамен қамтамасыз ететін ақша сарайы жұмыс жасаған ірі қаласы болған /28/.

         Келесі ортағасырлық қала мен елді мекендер “құм астында қалған”, қазіргі Іле өзенінің оң жағалауы Бақанас ауылының маңында бар. Бұл қалалар “Ақ-Там, Қармерген (Х-ХІІІ ғғ.), Ағашаяқ” сияқты құм астында, шөлді далада орналасқан мекендер. Араб-парсы тілінде жазба деректер Іле алқабындағы қалалар туралы мағлұмат береді. Кейінірек  монах Гильом Рубрук Іле алқабын аралаған кезіндегі негізгі ой-пікірлерін күнделігінде былай дейді: “… жоғарыда айтылған алқапта (Іле мен Лепсі өзендерінің аралығында) көп қалалар өмір сүрген. Алайда олардың барлығын дерлік өз малдарын жаюға мол жайылымдарды басып қалу үшін татарлар қиратып кеткен. Өйткені ол жерлер өте шұрайлы болған”. ХІІІ ғ. Шыңғыс ханның әскері Жетісуға басып кіріп, талқандаған. Нәтижесінде қалалар күйреп, суғару жүйесі ескіріп, тозады. Ғалымдардың зерттеуі бойынша  ХҮ-ХҮІІ ғғ. дейін Іленің арнасы толы су болған. Яғни, олардың жағасындағы мәдени өмір әлдеқашан тоқтап қалса да, біраз уақытқа дейін бұл өңір жасыл дала күйінде сақталған /46/.

         Қаялық (Қойлық – Қойлақ) қаласы – Қарлұқ қағанатының астанасы. Іле алқабында ІХ-ХІҮ ғғ. өмір сүрген, кезінде Ұлы Жібек жолындағы экономикалық, мәдени өмірдің қайнаған ортасы, қарлұқтардың саяси орталығы болған ірі қала. Деректерде ІХ-ХІІІ ғғ. Қаялық атауымен белгілі болған. Заманыда гүлденген үлкен мәдени, діни орталық қаласы болса керек. Себебі, Қаялықтан будда ғибадатханасының қалдықтары, Рубруктың мәліметі бойынша христиан шіркеулері және мұсылман мешіттері болған деседі. 2001 жылы археолгтар қазіргі Антоновка орнында орналасқан қала Қаялықта хаммам-монша аршылынып, зерттелді. Шығыстық моншаларға жататын, барлық жағдайлар ойластырылып, сапалы салынған. Тіпті, монша қабырғасында арнайы намаз оқитын оңтүстік – шығыс бұрышында “михраб” ойластырылып салынған. Қаялық моншасының өмір сүрген уақыты ХІІІ ғ. /42/7

         Талас және Шу аңғарларындағы қалалар жиынтығы үлкен бір топты құрайды деп айтсақ қателсепейміз. Қазақстандағы көне қалалардың біріне Таразды жатқызуға болады. Ортағасырлық Таразға қатысты алғашқы мәліметтер ІҮ ғ. аяғына жататын византиялық жазбаларда кездеседі. Византия империясы түркі қағанатымен келісім жасамақ болып Дизабулдың ордасына аттандырады. Алдында айтып кеткен византиялық тарихшы Менандрдың суреттеуі бойынша Земарх сапар барысында Талас қаласында және сол қалаға жақын бір жерде үлкен мемлекеттің әміршісі, түрік қағанының ордасында қабылдауда болады.  Кейіннен Тараз (Талас) туралы ортағасырлық географ, тарихшылары, саяхатшылардың бәрі дерлік жазады. Себебі, қала Ұлы Жібек жолындағы маңызды орындардың бірі болған. Сондықтан да авторлар Тараз жайлы жазған кездерінде, ең алдымен, оның сауда саласындағы маңызы туралы айтады. Қытай саяхатшысы Сюань-Цзянь “Таластың аумағы 8-9 ли. Бұл арада көптеген елдердің саудагерлері аялдап, түрліше заттар әкеліп сатады” – деп жазады. Үш ғасырдан кейін ибн Хаукаль да қаланы дәл осылайша, яғни: “Тараз – мұсылмандардың түркілермен сауда жасайтын қаласы”, деп суреттейді, әл-Макдаси: “Тараз – бақтары мол, тұрғындары тығыз орналасқан үлкен қала. Ол қамалмен қоршалған әрі оның сыртын айналдыра ор қазылған. Қаланың төрт қақпасы бар. Халқы рабадтакөбірек шоғырланған. Қала қақпасының алдында үлкен өзен ағып ағып жатыр, қаланың бір бөлігі сол өзеннің келесі бетінде орналасқан. Өзен арқылы жол өтеді. Базардың ортасында үлкен мешіт бар”, — деп жазады /46/. Алайда ертедегі авторлардың бірде-біреуі Тараздың орнын дәл көрсете алмаған. Академик В.В. Бартольд ортағасырлық Тараз Әулие-Ата қаласының орнында болған деген пікірге ден қойды. Себебі қазан төңкерісіне дейін Тараз осылай аталған. Талас өңіріндегі  көне Тараз қаласы осы аймақтағы мәдени-экономикалық тұрғыдан маңызды да дамыған орталық болған. ХІ-ХІІ ғғ. Орта Азияны Қарахандар әулеті билеп тұрған уақытта, Тараз өз дамуының шырқау шыңына жетті. Ол үлкен мемлекеттің бір бөлігінің астанасы болды. Таразда ел билеушілері жасатқан жергілікті ақшаның соғылуы, бәрінен бұрын, қаланың саяси тұрғыдағы тәуелсіз екенін көрсетеді. Тараз қаласының құрылысы, архитектурасы, сол замандағы ең көркем өнер шеберлігін көрсетеді. Атақты Айша-Бибі және Бабажы-Қатын кесенелері Тараз моншасы осының айғағы. ХІІ-ХІІІ ғғ. қантөгіс соғыстар қаланы ауыр хальге жеткізді. Көшпенді қарақытайлар мен моңғолдар қаланы одан ары түбіне жете қиратқан. Құлап, қирап қалған Тараз кейін қайта қалпына келсе де, бұрынғыдай жанданып кете алмады. Кейінірек бұл қала Янги деген атпен белгілі болған. Бірақ ол әлі толық дәлелденбеген /48/.

Келесі бір қала Құлан қаласы. Құлан (Луговое) қалашығы  ҮІІ ғ. бастап ХІІІ ғ. басына дейінгі аралықта өмір сүрген ортағасырға тән ескерткіш қала болған.

Қазақстанның оңтүстік өңірі  қалаларға бай. Айталық, Испиджаб – Сайрам (Сарьям) және Яссы-Түркістан. Сайрам заманында ірі өңір, қолөнершілер мекені, егіншілер ауылы және ондаған қалалары бар орталық болған. Қаланың құдыреті артып, астана болып күшейіп тұрған кезінде бұл өңірге Тараз, Отырар, Сауран, Түркістан секілді ірі қалалар кірген.Сайрамның атауы бір кездері басқаша өзгеріп – Испиджаб деп аталған. “Қаланың рабаты және бұқаралық мединесі болған. Онда төбесі жабық  базар және үлкен мешіт орналасқан”. әл-Макдиси еңбегінде Исипиджабтың үлкен әрі таза қала екенін атап өткен. Якут өзінің энциклопедиялық сөздігінде Испиджаб жайлы терең сипаттама берген: “Испиджаб – Мауреннаһрдың Түркістанмен шекаралас жатқан жеріндегі үлкен де басты қаланың атауы. Басқа да қалалар секілді оның жері кең, елді мекендері көп. Ол гүлденіп келе жатқан жайлы жер. Ағашы көп, жері құнарлы, бау-бақшасы жайқалған сулы өлке. Хорасанда да, Мауреннаһрда да салық төлемейтін қала жоқ, тек Испиджабтың ғана салық төлемеуге құқы бар, өйткені ол-үлкен шекаралық бекініс. Сол себепті тұрғындар қару сатып алсын деп салықтан босатылған еді” /46.148 б./ Х-ХІІ ғғ. Испиджаб Сайрам деп аталған. Махмұд Қашқари өз шығармасында былай деп жазған: “Сайрам – ақ қаланың (әл-Мәдина әл-Байда) атауы. Оны Сарьям деп атайды.” 1214 ж. Сайрамды Тараз қаласы сияқты ірі империяның билеушісі Мұхаммед хорезмшах тас-талқанын шығарып қиратқан.

Испиджаб-Сайрамнан солтүстік-батысқа қарай 200шақырым жерде кейінгі ортағасырдағы Оңтүстік Қазақстанның ежелгі астанасы – қазақ хандығының ірі орталығы болған тарихи мұраға бай Түркістан қаласы орналасқан /28/.

Ортағасырдағы үлкен маңызды қаланың бірі Отырар қаласы болды. Ертеде Отырарды қоршап жатқан қалалар мен елді мекендер Х-ХІІ ғғ. өзінде-ақ қаңырап қалған. Тек Отырар ғана жүздеген жылдар бойы өз атауын сақтап келді. Алғаш қала атауы ІХ ғ. бас кезіндегі араб жазбаларында кездеседі. Отырар ХҮІІІ ғасырдан астам өмір сүрген ұлы қала. Отырар қаласы Орта Азиядағы ірі мәдени, саяси, білім мен ғылымның орталығы болды. Отырар қаласы жайында   бір диссертация жұмысын аранап жазуға болады. Сондықтан бұл қала жайында шолу ғана жасалды /33/.

         Қалаларда архитктура мен өнер дамыды. Сәулет өнерінің ескерткіштері — өз қоғамының дамуы жайында құнды мәліметтер беретін дерек көздерінің бірі.  Олар мәдениет пен сәулет өнеріне ортақ ескерткіш болып тұра, сол дәуірдің эстетикалық қағидаларының жақын үлгісінің, ғылыми-өндірістік шаруашылықтың дамуының, мәдени байланыстардың, құрылыс жұмыстарын ұйымдастыру мен оның деңгейінің көрсеткіші  болып табылады.

         Алайда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда бүгінгі күнге дейін аман жеткен архитектуралық құрылыстар некен – саяқ. Көбі Ислам дәуіріндегі ортағасырға тән. Сондықтан да құрылыс өнерінің тарихын зерттеу, архитектуралық көркем кескіндерді ашу, архитектураның даму заңдылықтарын зерделеу, көбіне-көп, архитектуралық ескерткіштерге археологиялық зерттеу жүргізуге байланысты.

         Өте көркем, әсем заттардың көпшілігін киім әшекейлері құрайды. Әсіресе, салпыншақтар мен белдіктің айылбастары, тағалар, ат әбзелдері бай өрнектерімен ерекшеленеді.

         Жалпы, мұсылмандық Шығысқа қатысты ІХ-ХІІ ғасырлар аралығындағы кезеңді швейцарлық шығыстанушы Адам Мец “мұсылман ренессансы” (мәдениеттің қайта өрлеуі) деп атады. Бұның Қазақстан мәдениетіне де толығымен қатысы бар /49/.

         Академик Н.И. Конрадтың пікірінше: “Қайта өрлеу тек Еуропаға тән құбылыс емес. Ол – “тарихи құбылыстың жалпы заңдылығының көрінісі”. Қайта өрлеу кезеңі халықтың тарихи дамуында міндетті түрде белгілі бір уақытта болды. Ренессанс дәірі әлемдік тарих көрсеткендей, “ұзақ уақыт үзілмей жалғасып келе жатқан тарихи өмірі  мен мәдениеті бар” халықтарда бой көрсетіп отырған”.

         Шығыстың әр түрлі халықтарының ренессанс мәселесін зерттеу, оларды Батыс елдеріндегі қайта өрлеумен салыстыру тарих ғылымын жаңалықтарымен толықтырды.

         Н.Ә. Назарбаев өзінің “Ғасырлар тоғысында” атты кітабы мен кейбір мақалаларында: “Егер біз ел болғымыз келсе және өз елдігіміз ұзақ сақталсын десек, халықтың рухани бастауын түсінуіміз керек”, дейді /50/. Әсіресе оның “біздің тарихымыздың логикалықта, географиялық та тұрғыдан басқа халықтармен көзге көрінбейтін байланысы бар. Олар белгілі бір дәрежеде қазіргі еуразия мәдениетінің тамырында із қалдырды. Соның ішінде ол халықтар қазақ мәдениетіне де әсер етті” деген қысқаша пікірінің маңызы өте зор.

         Бегазы – Дәндібай мәдениетіне жататын қалашықтар мен металлургтер елді мекендері секілді тарихи – мәдени ескерткіштерді, сақтардың Алтайдағы, Жетісудағы, Арал маңындағы Берел, Есік, Түрген, Жетітөбе, Үйқарақ, Шірік-рабат сияқты қалашықтары мен патша қорымдарын, түркілердің қастерлі жерлері (Мерке, Жайсаң) мен Жібек жолы бойындағы Отырар, Түркістан, Сауран, Тараз, Ақыртас, Талхир, Қаялық секілді қалаларды зерттеу, оларды жергілікті және әлемдік туризмнің инфрақұрылымдық жүйесіне енуіне мүмкіндік ашып береді /27/.

         Жоғарыда айтып кеткендей ортағасырларда қалалармен жалпы мәдениеттің дамыған кезеңі болды. Оның ішінде өнер саласы, музыка, би, ою-өрнек, сурет салу, мүсіндер жасау т.б. Талас қаласынан табылған қабырғаға ойып салған өрнек өте шебер бейнеленген. Осының өзі әшекейленіп безендірілуі, салыну үлгісі Афрасиаб пен Варахша, сондай-ақ Самара мен Фустат сарайларының қабырғаларындағы өрнектердің салынуәнерінен аумайды. Мұның өзі Бағдат шеберлерінің талғамы мен халифат астанасының астаналық мәнер-сәні отырықшы мұсылман елдердің қалаларын маңайлай өтетін Жібек жолы арқылы тарағанын тайға таңба басқандай көрсетеді. Ұлы Жібек жолы көптеген елдердің мәдениетін бір-біріне таныстырып, алмастырып жатты. Айталық парсының атақты ақын-софысы “Дін жүрегі” атанған абзал ақын Жәлеледдин Руми (1207-1273 жж.) өзара мәдени алыс-берістер мен өзара  түсінушілікті асқан шабытпен былай деп жазған екен; “… Кейде түрік пен үнді оп-оңай ортақ тіл табысакетеді. Кейде екі түрікбір-бірін жаттай сезінеді. Ендеше жанмен ұғынысу тіл-дегеніміз – мүлде бір басқа нәрсе; бір тілдестіктен жанмен ұғынысу  тіл қымбат” /16/.

         Жібек жолы арқылы Шығыс пен Батыс елдерінің музыка мен би өнерлері де, көрнекті көріністі ойын-сауықтар, яғни өзінше орта ғасырлық “эстрадалар” да сияқты құрып аралап, өнер көрсетіп жүрген екен. Бишілер әр –түрлі елдің билерін өздерінің салтына, болмысына келтіріп билеген екен. Мысалы Иран, соғды және түрік актерлері Қытайдың би және балет өнеріне көп әсерін тигізген. Әсіресе қызбен жігіт билері, соның ішінде “Батыстың секіріп билеуі”,  тіпті “Чача биін” де билеп өнер көрсеткен.

         Жібек жолындағы түрлі ескерткіштерді қазған кезде музыка және театр  саласындағы  даму барысымен  өзара бірін-бірі байытып отырғанын дәлелдейтін көптеген айғақ заттар  табылаған. Айталық, Тан дәуіріне жататын саздан күдірілген түйе  бейнесіндегі биші қыз бен жігіттердің беткеп киген актерлердің, музыка ансамблдерінің бейнелері Орта Азия халықтарының өкілдері екенін көрсетеді. Сырдария бойындағы Кедер қаласын  қазғанда Х-ХІ ғғ. жататын қыштан жасалған беткебі табылған. Осы заттардың бәрі орта ғасырда Орта Азияда соның ішінде қазіргі Қазақстан төңірегіндегі қалаларда би, музыка, театр өнерлерінің дамығанын айғақтайды.

          ҮІІІ — ХІІ ғғ. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының өміріндегі өрлеу кезеңі боды. Жаңа қалалар пайда болып, ескі қалалар үлкейе түсті. Қала жері рабадтар есебінен, яғни сауда-саттық кәсібі жүргізілетін базарлар мен керуен сарайлары есебінен кеңейе түсті.

 

2.2 Рухани мәдениет: (әдебиет, тіл, ғылым)

 

Қазіргі Қазақстан территориясында орналасқан қалалардан атақты көптеген ғұлма ғалымдар шыққан. Айталық: сол кездегі ұлы ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің  атағы әлемге әйгілі. Оның Отаны атақты Отырарға жақын орналасқан кішкене Весиж қалашығы еді. Тараз бен оның айналасындағы қалалар да ғалымдарымен әйгіленді. Географиялық шығармалардың бірінде: “Тараз – Испиджабтың жанындағы қала. Одан көптеген ғалымдар шықты”, “Шелжі – Тараз  маңындағы  елді мекендерінің бірі. Ол біраз ғалымдардың туған жері … … Жікілден шыққан – белгілі дана ғалым Әбу Мұхаммед Абдаррахман ибн Яхья” деп жазылған /25/.

Түркі тілдері тарихы үшін ХІ ғасырда жазылған Махмұд Қашқаридің “Диуани лұғат ат — Түрк” (“Түркі тілдер сөздігі”) шығармасының маңызы өте зор. Ол ХІ ғасырда Қашқарда туып Баласағұн қаласында өмір сүрген ғалым. Қашқарда білім алып, әрі қарай Бұхара мен Нишапурда жалғастырды. Жинақтаған мол тәжірибесінің байқағанын өзінің басты еңбегі “Диуани лұғат ат түрікте” зерделейді. М. Қашқари алғаш болып әлемнің дөңгелек картасын жасаушылары. Ғалымның бұл кітабы ерте ортағасырлық түркі халықының энциклопедиясы болып есептеледі. Әртүрлі тайпалар арасындағы тарихи мәдени байланыстар, Қазақстан мен Орта Азияның аумағында болған кейбір тарихи тұлғалар жайында құнды мәліметтер қалдырған. Тарихшылар назарын өзіне аударған – шығармадағы дүние жүзінің түрікше картасы /35/.

Жүсіп Баласағұн 1017 жылы Баласағұн қаласында дүниеге келген. Кейбір деректерде Баласағұн қаласы Қарахан мемлекетінің қолөнер сауда орталығы болғандығын айтады. Баласағұн Отырар, Шаш, (Ташкент), Тараз, Шу жазығы, Ыстықкөл, Ферғана, Қашқар шахарларында өркен жайған мәдени ортадан шыққан еді /55/.

Білімді Фараб (Отырар), Қашқар, Бұқара қалаларынан алады. Өзенің атақты философиялық – диолектологиялық  “Құтты білік” поэмасы түркі тіліндегі энциклопедиялық шығарма болып табылады. Ол қарахандар әулиетіне жоғары дамыған Мавренахр, Шығыс Түркістан, сықылды аудандарды басқарудың жолдарын үйретуге тырысты. Сонымен бірге, шығарма тек саяси трактат көлемінде қалып қоймай орта ғасыр дәуірінің ғылым, мәдениет салаларын да қамтиды.

Қожа Ахмет Йассауи — сопылық поэзияның негізін салушы, күллі Күн шығыс мұсылмандарының рухани ұстазы болған ұлы ойшыл, діни қайраткер тұлға. Ахмет Яссы (Түркістан) қаласында дүниеге келген /2/.

Қожа Ахмет Иассауидің поэтикалық, философиялық еңбектері жарық көрді.

Әзірет Сұлтан атанған бабаамыздың мәңгі өшпес асыл мұрасы – “Диуани хикмет” (Даналық кітабы) Қыпшақ диалектілерімен көне түркі тілінде жазған. Ол шығармаларын исламның сопылық бұтағы ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда пайда болды. Ал “Диуани хикмет” мұсылмандық жолының негізгі ережелері мен қағидаларын көрсетіп береді. Ахмет Йссауи арқасында сопылық ілімнің философиялық жүйесі ретінде түркі халықтарының рухани дүние танымында шешуші мағызы болды. Осы арқылы олар шығыс философиясы мен әлемдік діни пәлсапаны танып білді.    

Тіл мәселесі жайында айтатын болсақ, ҮІ-ҮІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстандағы Түркі қағанатының құрамына кірген түркі тілді тайпалар, сонымен бірге Жайықтың төменгі ағысы мен Дон жағасындағы, Солтүстік Кавказдағы Хазар мемлекетін құрған батыс түрік тайпалары өз жазуын пайдаланды /18/.

      Түркілердің “қажетті адамдардың, жылқылардың, салықтар мен малдардың” санағын жүргізген кезіндегі белгі салып отырған алғаш тақтайшалары болғаны туралы деректер сақталынаған. Сонымен қтар түркі елшілеріне билеушілерініңсенім хаты берілген. Мысалы, жоғарыда айтып кеткен  568 жылы Константинопольдегі Юстин сарайына келген соғдылық Маниах оған қағанның осындай бір хатын тапсырған. Византия тарихшысы Менандр ол хаттың “скиф жазуымен” жазылғанын хабарлайды. Хатты    император Юстин аудармашы арқылы оқыды. Енді тікелей осы хатта не жазылыпты, соған тоқталайық. Тарихнамада бұл мәселе шешілмеген. Менандр Протектор бұл хаттың мазмұны жайында ештеме айтпайды, тек Феофилакт Симокатта ғана үзінділер келтіріп, түркі тайпалары жайында мәліметтер береді. Ежелгі түркі тайпаларының әдеби жанрларының ішіндегі ең сүйіктісі өмірлерін жазу болса керек. Айталық атақты Орхон жазбалары Тоныкөк және Естемидің автобиографиялары, немесе Күлтегін мен Білге қағанның биографияларын келтіруге болады. VІ ғ. қағандардың автобиографиялары құрастырылса керек, бірақ бірінші қағандық кезеңінен бастап түркі жазбалары біздің күнге жетпеді.  Бірақ, бір биография толық болмаса да сақталған. Бұл жоғарыда айтып кеткен түрік қағанының император Маврикиге елшілік арқылы жіберген атақты хаты. 568 ж. Маниах бастаған түркі елшісі Рим империясына қаған атынан хат алып келген. Хаттың барысы жайында Феофилакт Симокоттаның «Тарихында»   мәлімделінген /51/.

     Бұл хат яғни, текст өте маңызды себебі бізге жеткен түркі әдебиетінің ежелгі шығармасы, яғни алғашқы тарихы дерек болып есептелінеді. Алғашқы түркі қағандығының тарихының қыр-сырын ашуға көп мүмкіншілік береді.

Хаттың алғашқы сөйлемі былай басталады: «Царю ромеев каган, великий владыка семи племен и повелитель семи климотов (областей) вселенной». Яғни, хатты сөзбе-сөз аударатын борлсақ, жеті тайпаның Ұлы иесі және жеті дүниенің (облыстың) әміршісі қағаннан Рим патшасына, деп басталады. Ары қарай мәтінді жеке-жеке бөліп талдауды жөн көрдік.

1. Разбив наголову вождя племени абделов (я говорю о тех, которые называются эфталитами), этот каган победил их и присвоил себе власть над ним. (Яғни, абдел тайпасының көсемін күйреткеннен кейін (эфталиттер деп аталатындар жөнінде айтып отырмын), бұл қаған оларды жеңіп, өз билігіне қосып алғаны жөнінде мәліметтер береді).
2. Сильно возгордившись этой победой и сделав Стембис-кагана своим союзником, он поработил племя абаров. Затем идет разъяснение, что это не европейские авары. (Яғни, осы жеңістен кейін қатты кеудесін көтеріп және Стембис қағанды өзінің одақтасы жасап, абар тайпаларын жеңгені тұрғысында хабар беріліп, сосын бұл абарлар Еуропалық абарлар емес екендігі жөнінде   мәліметтер айтылады).
3. После того как абары были побеждены (я опять возвращаюсь к своему рассказу), одни из них бежали и нашли убежище у тех, которые занимают Табгаст. (Яғни, абарлар жеңілгеннен кейін, олардың бір бөлігі қашып, Табғаста тұрып жатқандарды паналайды деп, ары қарай Табгаст деген не екендігіне толықтырулар беріледі).
4. Другие из абаров, вследствие порожения низведенные до более унизительного положения, остались жить у так называемых мукри. Краткая справка о мукри. (Яғни, ал қаған абарлар жеңілгеннен кейін өз жерінде Мукри деп аталатындарда қалады деп, Мукрилар жөнінде қысқаша мәлімет беріледі.
5. Совершил каган и другое предприятие и подчинил себе людей племени огор. Идет длинное описание, кто такие огры и предки европейских аваров уар-хуни. (Яғни, қаған басқа да істерді қолға алып, огор тайпасының адамдарын өзіне қосып алғаны жөнінде және де, огорлар жөнінде және еуропалық аварлардың бабалары-уар және хунндарға ұзақ түсініктеме беріледі).
6. Когда племя огор было окончательно побеждена, каган предал вождя племени колхов на истребления мечу. Из этого племени во время войны было уничтожено триста тысяч человек, так  что непрерывным рядом убитых было покрыта дорога на   расстоянии четырех дней пути. Кто такие колхи, Феофилакту казалось незачем объяснять,  это и так было ясно его читателью. (Яғни, огор тайпалары толығымен жеңілген кезде, қаған тайпа көсемін өлтіруге колхтарға береді. Осы тайпадан соғыс кезінде 300.000 адам өлген, тіпті өлген адамдардың денесі төрт күндік жолды алып жатқан. Бірақ, Ф. Симокатто колхтарға түсініктеме бермеген. Себебі, өз  заманының оқырмандарына бұл атау түсінікті болса керек).
7. Когда победа столь явно улыбнулась кагану, у тюрок началась междоусобная война. Один человек по имени Турум, по роду близкий в кагану, задумав государственный переворот, собрал большие силы. (Яғни, қаған көптеген жеңістерге жете бастаған кезде, өз араларында түркі қақтығыстар басталып, қағанның жақын туысы Турум, мемлекеттік төңкеріс жасамақ болып, үлкен күш жинаған).
8. Когда в битве перевес оказался на стороне этого захватчика власти. Каган отправил посольство к другим трем великим каганом. (Яғни, күрес барысында, билікті басып алушының күші аса бастаған кезде, қаған басқа үш ұлы қағанға елші жібереді деп, басқада ірі қағандарды келтіреді).
9. Их имена следующие: Спарзебгун, Кунаксолан и Тульдих. (Яғни, олардың аттары: Спарзебгун, Кунаксолон және Тульдих).
10. Когда все войско собралось у Икара (это местечко окружено большими равнинами) и когда в этом же месте противники выступили против них и геройски сражались, пал в этой битве сам захватчик власти и союзные силы заставили противников обратиться в бегство. ( Яғни, барлық әскер Икрада (үлкен жазықпен қоршалған) жерге жиналады, қарсы жақ соғысқа кіріседі, батыл соғыс болады, Турум қолға түседі, одақтастар қарсыластарын   қуғыншылыққа ұшыратады).
11. Произошла большая резня и каган вновь стал владыкой своей земли.

Затем объясняется, где Икра и «Золотая гора, а также дается справка о нравах тюрок и бегстве от них племен тарниах, котзагиров и забендер. (Яғни, үлкен жақсылық болады, қаған қайтадан өз жерінің иесі болып.  Арықырай Икар мен «Алтын тау» қайда орналасқаны жайында түсініктеме беріліп, түркілерден « тарниах, котзагир және забендер» тайпаларының   қашуы жайында айтылады).

12. Закончив благополучно гражданскую войну, каган тюрок стал приводить в порядок свои дела: он заключил договор с читателями Табгаста, чтобы, добившись прочного спокойствия, безмятежно установить свою власть. (Яғни, азаматтық соғыстары жеңіспен аяқталғаннан кейін, түркі қағаны өз жұмыстарын қалпына келтіре бастады; өзінің билігін нығайту үшін және тыныштықты қамтамасыз ету үшін ол, Табғас тұрғындарымен келісім шарт жасап бүліксіз өз билігін нығайтады /51/.

     Хаттың мәні зор әдеби жанрлық ескерткіш – Ф.Симокаттаның өзі дәл анықтама берген. Шындығында, мәтінді тарихты әңгімелеу деп атауға болмайды, себебі   негізгі оқиғалар айтылады, мысалы: Қытаймен және Иранмен болған соғыстар, қидандар мен қырғыздарды бағындыруы. Хаттың авторы осы аталған іс шараларға қатыспаса керек.

      Текстің барысында, ол ұлы қаған болды ма? Жоқ, себебі ол басқа үш ұлы қағандарды (8 үзіндіде) келтіреді. Оның атақ даңқында келтірілген жеті саны Күлтегін мен Тоныкөк жазбасында кездеседі, соған қарағанда жалпы түркі тайпалар арасында байланыстары болса керек. Анализ жүргізудің барысында, Э. Шаванның ойымен дәл келді, яғни бұл қағанның есімі, Истемидің баласы, жалпы түркілердің соңғы ханы, Дяньгу Дату – хан, және оны Кара-Джурин Турк Биягу деп те атаған. Сонымен жоғарыда айтылғандай Византия мен түркі қағанатының арасындағы байланыстардың қатынастардың болғанына нақ дәлелдер келтірдік.

         Түркі қағанаты тарихының алғашқы кезеңінде, ҮІІ ғасырдың алғашқы жартысына таман түркілердің соғды жазуының негізінде өз жазулары пайда болды. Бұл жаңа жазу ерте заманғы түркілердің тамғаларына ұқсас бірнеше белгілермен толықтырылған /22/.

         ХҮІІІ ғасырдың 20 жылдары Енисей алқабынан көне түркі жазуы табылды. Оны тапқан тұтқынға түскен швед офицері И. Страленбергпен бірге, І Петрге қызмет еткен неміс ғылымы  Д. Мессершмидт еді. Олар бұл жазуды скандинавия руналарына (жазудың өте ескіден келе жатқан бір түрі) ұқсас болғандықтан, “руникалық” деп атады. Солтүстік Монғолиядан табылған ескерткіштер руникалық жазбалардың ең ірі жәдігерлері болып саналады. Олар, негізінен, Орхон, Толы, Селенга өзендерінің атырауында шоғырланған. Олардың арасындағы атақтылары 732-735 жылдары Білге қаған мен оның бауырына және қолбасшы Күлтегінге арналған ескерткіштер мен Түркі қағанаты қоғамының ақылшысы Тоныкөкке көзі тірісінде, 716 жылдар тұсында қойылған ескерткіш. Орта Азия мен Қазақстан руникалық ескерткіштерді “ферғаналық” және “жетісулық” деп екі түрге бөліп қарастыруға болады. Жетісулық ескерткішке қабыр үсті тастарына  жазылған тоғыз жазба мен Талас өзенінің жағалуындағы Терексай шатқалынан табылған тасқа қашалған жазулар жатады /5/.

         Сонымен бірге археологтар Сыр боындағы қалалар мен елді мекендерге қазба жұмыстарын жүргізген кезде, түркі жазбаларының бірнеше топтары табылған. Осындай жазулар Іле аңғарынан да табылып, оларды түркі танушы  А.С. Аманжолов оқыған. ХІ-ХІІ ғасырдан соң көнетүркілік руникалық жазба қолданыстан шығып қалды. Алдымен оны ұйғыр жазуы ығыстыра бастады. Кейіннен Ислам дінін қабылдаған түркі тайпалары арасында араб жазуы тарады.

         Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда түркі руникалық жазбасымен қатар соғды жазуы қолданылды. Сирия және ұйғыр жазуы да жат болмады. Соғды тілі түркі және соғды халықтары арасында халықаралық тіл ретінде жүрді /22/.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

 

2.3 Діндер мен мәдениеттер  диалогі (христиан, буддизм, ислам, 

      зороастризм)

 

         Ортағасырларда қазіргі Қазақстан территориясында бірнеше мемлекеттік бірлестіктер өмір сүрді. Солардың ішіндегі ҮІ ғ. бастап құрылған Түрік қағанатын атап айтуға болады. Түрік қағанатына бағынышыты тайпалардың тыныс-тіршілігі, дүниені түсінуі, болмысы көк тәңірмен байланысты болды /5/. 

         Жалпы орта ғасыр тарихы оқиғаларға толы, алма-кезек заман. Дәл осы уақытта әлемдегі негізгі діндердің ішіндегі үшіншісі, әрі жас дін болып есептелетін Ислам діні қалыптасып тарай бастады. Жоғарғы тармақтарда айтып кеткендей, ортағасырларда Жібек жолы бойындағы Қазақстан өңіріндегі қалаларға, керуендермен ілесіп әр-түрлі діни миссионерлер де сапар шекіп келген. 

         Жібек жолымен діни сенімдер де таратылды, ол әралуан дін уағызшылары (миссионерлер) өздерінің діндерін теңіздің арғы бетіндегі елдерге де ала барды. Үндіден Орта азия мен Шығыс Түркістан арқылы Будда діні, ал Сириядан, Иран мен арабтан әуелі христиан діні, артыншаислам діні таратылды. Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, буддда діні Қытайға Үндіден Орталық азия арқылы енген. Бұл діни ағым біздің дәуірімізге дейінгі І ғасырдың орта шенінде тараған. Шығыс Түркістан мен Қытайда будда дінінің таралуында орта азиялық діни хадисшылар мен дін уағыздаушылары, әсіресе соғдылар мен парфяндар, қаңлылар маңызды рөл атқарды. Шамасы Шығыстағы Қушан мемлекетінің саяси мақсаттары әсер еткен болуы керек, будда діні б.з. ІІ-ІІІ ғғ. өте белсенді түрде тараған /16/. Ерте орта ғасыр дәуірінде будда дінін тарату міндетін негізінен соғдалық діни уағызшылар атқарды. Будда дінінің Орта Азияға таралуында да, тұтастай алғанда: осы соғдылықтар маңызды жұмыстар жүргізді. “Бодисатва” сөзі орта парсы, ұйғыр, қытай  тілдеріне соғды тілінен енді. Шығыс түркістанның будда дініндегі түркі сөзі тіркестеріндегі терминдерге талдау жасап көргенде, олардың соғдылардың аралық дәнекерлігі арқылы алыс-берістен туған сөздер екені білінеді. Мысалы Жапонның Нар астанасындағы будда шіркеуі кареджиден соғда жазуы табылған.  Буддизм миссионерлер арқылы Шығыс Түркістаннан Моңғолияға, Тибетке, Қытайға, одан әрі Жапон еліне дейін жеткен. Сонымен қатар будда есерткіштері Жібек жолының Орта Азияның қиып өтетін тармақтарында жатқан қалалардың, елді мекендердің, тау шатқалдардың жар тастарында  сақталған. Айталық, Қаратөбедегі Термезден І-ІІІ ғғ. салынған будда сопыханасы (монастырь) табылып зертеу жұмыстары жүргізілуде. Соғданың Санзар алқабында жеке басқа табыну ғимараты табылған. Мервтен ескі қираған Гуяр-қаладан да будда ескерткіштері ашылған. Бұтқа табынушы қажы Сюань-Цзян 629 жылы “Будданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шындап зерттеу үшін” Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен байланыстырып жатқан және техникалық жаңалықтарға діни мұраттар мен мәдени жетістіктерге мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді /52/. 

         Буддизм тіпті ҮІ ғасырдан түріктерге әсері, өте күшті болғанға ұқсайды. Бірінші Түрік қағанатының қағаны Мұқан (553-572 жж.) билікке келген алғашқы жылдары-ақ буддизм ресми дін етіп қабылдауға  қадам жасағаны белгілі. Барлық “ұлы” діндердің ішінде буддизм түрік ақсүйектерінің ортасында неғрлым ертерек танымал болса керек. Бұған буддистік миссионерлердің белсенді қызметі әсер еткені байқалады. Мәселен, Мұқан қағаннан кейін, билікке келген Таспар қаған (572-581 жж.) өзі жақын араласқан буддистік монах Хуэйменнің ықпалымен будда дінінің таралуына көп жағдай жасаған. Шығыс Түркістан жерінен табылған Бұғұт жазбасының мәліметіне қарағанда, Таспар қаған буддизмді мемлекеттік дін ретінде енгізуге әрекеттенген. Қытай деректерінде оның буддизмді уағыздаушы үнділік Чинагуптаны еліне шақырып, монастырь салдырып, будда қауымын құрғандығы айтылады. Таспар қаған Қытай императорынан буддистік тақырыптағы шығармаларды беріп жіберуді өтінген. Оған жауап ретінде “Нирванастура” түрік тіліне аударылып, қағанға жіберіледі. Зерттеуші В.А. Литвинский де Орталық Азияда будда ілімін таратуда соғдылықтар маңызды рөл атқарған деп көрсетеді /52/.

         Археологиялық зерттеушілер нәтижесінде Жетісу жерінен бірнеше буддистік дәстүрмен қойылған зираттар және ғибадатханалар табылды. Қазақстанның оңтүстігінде ҮІІ-ҮІІІ ғғ. буддистік ғибадатханалар салу ісі қанат жайса керек. Батыс түріктерінің билеушілері будда дініне бүйрегі бұрып, монастырлар салдырып, буддистік ғұрыптарды ұстанғанымен, мұнда буддизм жетекші рөлге ие бола алмаған /53/.

         Жібек жолымен буддизммен қатар Батыстан Шығысқа қарай христиан діні де таралып жатты. Ү ғасырдың алғашқы  жартысында Шығыс рим империясына “шерік катушылар” сектасы, яғни әулие Несторийді пір тұтушылар сектасы келіп енді. Бұл соңғы діни ағым қасиетті Мария құдайды туған жоқ, адам туды, сөйтіп Христос тек қасиетті рух иесі, “құдай өкілі” ғана деп уағыздады. Несторийдің пікірінше қасиетті Мария құдай туған жоқ, Христы туды, яғни Мария құдай –тағаланы туған жоқ, адам – Христосты туды. Дәл осы күтпеген күрт жаңалық бұхараның толқуын туғызды. Сөйтіп, Несторий және оны жақтаушылар “дін бұзарлар” деген атпен айыпталып, шіркеуден қудаланған. Олар содан Кіші Азия, Иран, Орталық Азия жерлеріне кетіп, сонда дін таратады. Оның пікірін жақтаушылар несторийандар деп аталды. Несториан діні осылайша бүкіл шығысқа кеңінен таралып кеткен /39/.

         Бұл дінді таратушылардың көбі сириялықтар болған.

         Мұсылман авторлары ҮІІ-ІХ ғасырларда Самарқанда, Бұхарада, сондай-ақ Жетісуда христиандар болғанын хабарлайды. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда несториандық діни ілім кең етек алды. Көптеген қалаларда христиан шіркеулері болды. Шамасы, христиан дінін түрік патриархы Тимофей (780-819 жж.) кезінде сірә қарлұқ жабағысы арқылы қабылдаған болса керек. Өйткені ІХ-Х ғасырлар қарсаңында қарлұқтар айырықша көп аймақтарды өз билігіне қаратып, Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері жұмыс істеді. Сырдария бойындағы қалаларда да христиандар тұрды /16/. Іле алқабындағы Қаялықта өздерінің шіркеуі, сонодай ақ өз қонысы болған хрисиандар жайлы Вильгельм Рубрук хабарлайды.

         Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан қалаларынан несториандарға байланысты табылған олжалар жазба ескерткіштердегі мәліметтердің анықтығын жеткілікті түрде айқындай түседі. Бұған ескі Ақ-Бешім қаласы жұртынан аршып алынған хрисиан шіркеуінің қалдықтары жатады. Оның құрылысы тең төрт бұрышты жобамен салынып, төбесі күмбезбен жабылған, тік бұрышты ауласы ар.

         Жамукат және Навакат қалаларындағы мазарлар кешенін қазған кезде күміс, қола крестерімен қоса жерлеген христиандар бейіттері табылды. Ал Красная Речка (Қызыл өзен) атты ескі қала жұртынан кездейсоқ нефрит кресі табылғаны да белгілі. Қираған ескі Төркөл-төбе қаласынан табылып, Шарап қаласында жасалған деп ұйғаруға келетін тас келі Шымкент қаласы музейінде сақтаулы тұр. Онда христан таңбалары-крест пен көгершін бейнеленген /39/.    

          Тараз қаласы жұртын қазғанда ҮІ-ҮІІІ ғғ. жататын  топырақ қабатынан бүйірінде “Петр және Гавриил” деген  сириялық жазуы бар қыш күешке табыолды. Ертедегі  христиан иконнамасы  аңыздың желісімен өрнектеліп, Аноковтық және Григорьевтік деген атақпен  мәшпүр болған екі күміс ыдыстарды да несториан  қолөнершілерінің  қолынан  шыққан бұйымдарға жатқызуға болады. Григорьевтік  күміс ыдыстағы  (ІХ-Х ғғ.) бейнелер тегіс өрнек түрінде қосымша оймышталып салынған. Ыдыстың жалпы  көрінісі мен жекелеген бөліктеріне алтын  жалатылған.  Бір-бірімен шеңберлесе айқасып жатқан үш алқа (медальон) үш түрлі аталған: “Мадақтау”, “Табыт басындағы  әйел”, “Қол-аяғы керіп тасталған Иса”,  олардың ара-арасында “Арыстан  орынағы Данил”, “Петрдің безінуі” және “Қожайын табытының күзетшісі” делінген. Христиан діні қаңлы түріктеріне заманымыздың 561 жылдары тараған болса керек. Бұлай дейтініміз маңдайларына крест белгісі бала кездерінде салынған түрік жасақтары Римге қолға түскен кезде көпшілігі отыз неше жастарда еді. Сөйтіп, 591 жылдан кем дегенде отыз жыл бұрын христиан діні түріктер арасына тараған боды”, — деп жорамалдайды француз тарихшысы Е. Шаванн. Көшпелі түріктер арасын христиан діні Батыс Азиядан келген және Орталық Азияның отырықшы аймақтарының, Мауреннахр және Хорасандағы христиан миссионерлері арқылы таралған деп қорытындылау дұрыс. Өйткені, бұл кездегі Ұлы жібек жолының бойындағы басты саяси және экономикалық билік  Түрік қағанатының қолында еді. Ал, жоғарыдағы өлкелер сол дәуірде эпископтық дәрежедегі шіркеулері бар христиан дінінің шығыстағы ірі оталықтары болғаны мәлім. Орталық Азияда несториандық негізгі орталығы – Мервте көптеген монастырлар және метрополит өмір сүрген /46/.

          Қырғыз мемлекетінің территориясынан ҮІ-ІХ ғасырларға жататын руна ескрткіштерінің тоғызынан крест нышанының табылуы, оның Жетісу жеріндегі крестерге ұқсастығы және жерлеу ғұрпындағы өзгерістер Енисей бойында да несториан дінінің таралғандығын білдіреді /54/.

         ІХ ғасырдың ортасында, тіпті одан да біршама бұрын, қырғыз ақсүйектері ортасына христиандықтың несториандық тармағы жайлған, алайда ол дәстүрлі дінді ығыстыра алмаған және үстіртін күйде болған, оны қабылдау қырғыз қоғамындағы саяси жағдайлардың ерекшелігіне орай керек /54/.

         Түріктер өз дүниетанымын мемелкеттік деңгейге дейін көтергендіктен христиан дінін насихаттау түрік қағанаттарында болмашы ғана нәтиже берді, ол буддизмді үнді және қытай мәдениетінен нәр алаған аздаған адамдар ғана қабылдады.

         Жібек жолымен тараған тағы бір дін – манихей (рух пен материяны шендестіруге ұмтылыс) діні. Ол Иранда ІІІ ғасырда пайда болып, тез қарқынмен Италиядан Қытайға  дейінгі аралықта көпеген өз жолын ұстаушылар ықыласын жаулап алды. Оның өзі зороастризм мен христиан діндерінің бір синтезін құрайтын еді. Бұл діннің негізін салушы – жартылай мифтік кейіптегі уағыздаушы Мани (216-276 жж.) деп есептелінеді. Манихейлік дінінің негізін дуалистік идея құрады, дүниені екі бастауды: жарық пен түнектің, ақ пен қараның күресінің аренасы деп қарады. Сондықтан да әлемдік дамудың мақсаты – жарықтың бастауын азат ету деп уағыздады /48/. Мани жер бетіндегі адамның өмірі түнектен бастау алады, оны азат ету үшін адам баласы жамандықпен күресуі қажет деген ілімді ұстанды. Ет жеуге, неке құруға, шөпті жұлуға,тіпті су мазасын алмау үшін жуынуға тиым салынған. Әлеуметтік институттардың барлық түріне қарсы болған манихейлік доктринаға сасанидтер алғаш қарсылық көрсетеді. Ал енді оның мемлекетке, шіркеуге кері уағыздары айқындалған кезде Маниге  және оны қолдаушыларға қарсы үкімет тарапынан қатаң қуғын басталады. Мани түрмеге жабылып 276 жылы өлтірілген. Манихей дінін таратуда сондай – ақ соғдыларда жетекші рөл атқарды. ҮІІІ ғасырдың бас кезінде манихейшілерді басқарушының ресми орыны Самарханда болды. Манихей діні Орта Азияда ұзақ уақыт бой өмір сүрді және буддизм манихей дінінің сағаналарына, терминологиясына, тіпті оның негізгі көз қарасы жүйесіне де қатты әсерін тигізді. Манихей діні Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінде, ең алдымен, отырықшы жұртшылық арасында өзінің жолын қуушыларын тапты. Жазба деректер Жетісуда манихейлік тұрақтар болғандығын хабарлайды. Манихейлік шығарма “Екі негіздің қасиетті кітабы” (турфан оазисінен табылған көне ұйғыр әліппемен жарық көрген). “Он оқ елін ояту ниетімен Тараз қаласында жазылады” /57/. Манихейліктер қоғамы тараздан өзге Баласағұнда, Шағылбалықта өмір сүрген. Тараз қаласынан манихей астрологиялық құдайының нышаны – айың суреті бар қола медальон табылған /53/.

         ҮІІ-ҮІІІ ғасырларда Манихейлік бүкіл Азия бойынша уағыздалғанмен ол тек ұйғыр мемлекетінде бекініп қалды. Оның басты себебін білдіретін дерек көздері жоқтың қасы. Кейбір зерттеушілер ұйғырлар саяси мақсатта, яғни Қытайға қарсы күресте соғдылықтарды өз жағына тарту үшін манихейлікті қабылдады деп есептейді.  ІХ ғасырдың ортасында ұйғыр қағанатын қырғыздар құлатқан кезде, манихей діні дағдарысқа ұшырап, оның орнына буддизмнің ұйғырлар арасында таралуы күшейе түседі.

         ІХ ғасырдың басында, Бирунидің мәліметіне қарағанда ислам діні таралған жерлерге манихейлердің бірде-бір қауымы болмаған /56/.

         Қазақстанның орта ғасырлық қалаларының бірқатар тұрғындары ежелгі  Иран жерінде  біздің дәуірімізге дейінгі ҮІІ-ҮІ ғғ. өмірге келген тағы бір дүние жүзілік діннің зороастризмнің өкілдері болғаны хақ. Зороастр діні Қазақстан қалаларына ҮІ-ҮІІ ғасырларда соғдылар арқылы енді, алайда оның элементтері Оңтүстік Қазақстанда бұдан сақ-массагет тайпалары кезінде-ақ қалыптаса бастаған болатын. Кейбір ғалымдар отқа табыну көшпелілер әлеміне зороастризм діні арқылы деген пікір айтады. Алайда, ғаламның төрт элементін – суды, отты, жерді және ауаны құрметтеу тән болып келетін зороастризм  дінінің өзі қашан, қай жерде пайда болды деген сауалға орай дүние жүзі ғалымдары бір ауызды пікірге келе алмай отырғандығын айта кеткен жөн. Оттың шалқи, сүйірлене көтерілген жалыны тәрізді сүйір күмбезді мұнара құрылыстарының қалдықтары осыны еске салады. Олар ескі Қостөбе және Қызыл өзен қалаларының жұртында сақталған. Дегенмен Орта Азия мен Қазақстанда  зороастризмнің каконикалық түріне ұқсамайтын, айырықша  бір түрі ғана кең таралды. Оның өзі жергілікті пұтқа табынушылықпен, оның ішінде отқа, ру, ата-баба аруағына, тіпті қой, жылқы, түйе тәрізді жануарларға табынушылықтармен тығыз астаса сіңісіп кетті.

         Ойып өрнектелген ағаштар санаты Сырдария қалалары тұрғындарының  діни наным-сенімдері жөнінде өте бай мәліметтер береді. Бұл жерде жергілікті нанымда мен қатар ақсүйек алпауыттар ортасының, соғдылардаң жеке басқа табынушылық үрдіс-салты да кең тарады.

         Түрік идеологиясында, соның ішінде кангарлар (кенгерестер) сенімінде соғдының діни нанымдары етек  алды. Дәлірек айтқанда олар түркі дініне орай түр өзгертіп, сәйкестендірілді /48/. Зороастризмдік пұтқа табынушылықтың көптеген әсерлері Қазақстан қалаларында ислам діні болғаннан кейін, көпке дейін сақталып қала берді. Археолгтар Отырар үйлерінен еденге  ылайдан құйып салған микро-ошақтар тапты. Ойып жасалған бай шыжбайларман  әшекейленген олар мінәжат отын лаулатуға қызмет етті.  Мұның өзі ислам діні орнығып, тіпті араб жазуы қабылданған қала тұрғындары үйлерінде одан әрі сәуле шашып, жылу тепкен маздайзм ұлы отының жалғасы еді. Чаганнан әмірінің  сарайында  болған Дакия ақынының ашықтан-ашық: дүниенің бүкіл  жақсылықтары ішінен мне шарап пен ән-күйді, арудың оймақ аузы мен зороастра дінін ғана алар едім деуі тектен-тек емес.

         Зороастризм дінінің ескерткіштерін, яғни от жағатын мұнаралар қалдырған, ғибадатханалар және жерлеу ғұрыптарына байланыста заттай деректер Соғды, Мерв, Самарқан, Хорезм, Шаш, Сыр және Жетісу аумағынан табылған.

         Алайда бұл жерлерде зороастризм дінінің ханондақ түрінен айырмашылығы бар ерекше түрі таралған. Ол жергілікті наным —  сенімдермен тығыз астасып кеткен.

         Белгілі ғалым С.П. Толстов өзінің “Ертедегі Хорезм” деген еңбегінде “Сырдария мен Амудария аралығындағы алқап зорастризм дінінің ең алғаш қалыптасып, толысып, берік жүйеге келген жері”, — деп жазады. Арабтар Мауераннахрды жаулап алғанда көптеген қалалар қирап, бүлінгенде, онда мекендеген зороастризм, монихей дінін тұтынушы соғдылықтар Жетісуға және Шығыс Түркістанға қоныс аударады. Оның үстіне соғдылықтардың керуен жолдары бойына жағалай қоныстануы олардың будда, манихей, христиан, ислам діндерін тарату миссиясына алғышарт жасап берілді /49/.

Ұлы Жібек жолымен таралған іргелі діннің бірі ислам. Дегенмен, “отпен және қылышпен” ғана емес, сонымен бірге мұсылман – көпестерінің майы сорғалаған майда тілімен де кең тараған ислам діні Шығыстағы христиан, будда, зороастра діндерін де, жергілікті  табынушылықтарды бірте-бірте ығыстырып жіберді. Жаңа дін жібек жолындағы көптеген қалаларда орнығып тамыр жайды. Арабтар Орталық Азия жерлеріне көз тігуі ҮІІ ғасырдың екінші жартысынан-ақ басталады. Халифаттың алғашқы жорықтары Орта Азия қалаларына бағыт алып, бастапқы кезде әлсін-әлсін шапқыншылық пен аяқталып отырды.

Бұл кезеңдегі ұрандары “дін үшін соғыс” деп аталғаны мен негізінен, жорықтан түскен олжаға баю мақсатында болатын. Орта Азиядағы саяси бытыраңқылық пен діни сенкертизм ҮІІ-ҮІІІ ғғ. арабтардың табысқа жетуіне септігін тигізді. Арабтар өз тарапынан түркештерді өздерінің одақтастары етуіне әрекеттенді. Бірақ олардың осы орайдағы тәсілі басқа, яғни исламды насихаттау болды. Халиф Хишам (724-744 жж.) Сұлуға мұсылман дінін қабылдауды ұсынып, оған осы дінді уағыздаушысын жібереді. Түркеш ханы дін бірлігі халифке не үшін қажет болып отырғанын өзінің жақын білетіндігін аңғартты. Хан елшісінің қатысуымен әскерлерінің байқауын өткізді. Арабтардың өздерін жаңа дінге тарта отырып, әскери және экономикалық мақсаттарда пайдалануды көздегенін білген Сұлу қаған халиф әскерлеріне қарсы күрес жүргізп, олардың ілгері жылжуын тоқтатты, әрі арабтар тарапынан “сүзген” деген атқа ие болды /12/.

 ҮІІІ-ІХ ғасырлардағы оқиғаларды әңгімелейтін жазба деректер Оңтүстік Қазақстанды исламдандыру барысына айғақ бола алады. Нух ибн Асад 840 жылы Испиджабты өзіне бағындырды /20/.

Мұсылмандық табынушылыққа өте-мөте құлай берілетіндер Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды 766 жылы жаулап алып, онда саяси билігін жүргізіп тұрған қарлықтар болды. Олар мұсылман дінін, тіпті сонау Мехди халиф (775-785 жж.) кезінде қабылдады деген пікір де бар /58/. Алайда, бұл олардың бәрін бірдей қамтымаған тәрізді, өйткені қарлықтарға қарайтын Таразды Исмайл ибн Ахмед 893 жылы басып алып, “осы қаланың бас шіркеуін мешітке айналдырды”.

Х-ХІІІ ғасырлардың басына дейінгі уақыт Қазақ даласын мекендеген түрік тайпалары мен Азияның басқада өлкелерінің халқың тарихында ерекше кезең болды деп айтуға болады. Дәл осы уақытта оғыз, қыпшақ, қарлұқтар ортасында исламдану процессі басталады. Ең маңызды оқиғалардың бірі Түркі халықтарының ішінде Жетісу өңірінде қараханидтер ортасында (200.000 шатыр) ислам дінін қабылдады /57/.

Х ғасырдың басында ислам дінін қараханидтер әулиетінің ру басы Сатук қабылдады, ал оның ұлы Богра – хан Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады.

Жаңа дін бірте-бірте көшпенділер арасында да тарала  бастады. Бұл жерде Ибн Хаукаль Фараб пен Кендижда және Шаш арасында  көшіп жүрген түркі-мұсылмандар туралы мәлімет береді /20/.

Оғыздар арасында мұсылмандықты, ортағасырларда мықты мемлекеттік бірлестік құрған селжктар қабылдады.

Қимақ-қыпшақ тайпалары арасында Х-ХІ ғғ. исламды қабылдағанын жазба, археологиялық және этнографиялық мәліметтер дәлел бола алады. Мысалы, араб географы ал-Идриси кітабында, қыпшақтардың исламдану поцессіне әсер еткен, олардың Хорезммен шаруашылық, әскери, мәдени байланыстарының тығыз болуымен байланыста дейді /56/. Қыпшақ басшысы Алп-Дерек Хорезмге бағынышты болып, өзі мұсылмандықты қабылдап, кейін Отырар қаласының иесі Қайыр хан (Гайир-хан) атымен танымал болды. Осы сияқты мысалдар келтіретін болсақ жеткілікті. Ислам дінінің таралуына байланысты басты рөлдегі деректердің бірі, Қожа Ахмет Яссауидің еңбегін айта кету керек /57/.

Сонымен Х-ХІ ғасырлар түркі жұртшылығының рухани өмірінде өтпелі кезең болды. Қазақстан жерінде исламдануға және бүкіл араб мұсылман өркениетіне үйрену сияқты күрделі процессі басталады. Батыс ғалымдары осы күрделі мәселеге объективті тұрғыдан қарап оң баға бергендері де бар. Мысалы, түркі танушы А. Бомбачи ХІ-ХХ ғғ. тркі тайпаларының мұсылмандану уақыты деп көрсетеді. Кеңестік кезеңдегі ғылымда мәдени өпелі кезеңді, исламдануға қатысты мәслеле бағаланбады. Теріс баға берілді.

Түрік-ислам арасындағы қарым-қатынасты дау-жанжал сияқты көрсеткісі келіп, ұлттық дүние танымға, ұлттық мәдениетке қауып деп келді. Бірақ бұл құбылысыты объективті тұрғыдан зерттеу, оның дұрыс емес екенін айқындайды. Тиімді өркениет – ол ортағасырлардағы ислам өркениеті. Себебі, ислам өз құрамынан басқа көптеген мәдени жүйелерді шеттемей, араластырып бір-бірімен ұштасып өмір сүрді /57/. Түркілер басқа  парсылар, үндістер т.б. халықтар сияқты, өздерінің салтын-дәстүрін, тілін, ұлттық психологиясының ерекшелігін, фальклорын жоғалтпастан сол заманда исламға интегрировать ете білді. Яғни, ислам діні мен түркілер дүниесінің синтезінің нәтижесі осы күнге дейін ұштасып жалғасын табуда. Исламға дейінгі наным-сенім, жаңа дінге сәйкестендіріліп, өңделіп, жаңа түркі исламын қалыптастырды деуге болады.  Араб – түрік – ирандық өркениетінің  түркілер тең бірдей өкілі немесе қатысушылары болды.

Мұсылман өркениетіне ат салысқан ғұлама түркі өкілдері жеткілікті. Айталық, Әбунасыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Ахмед Яссауи, Махмуд Қашқари, Юнсу Эмер, Әлишер Навои, Мұхаммед Хайдар Дулати, Махтумкули, Абай, Шәкәрім және т.б./35/.

Археологтар тапқан ІХ-ХІІІ ғғ. қазба ескерткіштері осы өңірде қалалық мұсылмандық мәдениет қалыптасқанын дәлелдей түседі /4/. Тараз бен Меркедегі  шіркеулер мешіттерге айналған. Ислам дінін ұстаушылар қатары көбейе түсуіне қарай қалаларда алқалық ғибадат мешіттері салына бастайды. Айталық, Кедерде салынған солардың біреуі жайында ал-Макдиси хабарлайды /20/. Мұндай  мешіт қалдықтары Кедермен тең саналатын ескі Құйрықтөбе қаласы жұртын қазғанда табылды. Мешіт қаланың орталық көшелері қиылысында болған.  Орта Азия мен Қазақстан қалаларында ислам діні тараған кезеңде пайда болған құрылыстар қатарына көпшілік моншалар да жатады. Снымен қатар ислам дінінің келуіне орай өлген адамдары жерлеу рәсімдері де өзгерді. Мысалы, ІХ –ХІІ ғғ. зираттар кешендерінде зәулім де сәулетті мазарлар құрылысы бой көтерді. Мұсылман мазарларының ертеректегі бір тобы ескі Боран  қаласы жұртынан аршылды.

Тараздың шығыс бетіндегі 18 шақырым жерде  Головачевка селосы маңында екі мазар-мовзолей сақталған. Олардың бірі – Бабаджи-хату – ою — өрнекті қасбеті жоқ және Х ғасырға жататын мовзолей. Екіншісі – Айша-бибі мазары. Оның әсемдік бедерлері мен геометриялық ою-өрнектерге толы жапқан жұқа кірпіштерді пайдалана отырып, сыртқы тегіс бетіне бай әшекейлер  салынған батыс беттегі қабырғасы ғана сақталған. Бұл мавзолей ХІ-ХІІІ ғасырларға жатады.

Сырдарияның төменгі ағысындағы Сырлытам мазары – ХІІ ғасырлық мовзолейі бар.

Түріктер арасынан исламның таралуында сауда, миссионерлік наисхат, экономикалық жәрдем беру, салықтан босату секілді т.б. бейбіт шаралар да кеңінен қолданған. Мұсылман әлемінде түріктердің орны өз алдына жеке тақырыпқа арқау болатын мәселе. Дегенмен, зерттеушілер арасында түріктер исламды қалай қабылдады: өз еркімен бе, әлде күшпен бе деген талас пікірлер бар екенін айта кеткен жөн. Қалай дегенде де ислам, түріктердің мәдени өміріне зор өзгерістер ала келді.

Мұсылман өркениетіне қатысты зерттеу еңбектерін арнаған тарихшы ұстазымыз Н.Д. Нуртазинаның тұжырымдарын келтіретін болсақ, “Қазақстан жұртшылығының исламдану процессі өте ұзақ,  жүздеген жылдарға  созылды”. Соған орай ғалым төмендегі кезеңдерге бөлген;   1. Қараханид кезеңі – алғашқы кезең.

      2.Исламның нығаюы – Алтын Орда хандарының (Берке,  Өзбек) қызыметтерімен байланысты. Қазақтар арасында осы күнге дейін мынадай мәтел бекер сақталмаса керек — “Сенім бізге Өзбектен қалды” деген.

3. Кезең ХҮІІІ-ХІХ ғ. бірінші жартысындағы татар миссионерлерімен байланысты.
4. ХХ ғ. басы – “Мұсылманық жарылыс” /557/.

Ұлы Жібек жолымен  түрік дәуірінде діндерің де толассыз  ағылға нын көреміз. Осы діндердің ішінде түріктердің тәңірге табынушылығы мен ислам дінінің кей қырларының ұқсастығынан, ислам діні түріктерде нақты орныққан дінге айналды. Осы бір дүниежүзілік өркениеттің айшықты да айырықша куәсі – “Жібек жолы” проблемаларын қысқаша шолу тұйықтай келсек, ұлан-ғайыр қазақ даласы сахараларын, биік таулар мен жазықтағы құнарлы алқаптарды кәсіп етіп, Еуропадан Азияғға дейін және оған керісінше бағытта созылып жатқан сауда-жолдарына ағылған сан-алуан таңсық тауарлар, ежелгі өнер мен дін жлдары туралы әңгімелей келіп, ортағасырлық тарих пен рухани өмірдің аса күрделі болғанын атап айтпасақ болмайды /11/ Шығыс пен Батыс, Азия мен Еуропа тоғысқан Қазақстан қалаларында бір-біріне мүлде ұқсамайтын мәдениеттердің өзара кірігіп,  бір-бірін байытатүсулеріне аса қолайлы жағдай, ахуал туды. Өзара қарым-қатынас жасау нәтижесінде отырықшы қалалықтар  мен көшпенді тайпалар адамзаттың ежелгі мәдениеті алқасында маржандай жарқыраған таңғаларлық мәдениет жасай алды.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазіргі замандағыдай, ортағасырларда адамдар сапар шегіп, бір жерден – екінші жерге барғандығы археологиялық және жазба деректер арқылы толық дәлелденіп отыр. Осы жүретін жол тарихта “Ұлы Жібек жол” деп аталады. Ертедегі дәуірде, әсіресе ортағасырларда қоғам дамуында қозғалыс күшті болған, адамдар мәдени байланыстар мен алыс-беріс жасауға ұмтылған. Солардың бір айғағы – “Ұлы Жібек жолы” болып табылады. “Ұлы Жібек жолының” – Қазақ даласының, шөлді өлкелері мен тау асуларын басып өтетін болған. Негізгі сауда жерлерінің және ең шалғайда жатқан аудандарды аса ірі мәдени және экономикалық орталықтармен  жалғастырған  орасан мол тармақтарының бағыттары жайнда жоғарығы тарауларда тоқталып айтып кеттік. “Ұлы Жібек жолы”  жайында ортағасырлық ғұлама Жүсіп Баласағұн былай деп жырлаған

         Тірлік істеп бар жапанды шарлайды,

         Ақыл есін бір құдайға арнайды.

         Туардан-батар беттеп кезеді

         Тауып сенің тілегіңді келеді.

         Дүниенің таңсық қымбат нәрсесі

         Көп оларда ей, Ер, биік еңсесі —

екен /57/. Олардың бойымен іскер, көпестер жасақтаған керуендер ағылып жатты. Қазіргі кезеңде анықталғандай Ежелгі Жібек жолының тарихы өте ертеден басталады. Оның қалыптасып дамуына Еуразияда өндіргіш шаруашылығының дамуы және дала мен таулы аймақтардағы мал шаруашылығының дамуы себеп болды. Жылдам өркендеуіне “революциялық” бет бұрысты көлік құралдарының дамуы жасады. Оларға түйе керуендері, доңғалақты көліктер және жылқыға салт міну жатады.

         Осы аталған жетістіктер Еуразия аймағында мәдени және сауда қатынасының дамуын жеделдетті. Бұл кезең б.з.д. ІІ мың жылдықтың ортасы мен І мың жылдықтың басын қамтыды.

Алыс берістің нәтижесінде Еуропа мен Азияда (Еуразия) Ұлы Жібек жолы пайда болған деп тұжырым жасаған тарихшы ғалымдар, осы болжамға толықтай қосылуға болады. Жібек жолының жүйесі адам денесіне нәр беретін тарамдалған қан тамырына ұқсайды. Ол Еуразиядағы барлық мемлекеттер мен халықтарды бір-бірімен жалғастырып тұрған сол заманғы байланыс жүйесі іспеттес әсер қалдырады.

“Ұлы Жібек жолы” деген ежелден келе жатқан ат емес. Бұл атау тек 1877 жылы пайда болған. Оны неміс географы Фердинанд фон Рихтгофен қалыптастырды. Сол кезеңнен бастап осы бір сәтті табылған атау адамзаттың таң қаларлық жетістігінің өзіндік куәсі болып, халықтар соның арқасында бір – бірімен ғылыми ойларымен, мәдени және діни идеяларымен бөлісе бастады.

Жібек жолы қазіргі  күнгі INTERNET  жүйесі секілді сан ғасырлар бойы ел мен елді біріктірген мағлұмат, ақпарат саласы болып табылды деп анықтама беруге болады. Сол кездегі сауданың басты тауар айналымы Қытайда өндірілетін жібек матасы болғандықтан, жол “Жібек жолы” деп аталынды.

    Ұлы Жібек жолы – Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өтіп жатқан көне дәуір мне орта ғасыр кезеңдерінде осы аймақтағы халықтардың сауда мне мәдени байланыстарына негіз салған байырғы керуен жолдарының жүйесі.

Ұлы Жібек жолы – сауда жолы ғана емес, жаңа елдер мен жерлерді көріп, танып-білуге асыққан саяхатшылардың да жолы болған.  

     Ұлы Жібек жолы – Азиядағы сауда керуен жолдарының жалпы атауы. Б.з.б. ІІ ғасырдан б.з. ХҮІ ғасырға дейін Орта Азия арқылы Қытайды Алдыңғы Азиямен байланыстырды.  Аталмыш  керуен жолы арқылы шұға, жібек, тері, жүн, иран кілемдері, әртүрлі бағалы металл бұйымдары, әшекей заттар (моншақ, маржан), ыдыстар т.б тасылды.

   Отра Азия мен Шығыс елдерін Жерорта  теңізімен және Үндімен жалғастырып жатқан “Лазурит жолымен” қатар жаңадан қалыптасқан “Нефрит жолы” Шығыс Түркістанды Қытаймен байланыстырды.

   Қазақ жеріндегі көне керуен жолдарының тарихы б.з.д. І мыңжылдықтың орта шеніндегі  “далалық  сақ жолынан” басталады. Бір таңғаларлық нәрсе – қазіргі заман автокөлік жүретін жолдар мен темір жол маршруттарының сол ежелгі дала жолының бағытымен дәлме-дәл  сай келеді екн.

         Жоғарыда айтып кеткендей Ұлы Жібек жолы ежелгі Қазақстан жерімен де өткен. Бас сауда жолы Тянь-Шань тауларының  бөктері мен жүріп, Сырдария, Талас, Шу, Іле алқабын кесіп өтіп, Қытайға қарай созылып жатты. Оның  тармақтары бұрын Яксарт, кейінірек Сейхунн деп аталға Сырдария жағасымен Аралды бойлап Жайық өзеніне, қарай Қара теңіз жағалауына, Византияға, Батыс Еуропаға  жеткен.

 Ұлы Жібек жолымен қазіргі тілмен айтқанда халықаралық байланыс, қатынас жақсы дамыған. Яғни, елдер арасындағы келісім-шарттар Ұлы Жібек жолы бойымен жүрген.

Ортағасырларда Ұлы Жібек жолының тармақтарының Қазақстан жерімен басып өтуіне байланысты үлкен мәдени жарылыс болды деп атсақ артық болмас. Себебі, сауда керуендерімен дін уағыздаушы миссионерлер келіп, үгіт насихаттар жүргізе бастаған. Мұсылман дінін  алғаш түркі халықтарының ішінен қараханидтер ІХ ғ. қабылдады. Түркі халықтарының исламдану процессі бір емес, бірнеше жүздеген жылдарға созылды. Ислам діні Орта Азияға қылыштың ұшымен, қызыл тілдің күшімен тарады. Ортағасырлық түркі халықтары зороастризм, ислам дінін, өздерінің наным-сенімдерімен ұштастырып алды. Яғни,      діндер мен мәдениеттер  диалогі  болды. Осы наным-сенім күні бүгінге дейін қазақ жұртшылығының салт-дәстүрінде жоғалмастан сақталып келеді. Мысалы, отқа май құю, нәрестенің бесігін аластау (зороастризм) нышаны болса, бесікке үкі тағу, тіпті зираттардың төбесіне қоятын ай сияқтылар пұтқа табынушылықты көрсетеді. Осы сияқты мысалдар келтіре берсек жеткілікті. Бұдан бір түсінетініміз алстау, үкі тағу, айды құрмет тұту сияқты нышандар, мұсылман дінінің рәсімдері сияқты етене синтезденіп, ислам дінінің универсальдығын көрсетеді.

Сонымен “Ұлы Жібек жолы және ортағасырлардағы Қазақстан мәдениеті” атты тақырыптағы диплом жұмысы өте үлкн, әрі қызықты. Осы тақырып бір емес, бірнеш ғылыми жұмыстарға арқау болатыны сөзсіз. Қазақстан тарихының ортағасырлары, оқиғаларға толы мәдениеттің өтпелі кезеңін басынан кешірген, діннің қалыптасу сияқты ірі өзгерістер болды. Еліміздің тарих қойнауында жатқан Ұлы Жібек жолы бойндағы қалаларды қазып, жаңалықтар ашу, қала тарихын жандандыру қазіргі және келешек ғалым мамандардаң еншісінде.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

 

1. Аль-Фараби.  Историко-философские трактаты. Изд “Наука”, Алматы, 1973.
2. Ходжа Ахмад Яссави. Диуани хикмет. Ташкент, 1991, С.161.
3. Никитин Е. Ұлы Жібек жолы туристік инфрақұрылым арқылы қайта құрылуы тиіс // Егемен Қазақстан 1997. 18 қараша.
4. Байпақов К.М. Средневековые города Казахстана на Великом шелковом пути. Алматы, 1998
5. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Алматы, 1994.
6. Сыздықов С.М. Қарлық мемлекетінің тарихы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ Ақпарат, 2000. –263 б.
7. Караев О. История караханидского каганата. Фрунзе, 1983.
8. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии ІХ-ХІІІ вв. Ашхабад, 1969.
9. Кумеков Б.Е. Государство кимаков ІХ-ХІ вв. По арабским источникам. Алма-Ата. 1972.
10. Ахинжанов С.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы. 1989.
11. Нуртазиана. Н.Д.
12. Махаева А.Ш. Көе түркілердің рухани мәдениеті. Алматы. 2000.
13. Лубо-Лесниченко Е.И. Китай на Шелковом пути: шелк и внешние связи древнего и раннесредневекового Ктая. М., 1994.
14. Иерусалимская А.А. Велики Шелковый путь и Северный Кавказ. Л., 1972.
15. Петров А.М. Великий Шелковый путь. О самом простом, но мало известном. М., 1995.
16. Байпақов К. Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы, 1992. 200 б.
17. Таймағамбетов Ж.Қ. Жібек жолы бойындағы керуен // Лениншіл жас. 15 маусым.
18. Бичурин Н.Я. Собрание сведения о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Т. М.-Л., 1950.
19. Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХІҮ вв. О долине реки Талас и смежных районах // ТИИАЭ. Ан КазССР, 1960.
20. Ақышев К. Ұлы жібек жолы: оның өткені мен болашағы. Қазақстан коммунисті 1991, № 2.
21. Мухлисов Ю. Ұлы жібек жолы туралы тың деректер. Азия. 1992. 17 қазан.
22. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Том 1. Алматы, 1996. 493 –б.
23. Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары (ҮІ-ХІІІ ғғ. басы) Алматы, 1999. 15-б.
24. Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья. Сочинения . М., 1963. Том 2.ч.1. С-31.
25. Караев О. Арабо-персидские источники о тюркских народах. Фрунзе. 1973. С. 242.
26. Мурад Аджи. Кипчаки Огузы. Средневековая история Тюрков и

     Великой Степи. –  М.: Наука,  2001.  – 389 с.

27. Ақышев К.А., Маргулан А.Х., Оразбаев А.М., Кадырбаев М.К. Древняя культура Центрального Казахстана А., 1998.
28. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана. Труды института истории, археологии и этнографии Академи наук КазССР. Алм-Ата, Т.5. 1958.
29. Маргулан А.Х. Древние караванные пути через пустыню Бетпак-Дала // Мир казахов. А.,1994 . С.50.
30. Путишествия в восточные страны. Под. ред. Г.И.Патлина., Алматы, 1993.
31. Шефер Э.Х. Золотые персики Самарханда. М., 1981.
32. Қазақстан тарихы. Т. 1. Алматы. 1996. 501-б.
33. Акышев А.К. Отырардан табылған өрнекті ефрит. Отырардағы археологиялық зерттеу. Алматы. 1977. 74-б.
34. Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. Алматы, 1996. 87-б.
35. Әбсаттар Дербісәлиев. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы: Рауан, 1995. 233 б.
36. Менандр Протектор. История // Византийские историки: Дексип

Эвнапии Олимпиодор, Малх Патрииций, Менандр, Кандид Ноннос и

Феофан  Византиец /Пер. С. Дестуниса. — СПб.: Тип. Изд. Л. Демиса,

1860. — С. 313 — 470.
1861. Қойшығара Салғараұлы. Таным тармақтары. Алматы, 1998. 180-б.
1862. Боровиков Л.А. Центральная Азия, исторические документы ІІ в. до.н.э. – ҮІІІ в. н.э. М., 1989.
1863. Бартольд В.В. О христианстве в Туркестане. Сочинения, т.2. М.Л., 1963. С. 281-282.
1864. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию снаучной целью. 1893-1894гг. С.33.
1865. Касенов М.С. Карлукское городище Орнек // Взаимодействие кочевых племен и древних цивелизации. Алма-Ата. 1987. С. 168-169.
1866. Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана. Алма-Ата. 1990. С. 130.
1867. Зуев Ю.А. Тамги лошадей из вассальных княжеств // Труды ИИАЭ. АН КазССР. 1960, т.8. С.98.
1868. Книга Марко Поло. Москва, 1955. С.132.
1869. Алдабергенов Н. Ұлы Жібек жолының бойында // Алматы ақшамы. 1988. 14 қараша.
1870. К. Байпақов. Қазақстанның ежелгі қалалары. А., 2005, 43 б.

47.Бабыр Захир ад – дин Мухаммед. Бабырнама. Алматы, 1993.

48.Байпақов К.М.Оңтүстік Қазақстан және Жетісудағы ортағасырлық             

     қалалар мәдениеті. Алматы,48-53 бб.

49.Мец А. Мусыльманский ренессанс. М., 1966.

50.Н.Ә. Назарбаев.  Тарих толқынында. — Алматы:  Атамұра, 1999. — 257    

     б.                                                                                                                                                                                  

51.Феофилакт Сммокатто. История (Памятники средневековай 

     История  истории народов  центральной  и  восточной  Европы) /Пер.    

     С.П. Кондратева. – М.: Академии Наук СССР, 1957. — 223 с.

52.Литвинский Б.А. Буддизм и буддийская цивелизация. Индиская     

      культура и буддизм. М., 1972. С. 150

53.Васильев Л.С. История религий Востока. Л., 1983. С. 16.

54.Кляшторный  С.Г. Историко-культурное значение Суджинской     

     надписи // Проблемы Востоковедения. 1959 № 5.

55.Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Алматы, 1986. 414 б.

56.Қазақстан тарихы. 4-томдық. І-том. Алматы, 1996, 324 б.                            

57.Нуртазина Н.Д. О распространении ислам в средневековом  

     Казахстане // ҚазҰУ. Хабаршы. Тарих сериясы. 1998. №6. 84-85 бб.