КІРІСПЕ
Диплом жүмысының өзектілігі. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемді қайта реттеу мақсатында жүргізілген Версаль-Вашингтон жүйесінің тарихта алатын орны ерекше. Соғыстың аяқталуы халықаралық дипломатия және саясатта жаңа жолдың басталуына түрткі болды. Соғыста «жеңгендер» мен «жеңілгендер» арасында дипломатиялық шиеленістер мен қайшылықтар төңірегінде саяси «ойын» басталды. Соғыста жеңген елдер Версаль-Вашингтон жүйесі бойынша халықаралық қатынасын бекіте түсуге қадам жасады.
Сонымен, бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемді бейбіт жолмен реттеу проблемасы бойынша жеңген елдердің басшылары: Францияның премьер-министрі Ж.Клемансо, Ұлыбританияның премьер-министрі Ллойд Джордж, Америка Құрама Штаттарының президенті В.Вильсон тарихта Версаль-Вашингтон жүйесі деген атпен танымал болған халықаралық бейбіт конференция ұйымдастыру жұмысын жүргізу туралы шешім қабылдады. Бұл соғыстан кейінгі ұлы державалар арасындағы дипломатиялық «шайқас» болды. Күн тәртібіндегі басты мәселе Франция үшін жеңілген Германия, Австро-Венгрия, Түркия сияқты империялардың территориясын бөлшектеп, отарларын иемдену болса, Ұлыбритания үшін Еуропада өзінің бұрынғыдай алып держава орнынан айырылмау болды, ал АҚШ үкіметі бұл Париж конференциясында Ұлттар лигасын құру және қарусыздану мәселесін ұсынумен болды.
Сөйтіп, соғыс аяқталысымен 1918 жылы 11 қараша айында Компьен орманында Францияның сыртқы істер министрі Фош Германиямен бейбіт келіссөз жүргізу мәселесі бойынша құжатқа қол қойды. Сонымен герман мәселесін талқылау үшін бейбіт конференция 1919 жылы 18 қаңтар күні Парижде осыдан 48 жыл бұрын Германия империясының құрылғанына куә болған Версаль сарайының Айналы залында ашылды. Жиналыстың ашылу барысына сөз алған президент Пуанкаре өз сөзінде соғыстың кінәлілері мен жаңа соғысқа жол бермеу мәселесін айтып өтті. Париж конференциясына 27 мемлекеттен делегаттар келді, сонымен бірге 5 мемлекет — АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Италия, Жапония державалары конференцияда «бестіктер кеңесін» құрып, оған Франция төрағалық жасады. Бұл Версаль-Вашингтон конференциясының тарихта алатын орны ерекше, мұнда соғыс өртін бастап, адамзат өміріне үлкен қайғы-қасірет алып келген «Үштік одақ» державалары мәселесі бойынша арнайы келіссөздер жүргізді. Осы Париж конференциясында төрағалық құрып отырған Франция қаралар мәселенің көп жағын «немістерден өш алу» жағына бұра берді, ал соғыста жеңілген германия үшін бұлай «арттан соққы алулары» өте ауыр қасірет болды. Әрине, мұның да өзіндік ерекшелігі бар еді, яғни сонау Франкфурттан кейінгі француздардың немістерге деген өшпенділігі орынды да еді. Сонымен бірге бұл конференцияда АҚШ президенті В.Вильсон барлық халықтардың халықаралық тағдырлары мен мүдделерін бірінші орынға қоятын Ұлттар лигасын құрып «Жарғысын» қабылдау, мандаттық жүйе енгізу сияқты мәселелерді алға тартты. Мұндай ұсынысты бастапқы кезде Франция мен Ұлыбритания өкілдері қабылдаудан бас тартты. Өйткені барлық халықтардың мүдделері мен тағдырларын бірінші орынға қоятын «жарғы» талаптары еуропалық ұлы державалардың басты тізгін етіп ұстап отырған территориялық және қаржылық саясаттарынан оп-оңай айырылып қалғылары келмеді.
Сонымен, 1919 жылы Париж конференциясында көп жағынан оқшаулана берген АҚШ мемлекеті енді (1921 аяғы -1922 басы) Вашингтонда өздері бейбіт конференция ашты. Бұл конференцияда ең басты қаралған мәселе соғыстан кейінгі қарусыздану проблемасы болды.
Соғыстан кейінгі әлемді қайта реттеу мәселесі бойынша жүргізілген Версаль-Вашингтон жүйесінің тарихта алар орны ерекше. Бұл мәселеге қатысты халықаралық, дипломатиялық, саяси, сол кездегі халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын, осы мәселелер төңірегінде көптеген Ресей тарихшылары, алыс-жақын шетел тарихшылары, экономистер, саясаткерлер өз пікірлерін жазған болатын. Оған байланысты әртүрлі тұжырымдар да жасалынды.
Сол себепті біз өзіміздің диплом жұмысымыздың тақырыбын «Версаль-Вашингтон жүйесі» деп алдық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысын жазуда алдымызға қойған мақсатымыз — Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемді қайта бейбіт жолмен реттеуге бағытталған Версаль-Вашингтон жүйесінің халықаралық сахнадағы орнын танып білу болып отыр. Мұнда ұлы державалардың келіссөздер шешімін өздеріне тиімді жолмен жүргізу саясатының мән-мағынасын анықтау басты мақсаттарымыз болмақ. Осындай күрделі мәселерді қарастыру жағдайында алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Париж бейбіт конференциясын ашу жолындағы қиындықтарды талдау;
- Конференция қызметі барысындағы «ондық Кеңестің» шешімдеріне анализ жасау;
- В.Вильсонның конференцияда Ұлттар Лигасын құру ұсынысы мен оған қарсы шиелестің етек алуын талқылау;
- Мандаттық жүйе, герман мәселесі, орыстар мәселесіне қатысты іс-шараларды талдау;
- Вашингтон конференциясындағы «Төрт держава трактатының» қабылдануына баға беру.
Біз диплом жұмысымызды жазу барысында өз мақсатымызға жету үшін тарих ғылымында қалыптасқан талдау, салыстыру, әдістемелік-методологиялық, сыртқы зерттеу әдістерін пайдаландық.
Жүмыстың тарихнамасы. Диплом жұмысын жазуда көптеген арнаулы зерттеулер мен оқу-құралдары, деректік материалдар мен мерзімдік басылымдар, арнаулы зерттеулер пайдаланылды.
Бұл бітіру жүмысын жазуда бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Версаль-Вашингтон жүйесінің саясатына қатысты жазылған бірқатар деректерді мысалға келтіре кетсек болады. Айта кету керек, диплом жұмысына тікелей қатысты конференция келісімдері: «Версальский мирный договор» /1/ және «Нейский мирный договор» 121 «Сен-Жерменский мирный договор» /3/, «Трианонский мирный договор» /4/, «Хрестоматия по новейшей истории» 151, «Хрестоматия по истории международных отношений» /61, «Внешняя политика Советского Союза» III «Вашингтонская конференция по ограничению вооружений и тихоокеанскому и дальневосточному вопросам» /8/ тағы басқа көптеген еңбектер жарық көрген. Осы құжаттық еңбектерде негізінен Версаль-Вашингтон жүйесінің қалай сарынмен жүргізілгені туралы көптеген мағлұматтар алуға болады. Сондай-ақ, осы соғыстан кейінгі халықаралық сахнада өз мемлекеттерінің әлемдік үстемдігі үшін барын сала жұмыс жүргізген мемлекет қайраткерлерінің естеліктері мен заманхаттарын айтуға болады. Олар: II Вильгельм 191, Гинденбург П. /10/, Кейнс Д. /11/, Ллойд Джоржд Д. /12/, Пуанкаре Р. /13/, Фош Ф. /14/, Черчилль У. /15/, Эррио Э. /16/ т.б. болып табылады. Бұл еңбектерде бастапқы кездегі Париж конференциясын ұйымдастыру жұмыстары, оған қатысушы державалардың бағдарламалары жайында қарастырылған. Құжаттардан сонымен бірге, бейбіт келіссөздерге байланысты «орыс мәселесінің», «еуропалық мәселенің» «неміс мәселесінің» қалай «шешілгендігі» туралы анализ жасауға болады.
Ал енді арнаулы зерттеулерге жеке-жеке тоқталып өтетін болсақ, бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі болған Версаль-Вашингтон жүйесіне қатысты Алданов М. /17/, Прицкер Д.П. /18/, Бэккер Р.С. /19/ еңбектерінің орны ерекше. Бұл ғылыми зерттеулерден Париж бейбіт конференциясында төрағалық жасаған Францияның премьер-министрі Клемансо, сонымен бірге Ұлыбританияның премьер-министрі Ллойд Джордж және Құрама Штаттар президенті Вильсонның әлемді бейбіт жолмен реттеуге байланысты саяси-дипломатиялық идеяларына анықтама жасалған.
Сонымен бірге, Америка Құрама Штаттарының президенті В.Вильсонның ұсынысы бойынша Париж бейбіт конференциясының пленарлық мәжілісінде Ұлттар Лигасын құру туралы ұсынысы талқыланды. Әрине, бұл Еуропада өз үстемдігін орнатып отырған Франция мен Ұлыбританияның саясатына қайшы келуі әбден мүмкін еді. Өйткені лига «жарғысына» сәйкес олар өздеріне тиесілі территориялық және қаржылық операцияны іске алмауы да ғажап емес. Дегенмен, Ұлттар лигасын құру идеясы іске асып, оның «Жарғысы» да қабылданды, сонымен бірге Лига талабына сай бірінші рет мандаттық жүйе енгізілді. Осы мәселе жөнінде ғалымдар Вововозов В.В. /20/, Илюхина Р.М. /21/, Иванов Л.Н. /22/, Ходнев А.С. /23/ ғылыми еңбектерінің орны ерекше. Авторлар өз ғылыми еңбектерінде барлық халықаралық мәселеге халықтар тағдыры мен мүдделерін ортақ қып отырған бұл халықаралық ұйымның құрылу тарихына үлкен мән берген.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемде үлкен өзгерістер етек ала бастады. Бұл әсіресе Еуропада жаңа мемлекеттердің құрылуына тікелей байланысты еді. Осы мәселе бойынша: Беляева В.И. /24/, Ванечек В. /25/, Ефимовский Е.А. /26/, Котяревский С.А. /27/, Писарев Ю.А. /28/, Шмераль Я.Б. /29/ сынды ғалымдар өз еңбектерінде баян етеді. Бұл зерттеулерден соғыстан кейінгі словян, хорват, словак корольдықтарының бір мемлекет болып, яғни Югославия деп атау алғанын, сонымен бірге чехтар мен славяндардың бірігіп — Чехословакия деп аталуы Шығыс Еуропадағы Балқан мемлекеттері ішінде ұзақ жылдарға дейін халықаралық шиеленісті, даулы аймақ болып келгені көпшілікке аян. Авторлар еңбектерінен осы мәселенің алғашқы тарихи кезеңдерінен үлкен мағұлыматтар алуға болады. Айта кетсек, Еуропадағы бүл саяси картаның осылай өзгеруінің ақыры ұзаққа созылған үлкен даулы мәселеге айналды /30/. Сонымен ғасыр басында басталған ұлттық мәселе туралы тамаша еңбектер де бар /31 /.
Бейбіт конференцияда «жеңімпаз» одақтастар «жеңілген» елдердің мәселесін талқылауда аянбай жұмыс істеді. Соғыс отын тұтандырып отырған Германия империясының соғыстан кейінгі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы адам айтқысыз күйге түсті. Германия үшін соғыстан кейінгі бейбіт келіссөздер шешімдерінде қарастырылған репарация мәселесі де үлкен ауыр болып тиді. Одақтастарға төлейтін шығын неміс халқын әбден әлсіретіп жіберді. Әрине бастапқы кезде неміс үкіметінің басшылары елдің ішкі саяси және экономикалық әлсіреуін және елдегі революциялық жағдайды алға тартып шығын төлеуден бас тартпақ та болды. Алайда мүндай мәселе одақтастардың көңілінен шыға қойған жоқ. Әсіресе Франция мемлекетінің. Мұндай қайшылықты даулы мәселе жағдайы ұзаққа барған жоқ. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам айтқысыз табысқа қол жеткізіп, «кредитор» мемлекетке айналған АҚШ үкіметі немістерге де өз көмегін аяған жоқ. Бұл мәселе төңірегінде Кобляков И.К. /32/, Клейменов Е.Н. /33/, Сидров А.Ю. /34/, Уткин А.И. /35/ ғылыми еңбектерінен қарастыруға болады.
Жұмыстың қүрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыс тақырыбының өзектілігі жөне тарихнамаға шолу жасалды.
Бірінші тарауда — бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемді бейбіт жолмен реттеу мәселесі бойынша Версаль конференциясын шақыру мәселесі арастырылды. Мұнда конференция қарсаңындағы одақтастар арасындағы шиеленісті мәселе, сонымен бірге француздар мен немістер арасындағы қайшылықтар мен саяси дау туралы болды. Сөйтіп, бұл тарауда Париж бейбіт конференциясының ашылуы мен ондағы президент В.Вильсонның Ұлттар лигасын құру идеясы, мандаттық жүйе, территория мәселесі, отар мөселесі, жаңа мемлекеттердің құрылуы, репарация, контрибуция т.б. сында мәселелер жан-жақты қаралды.
Екінші тарауда — Парижде көп даулы мәселеге араласа алмай қалған Америка өз елінде Вашингтон конференциясын шақырумен болды. Бұл конференцияда ең басты қаралған проблема қарусыздану мәселесі болды. Әрине мұнда тек АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Франция, Италия мүдделері ғана қарастырылды. Теңіз қаруын қысқарту, жаяу әскер санын қысқарту, сүңгуір қайық санын көбейтуге тыйым салу т.б. сынды мәселе төңірегінде үлкен шиеленісті мәселе осы Вашингтон конференциясында көтерілген болатын.
Ең соңында диплом жұмысымызды қорытындылай келе Қазақстан көлемінде табылатын кеңестік, шетел және қазіргі жаңа тұрғыда жазылған Версаль-Вашингтон жүйесінен көптеген мәлімет беретін әдебиеттер тізімін бердік.
І — ТАРАУ. ВЕРСАЛЬ БЕЙБІТ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ
І.І. Париж бейбіт конференциясы
XIX ғасырдың соңында еуропалық ұлы державалардың арасында қайта топтасы процесі басталды. Тіпті 1882 жылдың өзінде герман-италия-австрия, яғни Үштік одақ құрылған болатын. Ал келесі Үштік келісім — Англия, Франция және Ресей көпжылдық шиеленістен кейін бір-біріне жақындай түсті. Олардың арасындағы байланыс еш келісім шартсыз формальды түрде ғана болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс өзімен бірге үлкен қайғы қасірет әкелді. Онда тек адам шығынының өзі 10 миллион қаза болғандар мен 20 миллион жараланған, мүгедектерді қүрады. Соғыс жағдайында германдық блоктан 20 млн.-ға жуық адам көшірілді. Ал Антантада бұл көрсеткіш — 48 млн-нан жоғары болды. Соғыс керек-жарағы үшін соғысушы елдердің барлық материалдық шикізаттары пайдаланылды. Адам айтқысыз шығын тіпті Ұлыбритания мен Францияның өзін қазырға белшесінен батырды. Осындай қымбат жеңіске қолдарын жеткізген Антанта елдері соғыстан кейінгі әлемнің тағдырын өз қолдарына алды /1,12/. Антанта мен герман блогының арасындағы келісім 36 күнге созылды. Осы уақыттың ішінде Германия бес рет өз пайдасына келісім жасау жағын ұсынып бақты. Мүндай жағдайға Антанта бұған әрине келісімін берген жоқ. Оның арнайы емес жауабында: «Вильсонды күтеміз», деген болатын. Әрине іс Вильсонға қарап тұрған жоқ, өйткені ол Парижге келуге тіпті де асыққан жоқ, тек 1918 жылы 13 желтоқсан күні ол Парижге келді. Тағы бір халықаралық мәселе, жеңімпаздар әлем талаптарын талқыға салуға әлі дайын емес еді. Германияға қарсы соғысқан үлкенді кішілі 27 елдің астаналарында дайындық жұмыстары жүріп жатты. Әртүрлі мәселелерге анықтамалар жасады, баяндама қолхаттарын құрастырды, тарихшылар мен экономисттерге ескі келісімдер және дипломатиялық қүжаттардан осы мәселелердің негіздемесін жасау үшін тапсырмалар берілді. Румыния өз алдына жеке линия жасауды ұсынды, Чехословакия, Югославия және Грецияның жағдайы да осындай күйде болды. Парижбен Лондон үзіліссіз мәжіліс жасаумен болды. Екі державаның арасында тынбай дипломатиялық курьерлер жүрді. Лондонға Франция және Италияның премьерлері мен министрлері барумен болды. Бейбіт келісімнің кейбір баптары қауіпті шиеленістер туғызды. Болып жатқан жағдайға байланысты жасалған құпия келісімдер мен олардың хаттамалыры сыртқа тарап отырды /20,145/.
Англия мен Францияны бәрінен бұрын Түркия иелігінің жағдайына қатысты мәселе мазаландыра түсті, яғни ол 1916 жылы мамыр айында Сайкс-Пикодағы құпия келісім бойынша бекітілуі тиіс болатын. Танымал болғандай, италиян құпия келісімі туралы естіп бір жылға жуық уақытқа дейін өзін Түркия иелігін бөлу операциясына қатыстыруды талап етумен болды. 1917 жылы сәуір айында Ллойд Джорджға Таяу Шығыста итальяндықтардың көмегі ауадай қажет болды, тап осы кезде ол Италияға Смирна мен басқа түрік иеліктерін берем деп уәде берді. Сонымен Сен-Жан-де-Мориенн келісімінде де ағылшындар мен француздар Смирнаны итальяндықтарға берміз деп шешім қабылдады. Алайда, бұл әлі жеткіліксіз болды. Олар гректер мен түріктердін қонысындағы территориялардан қосымша жер үлесін алуды қолға алды /2,45/. Келіссөздер 1917 жылдың тамыз айына дейін жалғаса түсті. Дегенмен келісімді тек Ресей келісімін бергеннен кейін ғана өз күшіне енеді деп хабарлады. Алайда Ресейдің жағдайы мәз емес еді ондағы Уақытша үкімет 1917 жылы қазан айында жойылды. Енді қайта сұрақ туды, яғни ол итальяндықтарға берген уәдені міндетті түрде орындау керек пе? Бұдан кейін келіссөздер тоқтамай жалғаса берді, тек Германия жеңілгеннен кейін ғана күн тәртібі өзгеріп шыға келді. 1918 жылы желтоқсанда Клемансо Лондонға табан тіреді, ондағы басты мақсат Сен-Жан-де-Мориенн жерінде жасалған келісімнің күшін жою болатын. Және сонымен бірғе Ұлыбритания әскері ұстап тұрған Килики және Сирияны Франция мүддесіне беру туралы мәселені көтерді. Ллойд Джордж осы кезде Клемансоға қарсы жүрді, дегенмен өз кезегінде ол Англияның пайдасы үшін Мосул және Палестинаны қалдыруда ұсынған болатын. Ұлыбритания мен Франция арасындағы құпия келісімдер 1918 жылы 2-ші және 3-ші желтоқсан аралыында жүргізілді. Осы кезде Франция ойламан жәйсіз күйге тап болды. Өйткені Италия өзіне уәде етілген Смирнаны талап ете бастады. Осыдан кейін халықаралық сахнадағы саяси шиеленіс өрши түсті десе де болады.
Жеңген елдер арасындағы одақтық келісім: «вместе бить, врозь идти» деген принцип бойынша жүрді. Соғыстан кейін одақтастар арасындағы шиеленіс бірте-бірте өрши түсті десе де болады. Мұны бәрінен бұрын Германия өз пайдасына шешуді кездеді. Көп жылдарға дейін дипломатия тарихшылары Антантаның шешімдеріне көңілдері толмай келгені белгілі. Өйткені соғыстан кейінгі Германияның тағдырын дұрыс шешкен жоқ деген болатын. Бүған немістердің өздері де ат салысты, олар Германияны версальдық диктаттың «бақытсыз» қүрбанындай көрсетті. Сонымен бірге Антантаның жақтастары да бейбіт талаптарға келіскен жоқ. Сөйтіп, Германияны мойнына пышақ ұстап түрған жуас қойдай қылып көрсетті. Ал бұл жараланған хищник болатын, ауыруын қайтарған соң шайқасты қайта бастаудан тайынбады. 1918 жылдың желтоқсан айында Германияның Жоғарғы Қолбасшылығы барлық армияны Рейнге апаруға бел буды. Дегенмен оның бірде бір бөлімшесі тұтқынға түскен жоқ. Осыдан кейін Германияның билеуші топтары жеңіл дем алды: армияны сақтап қалу жоспары іске асты. Шындығында армия бұрынғыдай емес еді: олар революция әсерінен тез басылып кетті. Дегенмен, армия сақталып қалды және керек кезде қарсыластық көрсете аламыз деп жеңімпаздарды қорқыта алардай қауқары бар еді. Әскердің бір бөлігі революциялық толқынның орталығына айналған Берлин түбінде болды. Үкімет Жоғары Қолбасшылықтан армия Берлинге кірмей тұрып қарусыздануын талап етті, ал армия басшылары болса ең бірінші Берлиндегі жүмысшылардың қарусыздануын талап етті. Осы кездері армия басшыларының ұйымдастыруымен Германияда ерікті армиялар да жасақтала бастады /1,25/.
Мысалы айта кетер болсақ Росбах, Лютцов, Эппа, Эрхард бригадасы, «Балтық қарулы күші» және тағы басқа ерікті жасақтар болды. Осы ерікті жасақтадың барлығы Германиядағы революцияны басу үшін күресуге дайындалып жатты. Осы кезде герман басшылығы елдегі революциялық жағдай өрши түскен жағдайда оның басқа елдерді жай-күй қалдырмайтынын айтумен болды. Осыдан кейін Антанта елдері мен Германия арасында Компьенен бейбіт келісім жасау талаптарын қарастыра бастады. Ол кезде Германия әлі Француз тұтқындарын еліне қайтармаған болатын, сонымен бірге басқа мемлекеттерден тасымалдаған құнды заттарды да қайтарып үлгерген жоқ, су асты қайықтары мен оқ өтпейтін крейсерлерді де тапсырамыз деген уәделерін үнемі кейінге қалдырумен болды. Бұл аз болғандай, Германия су асты сүңгуір қайықтарын жасау ісін әлі де тоқтатқан емес, дегенмен бейбіт келісім талабы бойынша ол барлық су асты сүңгуір кемелерін тапсыруға міндетті болатын. Неміс верфяхтасында 64 кеме жасалып жатқан болатын. Сонымен бірге Германия локомотив пен вагондарды да тапсыруды қолға алған жоқ, өткізген паравоздардың өзі техникалық жағынан істен шыққан болып шықты. Гофманның күнделік жазбаларындағы хабарламадан үзінді келтіре кетсек; «Я думаю, что пока Антанта не имеет никакого представления, что делается у нас, иначе она давно потребовала бы, чтобы мы прекратили плутовать. Антанта все еще полагает, что у нас сохранилась крепкая армия и что мы играем с ними комедию» /30,26/.
Дегенмен бейбіт келісім уақыты таяп қалды. Осы кезде бейбіт келісімнің белгіленген уақытын кейінге шегеру туралы Антантадан ұсыныс келіп түсті. Бұл үндеу Германияның Жоғарғы Қолбасшылығына бағытталып жазылған болатын. Неміс әскерилері мүны тиімді пайдалануға кірісті, яғни Англия Берлин үкіметімен санасқысы да келмейтіндей етіп көрсете білді. Германия делегациясымен қайта кездескен мәжілісте Гинденбург бейбіт келісімді кейінге қалдыру талаптарын орындаған күнде, ол мына жағдайлар орындалуға тиіс екенін баса айтты: Рейннің оң жағалауындағы бейтарап аймақ жойылады; Шекара Рейн арқылы өтеді жөне Германия мен оккупациялық аймақтардың арасында байланыс сақталып қалуға тиіс; оккупациялық армия саны қысқартылуға және блокада алынып тастауы тиіс. 1918 жылы 12 және 13 желтоқсанда Трирде германдық делегация Фошпен келіссөз жүргізді. Маршалдың қарсылығын ескере отырып бейбіт келісімге байланысты Эрцбергер хабарлады, яғни берілген уақыт өте қысқа, сонымен бірге Антанта Германияға азық-түлік беру уәдесін де орындаған жоқ деп баса айтты. Сонымен бірге Эрцбергер елдегі революцияның қаупін де айта кетті: армия мен ел өте ауыр күйде тұр, мүмкін төңкеріс болуы да ғажап емес деді. Мүны Фош тек айғақ ретінде ғана қабылдады. Трир келіссөзі бойынша бейбіт келісім тағы бір айға ұзартылды, яғни 1919 жылдың 13 қаңтарына /19,241/. Жаңа кепілдеме ретінде одақтастар Рейннің оң жағалауындағы бейтарап аймақты иемдену қүқығын алды, ол кельндік көпір мен голландтық шекараны жалғастырып түрған территория болатын. Оккупацияға дейін алты күннің ішінде қолхат беріп үлгерулері керек болатын, әрине мүндай талапқа Германия көнді.
Сөйтіп аяқ асты одақтастар Данцинг пен Вислаға өтетін еркін жолға ие бола кетті. Данцингке генерал Галлердің басшылығындағы армияны жіберу қолға алынды, яғни ол Францияда жасақталған болатын. Одақтастар поляктар мен болыпевиктер арасындағы күрес үшін плацдарм даярлай бастады, дегенмен немістер мұны өз қолдарына алуды жөн көрді; одақтастардан құпия түрде жасырын олар поляктармен келіссөз жүргізе бастады. Сонымен бұл жөнінде Гофман өз күнделік жазбаларында былай деп жазды: «У нас были очень интересные переговоры с поляками. Они предлагают удержать Вильно против большевиков, если мы разрешим им провести войска на Варшавы в Вильно. Я всецело за это, так как наши войска не желают болыпе сражаться. Как решит правительство, я еще не знаю» /14,27/.
Бір айға созылға бейбіт келісім тағы да жетпей қалды; ал осы уақытқа дейін одақтастар алдын ала келіссөздер жүргізген жоқ. Ал бұл кезде Франция асыққан жоқ, немесе бейбіт келіссөз Фошты армияны таратып жіберуге көндірер еді, немесе бейбіт келіссөз солдатқа қару ұстап түруға рұқсат береді. Сонымен жаңа ұзарту керек болды, өйткені осы кезде Германияда революциялық қозғалыс өршіп кеткен болатын; Берлинде Эрцбергерге вокзалға бару үшін жаяу баруына тура келді, аудан көшелерінде күрес болып жатқан еді. 1919 жылы 14 қаңтарда Касселде үкіметтік делегация өкілдері герман Жоғарғы қолбасшылығымен кездесті. Кейбір мәселелерді талқылауды қолға алды. Елдегі революциялық жағдайды алдын алу үшін жеңімпаз елдерден Германия әскери басшылары көмек сұрады. Олар тіпті, Берлинге Антанта армиясын енгізуге даяр екендерін де білдерді. Бейбік келісімді ұзартуға байланысты болған келіссөздер кезінде Фош немістерден локомотивтер және вагондар және 58 ауыл шаруашылық машиналарын бермегені үшін айыппұл төлеулерін талап етті. Сонымен бірге, маршал Германиядағы орыс әскери тұтқындарын қайтарып беруді талап етті, одақтастар комиссиясы Германияға тез арада Солтүстік Франция мен Бельгидан тасымалданған мүліктерді қайтаруды ұсынды, сонымен бірге Германияға және Еуропаның басқа елдеріне азық-түлік жеткізу үшін неміс сауда флотын беруді талап етті. Бүған жауап беру үшін немістерге 24 сағат уақыт берілді. Эрцбергер уақытын ұзартуды сүрады; ол барлық баптарға өз қарсылығын білдірді. Маршал өз айтқанынан қайтқан жоқ. Сонымен Эрцбергер енді бұрынғы сынақтан өткен жағдайды пайдалануға кірісті: германдық өкілетті мамандар одақтастарды революциямен қорқыта бастады, сонымен бірге большевизммен күрес жүргізу үшін өз талаптарынан бас тартқан жоқ.
Осы кезде Германиядан ақпарат келіп түсті, яғни армия Берлинге кірді және жүмысшыларды қарусыздандыру ісін бастап жатыр. Неміс әскери басшысы Эрцбергер Германияда Карл Либкнехт пен Роза Люксембругтің өлтірілгенін естісімен маршал Фошқа қарай асықты. Бүлтуралы Эрцбергер өз мемуарында былай деп жазады: «Я отправился в 11 часов к маршалу Фошу на вокзал, где сообщил противникам только что полученное известие произвело на всех присутствующих глубокое впечатление. Я тотчас заявил, что выдача сельскохозяйственного материала до 1 марта 1919 г. невыполнима: она разрушила бы немецкого сельское хозяйство и сделала бы невозможной будущую жатву» /31,28/.
Дегенмен бұл жолы да Фош өз айтқанынан қайтқан жоқ, ол ауыл шаруашылық машиналарының 50 пайызы тез арады жеткізілсін деп сөзін аяқтады. Ал ауыл шаруашылық машиналарының тасымалдану уақытының соңы 1 мамыр болып белгіленді, алайда мұның өзі «принцип» құрбаны болған еді. Сонымен герман дипломатиясы бұған да көнулеріне тура келген күй кешті.
1919 жылы 16 қаңтар күні Германиямен болатын бейбіт келісім тағы да 1 айға үзартылды, яғни 1919 жылдың 17 ақпаны болып белгіленді. Фоштың талаптары да қабылданды: немістер өздерінің барлық сауда флотын Германияны азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін одақтастарға берулеріне тура келді.
Келісім талаптары танымал болғандай бейбіт талаптарды айқындай түсті. Бұл талаптар дәлірек айтқанда алдын ала даярланып қойған болатын. Ол тек үнемі өзгертулермен ғана толықтырылып отырды. Француз үкіметі германияны бөлшектеп тастауға дайын ұтрды. Олар германияны сонау алысқа апарып тастауға дайын тұды, яғни сонау бүрынғы Франкфурт бейбіт келісіміне. Өйткені осы уақытқа дейін Франция басшысы Клемансо өзінің әр кездегі кездесуде Франкфуртты аузынан тастамай айтып жүруі де тегін болған жоқ. Сөйтіп ол кейбір қол қою тұстарды да үнемі кейінге қалдырумен болды. Сонымен Францияның Германияға деген шынайы көзқарасы қандай болды? Мүны 1917 жылы ақпанда болған Франция мен патшалық Ресей арасындағы құпия келіссөздер арқылы ғана білуге болады, яғни патшалық тақтан құлар алдындағы оқиға болатын. Мұнда Ресей француздардың жоспарына өз келісімін беруге даяр тұрды, егер Франция патшалық Ресейге Константинопольді алуға және батыстық шекара ретінде Ресейге шығанақтарды толық игеруіне уәде берген кезде. Осы құпия келіссөз барысында Франция эльзас пен лотарингияны және бүкіл тас көмір бассейіні болып тұрған Саар даласын алды. Германия шекарасы рейн арқылы өтті. Рейннің сол жағалауындағы герман территориялары Германиядан бөлініп қалды, сөйтіп олар автономиялы және бейтарап аймақтарға айналды. Бұл территорияларда Франция өз әскерлерін ұстап тұрды, яғни Германия бейбіт келісімнің барлық талаптарын орындап біткен соң ғана кетеріне уәде берді. Әрине бұл өмір бойғы оккупация емес, сондықтан Германия жағы мұндай талапты орындауға да барды. Бұл құпия келісімді ресейлік большевиктер газет беттерінде жарияланған соң көпшіліктің наразылығын тудырғаны да рас. 1917 жылы 19 желтоқсанда ағылшындардың сыртқы істер министрі Бальфур Қауым палатасында берген хабарламасында: «Мы никогда не давали своего согласия на это дело… Никогда мы не желали этого, никогда не покровительствовали этой идее» /35,28/. Ал осы кезде француз прессасы мұның бәрі ресейлік большевиктердің ойдан шығарған ісі деумен болды. Дегенмен Рейнмен арадағы шекара мәселесі француздардың күн тәртібіндегі мәселеден түскен емес. Бұл мәселені әсіресе француз генералдары көтеріп отырды. Сонымен 1919 жылы 19 сәуірдегі маршал Фоштың «Тітез» газетінің корреспонденттеріне берген сұхбатын бүкіл Ұлыбритания оқыды. Онда: француз маршалы картадғы Германия мен Францияның арасындағы шекараны карандашпен сызып тұрып көрсеткен болатын. Яғни маршал Фоштың пайымдауынша: «Здесь никаких естественных преград вдоль всей границы. Неужели здесь мы должны будем удерживать немцев, если они снова нападут на нас? Нет! Здесь! Здесь! Здесь!» — деген болатын /17,29/. Алайда Рейнмен арадағы шекара Францияның алдағы барлық бағдарламасын әлі де толық шеше қойған жоқ. Бүл екі арадағы шекара мәселесі мен халықаралық саяси байланыстарды бақылап тұру үнін Франция мемлекеті, өзіне тиімші іс-шараларға кірісе бастады. Бұл үшін оларға өздеріне жақын елдер, яғни Полыпа мен Чехословакияны қалпына келтіру керек болды, сөйтіп, бұған қоса Румыния мен Югославия мәселесін де жақсарта түсу франция үшін өз жағына тиімді болары анықболды. Үлкен көлемдегі контрибуция мен репарациялар нәтижесінде француздықтар Германияға экономикалық көмек көрсету мәселесін кейінге қалдырумен де өз пайдасын асырып отырды. Осы кезде Германияның Африка мен Түркия жеріндегі отарлары есебінен Францияның отарларының саны да біраз өсе түскені жасырын емес. Осы жоспарды іске асыру үшін, яғни Орталық бізге белгілі Шығыс Еуропаны, Балканға ену, Африка мен Таяу Шығыстағы нақты позициясы Францияның Еуропада беделінің арта түсері даусыз еді. Осының бәрін Франция үкіметі «бейбіт конференцияда» іске асыруға кірісті. Клемансоның пайымдауынша: «…бұл бейбіт конференция, яғни басқа келісімдер сияқты соғыстың жалғасы болып қала бермек…» — деген болатын.
Париж бейбіт конференциясы (18 қаңтар — 28 маусым 1919 ж.)
Парижде болатын бұл бейбіт конференцияға мыңнан астам делегаттар келді. Әрине оларды үлкен көлемдегі қызметкерлер бастап алып жүрді: ғылыми эксперттер — тарихшылар, заңгерлер, статисттер, экономисттер, геологтар, георгафтар және тағы басқалар-аудармашылар, хатшылар, стенографистер, машинисткалар тіпті солдаттар да болды. Америкадан В.Вильсон өз оққағарларымен келсе, Ұлыбританиядан Ллойд Джордж тап солай болып келді. Конференцияға қатысу үшін арнайы тіркелген журналистердің өзі басқа да ақпарат алушылар мен суретке түсірушілерді есептемегенде 150-ден аса болды. Сонымен бірге делегаттардан бөлек бұл бейбіт конференцияға қатысу үшін Парижге отар елдердің, кіші державалардың және жаңадан құрылған мемлекеттердің, қоғамдық ұйымдардың де бірқатар өкілдері шақырылды. 1919 жылы 12 қаңтар күні Кэд Орсэде премьер-министрлер, сыртқы істер министрлері, яғни бес басты дердаваның көмекші делегаттарының бірінше мәжілісі болды. Мұнда төрағалық қүрып отырған француздық сыртқы істер министрі Пишон конференцияның жұмысын анықтап алу мәселесі туралы ұсынысын жасады /20,78/.
Мұнда ең басты мәселе болып, яғни конференцияның хаттамалары мен болашақ мәтіндерді анықтау үшін конференцияның қай тілде жүргізілуі туралы сөз қозғалды. Клемансоның ұсынысы бойынша бұрындары конференциялар француз тілінде жүргізілген болатын енді оны өзгертудің еш қажеті жоқ деп түйін тастады. Ал Ллойд Джордж болса ағылшын тілін ұсынды, өйткені жербетінің жартысы осы тілде сөйлейді. Ақырында стандартты тіл ретінде француз және ағылшын тілдерін белгіледі.
Тіл мәселесі шешілген соң, енді конференцияның регламент мәселесін талқылау қолға алынды. Бұл өте күрделі болды, өйткені барлық 27 ұлт өз өкілдерін конференцияның әрбір мәжілістері мен шешімдеріне ұсынуды алға татқан болатын. Бүл мәселені шешу үшін тарих қойнауын қайта қазбалай бастады, сонымен табан тіреген мәселе Вена конгресінің ұйымдастырылуын еске алды. Сондықтан бұл жерде сол үлгідегі сияқты етіп «төтреудің» немесе «сегіздің» комиссиясын құруды қолға алды. Ал Клемансоның ұсынысы бойынша ең алдымен ұлы державалардың пікіріне назар аудару керектігі ұсынылды.
«Я до сих пор постоянно держался того мнения, что между нами существует соглашение, в силу которого пять великих держав сами разрешают важные вопросы прежде, чем входят в зал заседаний конференции. В случае новой войны Германия бросит все свои армии не не Кубу или Гондурас, а на Францию; Франция будет снова отвечать. Поэтому я требую, чтобы мы держались принятого предложения; оно сводится к тому, чтобы происходили совещания представителей пяти названных великих держав и, таким образом, достигалось разрешение важных вопросов. Обсуждение второстепенных вопросов должно быть до заседания конференции предоставлено комиссиям и комитетам» /30,3/. Ал бір жағынан ағылшын доминиондары өздерін жеке тәуелсіз мемлекет ретінде қарауды талап етті. Мысалы Канададан келген делегат: « Біздің Португалия сияқты маңызымыз бар» деп ұсыныс айтты. Ал Вильсон мұндай аз ортада конференцияның мәселесін талқылауға қарсы болды, дегенмен ағылшын премьері Клемансоның ұсынысын құптайтынан жасырған жоқ.
Сонымен ұзаққа созылған талқылаудың аяғы француздардың жобасы болып бітті, оны Бертело құрастырып бекітті. Конференцияға қатысушы барлық мемлекеттер төрт категорияға бөлінді.
Біріншісіне соғысушы державалар кірді — АҚШ, Британ империясы, Франция, Италия және Жапония. Бұл мемлекеттер конференцияның барлық жиналыстары мен комиссия құрамында үнемі болады.
Екінгиі категория: соғысушы державалар — Бельгия, Бразилия, британдық доминиондар және Үндістан, Греция, Гватемала, Гаити, Геджас, Гондурас, Қытай, Куба, Либерия, Никарагуа, Панама, Полыпа, Португалия, Румыния, Сербия, Сиам, Чехословакия республикасы болды. Олар конференцияның өздеріне қатысты жақтары бар мәжілістеріне ғана қатысуларьна тура келді.
Үшінші категория: соғыс кезінде герман блогымен қарым-қатынасын үзген державалар — Эквадор, Перу, Боливия және Уругвай болды. Бүлардың делегаттары да өздерінің елдеріне қатысы бар мәжілістерге қатысуға ғана рұқсат етілген болатын.
Төртінші категория: бұрын соғыс кезінде барлық бейтараптық саясатты үстанған державалар мен мемлекеттер құрамы кірді. Олар конференция талабы бойынша ауызша немесе жазбаша түреде комиссия құрамындағы ұлы бес державаның біреуіне ұсыныстарын білдіре алатын болды. Ал Германия мен оның одақтастары регламентте еске де алынған жоқ /35,37/.
Конференцияға қатысушы елдер арасындағы өкілдер былай белгіленді: АҚШ, Британ империясы, Франция, Италия және Жапония елдері бұл бейбіт конференцияға бес өкілетті делегаттарын жіберді; Бельгия, Барзилия және Сербия — үш делегаттан; Қытай, Греция, Геджас, Польша, Португалия, Румыния, Сиам және Чехословакия республикасы екі делегаттан жіберді; Британ доминиондары (Австралия, Канада, Оңтүстік Африка) және Үндістан, яғни олар да екі делегаттан жіберуге тиіс болды; Ал қалған барлық мемлекеттер тек бір делегаттан жіберулеріне құқық алды. Ал Ресейге келер болсақ, онда: «конференцияда Ресейге қатысты мәселе қаралған кезде ғана қанша делегат жіберуі туралы қайтамыз» деген болатын.
Бейбіт конференцияның бағдарламасына сәйкес мұны, яғни конференцияны Француз республикасының президенті Клемансо ашуға тиіс болды. Ал конференцияны осы кезде француз Кеңесінің министрі уақытша басқара тұрады. Хаттамаларды толтырып отыру үшін басты бес державадан бір-бірден арнайы хатшылар тағайындалды. Одан әрі карай хаттамаларды жүргізу, қүжаттарды сақтау,петицияны қалай ұсыну керектігі т.с.с. жұмыстар жүйесі анықталды.
Сонымен конференцияда қатысушы елдердің категорияларға бөлінуі жөне елдер арасында мандат бөлу сияқты жүмыстар бейбіт келісім жұмысын қиындата түсті. Бастапқы кезде бұл «ондық Кеңесіне» жүктелді, яғни бес ұлы державаның премьер-министрлері мен сыртқы істер министрлеріне жүктелді. Олар: АҚШ-тан — президент Вильсон және статс-хатшы Лансинг, Франциядан — премьер-министр Клемансо және сыртқы істер министрі Пишон, Ұлыбританиядан — премьер-министр Ллойд Джордж және сыртқы істер министрі Бальфур, Италиядан — премьер-министр Орландо және сыртқы істер министрі барон Соннино, Жапониядан — барон Макино және виконт Шинда болды. Ал қалған өкілетті делегаттар конференцияның пленарлық мәжілісіне ғана қатысты, яғни жарты жылда оның жұмысы жеті рет қана болды /3,45/. Конференция бағдарламасы бекітілді.
Германиямен бейбіт келіссөзге қол қою үшін болатын конференция тап сол күні, яғни 1919 жылы 18 қаңтарда, 48 жыл бұрын Германия империясының құрылғанына куә болған Версаль сарайының Айналы залында ашылды. Жиналыстың ашылу барысына сөз алған президент Пуанкаре өз сөзінде соғыстың кінәлілері мен жаңа соғысқа жол бермеу мәселесін айтып өтті.
Сонымен бірге Пуанкаре Германияны бөлшектеу мәселесін тағы алға тартты, әрине мұны бастапқы кезде ешкім қолдай кеткен жоқ. Дегенмен, үлкен елдердің делегаттары Францияның бұл позициясьша карсылықтарын да білдірді: олардың өз жоспарлары болатын. Мысалы Вильсон бірінші кезекте Ұлттар Лиғасын құру мәселесін алға тартты. Кеңестің басқа мүшелері ештеңе айта алған жоқ. Өйткені олар Ұлттар Лигасының жарғысынан бас тартқан еді, яғни ондағы басты мәселе территориялық және қаржылық проблема жүйесіне өзгеріс енгізілері даусыз еді. Бейбіт конференция пленумы бағдарламаны бекітті, ол бойынша конференцияның президенті — Клемансо, ал вице-президенттері — Лансинг, Ллойд Джордж, Орландо және Сайондзи тағайындалды. Пленумнан кейін төрт күн бойы ондық Кеңестің ұзаққа созылған пікірталасы болды. Вильсон Ұлттар Лигасы мен бейбіт келісім бірге жүруі керек деп түрып алды. Ал Ллойд Джордж болса Ұлттар Лигасы мен бейбіт келісім жарғысын бекітуге ғана келісті. Франция болса Ұлттар Лигасы мен бейбіт келісімді бір-бірімен байланыстырудың керегі жоқ екенін айтумен болды. Дегенмен француз жағыныкі дұрыс еді, өйткені лига мен келісім екеуі екі түрлі мәселе. Сонымен Ұлттар Лигасы мәселесі үшін арнайы комиссия құрамыз деп шешті. Сонымен 1919 жылы 17 ақпан күні Германиямен бейбіт келісімге қол қойылып бітті. Келіссөз кіріспесі маршал Фош қолында болды. Алайда франция премьер-министрі Ондықтар Кеңесіне Германиямен келіссөз жүргізу жұмыстары әлі жалғаса бететінінен құлаққағыс етті. Мұнда басты мәселе енді Германияны қарусыздандыру болатын. Маршал Фош 14 ақпан күні Трирға келді. Онда Германиямен келіссөзді ұзартуға байланысты үшінші рет қол қойылды. Фош немістерден бұрынғы талаптарды орындауға ұсыныс жасады. Сонымен бірге Фош Германия жағына Познандағы, Шығыс Пруссиядағы және жоғарғы Силезидағы поляктарға шабуыл жасай беруін тоқтатуды талап етті. Және бұл жерлерді неміс әскерлерінен тез арада тазарту мәселесі қаралды. Бастапқы кезде бұл талаптар Вильсон ұсынысына қайшы келген жоқ. Ал шындығына келгенде бұл жаңа талаптар болатын. Өйткені Познань мен Силезияны немістерден тазарту деген, яғни Франция мұны поляктарға беруді ойластыруда дегенмен бірдей еді. Неміс делегациясының төрағасы Эрцбергер бұл талаптарға қарсы шықты. Оның айтуынша Германия әскерді таратып болайын деп қалды, қазіргі күннің өзінде бар болғаны 200 мың адамда ғана қару бар. Сондықтар Эрцбергер Германияның одан әрі қарусыздануына үзілді-кесілді қарсы болды. Сонымен бірге ол герман әскери тұтқындарын қайтаруды да талап етті. Ол Германияға азық-түлік жіберу керек екенін де Фошқа ескерте түсті, және 1871 жылы Бисмарк француз үкіметінің ұсынысы бойынша аш қалған Париж халқына азық-түлік жібергенін де баса айтып, ескертті.
Ал осы кезде Фоштың жаңа талаптары Берлинді дабыл қақтырды. Сыртқы істер министрі Брокдорф-Рантцау тіпті отставкаға кетуге бел буды. Дегенмен осы кезде Берлинда АҚШ-тың ресми емес өкілдері болатын. Герман үкіметінің басшылары солармен жолықты. Олардың немістерге берген мәліметі бойынша: яғни Жоғарғы Силезия мәселесін бейбіт конференция әлі шешкен жоқ, тіпті ол поляктар пайдасына шешіле кетуі мүмкін емес. Версаль бейбіт келісімі талабы бойынша Германия Францияға Эльзас пен Лотарингияны 1870 жылғы шекарасы бойынша және Рейн арқылы өтетін барлық көпірлерін қайтарып берем деп міндет алды. Саар тас көмір бассейіні де Францияның жеке меншігіне берілді, алайда ол жерді басқару 15 жылға Ұлттар Лигасына берілді. Рейннің сол жағалауын да 15 жылға Антантаға берілді. Рейннен шығысқа қарай 50 шақырым территория түгел әскерилерден тазартылды. Эйпен мен Мальмеди айналасында плебисцит жүргізілді, нәтижесінде бұл жерлер Бельгияға өтіп кетті. Шлезвиг-Гольштейн ауданының тағдыры да тап осындай болды, Бұл жерлер Дания қүрамына берілді. Германия Чехословакия мен Польшаның тәуелсіздігін мойындады, және сонымен бірге немістер Жоғарғы Силезияның оңтүстігіндегі Гульчинск ауданынан, Померанияның кейбір аудандарынан, Познаньнан, Батыс Пруссия иен Шығыс Пруссияның бір бөлігінен Польша мүддесі үшін бас тартты. Жоғарғы Силезия тағдыры плебисцит арқылы шешілмек болды. Данцинг облыстарымен бірге Ұлттар лигасы құрамына берілді, сөйтіп бұл жер «еркін қала» деп жарияланды. Ол Полыланың Кедендік жүйесіне енгізілді. Сондықтан Польша Данцинг коридорындағы жемір жолдарға бақылау жасау құқығына ие болды /12,321/.
Сонымен Германиядан территориясының сегізден бір бөлігі, жергілікті халықтың он екіден бірі кетті. Одақтастар Германияның барлық отарларын иемденді. Ұлыбритания және Франция мемлекеттері Камерун мен Тогоны өзара бөліске салды. Оңтүстік-Батыс Африкадағы неміс отарлары Оңтүстік-Африка Одағына берілді; Австралия — Жаңа Гвинеяны алды, ал Жаңа Зеландия — Самао аралына ие болды. Шығыс Африкадағы герман отарларының көп бөлігі Ұлыбританияның үлесіне тиді, бір бөлігі — Бельгияға, ал Кионга үшбүрышы — Португалияға берілді. Германияға тәуелді болған, экватордың солтүстігіндегі Тынық мүхитындағы аралдар, Киао-Чао облысы және Шаньдундағы герман коғщессиясы Жапонияның иелігіне айналып шыға келді.
Германияда жалпыға бірдей әскери міндеткерлік жойылды. Өз еркімен жасақталған армия саны 100 мың адамнан аспауы және оған офицерлер құрамы, яғни 4 мың адамнан аспауы керек болды. Армияның Бас штабы таратылды. Германияға сонымен бірге үлкен оқ өтпейтіп кемелер, крейсерлер, мина ұстайтын кемелер, мина алып жүретін кемелер, және су асты кемелерін ұстауға тыйым салынды. Ал қолда бар әскери кемелер одақтастарға берілді немесе қирату үшін берілді. Германияға қандайда бір әскери немесе теңіз авиациясын ұстауға тыйым салынды. Алайда Германия оккупациядан босатылды.
Бейбіт конференцияның экономикалық талаптары төмендегідей болды. Ерекше репарация комиссиясы 1921 жылдың 1 мамырына дейін уақытта Германияның отыз жыл ішінде контрибуция суммасын анықтау керек болды. Германия Одақтастарға 20 миллиард марканы алтынмен, тауармен жөне қүнды қағаздармен өтеуі міндеттелді. Сонымен бірге суға батырып жіберген кемелердің шығыны үшін Германия одақтастарға өзінің 1 600 тоннадан жоғары сауда кемелерін беруге міндетті болды, яғни 1 мың тонна кеме, балық аулау кемелері, және бес жыл бойы одақтастарға жылына 200 мың тонна сауда кемелерін салып беруге міндетті болды. Ал 10 жыл бойына Германия Францияға 140 млн. Тонна тас көмір жеткізіп тұрады, сондай-ақ Бельгияға -80 млн., Италияға — 77 млн. Германия одақтас мемлекеттерге өзінің химиялық және бояу заттарын, азық-түліктің төрттен бір бөлігін беріп тұруы керек болды. Германия Қытайға, Сиамға, Либерияға, Мараккоға, Египетке өз құқығын жойды, сонымен бірге Мароккоға Францияның, ал Египетке Ұлыбританияның протекторатын мойындады. Германия сонымен қатар Түркия және Болгариямен арадағы келісімді мойындауына да тура келді. Келісім талабы бойынша Германия Ресейге де реперация төлеуге міндетті болды/25,65/.
Сен-Жерменде, Нешде және Трианонда қол қойылган келісімдер. Германиямен мәселені аяқтаған соң жеңген елдер енді Германияның одақтастарына қарай бұрылды. 1919 жылы 10 қыркүйек күні Сен-Жермен сарайында Австриямен бейбіт келісімге қол қойылды. Бұл келісім бойынша Австрия Крайна мен Каринти, Кюстенланд және Оңтүстік Тироль провинциясының бір бөлігін Италияға беруі керек болды. Ал Югославия болса Крайнаның ең үлкен бөлігін, Далмацияны, Оңтүстік Штирияны жөне Оңтүстік-Шығыс Каринтияны алды. Клагенфуртта плебисцит өткізу керек болды: Ол өз кезінде Австрияның пайдасына шешілді. Буковинаны Румынияға берді. Чехословакия құрамына Богемия, Моравия, төменгі Австрияның екі қауымы және Силезияның бір бөлігі берілді. Австрияға енді Германиямен бірігуге тыйым салынды. Сонымен бірге Австрия 30 мың армия ұстауға құқық алды. Өзінің әскери және сауда флотын Австрия жеңген одақтастарға берді. Габсбургтер империясы өз өмір сүруін тоқтатты.
1919 жылы 27 қараша күні ұзаққа созылған келіссөздерден соң, бейбіт конференциядағы болгарлық делегациялар дәлелдей түсті, яғни соғыс Фердинанд ханзаданың саясаты екенін дәлелдеп берді. Сонымен Нейиде Болгариямен бейбіт келісімге қол қойылды. Румыниямен арада достық байланыс орнатылды. Болгария өзінің территориясының бір бөлігін Югославияға берді. Фракия жеңген елдер қолында қалды, кейінірек оны Герецияға берді. Бүл Болгарияның Эгей теңізіне шығу жолын кесіп тастады. Сонымен бірге Болгария өзінің барлық әскери және сауда флотын одақтастарға беруге міндетті болды, және 2,5 млрд. алтын франк контрибуция төлеуі жүктелді. Болгарияның қарулы күші тек 20 мың адамнан аспауы керек болды.
Кейінірек революцияны бастан кешірген Венгриямен бейбіт келісім жасалды. 1920 жылы 4 маусымда Версальдағы ең үлкен Трианон сарайында Венгриямен бейбіт келісімге қол қойылды. Словакия мен Прикарпаттық Русь Чехославакия қүрамына берілді. Хорватия мен словения Югославия қүранына кетті. Румыния трансильвания және Банатты алды. Сонымен Венгрия армиясы 30 мың адамнан аспауы керек болды. Венгрияның теңізге шығу жолдарының бәрі жабылды. Дунайға жеңген одақтастар өз бақылауларын орнатты. Сонымен Венгрия жерінің 70 пайызы, ал халқының жартысына жуығынан айырылды.
І.ІІ. Ұлттар лигасының қүрылуы
1919 жылы қаңтарда халықаралық қатынастар тарихындағы жаңа үлгідегі халықаралық ұйым — Ұлттар Лигасының құрылуы, әлемдік саясаттағы көпжақты дипломатиялық байланыстар деңгейіндегі маңызды қадам болды. Халықаралық ұйымның құрылу процесі әлемдік дамудың объективті шарттарының ерекшеліктерін, яғни XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы адамзаттың экономикалық, саяси және мәдени өмірінің интернацияланудың ағымын көрсетті. Халықаралық ұйымның құрылу процесі сол кездегі мемлекеттердің бір-біріне экономикалық тәуелділігінің күшеюінің тікелей салдары емес еді. Халықаралық ұйым біртіндеп дамып, көпжақты кеңестерден, ал кейін конференциялардан туындады. Конференция мен конгресс негізінде, көбіне ғылыми, діни, кәсіби сипаттағы алғашқы халықаралық ұйым құрылды. Әдетте олар үкімет және ресми емес еді. Бүл ұйымдардың құрылымдары түсініксіз болды. Осы халықаралық ұйымдар ұлттар арасындағы әріптестіктің әлі жетілмеген халықаралық механизмдердің алғашқысы болып табылады. 1919 жылы 25 қаңтарда Париж бейбіт конфренциясының пленарлы отырысында В.Вильсонның жетекшілігімен Ұлттар Лигасының жарғысын жасау үшін арнайы комиссия құрылды. Арнайы комиссия жасап шығарған Ұлттар Лигасы Жарғысының жобасы конфренцияда қолдау тауып 1919 жылғы Версаль бейбіт келісім шартына және Версал жүйесінің басқа да бейбіт келісім шарттарына енгізілді /11,78/. Жарғыға Лиганың бастапқы 31 мүшесі қол қойды: АҚШ, Ұлыбитария, Италия, Жапония, Франция, Канада, Автралия, Оңтүстік-Африка Одағы Жаңа Зеландия, Үндістан, Қытай, Бельгия, Бразилия, Куба, Эквадор, Греция, Галтия, Гиджас, Гондурас, Либерия, Никарагуа, Панама, Перу, Польша, Португалия, Румыния, Чехословакия, Югославия, Аргентина, Чили, Дания, Норвегия, Испания, Парагвай, Нидерланды, Иран, Сальвадор, Швеция, Швецария, Венесуэла, Сиам. Бірақ АҚШ сенаты Версаль бейбіт келісімін ратиодинациялаудан бас тартты. Бұл былайша түсіндіріледі: сол кезде американ сенатында отырған Вильсонның революциялық қозғалыс және АҚШ-тың әлемдік үстемдігін орнату идеясын қолдайтын көпшілік тап Ұлттар Лигасындағы Англия мен Францияның беделінің басымдылығы Американ империализімінің экспансиясына кедергі болады деп санады. Сондықтан олар сенат, АҚШ үшін Ұлттар Лигасынан тыс қалу ұтымды деп санады.
Ұлттар Лигасын құру барысында АҚШ-тың мүддесінің құралы болады деген мәселе туады. АҚШ Версаль келісіміне Лига статусын кіргізу арқылы, лиганы өз мақсатында қолданғысы келді, яғни Вудор Вильсон Ұлттар лигасын АҚШ-тың әлемдік үстемдігін бекітудегі құрал ретінде қарастырды,және тағыда бір мақсаты ол Англия Францияға қарсы күрес үшін қолданғысы келді. Ал, ағылшын басқару топтары Ұлттар лигасын Еуропалық мемлекеттер арасындағы арбитр рөліне жол ашатын «күштер балансы» саясатының құралы ретінде қолданғысы келді. Осылайша олар бірде бір мемлекеттің күшеюіне жол бермес еді. Сонымен қатар олар Лиганы, ықпал ету аймағымен отарлық территорияларға қарсы статус-квоны сақтап қалу мақсатында ұлы державалар блогы, ірі отарлық империяның біртұтастығын қорғаушы халықаралық механизм ретінде қарастырды. Ұлыбританияның Ұлттар Лигасы туралы жобасы Британ империясының бекіну мақсаттарына жауап берді және оның теңіздегі біріншілік статусын сақтап қалуға жол ашты. Әрине Британ империясының бұл жобасы АҚШ мемлекетімен қарама-қайшылыққа алып келмей қойды. Вильсонның тәжірибесі бойынша қолданылатын «ашық теңіз» принципін жүзеге асыратын Ұлттар Лигасының құрылуын талап етті. Ал бүұ тармақ Ұыбритания тарапынан қатаң қарсылыққа тап болды. «Ашық теңіз» мәселесі бойынша табан тірескен дипломатиялық күрес жүргізіп жатты, ал бұ өз негізінде қайнар көзі екі державаның әскери-теңіз флотының бақталастығының көрінісі еді. Әрине, соғыстан кейін бұл бақталастықтың басымдылығы Англия жаққа ауды /20,358/.
«Ашық теңіз» тезисімен бірге американдықтар халықаралық ұйым арқылы экономикалық және территориялық экспансия жобасын жасап шығарды. Ұлттар Лигасын АҚШ монополистік тобының әлемге үстемдік құруы ретінде қарастырған американ саясаткерлері «ашық есік» принципін барлық жерде қолданудың барлық жақтарын жасап шығарды. «Монро доктринасын» дамыта отырып олар Ұлыбритания және басқа Еуропалық мемлекеттерді Латын Америкасындағы иеліктерінен АҚШ-тың пайдасы үшін бас тартқызуды көздеді. Американ мемлекеті сонымен қатар, Таяу және Орта Шығыста бекінуге тырысты. Қүрылықтағы ең кушті әскери держава болған Франция Ұлттар лигасын ең бірінші әскери механизм және жүйе ретінде қарастырды. Бұл екі жүйеге сүйене отырып, ол халықаралық ұйымды құрылықтағы үстемдік мақсатында және Германияның үзілді-кесілді әлсіретуінде қолдана алатын еді. Француздардың Халықаралық ұйымның кестесі Францияның әлемдік саясатындағы үстемдігін жалпы концепциясының бір бөлігі еді және Францияның Германияда әскери үстемдігін орнату еді. Францияның тағы бір мүддесі ол Париж бейбіт конференциясында кепілдік берілген шекаралар арқылы Германияның қарулы күштер шабуылына жол бермеуі. Францияның халықаралық ұйым арқылы дипломатиялық қорғану жобасы 1918 жылы 8 маусымда бұрынғы министр-президент, тәжірибелі мемлекет қайраткері Леон Буржуа жасап шығарды. Леон Буржуаның бұл жобасының ағылшын-американ жобасынан айырмашылығы санкция рөліне келіп тірелуі, яғни бұлар дипломатиялық заңдық және экономикалық санкциялар. Дипломатиялық санкция ұғымының астарында уақытша дипломатиялық қатынастарды үзу, консулдарды экзекватурадан айыру, халықаралық келісімдерге қатысу артықшылығынан айыру дегендер жатса; ал сандық санкциялар мүліктерді тәркілеу, бірқатар халықаралық жеке қүқықтағы конвенцияларды тоқтату т.б. экономикалық санкция блонада, эмбарго, шикізаттан айыру, несие берулерді тоқтату мәселесін қарастырады. Сол кездегі күшті держава болған Ұлыбритания, Франция және АҚТІТ-тың Ұлттар Лигасын құрудағы бұл мақсат-мүдделері, бұл үш мемлекеттің әлемдік өктемдікке деген талпынысын көрсетеді.
Шиеленіскен саяси күрес, қақтығыстар және компромисс, жария отырыстар және құпия келіссөздер нәтижесінде 1919 жылдар мен 1920 жыл аралығында өткен Париж бейбіт конференциясында жеңген державалар мен жеңілген мемлекеттер арасында бейбіт келісімдер жасау үшін шақырылған болатын. Конференцияға 27 мемлекеттен мыңдаған делегаттар келді. Германияға қарсы соғысқан немесе онымен дипломатиялық қатынасты үзген мемлекеттер еді бұлар. Ең бірінші кезеңде маңызды рөл «ондық кеңеске» берілген еді, ол АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Италияның үкімет басшыларымен сыртқы істер министрлерінің құрамынан құрылды. Бірақ көп өтпестен маңызды мәселелерді шешудегі басты рөл «төрттік кеңестің» қолына, яғни предидент В.Вильсон (АҚШ)№ премьер-министрлер Ллойд Джордж (Үлыбритания), Ж.Клемансо (Франция), В.Орландоның (Италия) қолына өтті, ал кейбірде тіпті бірінші үшеуі ғана болатын. Германия және оның одақтастары бұл конференцияға қатыспады.
Ұлттар Лигасының құрылуы шарттары 4 кезеңнен түрды. Жүйелі түрде оларды былай деп көрсетуге болады:
- 1919 жылғы 3 ақпанға дейінгі алдын-ала пікір-талас, яғни 19-дың комиссия құрылғанға дейін;
- 3-14 ақпан аралығында Жарғының бірінші вариантын қабылдаумен аяқталған 19-дық комиссия жұмысы;
- Вильсонның АҚШ-қа кетуі және 14 ақпан 14 наурыз аралығындағы комиссия жүмысының формальды түрде тоқтап қалуы;
- 19-дық комиссияның Вильсон оралғаннан кейінгі жұмысы және 1919 ж. 14- наурыз-28 сәуірдегі Жарғының соңғы бекітілуі /21,214/.
Алғашқы кезеңінде 19 комиссия отырысы американ резиденциясы «Крайон» отелінде өтеді. Бірінші отырысында үш жоспар ағылшын-американ Херст Мюллер жобасы, француз жоспары, Италия жобасы ұсынылады. Президент В.Вильсон дискусия негізіне ағылшын-американ жобасы қойылуын ұсынады. Мұндай жағдайда келісілген ағылшын-американ құжатына түзетулер енгізуден басқа ешнәрсе қалмайды. 19-дық комиссия өз жұмысын 1919 ж. 3 ақпаннан бастап жүргізеді. Комиссияны басқарған АҚШ президенті В.Вильсон және оның кеңесшісі — полковник Э.Н. Хауз; Британ империясынан сыртқы істер министрінің көмекшісі Р.Сесил және генерал Я.К.Смэтс; Франция жағынан — Л.Буржуа, И.Ф.Ларнад; Италия жағынан -премьер-министр В.Э.Орландо және сенатор В.Шалойя; Жапония жағынан бұрынғы сыртқы істер министрі, дипломатиялық кеңестің мүшесі С.Малино, Лондондағы төтенше елші -Шинда; Бельгия сыртқы істер министрі-П.Пеманс, Бразилия сенаторы Э.Пессуа; Қытайдың Вашингтондағы өкілетті өкілі В.Ку; Португалия жағынан-Петроградтағы бұрынғы төтенше уәкілі Б.Рейс; Сербия жағынан-Париждегі төтенше уәкілі М.Веснич; Греция-президент Э.Венизелос; Польша жағынан, Польшаның Ұлттық комитетінің президентІ -Р.Дмовский; Румынияның министрі жөне өкілетті уәкілі К.Диаманди; Чехословакия жағынан министрлер кеңесінің төрағасы-К.Крамарос ұсынылады /22,125/. Бұл көріп отырғанымыздай Вильсон не американ делеғациясына, не комиссия құрамына беделді республикашылар мен Ұлттар лигасьшың белсенді жақтаушылары мысалға алатын болсақ Таодтпен Рутты қоспады. Ал бұның нәтижесінде президенттің АҚШ-та Үлттар лигасының Жарғысын ратификациялауға күресті қиындата түсті.
Жұмыс барысындағы ағылшын-американ, француз тараптарының қақтығысына алып келген мәселе ол халықаралық ұйымның өкілеті мен сипаты туралы мөселе еді. Өзінің стратегиялық көзқарасынан Буржуа және Ларнед (Франция) халықаралық әскери немесе еш болмаса халықаралық штаб құрылуына қол жеткізгісі келді және осыны талап етті. Сонымен қатар француз делегациясы қандайда болсын бір мәселені талқылаған кезде Германияны Ұлттар Лигасына кіргізбеу туралы мәселені көтеріп отырды, және олар ашық түрде Германияның мүшелігіне қарсылық білдіріп отырды. Көптеген талқылаулардан кейін кретейлік арбитраждың күрделі процестерін қарастыратын түрақты халықаралық сот туралы бап қабылданады, осы комиссия барысында. Әсіресе мүдделердің қарама-қайшы келуі, қарусыздандыру мәселесін талкылауда көрінді. Вильсонның негізінен қарусыздандыру жөніндегі тезисі Францияның ғана емес, сонымен қатар басқада мемлекеттердің қарсылығын тудырды. Жапондықтар бүл тезисті («Ұлттык қауіпсіздік») негізінде критеримен ауыстыруды үсынды. Бұл критери комиссиямен бекітілді. Комиссияның 8-ші отырысында француз делегаты көптеген мәселелерге қарсылық көрсетті. Буржуа «Ұлттық қауіпсіздік» критериі әр мемлекеттің қарулы күшін бақылау қүқығына ие болатын өзінің қарулы күшіне бар арнайы халықаралық ұйым кұруды талап етуді мәлімдеді. Сондықтанда ол әскери одақты құруды ұсынды. Бірақ комиссияның бұл ұсынысты қабылдауына қарамастан Буржуа түрлі нүсқада, түрлі сылтаумен жанама түрде тайсалмай өз идеясын алға тартып отырды. Ағылшын-американ және француз позициясы арасындағы күресте бірінші жеңіп шықты. Бұл позицияны АҚШ және Ұлыбритания күшті империалистік державалар блогына байланысты ғана емес, сонымен қатар ұсақ мемлекеттер Францияның позициясын толығымен қолдамаған еді. Жобаның екінші оқылуында, құрамында 5 ұлы державаның тұрақты мемлекеттің тұрақсыз өкілдері бар Лига Кеңесін құру шешімі қабылданды. Сонымен қатар әр мемлекет кеңестің мүшесі ме әлде еместігіне қарамастан өз мәселесі талқыланған кезде оның отырыстарына қатыса алу қүқығына ие жөніндегі шешім қабылданды.
Комиссия отырысында діни жөне нәсілдік, теңдік мәселелері қызу талқыға алынды. Вильсонның «діни теңдік» жөніндегі бабын делегаттар қолдаған жоқ. Комиссияның 5 отырысында жапон делегаттары Ұйымның Жарғысына келесі бапты енгізуді ұсынды: «Так как равенство наций является основным принципом Лиги найий высокие договоривающиеся стороны соглашаются представить всем нужестронцам, проживающим в государствах участниках Лиги, равныеи спроведливые условия во всех отношениях, не делая различия… по закону, ни фактически в связи с их расовым и национальным происхождением». Әрине отарлы держава лидерлері ұйымның жарғысына нәсілдік-теңдік жөніндегі баптың енгізілуіне жол бермеуге тырысты. Нәтижесінде діни және нәсілдік жөніндегі бап алып тасталған болатын/21,214/. Комиссияның 19 отырысында күн тәртібіне мандат мәселесі формальды түрде қойылғанымен ол да талқыға түсті. Алайда мандаттар жөнінде бап 1919 жылы 30 қаңтар күні герман отарларын бөлу болған кеңестің 10-шы әйгілі отырысынан кейін жарғыға енгізілген еді. Комиссиямен енгізілген толықтырулар Ұлттар лигасы шеңберінде мандатты комиссия құру идеясы болды. 1919 жылы 14 ақпан күні бейбіт конференцияның пленарлы отырысында Вильсон Ұлттар Лигасының Жарғысының жобасын алып шықты. Ұлттар лигасының жарғысының жобасы өзгертулер мен 1919 жылы 28 сәуірде Париж бейбіт конференциясының пленарлы отырысында бекітілді. Ұйымның бас хатшысы болып ағылшын дипломаты Джеймс Эрик Друммокер тағайындалды, алғашқы төрт тұрақты емес кеңес мүшелері анықталды: Бельгия, Гереция, Испания және Бразилия. Ұлттар Лигасының жұмысын ұйымдастыру мәселесі бойынша құрамында тоғыз мүшесі бар арнайы комитет құрылды. 1919 жылғы 28 сәуірде Ұлттар Лигасының пайда болуы асығыс және түсініксіз күйде өтті. Ұлттар Лигасының пайда болуы кезіндегі көп түрлі мәселелер оны көп мақсаты бар сипаттағы ұйым ретінде анықтады. Ал енді Ұлттар лигасының органдарына тоқтала кетер болсақ олар мыналардан түрады. Ұлттар Лигасының жиналысы, бас секретариаты, хатшылар және персональды секретариат. Жоғарыдағылар туралы жеке-жеке мағлұмат берер болсақ Ұлттар лигасының жиналысы Лига мүшелерінің өкілдерінен қүралып, жетекші орган болып табылады. Ол белгіленген уақытта шақырылады, бірақ үшінші бап бойынша жағдайлар талап еткен кез келген уақытта жиналыс шақырылуы мүмкін. Негізінде жиналыстың компетенциясы айтарлықтай кең. Ол Лигаға жаңа мүшелер талдау, бас секторларды тағайындау, бюджетті бекіту сияқты жүмыстарды жүзеге асырады. Ал, Лига Кеңесі болса, жарғының төртінші бабы бойынша, басты Антанта державаларының түрақты және басқа төрт мемлекеттің түрақсыз өкілдерінен құралады. Алғашқыда бұл төрт мемлекет Бельгия, Бразилия, Греция, Испания болды, кейінгі кезде Кеңес мүшелерінің үш категориясы болды: тұрақты, жартылай тұрақты және тұрақсыз. Тұрақты мүшелері: Ұлыбритания, Франция, КСРО кейін Германия және Жапонияда осы статусқа ие болды. Кеңестің түрақты мүшелеріне қайта сайналынбайды. Төртінші бап бойынша кеңес жиналыс көпшілігінің қолдауымен Лигада жаңа тұрақты мүшелер тағайындай алды. Кеңестің жартылай тұрақты мүшелері қайта сайлануға қүқы бар. Кеңестің жартылай тұрақты мүшелері Испания, Польша, Жартылай орын категориясы 1926 жылы енгізілген еді. Ал кеңестің тұрақсыз мүшелері үш жылға сайланды. Олар үш жылдан кейін кеңестен шыққанннан кейін ғана, қайта сайлана алды. Кеңестің тұрақсыз мүшелері: Боливия, Эквадор, Жаңа Зеландия, Румыния, Швеция, Түркия, Чили болды. Соңғы кезде Кеңес мүшелерінің тағы бір категориясы бекітілді. Ол уақытша мүшелер — Қытай, Латвия. Бүл категория көптеген жылдар бойы тұрақты немесе тұрақсыз орын ала алмаған елдер үшін еді. Лиганың кеңесте өкілетті әр мүшесі тек бір дауысқа ие болды. Кеңестің мүшелері француз алфавитінің тәртібі бойынша бір сессиядан екінші сессияға жетекшілік етеді. Шешім қабылдау тәртібі: статустың бесінші бабы бойынша кеңестің немесе жиналыстың шешуші бір дауыспен қабылданады. Бұл тәртіп бойынша ескерту 15-ші бапта қарастырылған. Кеңесте соғысқа алып келуі мүмкін екі мемлекет арасындағы таласты қарастыру жағдайында дауласушы тараптар дауысы ескерілмейді. Жиналыс Лигаға жаңа мүшелер және жаңа жартылай тұрақты орындар тағайындау жөніндегі шешім көпшіліктің 2/3 дауысымен қабылданатын болып шешілді /22,147/. Бас секретариат Жарғының алтыншы бабына сәйкес бас хатшыдан, хатшы және керекті тұлғадан құралды. Ұлттар лигасының бірінші хатшысы Джеймс Эрик Дромменд. Ал 1937 жылдары француз Джорж Авеналь. Хатшы және секретариат персональдарын Кеңестің келісімімен бас хатшының өзі тағайындады. Бас хатшының көмекшілерінің бірі болып Кеңес Одағының азаматы Розенберг болған еді. Сонымен қатар бас хатшылық 14 секцияларға бөлінді: саяси, ақпататтық, қаржылық және т.б. Ұлттар Лигасының штаб пәтері Женева болды, алайда 7 бапқа сәйкес кеңес кез келген уақытта Лиганың орналасқан орнын ауыстыра алды. Ұлттар Лигасының құрамында тағы басқа бірқатар көмекші органдар болды. Ұйымдар түрақты кеңестік комиссиялар, уақытша кеңестік комиссияның арасында Еуропалық одақты зерттейтін комиссия маңызды орын алды. Халықаралық қатынастардағы Ұлттар Лигасының мемлекет аралық қатынастарды шешудегі рөлін қарастыру үшін осы қатынастардың себебінде, олардың қайнар көзіне, қақтығысқа алып келген жай не? Деген мәселелердің басын ашып алу керек. Біз білетіндей бүлардың бәрінің өз бастауы әдетте түбірімен Версаль бейбіт келісімімен тығыз байланысты. Ұйымдағы үстем еткен басты принциптердің бірі күш позиция саясаты еді, ал бұл дегеніміз қақтығысты күшті мемлекеттің немесе оның уақытша одақтасы пайдасына шешу. Сонымен қатар мемлекет аралық өткір қарама қайшылықтар көптеген қақтығыстардың шешіміне алып келген маңызды фактор болып табылады. Ұйым өзінің бірінші күнінен бастап орталық күштің ықпалына түскен еді. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жасалған бейбіт келісімдер халықаралық қатынастардағы түрақты жүйенің қүрылуына жағдай жасалды. Ірі даржавалар мен олардың одақтастарының өмірлік мүддесіне қатысы бар бірқатар мөселелер Ұлттар Лигасының шеңберінен тыс шешілді. Осы кезде ұлттың азшылық, тәуелді немесе кіші мемлекеттерге қатысты бірқатар сұрақтар, Ұлттар Лигасының алдына қойылған, алдын ала шешіліп қойып ірі державалар мен олардың уақытша одақтастарының мүддесіне сәйкес халықаралық санкция шығарылды /20,214/. Егер Ұлттар Лигасында қарастырылған қақтығыстарды географиялық тұрғыдан бөліп қарайтын болсақ онда олар — Еуропалық (Балтық жағалауы елдер мен Балқан т.б.) аз деңгейде Латын Американдық және азиаттық болып бөлуге болады.
Балтық жағалауы уамағындағы мәселелерді шешуде мемлекет аралық қайшылықтар айқын көрінді. Сол кезеңдегі маңызды қақтығыстардың бірі ол аланд аралы үшін Швеция мен Финляндияның қақтығыстары. 1920 жылы фин әскерлері Аланд аралына келіп түскенде, Ұлыбритания Лига кеңесіне тиісті мәселе бойынша. Швед және фин өкілдері шақырылған Кеңестер отырысында швед тарапы Лиганың бұл қақтығысты талқылау құқығын жоққа шығарды. Кеңес бүл мәселені қарастыруды арнайы құрылған зеңгерлер комиссиясының қарамағына береді. Екі айлық жұмысынан кейін Кеңес «Бүл жанжал халықаралық құқық бойынша Финляндияның компетенциясының мәселесіне қатысты емес» деп жауап берді. Бірақ кейіннен бүл мәселе арнайы қүрылған «баяндамашылар комиссиясының» қарамағына берілді. Бұл комиссия қүрамына Бельгия, Швейцария және Италияның өкілдері кірген болатын. Комиссия өз шешімін 1921 жылы Ұлттар Лигасының 13-сессиясының отырысында шығарды. Бұл бойынша Аланд аралы Финляндияның егемендігі астында қалуы қажет болды. 1921 жылы 24 маусымда Лига Кеңесі Финляндияның Аланд аралына егемендік резолюциясын бекітті. Финляндия аралы әскери бекіністер салмауға және мектептерде швед тілін беруге міндеттеді. Лига Кеңесі Аланд автономиясының кепілі ретінде Финляндия мен Швеция арасында келісім жасау керек деді, сөйтіп 27 маусымда Лига Кеңесінің басшылығымен Аланд автономиясының шарттары туралы швед-фин келісімі жасалды. 1921 жылы қазан айында Ұлттар Лигасының Женевада, мақсаты Аланд аралының демилитаризациясы мен бейтараптығы туралы халықаралық келісімнің қорытындысы болған конференция болып өткен болатын. Бұл конференцияның нәтижесінде Финляндия Аланд аралына әскери объект салмауға міндеттелді. Соғыс уақытында арал бейтарап болып қарастырылды. Солтүстік Балтық теңізіне әскери қатынас болған жағдайда Финляндия аралды қорғау құқығын алды. Келісуші тараптар керек уақытта Ұлттар Лигасына бұл конвенцияның шарттарын айқындау үшін өтініш білдіре алатын болды.
Польша-Литва қатынасындағы қақтығыстар 1920 жылдың жазында Полыпа үкіметінің Вилнюстегі жаулап алуға бағытталған агрессивті курсынан басталды. Франция тарапынан қолдау тауып отырған Полыпа әскері Литва буржуазиялық үкіметінің бақылауында түрған территорияға кіреді. Польша және Литва арасында қақтығыс басталды. 1920 жылы 16 қыркүйек күні Лига кеңесі қақтығысты шешуді бастайды. 4 күндік талқылаудан кейін Францияның қысымымен, Лига кеңесі Литва әскерін демократиялық сызығына шегінуін, ал Полыпа тарапынан соғыс бастаудан тоқтата түру шешімін шығарды. Демаркациялық сызықтың күзеті үшін бақылау комиссиясы құрылды. Комиссия басшылығымен 1920 жылы 7 қазанда Сувал келісімін жасағаннан кейін, Польша әскері Вильнюсты еш қарсылықсыз өз қарамағына алды. Вильнюстың Литвадан алынып қойғаннан кейін 1921 жылы Брюссельде «Гиманс жоспарының» негізінде Литва және Полыпа арасында келіссөздері басталды. Гиманс жоспары Вильнюс аймағын Литваға олыпа мен Литваның бикантональды мемлекеті құрылған жағдайда берілетіндігін қарастырды. Литва мен Польшаның қосылуы жобасы Литва халқының Ұлттық талпыныстарына қайшы келді. Литва кеңес үкіметінің қолдауымен Гимонс жоспарынан бас тартады, бірақ Ұлттар Лигасының кеңесі 1921 жылы бұл жоспарды бекітті /22,214/.
1921 жылы ақпанда «бейбіт шешім» қорытылуы актісінің кезегі келді, бірақ Литва Ұлттар Лигасының достық әрекеттерімен келіспейтіндігін және бұл мәселе туралы халықаралық соттың кеңестік пікірін талап етеді. Ұлттар Лигасы өз шешіміне оппозициялық күштердің бара жатқанын көріп, тез арада бұл қақтығысты елшілер конференциясының бұл мәселе бойынша Полыпа талаптарын қолдап отырды. 1923 жылы 15 наурыздағы конференцияның шешімі бойынша Вильнюс аймағы Польшаға берілген болатын.
Осылайша Ұлттар Лигасы ресми мақсаты «әділеттілік заңы» «интернационалдық ынтымақтастық» болғанына қарамастан бұл қақтығысты Польшаның пайдасына шешеді. Ал Литваның талаптары болса елеусіз қала берді.
Біз көріп отырғанымыздай Ұлттар Лигасы қақтығыстарды шешуде түрлі әдістерді қолданған. Егерде қақтығыстың шешімі ірі державалардың мүддесіне қайшы келмейтін болса онда оны Ұлттар Лигасы қарастыратын болды. Егерде қақтығыс нәтижесінде қандайда бір державаның мүддесі көрінетін болса ол сахнадан тыс мәмілелер арқылы және компромисс арқылы елшілер конференциясы қарастыратын болды. Бұл жерден біз егер де қандайда бір ірі держава қақығысты өз мүддесіне шешкісі келсе, онда Ұлттар Лигасы соның тарапына шығатындығын көреміз.
Халықаралық Ұйымның саяси дағдарысы 30-шы жылдардан басталды. Ұлттар Лигасына кіретін мемлекеттер арасындағы қарама-қйшылықтар үйымның қүлдырау факторларының бірі болды. Жеңген, жеңілген одақтастар сияқты түрлі топтар үйымды өз пайдасына қолданғысы келді.
ІІ-ТАРАУ. ВАШИНГТОН КОНФЕРЕНЦИЯСЫ ЖӘНЕ «ТОҒЫЗ ДЕРЖАВА КЕЛІСІМІ»
ІІ.І. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі саяси және дипломатиялық күрес
Версальдағы бейбіт келісімде, одан кейінгі келіссөздерде жеңген елдерге тыныштық әкелген жоқ. Оларды Кеңес одағының құрылуы мен оның саяси және экономикалық ахуалы да мазаландыра түсті. Ал екінші жағынан АҚШ-тың версальдық келісімдерден бас тартуы болды: оны әсіресе кәрі құрылықтың батыс бөлігі мазаландыра түсті. Ал Тынық мұхиты мәселесін талқылау «доллар елінің» қанжығасына тиді. Америка Құрама Штаттары бірінші дүниежүзілік соғыстан алып держава болып шықты, яғни ол Еуропада ең басты экономилық ойынды бастады. Соғысқа дейінгі қарыз болған Еуропа мемлекеттеріне Америка кредитор болды. Ол Еуропаның көптеген мемлекеттеріне үлкен көлемде әскери займдар берді. 1922 жылы қарашаға қарай шетел мемлекеттерінің АҚШ-қа қарызы 11,6 млрд. доллар болды. Оның ішінде Ұлыбритания — 4,7 миллиард доллар, Франция — 3,8 миллиард доллар, Италия — 1,9 миллиард доллар, Бельгия — 0,5 миллиард долларға жуық қарыз болды. Басқа да қарыздар мен экономикалық көмектерді қосқанда АҚШ-тың еуропалық мемлекеттерге көмегі 20 миллиард долларды құрады; Бұл үлкен көлемдегі қарыздың ең болмағанда 400 миллионын жабу үшін ондаған жыл керек болды. Сонымен соғыс нәтижесінде Еуропаның ірі мемлекеттерінің өзі АҚШ-қа екі ұрпаққа дейін қарызға батты /19,147/. Соғыс кезінде Американың өнеркәсіп өндірісі де адам айтқысыз деңгейге өсті. 1920 жылы Құрама штаттар 6 пайыз ғана әлемдік халықпен, өзіне әлемдік алтынның 20 пайызын, тас көмірдің 50 пайызын, 60 пайыз алюминиді, 66 пайыз мүнайды, 60 пайыз мысты, 85 пайыз әлемдік автомобиль жасау құрылысын т.с.с. иемденді. Сырттан капитал әкелетін АҚШ енді оны шетке шығарушы елге айналды. АҚШ экономикасының бұлай дамуы енді оның халықаралы-саяси күнін көрсетуді де талап етті. Соғыстан кейін тек екі алып мемлекет әлемдік сахнада үлкен рөл ойдады. Ол АҚШ және Англия болды. Басқа елдер, тіпті Францияның өзі үлкен көлемде отар иемденіп отырса да, енді әлемдік үстемдік орната алмайтын халде болды. Сонымен АҚШ пен Англия арасында ашық түрде бәсекелестік саясаты басталды. Оның басты объектілері ағылшын доминиондары болды. АҚШ енді Англиямен Канада, Австралия, Жаңа Зеландия рыноктарында еркін бәсекеге шыға алды. Соымен бірге Оңтүстік және Орталық Америка мемлекеттері — Аргентина, Бразилия, Уругвайда Америка Англия бәсекелестігі катты шиеленістер тудырып отырды. Өзінің зайымдык көмегі және банк жуйесінің салынуымен АҚШ өз әріптесі Англияны бүл елдерден тез ығыстыра бастады. АҚШ-тың қаржылық және саяси бақылауы Латын Америкасындағы бірнеше республикаларға да орнай бастады — Перу, Боливия, Панама, Сальвадор, Никарагуа, Гондурас жерлері болды/12,321/. Сонымен бірге бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі американ-ағылшын бәсекелестігі Қытайға да қатысты болды. Англия бұл елге ірі өлемдегі базамен, концессия түрінде сеттльменттер және темір жол; Америка маңызды порттарға ие болды, қытайлық таможнияға бақылау жасады, өнеркәсіп және банк жүйелерін салды. Англия Қытайдағы өз позициясын «мүдделі жерлерге» байланысты елді бөлу ұранымен жүргізді. Англияның Қытайдағы мүдделі жерлері ол Ян-Цзы өзені және Оңтүстік Қытай болды. Ал Англияның мұндай позициясына қарсы Америка Қытайға қарсы «ашық есік» ұранын ұстанды: ол АҚШ-қа өз бәсекелесін экономикалық жағынан баса түсуге мүмкіндік берді. Соғыстан кейін АҚШ және Ұлыбритания мүддесі мақта, каучук, мүнай және басқа шикізат көздері үшін шиеленіс туғызды. Ағылшын-американ бәсекелестігі екі елдің флоты салуны кезінде де өрши түсті. 1916 жылы Америка әскери кеме жасау үшін үлкен бағдарлама жүрғізген болатын; 1924 жылға қарай оның әскери флоты әлемдегі ең ірі болуы керек болды. Сонымен ағылшын-американ қайшылықтары мен бөсекелестіктері әрдайым бір жүйемен де жүрген жоқ. Екі мемлекеттің уақытша бірігіп жүмыс істеуі туралы да ұсыныстар болды: ал өз кезінде бұл жаңа шиеленіске апарар жол болды. Уақытша қызмет жасау бірінші кезекте американдық әлемдік сауданың мүддесін қанағаттандыруы керек болды. Әлемнің түпкір-түпкіріндегі өзінің экономикалық экспансиясында Америка арадағы делдалдықты лондондық банкке жүктеген болатын. Өйткені өзінің сенімді пункттері әлі жоқ еді. Англия мен АҚШ-тың мүдделері де уақытша орныға кетті, ол Еуропа жерінде Францияға, Қиыр Шығыста Жапонияға үстемдік жасау қағидасына түспа-түс келді.
XX ғасырдың басында әсіресе Америка мен Жапония бәсекелестігі өрши түсті. Соғыс кезінде ірі державалардың соғысып жатқанын пайдаланып, Жапония Қиыр Шығыста өз позициясын бекіте түскен болатын. Ондағы басты мәселе жапон өкілдерінің Қытайға қарсы «12 талабы» айқын дәлел бола кетті, яғни бұл елді Жапония өз отарына айналдырып алуды мақсат етті. Версаль бейбіт конференциясы бойынша Жапонияға Германияның Қытайдағы бүрынғы иеліктері берілді — Циндао порты, Шаньдун жарты аралы. Сонымен Жапония Қытайға өз үстемдігін терең орнату үшін, және мұндағы басқа бәсекелестіктерді қуып шығару үшін Жапония Монро доктринасын пайдаланды. Оны жапонталқысына беру керек: Азия азиатықтар үшін, яғни жапондықтар үшін. Соғыс кезінде Жапонияның да экономикасы жақсы қарқынмен дамыды. Жапония Қытай рыногынан ағылшын-американ бәсекелестігін ығыстырып шығару емес, ол латынамерикасы рыногына да ене бастады. Жапон тауарлары АҚШ «баспалдағына» жақын Мексикаға да келіп жетті. Сонымен Жапония доллармен өз иесін қорқытты /14,124/. Дегенмен Жапония жағында Англия тұрды, яғни ол 1911 жылғы одақтық келісім шарты және оның тағы он жылға ұзартқан болатын. Сонымен ағылшын-жапон одақтастығының мерзімі 1921 жылы аяқталды. Енді мүны Америка өз жағына пайдалануға асыға түскен болатын. Осы кезде Англия Тынық мүхитында біршама ірі экономикалық және стратегиялық позицияға ие болып алған болатын. Бұл жерде оның толып жатқан доминион иеліктері — Австралия, Жаңа Зеландия, Британдық Малай т.с.с. жерлер толып жатты. Олардың үшінші беделді пункттері де болды, мысалы Гонконг, нақты айтқанда Қытайға қарай ашылған ағылшын есігі, немесе Сингапур, Үндістан пен Үнді мүхитына шығатын жол.
Сонымен бірге Англияны енді Голландық Индия және оның бай шикізаттары қызықтыра түсті. Бұл жерлерде Англия кучук өсіретін алып алқапты иемденеді. Голландиялық Индиядағы мұндай да ағылшын-голландық мұнай трестерінің қолында болды. Голландық Индиядағы байлықтың үштен бірі Англияға қарай ағылып жатты. Англияның Тынық мүхитындағы мүдделі жерлері үшін Оңтүстік-Африка Одағынан келген Смэтс 1921 жылы имперлік конференцияда нақты есеп берген еді.
«Мы до сих пор склонны были расматривать положение в Европе как проблему первостепенной важности, сейчас это уже не так … Несомненно, что действие перенеслось из Европы на Дальный Восток и тихий океан? Тихоокеанские вопросы являются, по моему мнению, основными международными проблемами на ближайшие 50 лет или больше» /35,56/.
Сонымен Қиыр Шығыста Үлыбританияға бәсекелес ел тек Америка ғана болған жоқ. Көпжылдық одақтасы, өзінің даму жағынан Англияға тәуелді, мемлекеттің бірі енді Англияның өзіне нақты бәсекелеске айналды: жапондық Монро доктринасының үлгісімен жұмыс жүргізу Англияға да, сонымен бірге Америкаға да үлкен бәсекелестікке айналды. Англия өнеркәсіпшілері Жапонияның тек Солтүстік Қытайға ғана емес Англия мүддесіндегі Ян-Цзы мен Оңтүстік Қытайға бет алуы ызаларын келтіріп, шиелестіре түсті.
Сөйтіп, британ империясының өзінде ағылшын-жапон одағына деген қарсыластық нышандары байқала бастады. Бұл туралы доминиондар да қарап қалған жоқ, мысалы Канада, сонымен бірге Австралия және Жаңа Зеландия өз пікірлерін айта бастады. Бұл одаққа қарсы шығушылар Жапония бәсекелестігінің қауіпті екенңн әбден түсінді; ал екінші жағынан олар үрейлене де бастады, өйткені ағылшын-жапон одағының ақыры Америка мен Жапония арасында қарулы қақтығыстарға әкеп соғуы әбден мүмкін еді. 1921 жылғы шілдеде болған имперлік конференцияда Канададан келген делегаттар ағылшын-жапон одағын жою туралы табан тіреп тұрып алды, яғни онда Ллойд Джордж былай деген болатын: «Вы выступаете скорее как гражданин Соединенных штатов, нежели как гражданин Великобритании». Бірінші дүниежүзілік соғыс өзімен бірге үлкен қайғы қасірет әкелді. Онда тек адам шығынының өзі 10 миллион қаза болғандар мен 20 миллион жараланған, мүгедектерді құрады. Соғыс жағдайында германдык блоктан 20 млн.-ға жуық адам көшірілді. Ал Антантада бүл көрсеткіш — 48 млн-нан жоғары болды. Соғыс керек-жарағы үшін соғысушы елдердің барлық материалдық шикізаттары пайдаланылды. Адам айтқысыз шығын тіпті Ұлыбритания мен Францияның өзін қазырға белшесінен батырды. Осындай қымбат жеңіске қолдарын жеткізген Антанта елдері соғыстан кейінгі әлемнің тағдырын өз қолдарына алды /1,12/. Антанта мен герман блогының арасындағы келісім 36 күнге созылды. Осы уақыттың ішінде Германия бес рет өз пайдасына келісім жасау жағын ұсынып бақты. Мүндай жағдайға Антанта бүған өрине келісімін бергеы жоқ. Оның арнай емес жауабында: «Вильсонды күтеміз», деген болатын. Әрине іс Вильсонға қарап тұрған жоқ, өйткені ол Парижге келуге тіпті де асыққан жоқ, тек 1918 жылы 13 желтоқсан күні ол Парижге келді. Тағы бір халықаралық мәселе, жеңімпаздар әлем талаптарын талқыға салуға әлі дайын емес еді. Германияға қарсы соғысқан үлкенді кішілі 27 елдің астаналарында дайындық жұмыстары жүріп жатты. Әртүрлі мәселелерге анықтамалар жасады, баяндама қолхаттарын қүрастырды, тарихшылар мен экономистерге ескі келісімдер жөне дипломатиялық күжаттардан осы мәселелердің негіздемесін жасау үшін тапсырмалар берілді. Румыния өз алдына жеке линия жасауды ұсынды, Чехословакия, Югославия және Грецияның жағдайы да осындай күйде болды. Парижбен Лондон үзіліссіз мәжіліс жасаумен болды. Екі державаның арасында тынбай дипломатиялық курьерлер жүрді. Лондонға Франция және Италияның премьерлері мен министрлері барумен болды. Бейбіт келісімнің кейбір баптары кауіпті шиеленістер туғызды. Болып жаткан жағдайға байланысты жасалған қүпия келісімдер мен олардың хаттамалыры сыртқа тарап отырды /20,145/. Англия мен Францияны бәрінен бұрын Түркия иелігінің жағдайына қатысты мәселе мазаландыра түсті, яғни ол 1916 жылы мамыр айында Сайкс-Пикодағы қүпия келісім бойынша бекітілуі тиіс болатын. Танымал болғандай, италия құпия келісім туралы естіп бір жылға жуық уақытқа дейін өзін Түркия иелігін бөлу операциясына қатыстыруды талап етумен болды. 1917 жылы сәуір айында Ллойд Джорджға Таяу Шығыста итальяндықтардың көмегі ауадай қажет болды, тап осы кезде ол Италияға Смирна мен және басқа түрік иеліктерін берем деп уәде берді. Сонымен Сен-Жан-де-Мориенн келісімінде де ағылшындар мен француздар Смирнаны итальяндықтарға берміз деп шешім қабылдады. Алайда, бүл әлі жеткіліксіз болды. Олар гректер мен түріктердің қонысындағы территориялардан қосымша жер үлесін алуды қолға алды /2,45/. Келіссөздер 1917 жылдың тамыз айына дейін жалғаса түсті. Дегенмен келісімді тек Ресей келісімін бергеннен кейін ғана өз күшіне енеді деп хабарлады. Алайда Ресейдің жағдайы мәз емес еді ондағы Уақытша үкімет 1917 жылы қазан айында жойылды. Енді қайта сұрақ туды, яғни ол итальяндықтарға берген уәдені міндетті түрде орындау керек пе? Бұдан кейін келіссөздер тоқтамай жалғаса берді, тек Германия жеңілгеннен кейін ғана күн тәртібі өзгеріп шыға келді. 1918 жылы желтоқсанда Клемансо Лондонға табан тіреді, ондағы басты мақсаты Сен-Жан-де-Мориенн жерінде жасалған келісімнің күшін жою болатын. Және сонымен бірге Ұлыбритания әскері ұстап тұрған Килики және Сирияны Франция мүддесіне беру туралы мәселені көтерді. Ллойд Джордж осы кезде Клемансоға қарсы жүрді, дегенмен өз кезегінде ол Англияның пайдасы үшін Мосул және Палестинаны қалдыруда ұсынған болатын. Ұлыбритания мен Франция арасындағы құпия келісімдер 1918 жылы 2-ші және 3-ші желтоқсан аралыында жүргізілді. Осы кезде Франция ойламан жайсыз күйге тап болды. Өйткені Италия өзіне уәде етілген Смирнаны талап ете бастады. Осыдан кейін халықаралық сахнадағы саяси шиеленіс өрши түсті десе де болады. Жеңген елдер арасындағы одақтық келісім: «вместе бить, врозь идти» деген принцип бойынша жүрді. Соғыстан кейін одақтастар арасындағы шиеленіс бірте-бірте өрши түсті десе де болады. Мүны бәрінен бұрын Германия өз пайдасына шешуді көздеді. Көп жылдарға дейін дипломатия тарихшылары Антантаның шешімдеріне көңілдері толмай келгені белгілі. Өйткені соғыстан кейінгі Германияның тағдырын дұрыс шешкен жоқ деген болатын. Бүған немістердің өздері де ат салысты, олар Германияны версальдық диктаттың «бақытсыз» құрбанындай көрсетті. Сонымен бірге Антантаның жақтастары да бейбіт талаптарға келіскен жоқ. Сөйтіп, Германияны мойнына пышақ ұстап тұрған жуас қойдай қылып көрсетті. Ал бүл жараланған хищник болатын, ауыруын қайтарған соң шайқасты қайта бастаудан тайынбады. 1918 жылдың желтоқсан айында Германияның Жоғарғы Қолбасшылығы барлық армияны Рейнге апаруға бел буды. Дегенмен оның бірде бір бөлімшесі тұтқынға түскен жоқ. Осыдан кейін Германияның билеуші топтары жеңіл дем алды: армияны сақтап қалу жоспары іске асты. Шындығында армия бұрынғыдай емес еді: олар революция әсерінен тез басылып кетті. Дегенмен, армия сақталып қалды және керек кезде қарсыластық көрсете аламыз деп жеңімпаздарды қорқыта алардай қауқары бар еді. Әскердің бір бөлігі революциялық толқынның орталығына айналған Берлин түбінде болды. Үкімет Жоғары Қолбасшылықтан армия Берлинге кірмей тұрып қарусыздануын талап етті, ал армия басшылары болса ең бірінші Берлиндегі жүмысшылардың қарусыздануын талап етті. Осы кездері армия басшыларының ұйымдастыруымен Германияда ерікті армиялар да жасақтала бастады /1,25/. Мысалы айта кетер болсақ Росбах, Лютцов, Эппа, Эрхард бригадасы, «Балтық қарулы күші» және тағы басқа ерікті жасақтар болды. Осы ерікті жасақтадың барлығы Германиядағы революцияны басу үшін күресуге дайындалып жатты. Осы кезде герман басшылығы елдегі революциялық жағдай өрши түскен жағдайда оның басқа елдерді жәй-күй қалдырмайтынын айтумен болды. Осыдан кейін Антанта елдері мен Германия арасында Компьенен бейбіт келісім жасау талаптарын қарастыра бастады. Ол кезде Германия әлі Француз тұтқындарын еліне қайтармаған болатын, сонымен бірге басқа мемлекеттерден тасымалдаған құнды заттарды да қайтарып үлгерген жоқ, су асты қайықтары мен оқ өтпейтін крейсерлерді де тапсырамыз деген уәделерін үнемі кейінге қалдырумен болды. Бұл аз болғандай, Германия су асты сүңгуір қайықтарын жасау ісін әлі де тоқтатқан емес, дегенмен бейбіт келісім талабы бойынша ол барлық су асты сүңгуір кемелерін тапсыруға міндетті болатын. Неміс верфяхтасында 64 кеме жасалып жатқан болатын. Сонымен бірге Германия локомотив пен вагондарды да тапсыруды қолға алған жоқ, өткізген папавоздардың өзі техникалық жағынан істен шыққан болып шықты. Гофманның күнделік жазбаларындағы хабарламадан үзінді келтіре кетсек; «Я думаю, что пока Антанта не имеет никакого представления, что делается у нас, иначе она давно потребовала бы, чтобы мы прекратили плутовать. Антанта все еще полагает, что у нас сохранилась крепкая армия и что мы играем с ними комедию» /35,26/. Дегенмен бейбіт келісім уақыты таяп қалды. Осы кезде бейбіт келісімнің белгіленген уақытын кейінге шегеру туралы Антантадан ұсыныс келіп түсті. Бұл үндеу Германияның Жоғарғы Қолбасшылығына бағытталып жазылған болатын. Неміс әскерилері мұны тиімді пайдалануға кірісті, яғни Англия Берлин үкіметімен санасқысы да келмейтіндей етіп көрсете білді. Германия делегациясымен қайта кездескен мәжілісте Гинденбург бейбіт келісімді кейінге қалдыру талаптарын орындаған күнде, ол мына жағдайлар орындалуға тиіс екенін баса айтты: Рейннің оң жағалауындағы бейтарап аймақ жойылады; Шекара Рейн арқылы өтеді және Германия мен оккупациялық аймақтардың арасында байланыс сақталып қалуға тиіс; оккупациялық армия саны қысқартылуға және блокада алынып тастауы тиіс. 1918 жылы 12 жөне 13 желтоқсанда Трирде германдық делегация Фошпен келіссөз жүргізді. Маршалдың қарсылығын ескере отырып бейбіт келісімге байланысты Эрцбергер хабарлады, яғни берілген уақыт өте қысқа сонымен бірге Антанта Германияға азық-түлік беру уәдесін де орындаған жок деп баса айтты. Сонымен бірге Эрцбергер елдегі революцияньщ қаупін де айта кетті: армия мен ел өте ауыр күйде тұр, мүмкін төңкеріс болуы да ғажап емес деді. Мүны Фош тек айғақ ретінде ғана қабылдады. Трир келіссөзі бойынша бейбіт келісім тағы бір айға ұзартылды, яғни 1919 жылдың 13 каңтарына /19,241 /. Жаңа кепілдеме ретінде одақтастар Рейннің оң жағалауындағы бейтарап аймақты иемдену құқығын алды, ол кельндік көпір мен голландтық шекараны жалғастырып түрған территория болатын. Оккупацияға дейін алты күннің ішінде қолхат беріп үлгерулері керек болатын, әрине мұндай талапқа Германия көнді. Сөйтіп аяқ асты одақтастар Данцинг пен Вислаға өтетін еркін жолға ие бола кетті. Данцингке генерал Галлердің басшылығындағы армияны жіберу қолға алынды, яғни ол Францияда жасақталған болатын. Одақтастар поляктар мен болыпевиктер арасындағы күрес үшін плацдарм даярлай бастады, дегенмен немістер мұны өз қолдарына алуды жөн көрді; одақтастардан құпия түрде жасырын олар поляктармен келіссөз жүргізе бастады. Сонымен бүл жөнінде Гофман өз күнделік жазбаларында былай деп жазды: «У нас были очень интересные переговоры с поляками. Они предлагают удержать Вильно против большевиков, если мы разрешим им провести войска на Варшавы в Вильно. Я всецело за это, так как наши войска не желают болыпе сражаться. Как решит правительство, я еще не знаю» /35,27/. Бір айға созылға бейбіт келісім тағы да жетпей калды; ал осы уақытқа дейін одақтастар алдын ала келіссөздер жүргізген жоқ. Ал бұл кезде Франция асыққан жоқ, немесе бейбіт келіссөз Фошты армияны таратып жіберуге көндірер еді, немесе бейбіт келіссөз солдатқа қару ұстап тұруға рұқсат береді. Сонымен жаңа үзарту керек болды, өйткені осы кезде Германияда революциялық қозғалыс өршіп кеткен болатын; Берлинде Эрцбергерге вокзалға бару үшін жаяу баруына тура келді, аудан көшелерінде күрес болып жатқан еді. 1919 жьшы 14 қаңтарда Касселде үкіметтік делегация окілдері герман Жоғарғы қолбасшылығымен кездесті. Кейбір мәселелерді талқылауды қолға алды. Елдегі революциялық жағдайды алдын алу үшін жеңімпаз елдерден Германия әскери басшылары көмек сұрады. Олар тіпті, Берлинге Антанта армиясын енгізуге даяр екендерін де білдерді. Бейбіт келісімді ұзартуға байланысты болған келіссөздер кезінде Фош немістерден локомотивтер және вагондар жөне 58 ауыл шаруашылық машиналарын бермегені үшін айыппұл төлеулерін талап етті. Сонымен бірге, маршал Германиядағы орыс әскери тұтқындарын қайтарып беруді талап етті, одақтастар комиссиясы Германияға тез арада Солтүстік Франция мен Бельгидан тасымалданған мүліктерді қайтаруды ұсынды, сонымен бірге Германияға және Еуропаның басқа елдеріне азық-түлік жеткізу үшін неміс сауда флотын беруді талап етті. Бұған жауап беру үшін немістерге 24 сағат уақыт берілді. Эрцбергер уақытын ұзартуды сұрады; ол барлық баптарға өз қарсылығын білдірді. Маршал өз айтқанынан қайтқан жоқ. Сонымен Эрцбергер енді бұрынғы сынақтан өткен жағдайды пайдалануға кірісті: германдық өкілетті мамандар одақтастарды революциямен қорқыта бастады, сонымен бірге большевизммен күрес жүргізу үшін өз талаптарынан бас тартқан жоқ. Осы кезде Германиядан ақпарат келіп түсті, яғни армия Берлинге кірді және жүмысшыларды қарусыздандыру ісін бастап жатыр. Неміс әскери басшысы Эрцбергер Германияда Карл Либкнехт пен Роза Лкжсембругтің өлтірілгенін естісімен маршал Фошқа қарай асықты. Бүлтуралы Эрцбергер өз мемуарында былай деп жазады: «Я отправился в 11 часов к маршалу Фошу на вокзал, где сообщил противникам только что полученное известие произвело на всех присутствующих глубокое впечатление. Я тотчас заявил, что выдача сельскохозяйственного материала до 1 марта 1919 г. невыполнима: она разрушила бы немецкого сельское хозяйство и сделала бы невозможной будущую жатву» /35,28/. Дегенмен бұл жолы да Фош өз айтқанынан қайтқан жоқ, ол ауыл шаруашылық машиналарының 50 пайызы тез арада жеткізілсін деп сөзін аяқтады. Ал ауыл шаруашылық машиналарының тасымалдану уақытының соңы 1 мамыр болып белгіленді, алайда мұның өзі «принцип» құрбаны болған еді. Сонымен герман дипломатиясы бүған да көнулеріне тура келген күй кешті. 1919 жылы 16 қаңтар күні Германиямен болатын бейбіт келісім тағы да 1 айға ұзартылды, яғни 1919 жылдың 17 ақпаны болып белгіленді. Фоштың талаптары да қабылданды: немістер өздерінің барлық сауда флотын Германияны азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін одақтастарға берулеріне тура келді. Келісім талаптары танымал болғандай бейбіт талаптарды айқындай түсті. Бүл талаптар дәлірек айтқанда алдын ала даярланып қойған болатын. Ол тек үнемі өзгертулермен ғана толықтырылып отырды. Француз үкіметі германияны бөлшектеп тастауға дайын түрды. Олар германияны сонау алысқа апарып тастауға дайын тұрды, яғни сонау бүрынғы Франкфурт бейбіт келісіміне. Өйткені осы уақытқа дейін Франция басшысы Клемансо өзінің әр кездегі кездесуде Франкфуртты аузынан тастамай айтып жүруі де тегін болған жоқ. Сөйтіп ол кейбір қол қою тұстарды да үнемі кейінге қалдырумен болды. Сонымен Францияның Германияға деген шынайы көзқарасы қандай болды? Мүны 1917 жылы ақпанда болған Франция мен патшалық Ресей арасындағы құпия келіссөздер арқылы ғана білуге болады, яғни патшалық тақтан құлар алдындағы оқиға болатын. Мұнда Ресей француздардың жоспарына өз келісімін беруге даяр тұрды, егер Франция патшалық Ресейге Константинопольді алуға және батыстық шекара ретінде Ресейге шығанақтарды толық игеруіне уәде берген кезде. Осы құпия келіссөз барысында Франция эльзас пен лотарингияны және бүкіл тас көмір бассейіні болып тұрған Саар даласын алды. Германия шекарасы Рейн арқылы өтті. Рейннің сол жағалауындағы герман территориялары Германиядан бөлініп қалды, сөйтіп олар автономиялы және бейтарап аймақтарға айналды. Бұл территорияларда Франция өз әскерлерін ұстап тұрды, яғни Германия бейбіт келісімнің барлық талаптарын орындап біткен соң ғана кетеріне уәде берді. Әрине бұл өмір бойғы оккупация емес, сондықтан Германия жағы мүндай талапты орындауға да барды. Бұл құпия келісімді ресейлік большевиктер газет беттерінде жарияланған соң көпшіліктің наразылығын тудырғаны да рас. 1917 жылы 19 желтоқсанда ағылшындардың сыртқы істер министрі Бальфур Қауым палатасында берген хабарламасында: «Мы никогда не давали своего согласия на это дело… Никогда мы не желали этого, никогда не покровительствовали этой идее» /7,28/. Ал осы кезде француз прессасы мұның бәрі ресейлік большевиктердің ойдан шығарған ісі деумен болды. Дегенмен Рейнмен арадағы шекара мәселесі француздардың күн тәртібіндегі мәселеден түскен емес. Бұл мөселені әсіресе француз генералдары көтеріп отырды. Сонымен 1919 жылы 19 сәуірдегі маршал Фоштың «Тітез» газетінің корреспонденттеріне берген сұхбатын бүкіл Ұлыбритания оқыды. Онда: француз маршалы картадғы Германия мен Францияның арасындағы шекараны карандашпен сызып тұрып көрсеткен болатын. Яғни маршал Фоштың пайымдауынша: «Здесь никаких естественных преград вдоль всей границы. Неужели здесь мы должны будем удерживать немцев, если они снова нападут на нас? Нет! Здесь! Здесь! Здесь!» — деген болатын /7,29/. Алайда Рейнмен арадағы шекара Францияның алдағы барлық бағдарламасын әлі де толық шеше қойған жоқ. Бүл екі арадағы шекара мәселесі мен халықаралық саяси байланыстарды бақылап тұру үшін Франция мемлекеті, өзіне тиімді іс-шараларға кірісе бастады. Бұл үшін оларға өздеріне жақын елдер, яғни Полына мен Чехословакияны қалпына келтіру керек болды, сөйтіп, бүған қоса Румыния мен Югославия мәселесін де жақсарта түсу франция үшін өз жағына тиімді болары анықболды. Үлкен колмедегі контрибуция мен репарациялар нәтижесінде француздықтар Германияға экономикалық көмек көрсету мәселесін кейінге қалдырумен де өз пайдасын асырып отырды. Осы кезде Германияның Африка мен Түркия жеріндегі отарлары есебінен Францияның отарларының саны да біраз өсе түскені жасырын емес. Осы жоспарды іске асыру үшін, яғни Орталық бізге белгілі Шығыс Еуропаны, Балканға ену, Африка мен Таяу Шығыстағы нақты позициясыФранцияның Еуропада беделінің арта түсері даусыз еді. Осының бөрін Франция үкіметі «бейбіт конференцияда» іске асыруға кірісті. Клемансоның пайымдауынша: «…бұл бейбіт конференция, яғни басқа келісімдер сияқты соғыстың жалғасы болып қала бермек…» — деген болатын.
ІІ.ІІ. Вашингтон конференциясы (1921 ж. қараша — 1922 ж. ақпан)
Сонымен Британ империясының алакөздігін американдық дипломатия тиімді пайдалануға кірісті. Осы Тынық мұхитына және қарусыздану мәселесі төңірегінда қайта конференция шақырудың реті енді келгендей болды. АҚШ сенаторы Бора Вашингтонда теңіз қаруын қысқарту және Тынық мұхиты, Қиыр Шығыс мәселелерін шешу үшін конференция шақыру керек екенін алға тартты. 1921 жылы 10 шілдеде АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Юз елде конференция шақыру керектігі жөнінде арнайы түрде хабарлады. Сонымен конференцияға АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Франция, Италия, Бельгия, Голландия, Португалия және Қытай шақырылуы керек деп шешкен болатын. Версаль келісімінде Тынық мұхитындағы иеліктерінен айырылған Германия конференцияға шақырылған жоқ. Кеңестік үкімет да Вашингтон конференциясына шақыру алған жоқ. 1921 жылы 19 шілдедегі Кеңестік Ресейдің Ұлыбритания, Франция, АҚШ, Жапония, Қытайға бағыттап жазған мемлекеттік үндеуінде өздерін конференцияға шақырылмауын түсіндіруді білдірген, өйткені Қиыр Шығыс жеріндегі иеліктерден Ресйдің де үлесі аз емес еді /35,68/. Сол кездегі дипломатиялық үндеуде: «Российское провительство протестует против исключения его из конференции, которая непосредственно его касается, равно как и против всякого намерения какой бы то ни было державы принимать решения, касающиеся Тихого окена, без ведома России. Российское правительство торжественно заявляет, что оно не признает никакого решения, принятого упомянутой конференцией, поскольку это совещание состоится без его участия», — делінген /35,67/. Сыртқы істер Халық комиссариаты конференцияға шықырылуын және Қиыр Шығыстық республикаларды шақыру керектігін ескертумен болды. Бұған жауап ретінде Владивостоктағы американдық елшілік 16 қыркүекте АҚШ-тың мемлекеттік департаментінде ресми хабарлама жариялады. Бұл қүжатта Ресейдің мүддесін қорғайтын толық орыс мемлекетінің жоқ екенін айтып өтті.
1921 жылы 2 қарашады Кеңестік Ресейдің Вашингтон конференциясына шақырылмағаны туралы Сыртқы істер Халық комиссариаты қарсы шықты. Дегенмен Кеңесік Ресей бүл проблемада еш күш көрсетуге тиісті емес деп хабарлады. Сондықтан да кеңестік үкімет Вашингтон конференциясының шешімдерін толықтай мойындай алмайды. Сондықтан олар конференцияда «жаңа шиеленістің көзі болады, жаңа араласу, жаңа қайшылықтар» болады. Американың мемлекеттік хатшысы Юздің Вашингтонда конференция шақыруы туралы ұсынысы хабарланған соң, Жапония өзіне қатысы мүддеге ешкімді араластырмау үшін атсалысты. Олар 1895 жылғы оқиға қайта қайталанады ма деп үрейленді: танымал болғандай, күшті капиталистік державалар оны Қытаймен жеңісте коп жерден айырып тастаған болатын. Жапондық баспа Вашингтон конференциясын жапондардың ағылшын-американ сотының трибуналына шақыру деп түсінді. Дегенмен Америкадан келген түсінік бойынша, яғни конференция әртүрлі талаптарға орай шақырылмақ еді. Сонымен Жапония Вашингтон конференциясында өзін мазаландырып жүрген күшті мәселелерді талқылауды ұсынды.
Ал Ағылшын сыртқы істер министрлігі конференцияны 1922 жылдың көктеміне қарай шақыруды үұынумен болды. Ондағы проблемалары, олар өздерінің доминиондарымен ақылдасудың міндетті екенін түсіндірумен болды. Америка болса: конференция көп ұзамай өзкізілетінін хабарлаған болатын. 1921 жылы тамыз айында АҚШ конференцияға қатысушы елдерге арнайы шақырту кағазын жіберді. Вашингтон конференциясының шақырылуы 1921 жылдың 11 карашасы депбелгіленді. Ал мүндағы үшінші күн Компьенон орманындағы достықтың жылдығы болып есептелетін, соған орай, болды. Американдық баспасөздің хабарлауынша, яғни конференция Сібірдегі Жапония мүддесінің мәселелері де қаралады деп атап көрсетті. Шығыс Сібірдеғі Жапонияның мүдделілік танытып отырған жерлерін Америка көңілғе қонымсыз назармен қарады. 1920 жылдың сәуір айында бұл жерлердегі барлық шетелдік әскерлерді көшіру колға алынған еді. Американдық десанттарды тасымалдаушы екі американдық кеме Владивостоктан шығып жол жөнекй жоқ болды, ал 5 сәуір күні жапондықтар приморье жерінде орыс гарнизондарына шабуыл жасап, ол жерді тағы да жаулап алды. Сонымен Шығыс Сібірдегі жерлердегі Жапондықтарға АҚШ үнемі қарсылык білдірумен болды. 1921 жылы 9 ақпан күні Владивостоктағы Американың елшісі АҚШ үкіметінің декларациясын баспа бетінде жариялады,онда Россияның территориясының заңсыз бұзылғаны туралы айтылған болатын. 1921 жылы 31 мамыр күні Америка тағы да Жапонияға үндеу хат жолдады, онда табанды түрде ескерту жасалған, яғни жапондықтардың Сібір жеріне ешқандай үлесі жоқ, болуы да мүмкін емес екенін ескертті /18,35/. 1921 жылдың шілде айының басында Вашингтон конференциясын ұйымдастырумен туралы Американың мемлекеттік хатшысы Юздың хабарламасымен тұспа-тұс, яғни Қиыр Шығыстык республикаларына Жапониядағы Құрама штаттар елшілігінің атташына Токиоға Эббот миссиясы аттанды. Көп ұзамай Читада арнайы емес Американың өкілеттілігі ашылды, комиссия басшысы Смит болды. Өзінің Шығыс Сібірдегі қозғалысын Вашингтон конференциясында ашық талқыға алады деп үрейленген Жапония өз бөсекелестерін алдын алуға кірісті. Пекиндегі жапон елшілігі түнде Смиттің Читаға келуінен қауіптеніп, Қиыр Шығыстық республикалардың өкілдерімен кездеспек болды, оны орнынан тұрғызып, тез арада келіссөз жүргізуге итермеледі. Сонымен бірге жапондық елші бұл қүжатты өте құпия түрде сақтау керек екенін де айтып, ескерті. 1921 жылы 26 тамыз күні жапондық Дайренде келіссөз жүргізу мәжілісі ашылды. Қиыр Шығыстық республикаларды делегациясы өз жерлеріндегі жапон әскерін тез арада шығарып, және РСФСР-дың міндетті түрде келіссөзге қатысуын талап етті. Ал Жапон делегациясы болса келіссөз бен әскерді көшіруді бір-бірімен байланыстырудың керегі жоқ деп ұсыныс айтты; сонымен бірге келіссөзге кеңестік өкілдердің қатыстырылуын жа кейінге қалдырды. Сонымен ұзаққа созылған дипломатиялық шайқас басталды. 6 қыркүйек күні Қиыр Шығыстық республикалардың делегаты келісімнің нақты жобасын ұсынды. Онда жапондықтарға бір айдың ішінде Сібір жерінен әскерін көшіріп әкету туралы баса айтылды; сонымен қатар Жапонияға концессия мен экономикалық жеңілдік жасау жағы ұсынылды. Жапондықтар жауабы, яғни «николайлық мәселе» шелілгенен соң ғана осы берілген уақыт ішінде әскерін көшіруге уәде берді /14,124/.
Амурдағы Николайев (Николаевск-на-Амуре) жері көптеген жыл жапондықтарға қызмет етіп келген болатын. 1920 жылы 28 ақпан күні анархист Тряпицын басшылығындағы қызыл күресшілер Амурдағы-Николаевты қоршауға алды, осы қаланы билеп отырған жапон бөлімшесінің басшысымен келісім бекітті. Сол келісім талабына сәйкес Николаевскідегі ақ гвардияшылар қаруларын тастауға міндетті болды, ал қаруларын — Қызыл Армияға тапсыру міндеттелді; жапондық экспедициялық әскер барлық қарауылды Қызыл Армияға беруді және басқыншылық отрядтар орналасқан ғимаратты беруді өз мойындарына алды. Келісімнің соңғы бөлімі мынадай болды: «Настоящий договор о мире и дружбе японцев и русских в Николаевске подписывается военными делегатами в трех экземплярах, и таковой входит в силу 29 февраля 1920 г., являясь обязательным к точному выполнению обеими сторонами впередь до возможных переговоров между центральными правительствами России и Японии» /35,69/. Келісімге жапон әскери қолбасшылығы атынан поручик Цукамота және Кавомото қол қойды. 11 наурыз күні түнгі саған 2-де Николаевск қаласының халқы аяқ асты атыс-шабыстан оянды. Күтпеген жерден жапондықтар соғыс ашты, бүлікшілердің батареясы сақталған қойманы өртеді. Өрт тез арада бүкіл қаланы аралап кетті. Бір уақытта жапондықтар бүлікшілер отрядының штаб пәтеріне аттанды, оны өртеп, ал бүл жерден қашып шығуға бет алғандарға пулеметпен оқ жаудырды. Дегенмен бұл қаланың әр жеріне орналасқан бүлікшілер көп ұзамай бастарын қосып, жапондық әскери бөлімшеге қарсы шықты. Жапондықтардың бір бөлігі жапон елшілігіне барып жасырынды. Бұл соғыс екі күнге созылды. Жапондықтардың ұсақ-түйек әскери жасақтары түгел талқандалды. Үшінші күні бүлікшілер қару алып, жапон елшілігіне қарай соғыс ашты. Бұл «жапон үйіне» жасырынғандардың барлығы қаза болды. Ал артынша жапондық өскер көмекке келген кезде Тряпицын оскерінің кейін шегінуіне тура келді. Осы жағдайды пайдаланған жапон үкіметі хабарлады, яғни болған, яғни «николаев оқиғасының» компенсациясы ретінде Солтүстік Сахалинді иемденетінін айтты. Дайрендегі Қиыршығыстық делегация жапондықтардың мұндай өзгертулерін кабылдаудан бас тартты.
Сонымен жапондықтар келіссөзді екі аптаға үзіліс жасайтындарын хабарлады. 1921 жылы қазан айында жапон делегациясы Қиыршығыстық делегацияға келісімнің өздері жасаған жобасын ұсынды (17 талап, оған қосымша үш құпия хаттама), оны қабылдаудьщ аяғы Қиыр Шығыстық республикалардың Жапондық мемлекетке экономикалық және саяси жағынан толық тәуелді болары сөзсіз еді. Жапония бүл құжатты қабылдауға міндеттеді, өйтпеген күнде Владивосток ауданындағы барлық қамалдар мен теңіз көпірлерін, оған қоса Кореямен шекараны үзіп тастаумен үрейлендірді; Жапондықтардың басты талабы: «…срыть, а в необходимых случаях взорвать все крепости и укрепления по всему морскому побережью в районе Владивостока и на границе с Кореей; никоғда впредь не держать в водах Тихого океана военного флота и уничтожить существующий; разрешить японским подданным полную свободу торговли и занятия ремеслами, приравняв японцев в этом отношении к гражданам Дальневосточной республики; предоставить Японии свободу плавания по Амуру и ряд других экономических преимуществ; не допускать на «коммунистического режима». Сонымен бірге 15 бап бойынша Жапония Солтүстік Сахалинді 80 жылға арендаға беруді талап етті «николаев оқиғасы кезінде қаза болған жапондықтардың шығыны» ретінде қаралмақ болды /12,78/.
Ал құпия бөлімде мынадай жағдай көрсетілді, яғни жапон үкіметі Приморск жеріндегі өз өскерін өз қалауы және өзі белгілеген уақыт бойынша көшіріп әкетеді, ол өзіне керек уақытта ғана іске асырылады. Қиыр Шығыстық республикалардың делегаттары адам естімеген мұндай талаптардан үзілді-кесілді бас тартты. Алайда мұны жапондықтарға Вашингтонға хабарламауын алдын ала бастады, яғни Қиыр Шығыстық республикалармен ара қатьтнасты реттеуге мүмкін болмады, дегенмен өз кінөларына сай қайта келіссөз жүргізуді ұсынумен болды. Вашингтон конференциясы ашылған кезде бұл Дайрен конференциясы әлі жалғасып жатқан болатын. 1921 жылы 12 қараша күні салтанатты түрде Вашингтон конференциясы ашылды. Бүрынғы 1899 және 1907 жылдары болған Гаага бейбіт конференциясынан кейін мұнда бірінші рет арнайы түрде «қару-жарақты қысқарту» мәселесі көтерілді. Дегенмен, конференцияны ұйымдастырушылар өз көздеғен мақсаттары үшін, яғни соғыстан кейінгі жылдары кең тараған пацифистік жағдайды пайдалануға кірісті. Алғашқы кезден-ақ Вашингтон конференциясы айғай-шумен басталды. Оның мәжілістері боріне бірдей жарияланып отырды. Делегаттардың баяндамалары тез арада газет-журнал беттерінде жарияланып отырды; әлемдік баспа хабарлады, яғни енді дипломатия арасында құпия жок деп, сонымен бірге қаруланудың азапту күндерінен халықты босатады деп сенді /9,85/. Конференцияны АҚШ президенті Гардинг ашты.
АҚШ-тың конференцияда төрағалык жасауы делегация кузырына тапсырылды, оны мемлекеттік хатшы Юз басқарды. Сонымен қатар конференцияның төрағасы да осы Юз мырза болды.
Ағылшын делегациясын Бальфур басқарды, доминиондар мен Үндістанның өз алдына жеке-жеке өкілдері болды; сол үшін конференцияға 14 мемлекет катысуда деп хабарланды. Оңтүстік-Африкалык одак өз келісімімен Бальфурдың басшылығына өтті, яғни осындай жағдаймен барлық қүжаттарға державалар қол қойды.
Француз делегациясын пермьер-министр Бриан бастап келді. Конференцияның бірінші күні-ақ олармен келіспеушіліктер басталды. Неге екені белгісіз орталық столда оларға орын болмай калды; барлық орындарды американдықтар мен ағылшындар иемденіп алған еді. Брианға шетке отыруға тура келді. Тек мәжілістің соңына карай ағылшын елшісі ары карай қайта отырды, яғни Брианға орын босатып беру үшін. Француз делегаттары жаман күйде қалды. Брианға деген қатынасты байқаған олар, ары қарай не боларын түсінгендей болды.
Бірінші оратор болып Юз сөз алды. Американдык үкімет атынан ол ұсыныс жасады: ең күшті әскери кеме жасауды тоқтату; ескі әскери теңіз кемелерін жою. Юздың ұсынысы бойынша 10 жыл көлемінде линиялық корабльдер жасауды қолға алу туралы келісімге қол қою болды. Ал ірі флотың колемі Англия үшін — 500 мың тонна, Америка үшін — 500 мың тонна, ал Жапония үшін — 300 мың тонна болуы керек деп шешті. Жаңа линейлік кораблдердің салмағы 35 тоннадан аспауы керек.
Жеңіл кемелер тоннасы Англия мен Америка үшін 450 мың болды, ал Жапония үшін 270 мың. Соңында, сүңгуір қайық тоннасы Англия мен Америка үшін 90 мың және Жапония үшін 40 мың болып белгіленді. Ал Италия мен Францияның әскери флотына келер болсак, яғни Юз ұсынысы бойынша бұл моселені талқылауды кейінге қалдыруды талап етті.
Сонымен американдык ұсыныстың негізгі мотиві өте түсінікті болды. Америка, яғни олар өз әскери флотының құрылысын уақытша тоқтата түруды ұсынғандай еді; ол үшін ол қазір өте керек мәселе болған жоқ. Сонымен қатар Америка кемелердің көлемін азайтуды алға тартты, яғни ірі алып кемелер Панама каналы арқылы өте алмайды.
Юз ұсынысы бойынша Англия үш айдың көлемінде линейлық корабль жасау қүрылысын тоқтатуға байланысты келісімге кол қоюға міндетті болды, қатардан 19 алып және 22 сақтап қалуы керек болды; Америка болса — әскери кеме қүрылысын тоқтатып, және 30 корабльді жойып, 18 қалдыру; Жапония -8 корабль жасаудан бас тартып, 7 жаңа линкорды жою, 10 ескі кемені жоюы керек болды, сонымен 10 корабль өзінде қалуға тиіс болды. Юздың баяндамасы сенсация болды. Конференцияға қатысқан куәгерлердің бірінің сөзіне қарағанда, яғни Юз Англия «Король Георг V» түріндегі кемені жасауын тоқтатсын деген кезде, ағылшын адмиралы Биттидің ашу-ызасы басына шықты.
«Лорд Битти оз орындығынан алға қарай шығып, бульдог ит құсап, алға ұмтылды»-деп келтіреді сол кездегі заманхаттарда. Юз баяндамасындағы ұсыныстарға байланысты үнемі тоқтаусыз пікірталастар болды. Әскери теңіз флотын иемденіп отырған үш алып держава 2 миллионға жуық тонна кемелерін жоюларына тура келді, оның ішінде жаңа салынғандары және салынып жатқандары да бар болды. Делегаттар өз үрейлерін бір-бірімен бөліске сала бастады. Конференция делегаттарына президент Гардингтің арнай түскі асы кезінде ағылшын қонақтарының бірі банкетке қатысып отырған жапондық өкілге сыбырлады: «шындығын айтқанда сізбен біз аралдар иемденген империялармыз; сол үшін теңіз мәселесіне келгенде біздің ортақ пікіріміз болуы керек» /35,68/. 15 қараша күні болған келесі мәжілісте ағылшын және жапон делегаттарының баяндамасы тыңдалуы керек болды. Барлығы өте ауыр күйде болды. Мәжіліске боларға қараған түні Юз бен Бальфур кішігірім кеңес қүрған болатын. Конференция мәжілісінде Бальфур нақты айтқанда Англия Юз ұсынысына қарсы емес деп хабарлады. Мәжіліс аяқталған соң Бальфур Ллойд Джорджға жеделхат жолдады, яғни онда Юз атынан көптеген комплименттер айтылған болатын.
Не үшін ағылшын үкіметі американдық жобаны қолдай кеткенін түсіну қиын емес еді. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ұлыбритания ең үлкен әскери теңіз флоты қүрылысын салды, яғни оған мемлекет қаржысы өте көп мөлшерде кеткен болатын. Сөйтіп, Ұлыбритания Америкадан алған қарызының жартысын осылай жолмен өтемек болды. Сонымен бірге, Англия өз әскери флоты ішінде соғыс қаруын иемденетін кемелердің сақталып қалуына ғана ынталы көзқарас танытты. Сонымен британ үкіметі конференцияда өзінің әскери-теңіз флотының санын қысқартумен ғана шектелді.
Сонымен қатар ағылшын делегаттары крейсер флотын күшейту туралы ұсынысын жасады, өйткені Британ империясының теңіз жолдарын күзету міндетті болды.
Бальфурдың артынша жапон өкілі барон Като сөз алды. Оның үсынысы бойынша Жапонияда теңік қарулы күшін қысқартуға келісімін бермек. Франция өкілі Бриан Юз ұсынысымен келісті, ол, яғни Франция әсіресе жаяу әскер санының қаншалықты қысқаратынына қызығушылық танытуда деп хабарлады.
Сонымен Вашингтон конференциясына қатысушы елдер арасына келіспеушілік мәселесі жойылған сыңай бар. Дегенменарнайы делегаттардың декларациялары тек дипломатиялық дань болды. Ал нақты мәселеге келгенде державалар арасыда шиеленістер болып түрды. Жапон делегациясы ірі флот тоннасын АҚШ, Англия және Жапония үшін 5:5:3 деген көрсеткіштің орньша 10 : 10 : 7 деп ұсынған болатын. Бұған жауап ретінде Америка егер Жапония айтқанынан қайтпаса әрбір жапон корабліне американдықтар төрт корабль жасаумен жауап береді деп қорқытты. Сонымен жапондықтар егер Америка Тынық мұхитында әскери-теңіз базасын салмаса ғана келісім беретіндерін білдірді. Бүған Юз келіскен жоқ, өйткені мұндай жағдайда Гавай аралдарының жағдайын қалыпты сақтау үшін кепілдік беру мүмкін емес болатын /35,128/.
Ұзаққа созылған келіссөздер басталды. Мәжіліс қорытындысын салтанатты түрде жария ету жабық мәжіліс жиналысында хабарланды, яғни оған төрт держава өкілдері ғана қатысты — АҚШ, Ұлыбритания, Франция және Жапония. Франция 10 жаңа 35 мың тооналық оқ өтпейтін кеме жасауға ұсынысын білдірді. Италия да тура Франция секілді тонна сүрады. Юз Францияға 175 мың тоннаға ғана рүқсат берді. Ұзаққа созылған айтыс-тартыстан кейін Юз келісі жағдайға шешім қабылдады:
АҚШ 525 мың тонна
Англия 525 мың тонна
Жапония 315 мың тонна
Мөселені талқылау осымен аяқталған жоқ. Ол комиссия мәжілістерінде де құпия келісімдерде де жалғаса берді. Бүл жерде енді ағылшындар, яғни Америка Франциямен жақындай түспесінен үрейлене бастады. Дегенмен Юз үсынысының қабылдануы Англияның өзінің позициясын әлсіретіп жіберді. Ұлыбритания өз әскери күшін АҚШ флотымен тең үстауына тура келді; оның флоты қысқартылды, ал ол кезде Франция өзінің ең ірі құрылықтағы армиясын сақап қалды. Сол үшін Англия өз әскери теңіз флотын қарусыздануға бармас бұрын Францияның құрлықтағы әскерін қысқару керек, яғни сонда ғана талапты орындайтынан айтты. Осындай жағдаймен ағылшын дипломатиясы Ақш пен Францияны бір біріне жақындастыра түсті. Францияның құрлықтағы әскерін қысқартуға Американың барғысы келген жоқ, өйткені Еуропада ағылшындардың шектен тыс күшейіп кетуіне олардың жол бергісі келмеді, және жеңілген Германияны да үстап түруға керек болды. Алайда құрлықтағы әскер санын қысқарту мәселесі Американы басқа халықаралық жағынан қызықтырып түрды: АҚШ сол кезде Жапонияның қарулы күшінің әлсіреуін қалаған болатын. Франция Англияның ұсынысына тез қарсылықтарын білдірді. «Француздар үшін бүл өте қатал және істелменен реніш, егер бейбітшілікті шын жүрегімен қалайтын ел болса ол тек — Франция» — деп ызалы жауап берді Бриан. Армияны қысқарту туралы Бриан 21 қараша күнгі мәжілісте айтып өтті, яғни ол Польша мен бүкіл Батыс Еуропаны большевиктерден қорғау үшін керек деп түжырым жасады; Қызыл Армия саны 1510 мың адам, оның ішінде 600 мың әскер тұтастай әскери кимім-кешек және қару-жарақпен қамтамасыз етілген; ол Еуропаға қарсы шығуға даяр. Сонымен бірге Брианның айтуы бойынша Германия кез келген уақытта өз армиясын 7 миллион адамға қайта қалпына келтіруге шамасы бар /19,129/.
Брианның артынша армияны қысқартуға өз қарсылығын жапон адмиралы барон Като білдірген болатын. Оның пікірінше егер Жапония армия санын қысқартар болса, оған Қиыр Шығыстан үлкен қауіп төнері сөзсіз еді. Бельгия делегациясының өкілі де армия санын қысартуға өз қарсылығын білдірді. Соңында Италия ғана өз үлесіне 200 мың армия қалдыру ұсынысын білдірді. Оның делегаттарының пайымдауынша соғыстан кейін жаңа мемлекеттер пайда болды, яғни олардың кейбірі тіпті ұлғайып барады, сол үшін Италия өз қауіпсіздігін сақтау үшін армия міндетті түрде керек екенін білдірді. Брианға жауап берген Юз, яғни Америка бірінші дүниежүзілік соғыстың басынан аяғына дейін Франция өзін құрбандыққа шалғанын ескереді, сол үшін мұндай қиын жағдайда оларды қолдайтынын айтты. Сонда Бриан нақты дипломатиялық қадам жасауға бел буды. Оның ұсынысы бойынша француз армиясының санының қысқаруына келісімін береді, тек бір жағдайда ғана, егер одақтастар Германиямен қатынастын толық қамтамасыз еткен күнде. Басқа сөзбен айтқанда ағылшындар мен американдықтар Версаль бейбіт келісіміне кепілдік бергенде ғана.
Америка да Англия да бұл ұсынысты қабылдаудан бас тартты. Сонымен құрлықтағы армияны қысқарту мәселесі енді ашық талас тура бастады. Лорд керзон Лондонда Францияға қарсы қатты сөз айтты. Оның айтуынша, яғни Англия басқа елдер басқыншылыққа дайындалып жатқан кезде мүндай тәуелілікке бара алмайды. Ағылшындардың сыртқы істер министрлігінің басшысы теңіз флотын қысқартуға көнбейміз деп хабарлады, өйткені басқа елдер құрлықтағы армиясын көбейтіп жатқанда деп жауап берді.
Сонымен құрлықтағы қарулы күштер армиясын қысқарту мәселесі ерекше комиссияға берілді. Сөйтіп, 1921 жылы 13 желтоқсан күні Вашингтон конференциясының бірінші келісіміне қол қойылды. Ол төрт держава трактаты деп аталды -АҚШ, Англия, Франция және Жапония. Келісуші жақтар Тынық мүхитындағы аралдардағы мемлекеттер мен иеліктердің құқықтарын толық сақтауға уәде берді. Егер оларды дипломатиялық жолмен реттеуге байланысты шешілмей талас туа қалған күнде ол мәселені ортак конференцияда шешуге міндетті болды. Егер арал иелігіне байланысты осы төрт державаны басқа келесі держава қауіп төндірсе барлык держава келісімге қол қояды, «бұл мәселені бейбіт жолмен жүргізу» үшін. Бүл келісім 10 жыл мерзімге бекітілді. Онда 4 бап бойынша американдық дипломатияның жеңісі туралы айтылды; онда, яғни договор күшіне енген соң 1911 жылы бекітілген ағылшын-жапон одағы жойылады. Ағылшын дипломатиясының пайымдауынша, яғни шындағында ағылшын-жапон одағы жойылған жоқ, оны тек төрт держава келісімі ауыстырды — екі жақтьт келісімді төрт держава келісім шарты ауыстырды. Дегенмен жапон делегаты 4-ші баптың шынтуайттығын нақты түсінді. Ол: «…шындығында, сіз одаққа тамаша жерлеу жасадыңыз»-,деп жауап берді /22,321/. Сол жылғы 13 жетоқсандағы төрт державаның трактатына ерекше декларация қосымша қабылданды.
Онда көрсетілғен мәселе, яғни бұл трактат «мандаттық жүйе жағдайында түрған Тынық мүхиты аралдарына» қолданылады. 1912 жылы 6 ақпанда қосымша келісімге қол қойылды, ол бойынша төрт трактаттың біреуіне. Онда, яғни трактатта қолданылған «аралық иелік» және «аралдық территрия» деген түсінікті Жапонияға байланысты айтсақ, ол тек Карафуто (Сахалин аралының оңтүстік бөлігі), Формоз, Пескадор және аралдар, яғни бүл жерлерге Жапония мандат алған.
Бүл дипломатиялық келісімдерден байқағанымыз АҚШ пен Жапонияның Тынық мүхитына деген позициясының қаншалықты күші күрес тудырғанын көрсетті. 1922 жылы 4 ақпан күні Англия, АҚШ, Франция және Жапония нидерландылық үкіметке, ал 6 ақпан күні Португалия үкіметіне «салтанатты келісім» жасады. Онда бүл екі үкімет төрт держзава трактатына қол қоймаса да Тынық мұхиты бассейініндеғі аралдық иеліктеріне өз құқықтарын жургізе алатын болды. Төрт державаның дипломатиялық ойынын: арнайы түрде Вашингтон конференциясына шақырылмаған Қиыр Шығыс республикасынан келген делеғат бүзды. Олар тез арада өз меморандумдарын жариялады. Онда, яғни делегацияның басты келу мақсаты Америкамен дипломатиялық және сауда байланысын орнатьш, өз иеліктерін Вашинттон конференциясында қарауды және жапон армиясын елден көшіруге көмектесулерін білдірді. Әрине Жапонияға қарсы Қиыр Шығыс республикасының ұсынысын АҚШ қолдауға даяр. Дегенмен, екінші жағынан американдық дипломаттар Қиыр Шығыс республикасын конференцияға қатысушы басқа мемлекеттермен салыстырғылары келмеді. 22 желтоқсан күні Қиыр Шығыс республикасы делегаттарын Юз қабылдады. Делегаттар өздерін конференцияға қатыстыруларын сұрады. Юз «сібір мәселесін» шешуге көмектесетінін айтып уәде берді, ал делегацияны конференцияға қатыстыруға келісім берген жоқ. Әсіресе Қиыр Шығыс республикасы делегаттарын конференцияға жібермеу туралы жапондықтар мен француздар үзілді-кесілді қарсы болды. Бұған жауап ретінде қиыршығыстық делегация 1922 жылы қантарда жапондықтарға қарсы бірнеше құжаттарды баспаға берді. Оның ішінде Жапония мен Францияның Қиыр Шығыс мемлекеттеріне қатысты құпия келісімдер де жарияланды. Онда 1921 жылғы 2 қыркүйектегі Жапониядағы француз үндеуі де бар болатын. Франция мен Жапонияның бүл құпия келісімі Америкаға карсы дипломатиялык блок кұру болатын /14,132/.
Сонымен Қиыр Шығыс республикасының делегаттары жариялаған құжаттар үлкен шиеленіс туғызды. Американың ең ірі газеттері бүл құжаттарды басып шығарды. Жапония мен Франция ыңғайсыз жағдайда қалды. Бұл кезде Францияның премьер-министрі Бриан Америкадан кетіп қалған болатын: оны Альберт Сарро ауыстырды. Альберт Сарро Америка президенті Гардингке қолхат жазып, ұсынысын білдірді. Онда Қиыр Шығыстағы интервенция мәселесі сөз болды.
Франция мен Жапония бұл Америка баспаларынан шығып жатқан құжаттар жалған екенін долелдеумен болды. Алайда сенатор Бора бүл құжаттардың нақты екенін дәлелдеп шықты. Американдық газет «New Үогк \Үогісі» нақты хабарлады, яғни Сыртқы істер министрлігіндегі кұжаттарда арнайы американдық баяндама сақталған, онда Франция мен Жапония арасындағы құпия келісім туралы сөз етілген.
Алайда бүл құпия қүжаттар аркылы қиыршығыстық делегаттар өз жағдайларын қиындатып алды. «Сібір мәселесін» талқылау осымен аяқталды. Бүл кейінгі жылдары осы аталмыш елдер арасында бұдан бетер шмеленістерге алып келді.
Конференцияның ары қарайғы жүмысы Англия мен Франция арасын шиеленістіре түсумен болды. Қорыта айтқанда Версаль-Вашингтон жүйесі бойынша қарсыластық пайда болды. Версаль мен Вашингтонда құрылған жүйе нәтижесінде әлемдік соғыс нәтижесінен пайда болған жағдайды реттеу үшін үлы державалар арасындағы күшті байқап көргендей әсер берді. Версаль бейбіт келісімі әуел баста, яғни жаңа дәуірді соғыссыз және күштеусіз бастауға апарар жолдай болып корінді. Алайда жағдайдың кейбір жүрісі басқа жолмен шайқала түсті, жеңген елдер мен жеңілген елдер арасында өлемді бөлшектеу саясаты басталды.
Жаңа әлемдік тәртіптің басынан көрінеміз деген алдыңғы қатарды империалистік державалар ұжымдық дипломатияда талқыға салынып, ұлттық танымды өздері анықтай бастады. Халықаралык, қатынастар жүйесінде империалистік негізді сақтап қалу үшін небір қарсы пікірталастар өз отар елдерінде болып жатқан ұлт-азаттық көтерілістер, революциялық-демократиялык революциялар қозғалыстар мәселесін талқылаудан бас тартты. Еуропаның өзінде Версаль жүйесі үлттық тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына жол ашты, мысалы, Романовтар, Габсбургтер, Гогенцоллерндер империясы құрамынан шықты. Бүл елдердің халықтары көп жылдарданбері өз үлттық мемлекеттерін құруға ең алғаш қол жеткізді. Сонымен бірге Еуропаның жаңа мемлекеттік саяси картасы этноүлттық карта болып жасалған жоқ. Версаль жүйесі герман халқын бірнеше шекараларға бөліп тастады, онда бірнеше көп ұлтты мемлекеттер құрылды, олар саяси нысана салдарынан үлттық мәселені шешу үшін күрес жүргізуге дайын болды. Этникалық құрамы жағынан үлкен шиеленіске түскен көпүлтты территория Югославия мен Чехословакия болды. Көптеген жаңа кұрылған мемлекеттер тез арада территориялык шиелністерге тап болып, саяси жанжалға калды /18,214/.
Версаль-Вашингтон жүйесінің ең ескерілер тұстарының бірі ол әлсіреген екі мемлекет — Ресей мен Германияның бір біріне жақындай түсуі болды. Британдық жөне француздық үкіметтердің қатал ресейліктерге қарсы позициясы Брест-Литовск бейбіт келісімінен кейін айқын біліне бастады. Антанта өкілдері большевиктерді сатқындар мен сепаратистер деп айыптады. Француздар мен ағылшындардың бұлай қатты ренжуіне жаңа кеңестік мемлекеттің бұрынғы «патша қарыздарын» жойып жіберуі де түрткі болды. 1918 жылғы большевиктер бастаған Қызыл террордың патша және оның жанүясын өлтіруі Батыста большевиктерге жол бермеу керектігін үқтырды. Бұл жағдайға куә ретінде сол жылдары Мәскеуде өмір сүрген 200 ағылшын жөне француз азаматтарын Төтенше комитет тұтқындағаны болды. Сол жылы күзде одақтастар Ресейге блокада жасады. Париж бейбіт конференциясында француз делегациясының лидерлері Клемансо мен маршал Фош, британдык әскери министр У.Черчилль Шығыс Еуропаға большевиктік экспансияны өткізбеу үшін колдан келгенніңбөрін жасау керектігін айтты.
1919 жылғы наурызда Мөскеуде болған Коминтерн конгрессінде конференцияға қатысушылардьщ көпшілігі большевиктерге қарсы, тіпті Ресейдің өзінде интервенция жүргізу керектігі айтылды. Кеңестік Ресейдің төңірегіндегі халықаралық жағдай онда азамат соғысы аяқталған соң өзгере бастады. Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы ел ретінде Кеңестік Ресей бірінші рет халықаралық конференцияларға шақырыла бастады. Оны ұйымдастырушылардың пікірі бойынша мұндай конференциялар халықаралық қатынастьщ дамындағы жаңа дәуірдің символы болуы керек. Алайда батыстық еуропалардың сыртқы саяси принцпіндегі шиеленістер жағдайында ондай мөнге жол берілмей қалды. Бәрібір сөз Версаль жүйесінде Германия мен кеңестік Ресейдің Антанта алдындағы қосымша кепілі болып қала берді. Мүндай жоспар іске асқан жоқ. 1922 жылдың сәуір-мамыр айларында болған Генуя конференциясында германдық және кеңестік делегация бүл жоспарды кері қайтарумен қоса өзара келісімге келуге дейін барды, яғни онда қандайда бір экономикалық және саяси міндеттен бас тартуды көздеген болатын. Ондай келісім 1922 жылы сәуір айында Рапаллода қол қоюмен аяқталды /15,133/. Германияда жаңа халықаралық жүйе одан да әрі ауыр болды, Ресеймен салыстырғанда. Соғыста жеңілу салдарынан Германия бүкіл отарлар иеліктерінен күші өнеркәсіп орындарынан және шикізат базаларынан айырылды. Неміс үлты басып жаншылды. Елде күшті әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыс басталды. Әлсіз коалициялық мемлекет 20-шы жылдары өте тар жолмен ғана «жүрді». Олар Версаль келісімінің талаптарына ашық қарсы шыға алған жоқ. Версаль келісіміндегі «арттан соққы беру» жағдайы елде фашистік топтардың шоғырлануына түрткі болды. Германияны ең басты үрейлендірген мәселе Францияның Еуропада жаңа Германияға қарсы блок үйымдастырмақ саясаты болатын. Сонымен, Бельгия өзінің дәстүрлі бейтараптық саясатынан 1920 жылы қыркүйекте бас тартып, Франциямен әскери одақ қүрды. 1921 жылғы француз-поляк одағы және 1924 жылғы француз-чехословакиялық Антанта Германияға қарсы шығыстық жағын басып түсті. Германияға тағы бір үлкен соққы болған түс жеңген елдерге репарация төлеу мәселесі болды. Париж конференциясында қүрылған репарация мәселесі туралы комиссия жалпы принцип бойынша қорытынды ақшаны белгіледі. 1920 жылы Спада болған конференцияда Франция герман төлемдерінің 52 пайызын алуға қол жеткізді. Үлыбритания болса 22 пайызды иемденді, Италия 10 пайыз, Бельгия 8 пайызды қүрады. Хайт, Булон және Брюссельдегі болған конференцияларда Франция Германиядан жалпы шығынның төлем көлемі 230 млрд. алтын марка талап етуге қол жеткізді. Ал бұл жағдайды Ұлыбритания ескертумен болды, өйткені қазіргі жағдайда Германияның мүндай шығын төлеуге шебір шамасы келмейді. 1921 жылы болған Лондон конференциясында Франция мен Ұлыбритания Берлинді 132 млрд. алтын марка төлеуге күштеп көндірді және оған қоса жылына герман экспортының жалпы 26 пайызын төлеу керек болды. Мұндай шешімді қабылдаудан бас тартқан Германияның канцлері К.Ференбах отставкаға кетті. Оның ізбасары болып И.Вирт келді, тек қазандаболған Рур облысына төнген қауіптен кейін ғана ол амалдың жоғынан мұндай шешімді қабылдауына тура келді. Айтқандай-ақ Германия мүндай шығынды төлеуге ешбір шамасы келмейтін күйге түсті. Сонымен герман делегациясының Генуя конференциясында репарациялық төлем мәселесін қайта қарауға ұсынысы еш нөтиже берген жоқ. 1922 жылдың аяғында жаңа неміс кабинеті В.Куно репаратция төлеуге бойкот жасауға шешім қабылдады. Оған жауап ретінде 1923 жылы қаңтардың 11 күні француз және бельгия әскері Рур бассейінін басып алды. Рур дағдарысы Германияны жаңа ревашизм жағдайының бастауына жол ашты. Француздардың мүндай алаяқтығы еш нәтиже берген жоқ, керісінше Францияның өзінде жаңа саяси дағдарыстың болуына түрткі болды. Мүндай тығырықтан шығар жол 1923-1924 жылдары ғана болды, яғни ағылшындар мен американдық дипломатияның белсенді жүмыс істеуі арқасында ғана іске асты. Германия мен Кеңестік Ресейге соғыстан кейінгі барлық ауырпалықты салу батыстық державаларда «түрік мәселесі» кезінде одан әрі өрши түсті. М.Кемаль үкіметінің Севр келісімінен шешімдерінен бас тартуы салдарынан Франция түріктерге қарсы жаңа соғыс ашуға қадам жасады. Дегенмен әскери операцияға тек грек әскерін жіберумен шектелді. Олардың Анкраға жорығы 1921 жылы 24 тамыз күні Сакарья өзенінде жеңіспен аяқталды. Ал қыркүйек айында грек армиясы Смирнаны талқандап, қазан айында түріктермен Антанта жағы бейбіт келіссөз жүргізумен аяқталды. Өз жағдайын түзеп алған түрік үкіметі 1922 жылы қараша айында Лозаннда болған жаңа әлемдік келісімнің талаптарына қарсы шықты. 1923 жылы тек сәуір айында ғана Лозанн конференциясы өз жүмысын бастады. Батыс державаларының Түркия мемлекетінің толық егемендігін мойындауларына тура келді.
Өз кезегінде Түркия Үлыбритания үшін Кипрдан, Италия үшін Додеканесс аралдарынан, Греция үшін Эгей теңізіндегі аралдардан бас тартуға қарсылығын білдірді, сонымен бірге араб территорияларына деген өктемділігінен де бас тартқан жоқ болатын /21,147/. Түркияның артынша Версаль жүйесінде Италия өкілдері де өз талаптарынан бас тартты. 1923 жылы 31 тамыз күні итальяндықтар гректердің Коруф аралын бомбалап тастады. Оған сылтау болған жағдай Греция территориясында итальян офицерлерінің қаза табуы болды, олар ол жерде грек-албан шекарасы мәселесі бойынша жүмыс істеп жатқан болатын. Аралды жаулап алу демонстрациялық негізде жүрді. Муссолини үкіметі Грециядан компенсация төлеуге мәжбүрледі, алайда бүл жағдайды ол халықаралық сахнада өз елінің «күшейгенін» дәлелдегендей көрсетті. Сонымен Ұлттар лигасының саясаты бойынша Корфу жері Италия пайдасына шешілді. Сонымен, 1922-1923 жылдары Еуропа тағы да күшті халықаралық шиеленістер мен дағдарыстар қойнауында қалды. Көріп отырғанымыздай, яғни соғыстан кейінгі әлемді қайта реттеу, қауіпсіздік жүйесін жөне қызметтесу саясаттары басқыншылық жорықтармен жалғасып отырды. Батыстың алдыңғы қатарлы державалары саяси күш арнасына топтаса түсті, олардың арасында «жеңгендер» мен «жеңілгендер» жағы қайта күресе бастады. Оның өтпелі кезеңі 1924 жылы Францияда үкімет басына Э.Эррио, ал Ұлыбританияда Р.Макдональд келген кезде байқалды.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта айтқанда Версаль-Вашингтон жүйесі Антанта мемлекеттері бойынша қарсыластық жағдайын туғызды. Версаль мен Вашингтонда қүрылған жүйе нәтижесінде әлемдік соғыс нәтижесінен пайда болған жағдайды реттеу үшін ұлы державалар арасындағы күшті байқап көргендей әсер берді. Версаль бейбіт келісімі әуел баста, яғни жаңа дәуірді соғыссыз және күштеусіз бастауға апарар жолдай болып көрінді.
Алайда жағдайдың кейбір жүрісі басқа жолмен шайқала түсті, жеңген елдер мен жеңілген елдер арасында әлемді бөлшектеу саясаты басталды. Жаңа әлемдік тәртіптің басынан көрінеміз деген алдыңғы қатарды империалистік державалар ұжымдық дипломатияда талқыға салынып, ұлттық танымды өздері анықтай бастады. Халықаралық қатынастар жүйесінде империалистік негізді сақтап қалу үшін небір қарсы пікірталастар өз отар елдерінде болып жатқан ұлт-азаттық көтерілістер, революциялық-демократиялық революциялар қозғалыстар мәселесін талқылаудан бас тартты. Еуропаның өзінде Версаль жүйесі үлттық тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына жол ашты, мысалы, Романовтар, Габсбургтер, Гогенцоллерндер империясы құрамынан шықты. Бүл елдердің халықтары көп жылдардан бері өз ұлттық мемлекеттерін қүруға ең алғаш қол жеткізді.
Сонымен бірге Еуропаның жаңа мемлекеттік саяси картасы этноұлттық карта болып жасалған жоқ. Версаль жүйесі герман халқын бірнеше шекараларға бөліп тастады, онда бірнеше көп үлтты мемлекеттер қүрылды, жөне олар саяси нысана салдарынан ұлттық мәселені шешу үшін күрес жүргізуге дайын болды. Этникалық қүрамы жағынан үлкен шиеленіске түскен көпұлтты территория Югославия мен Чехословакия болды. Көптеген жаңа қүрылған мемлекеттер тез арада территориялық шиелністерге тап болып, саяси жанжалға қалды.Версаль-Вашингтон жүйесінің ең ескерілер тұстарының бірі ол әлсіреген екі мемлекет — Ресей мен Германияның бір біріне жақындай түсуі болды. Британдық және француздық үкіметтердің ресейліктерге қарсы қатал позициясы Брест-Литовск бейбіт келісімінен кейін айқын біліне бастады. Антанта өкілдері большевиктерді сатқындар мен сепаратистер деп айыптады. Француздар мен ағылшындардың бұлай қатты ренжуіне жаңа кеңестік мемлекеттің бұрынғы «патша қарыздарын» жойып жіберуі де түрткі болды. 1918 жылғы большевиктер бастаған Қызыл террордың патша және оның жанүясын өлтіруі Батыста болыпевиктерге жол бермеу керектігін ұқтырды.
Бұл жағдайға куә ретінде сол жылдары Мәскеуде өмір сүрген 200 ағылшын және француз азаматтарын Төтенше комитет тұтқындағаны болды. Сол жылы күзде одақтастар Ресейге блокада жасады. Париж бейбіт конференциясында француз делегациясының лидерлері Клемансо мен маршал Фош, британдық әскери министр У.Черчилль Шығыс Еуропаға большевиктік экспансияны өткізбеу үшін колдан келгеннің бәрін жасау керектігін айтты. 1919 жылғы наурызда Мәскеуде болған Коминтерн конгрессінде конференцияға қатысушылардың көпшіліғі болыдевиктерге қарсы, тіпті Ресейдің өзінде интервенция жүргізу керектігі айтылды. Кеңестік Ресейдің төңірегіндегі халықаралық жағдай онда азамат соғысы аяқталған соң өзгере бастады. Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы ел ретінде Кеңестік Ресей бірінші рет халықаралық конференцияларға шақырыла бастады. Оны ұйымдастырушылардың пікІрі бойынша мұндай конференциялар халықаралық қатынастың дамындағы жаңа дәуірдің символы болуы керек. Алайда батыстық елдердін сыртқы саяси принцпіндегі шиеленістер жағдайында ондай мөнге жол берілмей қалды. БәрІбір сөз Версаль жүйесінде Германия мен кеңестік Ресейдің Антанта алдындағы қосымша кепілі болып қала берді. Мүндай жоспар іске асқан жок. 1922 жылдың сәуір-мамыр айларында болған Генуя конференциясында германдык жөне кеңестік делегация бұл жоспарды кері қайтарумен қоса өзара келісімге келуге дейін барды, яғни онда қандайда бір экономикалық және саяси мІндеттен бас тартуды көздеген болатын.
Ондай келісім 1922 жылы сәуір айында Рапаллода қол қоюмен аяқталды. Германияда жаңа халыкдралық жүйе одан да әрі ауыр болды, Ресеймен салыстырғанда. Соғыста жеңілу салдарынан Германия бүкіл отарлар иеліктерінен күші өнеркәсіп орындарынан және шикізат базаларынан айырылды. Неміс ұлты басып жаншылды. Елде күшті әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыс басталды. Әлсіз коалициялық мемлекет 20-шы жылдары өте тар жолмен ғана «жүрді». Олар Версаль келісімінің талаптарына ашық қарсы шыға алған жоқ. Версаль келісіміндегі «арттан соққы беру» жағдайы елде фашистік топтардың шоғырлануына түрткі болды. Германияны ең басты үрейлендірген мәселе Францияның Еуропада жаңа Германияға қарсы блок ұйымдастырмақ саясаты болатын. Сонымен, Бельгия өзінің дәстүрлі бейтараптық саясатъшан 1920 жылы қыркүйекте бас тартып, Франциямен оскери одақ құрды. 1921 жылғы француз-поляк одағы және 1924 жылғы француз-чехословакиялық Антанта Германияға қарсы шығыстық жағын басып түсті.Германияға тағы бір үлкен соққы болған түс жеңген елдерге репарация төлеу мәселесі болды. Париж конференциясында құрылған репарация мәселесі туралы комиссия жалпы принцип бойынша қорытынды ақшаны белгіледі. 1920 жылы Спада болған конференцияда Франция герман төлемдерінің 52 пайызын алуға кол жеткізді. Ұлыбритания болса 22 пайызды иемденді, Италия 10 пайыз, Бельғия 8 пайызды құрады. Хайт, Булон және Брюссельдегі болған конференцияларда Франция Германиядан жалпы шығынның төлем көлемі 230 млрд. алтын марка талап етуге қол жеткізді. Ал бұл жағдайды Ұлыбритания ескертумен болды, өйткені казіргі жағдайда Германияның мүндай шығын төлеуге шебір шамасы келмейді. 1921 жылы болған Лондон конференциясында Франция мен Ұлыбритания Берлинді 132 млрд. алтын марка төлеуге күштеп көндірді және оған қоса жылына герман экспортының жалпы 26 пайызын төлеу керек болды. Мұндай шешімді қабылдаудан бас тартқан Германияның канцлері К.Ференбах отставкаға кетті. Оның ізбасары болып И.Вирт келді, тек қазандаболған Рур облысына төнген қауіптен кейін ғана ол амалдың жоғынан мұндай шешімді қабылдауына тура келді. Айтқандай-ақ Германия мұндай шығынды төлеуге ешбір шамасы келмейтін күйге түсті. Сонымен герман делегациясының Генуя конференциясында репарациялық төлем мәселесін қайта қарауға үсынысы еш нәтиже берген жоқ. 1922 жылдың аяғында жаңа неміс кабинеті В.Куно репаратция төлеуге бойкот жасауға шешім қабылдады.
Оған жауап ретінде 1923 жылы қаңтардың 11 күні француз және бельгия әскері Рур бассейінін басып алды. Рур дағдарысы Германияны жаңа ревашизм жағдайының бастауына жол ашты. Француздардың мұндай алаяқтығы еш нөтиже берген жоқ, керісінше Францияның өзінде жаңа саяси дағдарыстың болуына түрткі болды. Мұндай тығырықтан шығар жол 1923-1924 жылдары ғана болды, яғни ағылшындар мен американдық дипломатияның белсенді жұмыс істеуі арқасында ғана іске асты. Германия мен Кеңестік Ресейге соғыстан кейінгі барлық ауырпалықты салу батыстық державаларда «түрік мәселесі» кезінде одан әрі өрши түсті. М.Кемаль үкіметінің Севр келісімінен шешімдерінен бас тартуы салдарынан Франция түріктерге қарсы жаңа соғыс ашуға қадам жасады. Дегенмен әскери операцияға тек грек әскерін жіберумен шектелді. Олардың Анкраға жорығы 1921 жылы 24 тамыз күні Сакарья өзенінде жеңіспен аяқталды. Ал қыркүйек айында грек армиясы Смирнаны талқандап, қазан айында түріктермен Антанта жағы бейбіт келіссөз жүргізумен аяқталды. Өз жағдайын түзеп алған түрік үкіметі 1922 жылы қараша айында Лозаннда болған жаңа әлемдік келісімнің талаптарына қарсы шықты. 1923 жылы тек сәуір айында ғана Лозанн конференциясы өз жұмысын бастады. Батыс державаларының Түркия мемлекетінің толық егемендігін мойындауларына тура келді. Өз кезегінде Түркия Ұлыбритания үшін Кипрдан, Италия үшін Додеканесс аралдарынан, Греция үшін Эгей теңізіндегі аралдардан бас тартуға қарсылығын білдірді, сонымен бірге араб территорияларына деген өктемділігінен де бас тартқан жоқ болатын. Түркияның артынша Версаль жүйесінде Италия өкілдері де өз талаптарынан бас тартты. 1923 жылы 31 тамыз күні итальяндықтар гректердің Коруф аралын бомбалап тастады. Оған сылтау болған жағдай Греция территориясында итальян офицерлерінің қаза табуы болды, олар ол жерде грек-албан шекарасы мәселесі бойынша жұмыс істеп жатқан болатын. Аралды жаулап алу демонстрациялық негізде жүрді. Муссолини үкіметі Грециядан компенсация төлеуге мәжбүрледі, алайда бұл жағдайды ол халықаралық сахнада өз елінің «күшейгенш» дәлелдегендей көрсетті. Сонымен Ұлттар лигасының саясаты бойынша Корфу жері Италия пайдасына шешілді. Сонымен, 1922-1923 жылдары Еуропа тағы да күшті халықаралық шиеленістер мен дағдарыстар қойнауында қалды. Көріп отырғанымыздай, яғни соғыстан кейінгі әлемді қайта реттеу, қауіпсіздік жүйесін жөне қызметтесу саясаттары басқыншылық жорықтармен жалғасып отырды. Батыстың алдыңғы қатарлы державалары саяси күш арнасына топтаса түсті, олардың арасында «жеңгендер» мен «жеңілгендер» жағы қайта күресе бастады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Версальский мирный договор. М., 1925.
- Нейский мирный договор. М., 1925.
- Сен-Жерменский мирный договор. М., 1925.
- Трианонский мирный договор. М., 1925.
- Хрестоматия по новейшей истории. М., 2000
- Хрестоматия по истории международных отношений. М.,1971.
- Внешняя политика Советского Союза. 1956.
- Вашингтонская конференция по ограничению вооружений и тихоокеанскому и дальневосточному вопросам. 1967.
- Вильгельм II. Мемуары. События и люди; 1878- М, 1923.
Ю.Гинденбург П. Воспоминания. Пг., 1922.
- Кейнс Д. Экономические последствия Версальского договора. М.,
- Ллойд Джоржд Д. Военные мемуары. М., 1938. Т. 5-6.
- Пуанкаре Р. На службе Франции. Воспоминания за девять лет. М., Т. 1-2.
- Фош Ф. Воспоминания. М., 1935. Черчилль У. Мировой кризис 1918-1925 гг. М., 1932.
- Эррио Э. Из прошлого. Между двумя войнами. 1914- М., 1958.
- Алданов П. М.Клемансо. Ллойд Джордж. М., 1994.
- Прицкер Д.П. Жорж Клемансо. М., 1985.
- Бэккер Р.С. Вудро Вильсон. Мировая война. Версальский мир. М.,
- Вововозов В.В. Версальский мир и Лига наций. Пг., 1922.
- Илюхина Р.М. Лига наций. 1919- М, 1982.
- Иванов Л.Н. Лига наций. М., 1993.
- Ходнев А.С. Международная организация в ожидании приговора? Лига наций в мировой политике. 1919-1946. Ярославль, 1995.
- Беляева В.И. Разработка Масариком в годы первой мировой войны планов создания независимого чехославацкого государства. М.,
- Ванечек В. История государства и права Чехословакии. М., 1984.
- Ефимовский Е.А. Чехо-Словакия. Политическая характеристика. М., 1991.
- Котяревский С.А., Фельштейн М.С. Политическая карта Европы после Версальского мира. М., 1982.
- 26. Писарев Ю.А. Образование югославского государства. М., 1975.
- Шмераль Я.Б. Образование чехословацкого государство в 1918 г.М, 1967.
- Национальный вопрос в Восточной Европе. Прошлое и будущее. М, 1995.
- Нация и национальный вопрос в странах Центральной и Юго-Восточной Европы во второй половине ХІХ — XX вв. М., 1991.
- Кобляков И.К. От Бреста до Раппало. М., 1954.
- Клейменов Е.Н. Сидорова А.Ю. Версальско-Вашингтонская система международных отношений: проблемы становления и развития. 1918-1939. М, 1995.
- Уткин А.И. Дипломатия Вудро Вильсона. М., 1989.
