МАЗМҰНЫ

 

	КІРІСПЕ                                                                                               7
1	ЖЕР ҚҰҚЫҒЫН РЕТТЕУШІ  ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕР
1.1	Жер қатынастарын  мемлекеттік  реттеудегі  құқықтық негіздер:  тарихи-құқықтық аспект                                                                    10
1.2	Егеменді Қазақстан кезеңіндегі  жер қатынастарын  құқықтық реттеу                                                                                                 14
2	НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА  ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН  РЕТТЕУДІҢ  ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1	Нарық  жағдайында  жер қатынастарын  реттеудің  ұйымдастырушылық-құқықтық  механизмі әрекетінің принципі  мен  түсінігі                                                                                       27
2.2	Нарық  жағдайында  жер қатынастарын мемлекеттік  реттеудің  функциялары                                                                                    37
	ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                67
	ҚОЛДАНЫЛҒАН МӘЛІМЕТТЕР ТІЗІМІ                                 70

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

 

Жұмыстың жалпы мазмұны. Жұмыста  Қазақстан Республикасындағы  жер қатынастарын  реттеудің  ұйымдастырушылық-құқықтық механизмінің  нарық қатынастары жағдайындағы  жәйі қаралған, жер қатынастарының  объектілері мен субъектілері  зерттеліп, жерді қорғау мен пайдалану  барысындағы мемлекеттік  реттеу қатынасының  ерекшеліктері  анықталған; зерттелген салада  заңның дамуына  тарихи-құқықтық сараптама жасалынған; жұртшылықтың қатысуының құқықтық  формалары, соның ішінде  жер қатынастарын реттеу механизміндегі  жергілікті  биліктің  өз бетінше басқаруы да  қаралған.

Қазақстан Республикасының  жер қатынастарын  реттеудегі  ұйымдастырушылық-құқықтық  негіздерін зерттеуде  қолданыстағы заңды жетілдіру жөніндегі  ұсыныстары мен  теоретикалық ережелері дайындалып,  оны   іс  жүзінде қолдануға  мүмкіндік берді.

Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасын әлеуметтік экономика жағдайындағы  демократиялық құқықтық  республика  деп  жариялау  қолда бар және  жаңа  саяси,  құқықтық, экономикалық және басқа да  институттар мен  жер қатынастарын реттеудегі  құқықтық механизмдерді  жетілдіру болып табылады.

Заңмен көзделген осындай қалыптастырушы  механизмдердің бірі болып  жер  қатынастарын реттеу құқығы  табылады. 

Қазақстандағы жер қатынастарына қатысты  әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қайта өзгеруіне байланысты  ренталық-салықтық сипат пен мазмұндағы  жаңа  қоғамдық экономикалық қатынастар, мемлекет меншігіндегі жерді  ақылы пайдалану секілді заңды форма мен жерге деген  жеке меншік  механизмі мен  принципі  барысында  объективті заңды алғышарттар  туа бастады.

Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан соң және  нарықтық экономикаға ауысуға байланысты  жер қатынастарын да  нарықтық  экономика талаптарына  сай  өзгерту  қажеттілігі туындап, жер нарығын дамыту мен  заңды тұлғалар мен жеке  тұлғалардың  жерге  деген құқығын  қорғау, шаруашылықтың барлық түрінің тең құқықта дамуы үшін    жаңа  құқықтық,  экономикалық және ұйымдастырушылық жағдайлар тудыру қажеттілігі туындады.

Жер құқығын жетілдіру  шараларын жүзеге асыру, соның ішінде  жалға беру мен залогтық операциялар, мемлекеттік жер  кадастрасы,  қалалық  және ауылдық  елді мекендер аумағында  шаруашылық-жердің  орналасуы, жер нарығының дамуы  құқықтық-ұйымдастырушылық жағынан  қамтамассыз етуін  талап етеді.

Жер қатынастарын  реттеуді ұйымдастырудағы  жұмыстар  қазіргі заман талабына сай емес.

Жер қатынастарын  реттеу жұмыстары  тек  мемлекеттік  органдармен ғана  жүзеге асырылмай, оған азаматтар мен әр түрлі  қоғамдық  ұйымдардың қатысуын талап етеді.

Біз таңдап алған зерттеу тақырыбының ауқымы кең,  осыған байланысты аталған  зерттеу жұмысында жер қатынастарын  реттеудің ұйымдастырушылық аспектілеріне, соның ішінде жер қатынастарын реттеуді қамтамассыз ететін  жекелеген құқықтық құралдарға жете көңіл  бөлінеді.

Бұл ретте  жер қатынастарын реттеуге қатысты  заң әдебиеттерінде, біздің  пайымдауымызша,   мемлекеттік  органдар жүйесі көрсетілген.  Бұл әрине,  бүгінгі таң талабына сай емес.  Қазіргі  кезеңде  мемлекет ісін басқаруға, соның  ішінде  жер қатынастары бойынша да,  қоғам  мүшелері белсенді  қатысып келеді.

Сол себепті де жер қатынастарын реттеу процессіне қатысушы  органдар қатарына  жергілікті  билік пен  қоғамдық бірлестіктерді және  т.б.  жатқызуға  болады. Сондықтан да  жұмыс  барысында  жер қатынасын реттеуде  қоғамдық  орындар мен  жергілікті  биліктің де  қатысуы туралы мәселелер  көтеріледі.

Диплом жұмысында «…жер қатынастарын  реттеудің құқықтық-ұйымдастырушылқ механизмінің  негізгі элементі болып –мемлекет табылады,  ол жерді  пайдалану мен қорғауды басқаруда да басты орында» [1], деп көрсетілгендей  негізгі  назар  жер қатынастарын реттеудегі  мемлекеттік-құқықтық механизмдерді жетілдіру  проблемаларына  аударылады.

Басқару жүйесінің  үйлесімділігінің  қажеттілігі туралы, соның ішінде  жер қатынастары  саласына байланысты Н.А.Назарбаев өзінің «Қазақстан-2030» Жолдауында: «Белгіленген жоспарларды  жүзеге асыру міндет. Сол себепті де әрбір  министрлік пен ведомствалар өз жұмыстарын  біз алға қойған мақсаттарымызға күн сайын, ай және жыл сайын қадам басып  жетуіміз үшін дұрыс ұйымдастырып,  ыңғайлы жүйе құруы қажет» деп  баса атап көрсеткен. [2]. 

Диплом жұмыс тақырыбының өзектілігі  оған қатысты  нормативті-құқықтық актілерді, жер қатынастарын жүйелік құқықтық  реттеуді негіздеу мен қосымша,  методологиялық және  теориялық  проблемаларды шешу  мақсатында  ғылыми және  практикалық  материалдарды түбегейлі сараптау болып табылады.

Жер қатынастарын  құқықтық реттеуде кездесетін ақаулар мен  аталған проблема  бойынша  кешенді ғылыми   зерттеулердің жоқтығы аталған  тақырыпты таңдауға, оның мақсаты мен  міндетін айқындап,  структурасын және  мазмұнын  көрсетіп берді.

Жұмыстың мақсаты мен міндеті.

Нақты зерттеудің  басты мақсаты болып  жер қатынастарын реттеуде кездесетін  ұйымдастырушылық-құқықтық проблемаларды кешенді зерттеу мен  жер қатынастарын  реттеудегі ұйымдастырудың тиімді  моделдерін қалыптастыруды ұсыну және тәжірибе жүзіндегі  ұсыныстар мен  концептуалды  ережелер негіздеп ұсыну болып табылады.

Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер жүзеге асырылды:

• ҚР заңдары бойынша  жер қатынастарын мемлекеттік  реттеу  түсінігі мен  мазмұнынын зерттеу,  жер қатынастарын мемлекеттік реттеудің ең негізгі, тиміді   принциптерін дайындау;
• ҚР заңдары бойынша жер қатынастарын мемлекеттік  реттеу функцияларын зерттеу, оларды бағалау,  олардың бүгінгі  заман талабына қаншалықты сай екендігін анықтау,  жерге орналастырудың  функцияларын анықтау;
• Жер қатынастарын реттеуде жұртшылықтың қатысуының ұйымдастырушылық-құқықтық формаларын зерттеу;

—      Қазақстан Республикасындағы жер қатынастарын мемлекеттік реттеу  органдарының іс-әрекетінің  тиімділігін  анықтау, мемлекеттік реттеу органдарының жүйесінің үйлесімділігі жөнінде  ұсыныс жасау;

—      Аталған сала бойынша  қолданыстағы  заңды жетілдіруге  бағытталған  теориялық ережелер мен ұсыныстар дайындау және оларды  практика жүзінде іске асыру;

Зерттеу жұмысының аталған міндеттері  жүмыста барысында  ретімен шешіліп,  бірқатар теориялық және  практикалық ұйығарымдар жасауға ықпал етті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ЖЕР ҚҰҚЫҒЫН РЕТТЕУШІ  ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕР

 

1.1 Жер қатынастарын  мемлекеттік  реттеудегі  құқықтық негіздер:  тарихи-құқықтық аспект

 

Қазақстан егемендік  алып жатқан сәтінде  жер қатынастарын реттеу жүйесі  республикамыздың  жалпы экономикасы секілді  дағдарысқа  ұшыраған.

 «Қазақстан республикасы ұшыраған экономикалық дағдарыс  халық шаруашылығының барлық аумағын  алды. Әсіресе, ауылдық елді мекенде орналасқан  тұрғындар  дағдарысты қатты сезінген. Экономикалық және  әлеуметтік дағдарыс көпқырлы болып келді.

Біріншіден,  нарықтық экономиканың  бел баласы болып табылады.  Оның ауырлығын  азайтып,  салдарын жеңілдетіп, тезірек өтуін жылдамдатқанмен, ешкім  дағдарыстан құтылып көрген емес.  Біздің  экономикалық  цикл  дағдарыс фазасына  дөп келді.

Екіншіден,  Қазақстан егемендік алып, өз бетімен  дамуға  бағдар алған сәт әкімшілік тәсілмен басқарудың нәтижесінде құлдыраған экономика салдарынан  дағдарыстың күш алып тұрған  уақытына  сай келді.

Үшіншіден, біздің басымыздан  өткен дағдарыс өткен экономикалық жүйенің құлауымен жаңа  сапалы жүйенің қалыптасу сәтіне сәйкес келіп тұрды» [3].

Жер қатынастары  саласындағы басқару жүйесіндегі дағдарыс, сол кездегі  жер қатынастарын реттеуші жерді қорғау мен пайдалану саласындағы  мемлекеттік басқару  органдары  қолданған  әкімшілік-командалық тәсілдер мен нормалардың  жиынтығының әбден тозып, қоғамдық  қатынастың одан әрі  дамуына  кедергі  келтірген.

«Интегралды басқару жүйесі  аталған қоғамның  барлық құндылықтарында (басқа да ақауларында) өз «белгісін» қалдырған. Ол оның заңды да соңғы  өнімі болып табылады. Өз кезегінде  басқару жүйесі  өзінің  мақсаттарына сай  қоғамдағы барлық қатынастарды  реттеуді ұйымдастырады, соның  себебінен  оған кереғар әсер етеді. Егер жүйе  қоғам мүддесіне  белгілі  бір этапта  қарсы болған жағдайда, ол онымен қарсыласып, оған кедергі тудырады. Міне, осындай сәттерде  бұл жүйенің күні бітеді де, қайтадан құрылуға немесе  реформаға ұшырауы шарт. [4].

Әкімшілік-командалық жүйенің негізі  сонау 30-шы жылдарда   қалыптастырылған болатын. Ол сол кездегі  қоғамның  әлеуметтік  тапсырысына сай болған. Ол сол кезеңнің   мінез-құлқына сай жасалып, сол кездің  субъективті  және объективті сәттерін көрсетті.

Өз қолындағы керемет  билікті  сезіне  білген ол ақырындап  қоғамның барлық  әлеуметтік-экономикалық және  саяси институттарын консерватизм мен тығырықтың  тұңғиығына  тіреп,  ең соңында  өзінің  мүддесіне тәуелді етті. Ол  өзінің басқару тәсілін, әдісін,  структуралары мен  функцияларын қалыптастарып, өзінің жазылған, жазылмаған ережелерін енгізіп, өзіне тән  функционерлерін, иерархиясын қалыптастырды. Зор инерция мен  кең қанат алған ол, қоғамның барлық  салалары мен сферасына өзінің «торын» лақтырып, кез келген факторларға қарсы тұра алатындай болып қалыптасып,  оларды жоюға тәсілденіп алды. Өз бойында  өзін өзі  реттеуіш және жөндеуіш механизмді қалыптастырды. Соның нәтижесінде,  ол турасын айтсақ,   іштен бақыланбайтын  билік ордасына  айналған.  [4]

Әкімшілік-командалық жүйе жер қатынасын  реттеуші механизмнің  нарықтық экономикаға дейінгі  кезеңіне тура келетін.  Бұл кезеңде  жер қатынастарының  белгілі сипаты болып:

— жерге мемлекеттің ғана  иелік етуі;

— жер телімдеріне меншіктіктің әр түрлілігінің жоқтығы;

— жер телімдеріне  жеке меншіктік  иеліктің  заңды титулы  болмағандықтан  жерді пайдалануда  құқықтың әр түрлілігі;

— жерді тегін пайдалану прниці;

— жер дауының сотпен ғана емес, мемлекеттік басқару  органдарымен шешілуі;

Әкімшілік-командалық жүйе  кеңестік құрылым  қалыптасқан жылдары өмірге келген.  Әрине,  оған қатысты  мінез-құлықтың барлығы да жер  қатынастарын ретттеуге де  әсерін тигізбей қоймады.

Қазақстандағы  жер қатынасы 1917 жылғы  Қазан революциясынан кейін қалыптасты.

1917 жылғы  қазан айынан кейінгі  жерді  ұлттандыруды  ұзақ уақытқа  созылған билікке қарамастан  алғашқы жылдардың заң актілерін сараптау арқылы  сол жылдардың  жағдайына байланысты (азаматтық  соғыс,  шетелдік интервенция) жерді  ұлттандыру кезеңімен жүргізілген.[5].

Помещиктердің жерлерін  конфискациялау мен  барлық жерлерді  ұлттандыру туралы  большевиктердің  бағдарламалық талабы  1917 жылдың 26 қазанында (8 қараша) жарық көрген Жер туралы Декретте  қолданыс тапқан. [6].

Декреттің негізгі талабы  жерге деген меншіктікті  алып тастап,  оны  халық байлығына алмастыру арқылы мәжбүрлі  түрде  өзгертуге әкеп соқты.

1917 жылдың 8 қарашасында жұмысшылар мен солдат депутаттары Кеңесінің  Бүкілресейлік  екінші  съезінде  қабылданған жер туралы декрет  Кеңес билігі кезеңінде  жердің барлығын халық  байлығына алмастырып,  жерге деген құқықтың барлық түрін (мемлекеттік, удельдік, кабинеттік, монастырлық, шіркеулік,  посессеиондық, майораттық, жекеменшіктік, қоғамдық,  шаруалық және т.б.) алып тастады.[7]

Аталган терминдерді тұтастай бірдей ұғым беретіндей мағынада карастыруға болмайтындыгы күдік туғызбайды. Көптеген авторлар бүл ұғымдарды ажыратып корсету қажетігін айтады. Ауыртпалыкты құқықтық қатынастың салыстырмалы түрақты элементтері — объекті мен мазмүны сипаттайды. Ол не объектіге, не субъективтік күқыкка қосакталып жүреді. Объектіге ауыртпалық түсіру кезінде қандай да бір түлғаның соған (объектіге) қатысты кез-келген күқыктары осы объектінің ауыртпалыктары ретінде қарастырылуы мүмкін. Жедел басқару қүқығы, аренда қүқыгы өздері белгілеген объектіге әркдлай түрмен ауыртпалық түсіреді. Ауыртпалыктың мұндай мағынада, дәлірек айтсақ, ерекше тәжірибелік маңызы жоқ. Объектіге құқықтар құрамында біреуі — меншік құқығы — негізгісі ретінде болып, ал қалғандары оған тәуелді болады да соған байланысты объектінің «ауыртпалыктары» (қосымша белгіленген) деп аталуы мүмкін дейтін пікір шындыққа неғұрлым жақын болып көрінеді.

К.И. Склавскийдің ойынша, меншік құқығын жеке қүқық ретінде қоғамдық мүдделер үшін шектейді және техникалық шектеулерді (құқықтан нақты мүмкіндіктерді алып қою), хсалпымемлекеттік, режимдік шеісгеулерді (меншік иесінің бостандықтарын шектеу) және экономикалық шектеулерді (өндіріс және айырбас саласында әкімшілік мәжбүрлеу) ажыратуды ұсынады.

Меншік, бірінші кезекте, азаматтардың жеке меншігі олардың тәуелсіздігі мен дербестігінің нақгы негізі болып табылатындығын ұғына отырып, кез-келген құқық қоғам мүддесі жол берген шектерде жүзеге асырылатындығын айтамыз.

Меншік қүқығы (субъективтік күкык) — бұл тұлғаның және занды биліктің мемлекет кепілдік берген мүмкін болатын, дәлірек айтсақ, рұқсат етілген жүріс-тұрысының шегі екендігін ұмытпауымыз керек. Бүл түрғыдан меншік күқығын шектеуді рұқсат етілген шеңберге кірмеген жүріс-түрыс деп, яғни берілген құқықты шектеу емес, жоқ болып есептелетін берілмеген құқык деп қарастыруға болады.

Жер учаскелеріне келеек, жер учаскелеріне түлғалардың қүқықтарын белгілеу түлғалардың жер учаскелеріне субъективтік қүқықтарын жүзеге асыру шектерін зандарда бекіту болып табылады. Субъективтік құқықтарды жүзеге асыру шегі немесе баскаша айтқанда, субъективтік күкыктың шекаралары жерді пайдалану мен қорғауға байланысты кез-келген құқыктық қатынастың ажырамас элементі болып табылады.

Жерге меншік иелерінің күкыктарын шектеу келесі басты міндеттерді шешуді қамтамасыз етуі тиіс:

— жерді ұтымды және тиімді пайдалануды жүзеге асыру;

— қоршаған ортаны, соның ішінде жерді корғауды қамтамасыз ету.

Бұл айтылғандарға қоса, шектеулер келесі белгілерге жауап беруі тиіс:

меншік иесінің субъективтік күқыктарын шектеу табиғи немесе мүддесі үшін шектеулер белгіленген объектіге нұқсан келтірмеуі қажет.

белгіленген шектеулер жер учаскесінің оның негізгі нысаналы мақсатына сәйкес қалыпты пайдаланылуына кедергі жасамауы қажет.

Жер заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық мәселесі көптен бері заң ғылымы мамандарының, оның ішінде экология, жер туралы заңдар саласындағы ғылыми мамандардың зерттеу тақырыбына айналып, көптеген пікірлер жарык көрген.

Жеке жер заңдарын бұзғаны үшін жауаптылықтың теориялық және тәжірібе мәселелері кейінгі кезде жаңа заңдардың жарық көрінуіне байланысты тоқырап қалды.

Бұрынғы Кеңестер Одағы кезінде барлық заң факультеттерінде, заң институттарында жер құқығы пән есебінде оқылып, кейінгі он жыл ішінде ол экология қүқығына орынсыз енгізіліп, 1996 жылдан жер құқығы қайта жеке пән есебінде жоғары заң оқу орындарында оқыты-латын болды.

Мүндай жағдайда жер заңдарын бүзғаны үшін жауаптылықты кайта ғылыми түрде талдап, оның жаңа зандар қабылданған жағдайда жер қатынастары саласында орнын белгілеп алуды қажет етеді.

Жер заңдарын бүзғаны үшін заңдық жауаптылық жер құқығы қатынастарына қатысы жок, ол тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық күкықтарының такырыбы болуы керек деген пікір болуы мүмкін. Ондай пікірдің орынсыз екенін Жер туралы Жарлықтың мазмүндарынан көруге болады. Жер туралы Жарлықта басқа құкық салаларының заңдары сиякты өзінің мазмұнында реттейтін, құқық беретін, міндеттер жүктейтін, тиым салатын, керек болса жазалау немесе күштеу колданатын нормаларды қарастырған. Соңғы жазалар немесе күштеу қолдана­тын нормалар жер заңының өзінде немесе баска әкімшілік, қылмыстық, тағы басқа құкық нормаларына сілтеме жасайды. Сондықтан бұл мәсе-лелерге мән бермей, оларды орынсыз қалдыру зерттеліп отырған тақырыптың мазмұны толық болмай қалады деп білеміз.

Экология саласында, көп тараған пікірлердің ішінде экологиялык жауапкершілікті мемлекеттің табиғат қорғау құзыретінен туындайды деп қараушылар бар. Оның себебі заң мемлекет қолында табиғат қорғау кыз-метін жүзеге асыруға қүрал болып саналады. Сондықтан табиғат қорғау заң жауаптылығын тек сол арқылы ғана анықтай аламыз дейді. Бұл пікірдің дұрыс жақтарымен бірге дүрыс емес бір жақты жерлері де бар.

Демократиялық, зайырлы және құқықтық мемлекет ең алдымен адамның өмірі мен денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Оның негізгі экономика саласында қағидаты бүкіл халықтық игілік көздейтін экономикалық дамуды, экология саласында адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп кояды. Сонымен бірге Қазақстан азаматы Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын, табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті.

Конституцияға сәйкес барлық заң салаларында осындай мемлекет тарапынан қойылған заңды орындау туралы талаптар бар.

Осындай Конституция және заңдардың, соның ішінде жер заңдарының талаптарын орындауды камтамасыз ету мемлекеттік басқару қүзыретіне ғана байланысты болады деп қорытынды шығару дүрыс болмайды.

Жер туралы заңдардың талаптарын орындау, заң бұзушылыкка жол бермеу, жер қүқық катынастарына қатысушы субъектілердің еркіне де байланысты. Тек жер күқық субъектілерінеғана емес, Қазақстан Республикасының кез келген азаматының ерікті іс әрекетіне де байланысты болады. Мысалы, азамат жерді басып алып, оған тиісті құқыққа ие болмай, үй салып алса немесе бақша егіп алса, ол жер құқық қатынастарының субъектісі болмай-ақ қылмыс жасайды. Тиісті заң жүзінде жауап береді. Осындай жағдайларда заңды бұлжытпай орындау сол саладағы қатынастардың субъектілері құқықтарын пайдалану мен міндеттерін орындаумен қатар, басқа азаматтар да жалпы Конституциялық тәртіпке қарай басқалардың қүқықтарына қол салмай, мемлекетке, табиғатқа, басқа азаматқа, соның қатарында, шетелдік тұлғаларға да зиян келтірмеуі міндетті болып саналады. Жалпы, Қазакстан Республикасының Конституциясында және заңдарында қаралған талаптарды бұзса, Қазақстан Республикасының заңдарында көрсетілген тәртіппен заң жүзінде жауаптылыққа тартылады.

Қысқаша айтқанда, мемлекет пен адам арасындағы қоғамдық арақатынас, заңды орындау мен орындалуының нәтижелері осындай.

Жер туралы заңдардың орындалуы, орындалмауы, бұзылуы, жауаптылықтың пайда болуы сияқты жер қүкық қатынастарына тікелей қатысы бар мәселелерге талдау жасау, Қазакстан Республикасының Жер туралы жаңа заңының 3-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының жер заңдарының қағидаттарынан туындайды. Ол қағидаттар мен Конституциялық нормалар біздің осы саладағы тақырыбымыздың негізгі қүқықтық негіздері болып саналады.

Біздің міндетімізге заң жүзіндегі жауаптылықтың барлык теориялык мәселелерін қарау емес, жер заңдарының ішкі талаптарына сай пайда болатын заңдылық жауаптарға талдау жасап, жер заңдарын орындауға оның бағыты мен сипатын ашып беру болып табылады.

 

 

1.2 Егеменді Қазақстан кезеңіндегі  жер қатынастарын  құқықтық реттеу

Заң жүзінде жауаптылықтың негізгі белгілері: мемлекеттік күштеу, заң бүзушыны айыптау, заң бүзушыға келетін жағымсыз зардаптың болуы.               И.С. Самощенко мен М.Х. Фарукшин пікірлері де осындай. 

Ал Л.С. Явич болса, заңдық жауаптылық құқықтық нормалардың тиісті санкцияларын жүзеге асыру болып табылады дейді.

С.Н. Братусь заңдық жауапкершілік — орындалмаған міндеттемені күштеп орындату деген. Заңдық жауаптылық туралы көзқарастар көп.

Қазақстандық авторлардан С.Т. Күлтелеевтің пікірінше, заңдык жауаптылық — бүл заңмен жүктелген міндеттерді тұлғаның дұрыс орын-дауы. Дүрыс орындамаған немесе орындамағаны үшін күштеу, зиянды өндіру, жазалау санкциялары қолданылады.

А.Хаджиев табиғат қорғау саласындағы заңдық жауаптылық тура­лы «Заңдық жауаптылық мемлекеттің табиғат қорғау құзыретінің жүзеге асыру амалдары мен қүқықтық түрлері» деп атаған. Осындай заңдылық жауаптылық туралы пікірлерді заң нормаларымен салыстырып қарағанда, заңдылық жауаптылық өз атына сай заң салаларының талаптарын орындамағаны немесе одан ауытқып кеткені үшін тиісті тәртіпте жауапты болуы.

Жауап берудің тәртібі заң нормаларына қарай әр түрлі болуы мүмкін мысалы, зиянды өтеу, қалпына келтіру, жаза тарту (әкімшілік, қылмыстық, тәртіптік, мүліктен айыру, пайдалануындағы табиғи ресурстарды пайдалану қүқығынан айыру, т.т.).

Жер заңдарын бүзған кінәлі тұлғалар осы жөнсіздігінің салдарынан келтірілген зиянды өтеуге міндетті. Тәртіптік, әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке тарту кінәлі тұлғаларды өздері келтірген зиянды өтеу міндетінен босатпайды — деп көрсетілген.

Жоғарыда аталған заң жүзінде немесе заңдық жауаптылықтың — «заң бұзушыны айыптау» және нақтылы зиянды өтеу немесе зиян келті-ру қатерін «туғызғаны үшін» деген түрлері Жер туралы Жарлықта бар. Ал «мемлекеттік күштеу» қайда деген сұрақ туады. Ол жер заңдарының нормаларында немесе 118-бапта аталған тәртіптік, әкімшілік, қылмыс-тық заңдарда кездеседі. Оны жауаптылыктың «санкциясы» деп те атай-ды. «Санкция» — мемлекеттік күштеудің бір түрі. Ол жазалайтын (айыппұл салатын, адамды бостандығынан айыратын, берілген жерді қайтарып алатын, қүқықты қалпына келтіретін, заңсыз басып алған жерді қайтару, заңсыз қабылданған актінің күшін жою) және зиянның орнын толтыру сияқты түрлерге бөлінеді.

Бірақ жазалаудың тәртіптік, азаматтық, қылмыстық зиянды өтеу-ден (азаматтық немесе мүліктік) басқа түрлері Жер туралы Жарлықта неге көрсетілмеген деген сұрақ та тууы мүмкін.

Оның себебі, бүрыннан келе жатқан қүқық теориясында жер қүқығының өзіне тән мемлекеттік күштеу шаралары жоқ деген пікір орын алған. Оның үстіне күштеу шаралары жер, жалпы экология құқығында өте аз кездеседі. Заң жүзіндегі жауаптылықтың түрлері он-дағы белгіленген күштеу шараларына карай жазалау санкциялары бар салаларға тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық, материалдық (азаматтық) құкыққа бөлген.

Шын мәнінде, жер құқығының (жер заңдарының) нормаларында да күштеу шаралары бар. Бұл жөнінде Б.П.Балезин, Н.И.Краснов, О.С.Колбасов, Я.Я.Страутманис, Б.В.Ерофеев, А.С.Стамқұловтардың пікірлеріне қосыламыз.

Жер заңдарының кейінгі құрылымында, экология заңында, Орман, Су кодекстерінде, жануарлар туралы заңда тиісінше әкімшілік, азамат-тық (мүліктік) әкімшілік және қылмыстық жауаптылық пайда болатын заң бүзушылықтың түрлері көрсетілген. Мысалы, Орман кодексінің 75-бабында 17 түрлі орман заңдарын бұзғаны үшін тиісті заңдар бойынша кінәлі азаматтар тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық, азаматтық жауапқа тартылады деп көрсетілген. 1990 жылғы Жер кодексінде осындай жер заңдарын бұзудың түрлері көрсетілген еді. Біз мұндай жер, су орман және басқа табиғат заңдарын бүзудың түрлерін сөзсіз аталған экологиялык немесе экология-салалық (жер, су, орман, т. б.) заңдарда көрсетуді қажет деп есептейміз.

Заңдарда, әсіресе, ЖТЖ-та, сондай-ақ басқа да табиғи ресурстар туралы заңдарда, кодекстерде сол заңдардың талаптарын орындамағаны үшін азаматтардың және заңды тұлғалардың жауаптылығын кұраудың мынадай әлеуметтік-құқықтық мәні бар:

1) құқықтық жауапкершіліктің түрлері сол заңның талаптарымен туындайтынын көрсету, анықтау;

2) заңды жауапкершілікті сол заңдардың талаптарын орындауды талап ететін құрал есебінде пайдалану орындалмаған міндеттер аяқсыз қалмайтынын тиісті субъектілерге алдын ала ескерту.

С.С. Алексеев мемлекеттік күштеуді екіге бөліп қараған, яғни ол сақтандыру және ескерту мен заңдык санкция қолдануға бөледі. Осы тұрғыдан алып қарағанда, заң бұзбауды күні бұрын ескерту мен сактандырудың әлеуметтік мәні өте үлкен.

Конституцияны және Қазақстан Республикасының заңдарын бүзбау туралы ескерту Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында да бар. Мысалы, оның 31-бабының 2-тармағында «Адамдардың өмірі мен денсаулығына катер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады» деп көрсеткен. Осы сияқты жер заңында да жерге жеке меншік иелері мен жер пайдаланушылар адамдардың өмірі мен денсаулығына катер төндіретін экологиялық немесе табиғи жағдаяттарды жасыруы заңдық жауаптылыққа тартылатынын көрсету жөн болар еді. Мұндай талап аталған «Жер туралы» Жарлыктың 2-бабында көрсетілген табиғи ортаны сақтау мен жақсарту туралы Кдзақстан Республикасының жер заңдарының міндеттерінен туындайды.

Ал енді, тікелей жер заңдарын бұзушылыктың сипатына талдау жасайық.

Жер заңдарын бұзу дегеніміз — осы заңның қағидаттарына негізделген жерге меншік құқығына, жер пайдалану қүкығына және олардың заңды иелерінің осы құқықтарына байланысты басқа да мүдделеріне зиян. Ескертуді келісім-шарттар жасағанда, ресми түрде әкімшіліктер мен бакьілау органдары, жер құқық катынастарында қойылатын талаптарға байланысты жасауы мүмкін. Мысалы, бұрынғы ЖТЖ-тың 71-бабына сай ауылшаруашылық өндірісіне немесе тұрғын үй және баска да қүрылыска арналған жер учаскесі үш жыл бойы тиісті максаттар үшін пайдаланылмаған жағдайларда шағым түспей тұрып, кемінде бір жыл бұрын учаскені нысаналы мақсатта пайдалану қажеттігі туралы жер пайдаланушыға жазбаша түрде ескерту жасағаннан кейін ғана осы уақыт ішінде жер пайдаланушы учаскені нысаналы мақсатта пайдалану жөнінде қажетті шаралар қолданбаса, жер учаскесін алу туралы талап қойылуы мүмкін.

Бірақ жер заң нормаларының мазмұнына карай азаматтар мен заңды тұлғалардың басқа кұкық салаларына (мысалы, азаматтык құқық) қарағанда жер пайдалану қүкығы объективтік және субъективтік құқыктарға бөлінеді.

Бүрын атап өткеніміздей, Жерге объективтік құқық — жер заңында жер учаскесін алуға берілген құқық. Мысалы, ЖТЖ-тың 79-бабына сай таратылатын немесе қайта құрылатын үжымдардың мүшелері, мемлекеттік ауылшаруашылық үйымдарынан мемлекеттік емес болып қайта құрылатын үйымдардың қызметкерлері, сондай-ак осы шаруашылықтардың өндірістік — мәдени салаларында істейтін әрі олардың аумағында түратын зейнеткерлер мен басқа да түлғалардың заңға сәйкес шартты жер үлесіне құқығы бар. «Жеке түрғын үй құрылысы туралы» заңның 2-бабында азаматтардың жер учаскелерін және жеке түрғын үйлер салу қүқығы көрсетілген. Осындай жер заңдарында көрсетілген жер учаскелерін пайдалануға алу құқығын объективтік жер қүқығы дейміз. Ондай учаскелерге ие болу құқығы субъективтік жер қүкығы бола алмайды. Себебі жер учаскесін пайдалану, билік ету құқығы, жер учаскесін алу әлі заң жүзінде ресімделмегенін еске алу керек.

Сондықтан тұлғалардың заңда көрсетілген жерге объективтік және субъективтік құқықтары бұзылуы мүмкін. Азаматтар мен заңды тұлғалардың объективтік жер құқығы тек қана жер бөліп беруге міндетті әкімнің (әкімшіліктің) кінәсінен бұзылуы мүмкін.

Егер жерге жеке меншік иелері мен жер пайдаланушылардың жер­ге субъективтік қүқықтары бүзылса, оның сипатына қарай тиісті заңдарда белгіленген тәртіппен лауазымды адамдардың және жеке азаматтардың жауаптылығы пайда болады. Аталған «Тұрғын үй құрылысы ту­ралы» заңның 4-бабына сай жеке тұрғын үй қүрылысына арналған жер учаскелерінің болуы туралы ақпаратты жасырғаны, оны бұрмалағаны, жер учаскелерін бөлуден негізсіз бас тартканы үшін атқарушы органның лауазымды адамдары Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленетін әкімшілік және өзгеше жауаптылықты болады.

Мүндай жауаптылықтың пайда болу негізі Ресей жер зандарында да бар. Мысалы, азаматқа мал жайылымдық жерді кеңшар бермесе, оның лауазымды адамының қатаң ескерту алуы, жергілікті атқару органының лауазымды қызметкері бестен он екіге дейін ең төменгі жалакы мөлшерінде аиыппүлға жазалануы мүмкін.

Мемлекеттік немесе жерге жеке меншік иесінің жерге меншік құқығын бүзу заңдарда көрсетілген тәртіптерден баска жасырын неме­се ашық түрде жер заңдарына қайшы келетін сату, сатып алу, сыйга тар­ту, кепілге қою, жер учаскелерін айырбастау сияқты заңсыз мәмілелерді жасау арқылы да жасалуы мүмкін.

1991 жылы Фурманов ауданына қарасты «Аққөл» совхозының төрт мың гектардан астам жерін жергілікті өкімет басшылары Ресейдің Са­ратов қаласындағы «Норат» деген акционерлік когамға 12 миллион 60 мыңға сатып жіберген. Астыртын жасалған шартқа аудан және совхоз басшылары қол қойған. Бұл оқиғаны білген жергілікті халық пен қоғамдық ұйымдардың уақтысында шара колдануды талап етуі нәтижесінде кінәлі адамдар жазаға тартылған [31].

Аталған барлық жағдайларда жерге мемлекет меншік құқығы және жерге жеке меншік күқығы бүзылады, яғни олардын жерді пайдалану, иемдену және билік ету күзыреттерін жүзеге асыруға кедергі жасайды. Соның нәтижесінде жерді мақсатты пайдаланумен қоса оларга заң бүзу-шылардың әрекетінен зиян келуі де мүмкін. (Мысалы, өз бетімен басып алган жерге уақытында егін егуге жағдай болмағандыктан жоспарланған немесе белгіленген өнім алынбай қалып, ауылшаруашылық өндірісіне де зиян келуі мүмкін).

Жер заңдарын бүзудың түрлері не болмаса, ол заңды бүзушылықтың нақты объектісі жер құқығы әдебиеттерінде көрсетіле бермейді. Мысалы, «Общая теория советского земельного права» кітабында жер заңын бүзудың көп кездесетін жалпы түрлерін беріп, оларды нақты объектілеріне қарай жіктемеген.

Біздің пікірімізше, бұл дүрыс емес. Жер заңдарын бұзушылықты олардың жер қатынастарының объектілеріне қарай бөлуге болады.

Жер заңын бұзудың әрбір түрі өзіне тән ерекшеліктермен және белгілермен оқшауланады және сипатталады. Бұрынғы әдебиеттерде және заңдарда қолданылып жүрген жерді талан-таражға салу, өз бетімен иеленіп кету сиякты ұғымдар қазіргі жер заңдарында және жер ту­ралы басқа заңдарда кездесе бермейді. Заң бұзушылықты мұндай түрлерге жатқызу қазіргі қолданылып жүрген әкімшілік, қылмыстық және жер туралы заңдарда кездеспейді. Ондай қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылыктың белгілері бар іс-әрекеттер жерге меншік құқығын бүзу тобына жатады.

Жер заңдарын бұзушылық мынадай түрлерге бөлінеді:

жерге меншік құқығын бұзу;

жер пайдаланушының жер пайдалану қүкығын бұзу;

жердің экологиялық жағдайын бұзу;

жер учаскесі меншік иесінің және жер пайдаланушының жер
заңдарында белгіленген міндеттемелерді орындамауы;

жерді басқару саласындағы жер заңдарын бұзу.

Жерге жеке меншік қүқығын (мемлекеттік және жеке меншік құқығы) бүзу, меншік иесінің рұқсатынсыз жер учаскесін өз бетімен басып алуы, пайдалануы, касақана немесе немқұрайлылықпен меншік объектісіне зиян келтіруі арқылы жасалуы мүмкін. Бүл жағдайларда жер иесінің жерді билеу және пайдалану кұқығына нұқсан келеді.

Меншік иесіне материалдық және экологиялық зиян жерді өз беті­мен басып алып, пайдалану нәтижесінен де, болмаса кір және сарқынды суларды жіберу, коқыстарды орналастыру, радиоактивті ластау арқылыы де келуі мүмкін. Жерге меншік қүқығын уақытша пайдалануға берілген жер учаскесін уақытысында қайтармау да осындай әрекетке жатады.

Жер пайдаланушының жер пайдалану қүқығын бұзудың түрлері жерге меншік иесінің құқығын бүзған сияқты болады. Бірақ бұл реттерде субъектінің жерге меншік құқығы емес жер пайдалану құқығы оны мақсатты пайдалану қүқығы да бұзылады. Заң бүзу, іс-әрекет меншік объектісіне бағытталған болуы мүмкін. Оны іс-әрекет жасаған адамның максатынан байқауға болады. Жерді максатты пайдаланбау — жер пай­далану қүқығын бұзатын іс-әрекет. Жерді мақсатты пайдалану қүқығын осы қүқық иесі және басқа тұлға да бұзуы мүмкін.

Жердің экологиялык жағдайын бұзудың түрлеріне:

жердің (топырақтың) қүнарлы кабатын бұзу, жоғалту;

жердің құнарлы кабатын сыдырып алу;

жердің құнарлылығына теріс эсер ететін мелиоративтік жұмыстар жүргізу;

жерде арамшөптер мен зиянды карантинді өсімдіктердің, бұталардың каптап кетуіне жол беру;

су және жел эрозиясына қарсы агротехникалық шаралар қолданбау;

жердің қүнарлылығын арттыру жөнінде агротехникалык шараларын қолданбау нәтижесінде жердің құнарлылығын елеулі түрде төмендету;

топырақты (жерде) зиянды заттардың, зиянды микроорганизм-дердің және топырақты ластайтын баска да биологиялық заттардың кол-данылуына нормативтік шегінен тыс жол берілуі;

жаңа және қайта жаңартылатын үйлерді, құрылыстарды, ғимараттар мен басқа да объектілерді орналастыру, жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жердің жай-күйіне қолайсыз ықпал ететін жаңа тех­ника мен технологияларды енгізу кезінде жерді қорғау жөніндегі шаралар көзделуге және жүзеге асыруға, экологиялық, санитарлык-гигиеналық және өзге де арнайы талаптардың (нормативтерді, нормалардың, ережелердің) орындалмауы;

нормативтен тыс радиациялық ластануға ұшыраған немесе халықтың өмірі мен денсаулығына қандай да бір қатер төндіретін жер учаскелерін жеке меншікке тұрақты немесе уакытша беру;

заңдармен белгіленген санитарлық талаптарға және нормативтерге сәйкес өнім алу қамтамасыз етілмейтін радиоактивтік ластануға ұшыраған жер учаскелерін ауылшаруашылық айналымынан уағында шығармау;

жерді селден, көшкіннен, су астында қалудан, батпактанудан, қайталап сортаңданудан, құрғап кетуден, тығыздалудан қорғау шараларын қолданбау жатады.

ҚР ЖК нормалары бойынша жер пайдаланушылар алғашқы және кейінгі жер пайдаланушыларға бөлінеді. Олардың жер заңдарын бұзбау міндеті ҚР ЖК  сәйкес, яғни жер учаскесін кейінгі жер пайдаланушыға берген кезде бастапқы жер пайдаланушы мемлекет алдындағы жер пайдаланушының міндеттерін (оның ішінде салықтарды төлеу, жерді нысаналы максатта пайдаланып, қамтамасыз ету және қорғау жөніндегі) толық көлемде атқара береді.

Жерге жеке меншік иесі жер учаскесіне меншік қүқығын басқа адамға мәміле жасаған сәттегі барлық ауыртпалықтарымен коса беріледі. Жер учаскесі меншік иесінің және жер пайдаланушының жер заң-дарында белгіленген міндеттемелерін орындамау, жердің кұкықтық тәртібін (режимін), жер салығын және басқа төлемдердін уақытында төлемеу немесе бас тарту, сервитут міндеттемелерін орындамау сияқты және жерді мақсатына қарай пайдалануға байланысты белгіленген тәртіптерді бұзу, сондай-ақ ҚР ЖК тиісті бабында көрсетілген жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың міндеттерін орындамаудан туындайтын зан бұзушылықтардан тұрады. Ондай жер заңын бұзушылықтар әр түрлі болуы мүмкін. Оның ішінде осындай міндеттемелердің қатарында ауылшаруашылык жерлерін ұтымды пайдалануды жүзеге асырмай, топырақтың құнарлылығын төмендету де бар.

Жерді басқару саласындағы жер заңдарын бұзу жер заңдарында өз алдына аталмаса да, оны жер заңдарында кездестіреміз. Мысалы, жерді заңсыз жеке меншікке, түрақты немесе уакытша пайдалануға беру, заңсыз жер салығын немесе басқа алымдарды төлеуден босату, жер ресурстарын басқару жөніндегі атқарушы органдардың лауазымды қызметкерлерінің жерге жеке меншік немесе пайдалану құқығы жөнінде жалған құжаттар беруі, жер учаскелерінің шекарасын белгілеу мен оған тиісті құжаттарды ресімдеу тәртіптерін бүзу, жер учаскелерін беру нор-маларынан заңсыз ауытқу, жерге меншік иелері мен жер пайдаланушы-лардың жер заңдарында белгіленген кұқыктарын заңсыз шектеу, жер туралы шарттарды (жерді заңды сату, сатып алу, айырбастау, кепілдікке беру) зансыз тіркеуден бас тарту, жеке түрғын үйлер қүрылысына арналған жер учаскелерінің болуы туралы акпаратты жасырғаны, оны бұрмалағаны, жер учаскелерін болуден негізсіз бас тарту (түрғын үй қүрылысы туралы заң), жердің жағдайына теріс эсер ететін объектілерді орналастыру, жобалау, құрылыс салу және пайдалануға беру, тиісті рұқсат алмай іздестіру жұмыстарын жүргізу, жер беру жөніндегі отініштерді белгіленген уақытысында қарамау, арнаулы жер коры туралы мәліметтерді жасыру және басқа да жер заңдарынан туындайтын заң бүзушылықтар кездесуі мүмкін.

Жерді құқықтық қорғаудың негізгі мәні оның колайлы жағдайын сақтау, қалпына келтіру және жаксарту болып табылады. Бірақ бұл шаралар жерге тікелей мемлекет меншігін және жер пайдаланушылардың құқықтарын қорғауға бағытталмаған. Жерді сақтау — жерді пайдаланғанда, жердін сапасы нашарламауы керек. Жерді қалпына келтіру-оны қалпына келтіру жұмысын (рекультивациялау) жүргізу болып та­былады. Жердің жағдайын жақсарту — мелиорация — суландыруды колданып, жердің өнімділігін арттыруды жүзеге асыру .

Жер мемлекет меншігі болғандықтан, мемлекеттің жерге меншік кұқығын қорғау кажеттігі туады. Ол жер пайдаланушылардың пайдалануында болады. Соған орай, мемлекеттің жерге меншік қүкығын, жер пайдаланушылардын жер пайдалану кұкығын қорғау, заң жүзінде жүзе-ге асырылатын шаралар жүйесі — олар мемлекеттің жерге меншік қүқығын және жер пайдаланушылардын; жер пайдалану қүқығын корғауға бағытталған деген қорытынды да бар.

Ә. Стамқұлұлы заң нормаларының мазмұнына карай жерге мемлекеттік меншік күкығын қорғауды екіге — жерге мемлекет меншігін окшаулаудан және жерге мемлекет меншігіне орнатылған тәртіптерді бүзудан корғау деп бөліп қараған. Жерді қүқыктық қорғаудың бөлінбес бөлігі ретінде жердің кұнарлы қабатын — топырақты қорғау да бар.

Жерді қүқықтық қорғау мәселесі Ә. Еренүлы, С. Байсалұлы, Н.И. Краснов, Ю.Г.Жариков, Н.Б. Мұхитдинұлы, Б.В. Ерофеев, Ф.Х. Адиханов және баска ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Барлық авторларға ортақ бір мәселе ол — жерге мемлекет меншігін және жер пайдаланушылардын қүкыгын қорғау — жерді қорғаудың негізгі мәселесі және жерді табиғат объектісі ретінде қорғау болып табылады. Бірақ, бұл мәселеге әр түрлі жолдармен, біреулері жерді қорғау жерге мемлекеттік меншік қүқығынан туындайды десе, кейбіреулері жерге мемлекеттің басқару құқығынан туындайды және ол мемлекеттің жеке құзыреті деушілер де бар.

Қазіргі кезде ҚР ЖК нормаларынан жердің біріншіден, меншік құқығы объектісі екенін, оны мемлекеттік, мемлекеттік емес және азаматтардың, соның ішінде шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың пайдалану объектісі екендігін де байқаймыз. Оның үстіне, Жер туралы заңға сәйкес жерді қорғау, топырак құнарлылығын қалпына келтіру, табиғи ортаны сақтау мен жақсарту Қазақстан Республикасы жер заңдарының міндеті болып саналады. Осыларға қарағанда, жердің жоғарыда атап өткеніміздей, меншік объектісі және пайдалану объектісі оның үстіне ең негізгісі — жер табиғи объект — табиғи ортаның ең белді объектісі. Табиғи ортаны сақтау мен жақсарту жердің табиғи жағдайына тығыз байланысты.

Қазақстан Республикасының Жер туралы заңда жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құқығын қорғау қаралған. Онда меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы Қазақстан Републикасы Азаматтық кодексінің тиісті баптарында көзделген тәртіппен қорғалады дейді.

Азаматтық кодекстің бүл баптарында меншік иесінің меншік құқығын тануды талап ету құқығы, оны зансыз иеленгеннен талап ету құқығы, иелік құқығын айыруға байланысты болмағанымен, оларды бұзудың қандайын болса да жоюды талап ету кұқығы, меншік құқығы болмағанымен, шаруашылық жүргізу, оралымды басқа­ру, тұрақты жер пайдалану құқығымен не заң құжаттарында немесе шартта көзделген өзге де негізбен мүлікті иеленушінің де көзделген құқыктарын қорғау құқығы, Қазақстан Республикасы меншік қүкығын тоқтататын заң құжаттарын қабылдаған ретте, осы қүжаттарды қабылдау нәтижесінде меншік иесіне келтірілген залалдарды меншік иесіне Қазақстан Республикасы толық көлемінде өтеу, меншік иесінің қүқықтарын және баска заттық құқықтарды бүзатын өкімет,баскару органдары мен лауазымды адамдар күжаттарының жарамсыздығы және одан меншік иесіне келтірілген залалды өтеу және баска осы мәселелерге байланысты ақша, бағалы қағаздарды талап ету, есеп айырысу, мүлікті талап ету құқығы қаралған.

Сонымен, бүл аталған Азаматтық кодекстің нормаларынан нені байқадық және қандай қорытындылар шығаруға болады? Олардан мынадай қорытындылар шығаруға болады:

Бірінші. Азаматтық кодекстің бүл нормалары жерге меншік иелерінің (мемлекет пен түлғалардың) және жер пайдаланушылардын меншік құқығын тану мен оны заңсыз иеленуден талап ету қүқығы;

Екінші. Осы заңсыз иеленуді талап ету мен оларды кайтарып алу жолдары және соған байланысты қаражаттар мен шығындарды өтеу жолдары;

Үшінші. Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушылардын осы құқығын заңсыз тоқтатканға байланысты оны қалпына келтіру және за­лалдарды өтеу құқығы бар екенін;

Төртінші. Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушылардын меншік құқығы мен олардың жерге байланысты заттық құқыктары азаматтық заң нормаларымен қорғалатынын байқаймыз.

Ал, енді, жерге мемлекет кұқығын, жерге жеке меншік қүкығын және жер пайдаланушылардын күқықтарын қорғау Азаматтық кодекс көрсетіп берген нормалармен шектеле ме немесе оларды қорғаудың басқадай жолдары бар ма деген екінші сұрақ пайда болуы мүмкін. Біз бұл сұраққа жерге меншік иелерінің меншік кұқығын, жер пайдаланушылардың жерді пайдалану құқығын қорғайтын Қазақстан Республикасының Жер туралы заңдарында басқа да нормалар бар деп жауап береміз.

Жер Қазақстан Республикасында меншік және пайдалану объектілері деп атап өттік. Ал бұл объектіні қорғағанда, оның құқықтық мәртебесі, яғни табиғи объект есебінде, меншік объектісі есебінде және пай­далану объектісі есебінде жеке-жеке қорғала ма немесе жерге мемлекеттің меншік құқығы, жерге жеке меншік құқығы, жер пайдалану құқығы жеке-жеке қорғала ма, олардың арасын ашып алуымыз керек.

Бұл мәселелер жөнінде жер кұкықтеориясында бірізділік жоқ. Жер туралы Жарлықтың шығуына байланысты қаралып отырған мәселенің жаңа қырлары пайда болғанын да еске алуымыз керек.

ҚР ЖК жерді қорғау айналадағы табиғи ортаның бөлігі ретінде қаралған. Бұл нормадан жердің меншік иелігінде және жер пайдалануында болу кұқығын корғаудан бөлініп, өз алдына жер кұқық заңының қорғалатын объектісі екенін көреміз.

Жерді қорғаудың ауқымын ҚР ЖК жерді ұтымды пайдалануға, ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы айналымынан жерді негізсіз алынуын болдырмауға, сондай-ақ топырақ құнарлылығын қалпына келтіру мен арттыруға бағытталған құқықтық, ұйымдык, экономикалық, технологиялық және басқа шаралар жүйесімен шектеген. ҚР ЖК жерді табиғи объект, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен кызметінің негізі ретінде сақтау Қазақстан Респуб­ликасы жер заңдарының қағидаттарының бірі қатарында белгіленген. Бұл нормадан жерді қорғау және жерді сақтау сияқты жер нысандары бар екенін де байқаймыз. Жерді қорғаудың ауқымы, мақсаттары мен міндеттері жөнінде Жер туралы заңда нормалар бар, ал жерді сақтаудыңауқымы, мақсаттары мен міндеттері айтылмайды. Жерді сақтау жерді қорғаудың ауқымы, максаттары мен міндеттері туралы нормалармен жүзеге асырылады деуге де болмайды. Себебі, мұндай ескерту Жер ту­ралы заңдарда жоқ. 1990 жылғы Қазақстан Республикасының Жер кодексінде жерді сақтау туралы ештеңе айтылмаған болатын.

Жер — табиғат объектілерінің ең негізгісі болғандықтан (жер қойнауы, су, орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің орналасуы және соңғыларының өсімін молайту мен сақталуы жерге байланыстылығы), жеке адамның денсаулығы мен өмірі, сондай-ақ тіршілігі жерге байланысты болғандықтан, жер заңдарының міндетіне қарай жердің табиғи болмысын сақтау және жақсарту жер заңдарының негізгі мәселелері есебінде қаралуы тиіс еді және оларды жүзеге асыру механизмдерінің де тиісінше сонда қаралғаны жөн болар еді. Өкінішке орай, қазіргі жер заңдарында жерді қорғау немесе жерді заттық (мүліктік) неме­се жеке меншік ретінде пайдалану қүқығының басымдылығы орын алған.

Ауыл шаруашылығы мақсаты үшін бөлінген жерлерді баска мақсаттарға алу шектеулі болғанымен, оларды алуды басқару органдары жүргізеді. Бірақ олардың жерді ауыл шаруашылығы айналымынан алу құзыреттерінің заңдылығы жер заңдары бойынша бақылауға алынбайды. Жер заңдары бойынша жер ресурстарын басқару жөніндегі орталык атқарушы орган және оның жергілікті органдары, жергілікті атқару ор­гандары (әкімшіліктер) жерді пайдалану және қоргауға мемлекеттік бакылауды жүзеге асырушылар болып саналады.

Қазіргі уақытта мемлекеттік мүлікті жекешелендіруге, кеңшарларды, ұжымдарды қайта құру шараларын жүзеге асыру, шаруа (фермерлік) шаруашылықтарын қүру барысында жерді қайта бөлу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Соған орай, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегі алаптарды мақсатты пайдалану, оларды бір түрінен басқасына аудару, сулы жерлердің сусыз жерлерге айналу сияқты үрдістер жүріп жатыр. Осындай жағдайлардың барлығында ауылшаруашылық жерлерінің пайдаланылуы жер ресурстарын басқару жөніндегі органдардың және жергілікті атқару органдарының қүзыреттері шегінде жүргізіледі және өздері бақылау жүргізеді.

Табиғат қорғау жер қатынастарында да бакылау жұмысын табиғат ресурстарының корғалуын, пайдаланылуын табиғи ресурстарды пайда­лануды, қорғауды жүзеге асыратын органдардың құзыреттерін қайта қарап, табиғат ресурстарын қорғауда заңдылықты жүзеге асыратын арнаулы орган ашу немесе табиғат корғау саласындағы прокурорларға заң бойынша тапсыру қажеттігі бар.

Сонымен, жерді қүқықтық сақтау дегеніміз — жердің табиғи сипатын, құнарлылығын, ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірістеріндегі көлемін азайтпай, мақсатты пайдалануын қамтамасыз етуге арналған шаралар жүйесі. Жерді қорғау — жердің табиғилығына, кұнарлылығына, сапасына зиян келтірмеу және меншік объектісі мен пайдалану құқығын бұзуға жол бермеу, егер бұзылған жағдайларда ша­ралар қолдану жүйесі.

Жерді сақтау шараларының жүйесі жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға белгілі міндеттерді орындау, мемлекеттік ұйымдастыру, жерді сақтау шараларын жүзеге асыруға қаржы бөлу, жер мониторингісін жүргізу, ерекше қорғалатын аймақтарды белгілеу және басқа осы сияқты жерді сақтауға бағытталған қызмет болса, жерді қорғау жер кұкық қатынастары субъектілерінің жер заңдарының орындалуын, заңдылықты бұзбауды талап ететін, егер бүл талаптар орындалмаған жағдайларда заңды жауаптылық колданылатын заң нормаларын қамтиды.

б) Жерді кұқықтық сақтау мен қорғау саласындағы жер қүқық катынастарының мазмұны

Жерді құқықтық сақтау мен қорғау саласындағы жер қүқық қатынастарының мазмүнын жерді сактау мен қорғау шаралар жүйесі және осы шараларды жүзеге асыру құкыктык нормалары құраиды .

 Жер зандарында жерді сақтау мен қорғауды бөлмей қарағандықтан жер нормаларына сәйкес бұл такырыпта алдағы айтылған ескертулерді еске ала отырып, жер зандары нормалары бойынша қараймыз.

Жер туралы Жарлыкта жерді сақтауға арналған арнаулы бап жоқ. Бұрынғы Жер кодексінде де жерді сақтауға арналған нормалар болма­ғанын атап өттік. Жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушыларға мынадай шараларды жүзеге асыруды міндеттеген:

топырақтың құнарлылығын, сондай-ақ жердің баска да пайдалы қасиеттерін қалпына келтіруге және арттыруға;

жерді су және жел эрозиясынан, селден, су астында калудан, батпақтанудан, қайталап сортаңданудан, құрғап кетуден, тығыздалудан, өндіріс қалдықтарымен, химиялық және радиоактивті заттармен былғану мен ластанудан, бүлінудің баска да процестерінен қорғауға;

ауылшаруашылықжерін карантиндік зиянкестер мен өсімдік ауруларын жұқтырудан, арамшөп, бұта және шіліктің басып кетуінен, жердің жай-күйі нашарлауының өзге де түрлерінен қорғауға;

бүлінген жердің жаңғыртылуына, оның қүнарлылығын және жердің баска да пайдалы қасиеттерін қалпына келтіруге және оны шаруашылық айналымына уақтылы тартуға;

жердің бүлінуіне байланысты жұмыстар жүргізу кезінде топырақтың құнарлы қабатын алуға, пайдалануға және сақтауға бағытталған шаралар жүргізуге міндетті.

ҚР ЖК жер қатынастары субъектілерінің өздеріне тиесілі қүқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ақ басқа тұлғалардың қүқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуге тиіс екені көрсетілген.

Жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардын жерді сақтау мен қорғау саласындағы міндеттері мыналардан түрады:

1) жерді нысаналы пайдалану;

өндірістің табиғат қорғау технологиясын қолдануға, өзінің шаруашылық қызметінің нәтижесінде айналадағы табиғи ортаға зиян келтірмеуге және экологиялык ахуалдың нашарлауына жол бермеу;

топырақтың қүнарлылығын арттыру, ҚР ЖК көрсетілген шараларды жүзеге асыру;

орман, су және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану тәртібін сақтау, жер учаскесінде орналасқан мемлекет қарауындағы басқа да объ­ектілерді қорғауды қамтамасыз ету;

жер учаскесінде құрылыс салуды жүзеге асырғанда қолданылып жүрген сәулет-жоспарлау, құрылыс, экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге де арнаулы талаптарды (нормаларды, ережелерді, нормативтерді) басшылыққа алу;

жердің жай-күйі мен оларды пайдалану туралы жер заңдарымен белгіленген мағлұматтарды мемлекеттік органдарға уақтылы тапсырып отыру;

басқа меншік иелері мен жер пайдаланушылардың қүқыктарын бұзбау;

топырақтың (жердің) қүнарлы қабатын сыдырып алу оның біржолата жоғалуын болғызбау үшін қажет болған жағдайларды қоспағанда баска түлғаларға сату немесе беру мақсатында оны сыдырып алуға жол бермеу.

ҚР ЖК азаматтар мен заңды тұлғалардың жер зандарында белгіленген қүқықтарын атқарушы өкімет пен жергілікті өкілді және атқарушы органдардың актілермен шектеле алмайтынын, мұндай актілердің заңды күші болмайтынын және орындалуға жатпайтынын көрсеткен.

Жоғарыда аталған нормалар жерді сақтауды, корғауды жерге меншік қүқығын, жер пайдалану қүқығын қорғауды жер құқык қатынастарының ажырамас бөлігі ретінде қараумен бірге, олардың объектілерін, субъектілерін белгілеп береді. Аталған нормалардан басқа да жерді қорғауға, сақтауға, жерге меншік иелері мен жер пайдаланушы субъ­ектілерінің қүқықтарын қорғайтын құқықтық реттеулер де бар.

Мысалы, ҚР ЖК топырақтың зиянды заттардан, зиянды микроорганизмдерден және топырақты ластайтын басқа да биологиялық заттардың қордалануына жол берілетін шегінің нормативтеріадамнын денсаулығы мен айналадағы табиғи ортаны қорғау мүддесінде оның жай-күйін бағалау үшін белгіленетіні көрсетілген.

Жаңа және кайта жаңартылатын үйлерді, қүрылыстарды, ғимараттар мен басқа да объектілерді орналастыру, жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жердің жай-күйіне қолайсыз ықпал ететін жаңа техника мен технологияларды енгізу кезінде жерді қорғау жөніндегі шаралар көзделуге және жүзеге асырылуға экологиялық, санитарлық-гигиеналық және өзге де арнайы талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы қамтамасыз етілуге тиіс.

Осы сияқты жерді ұтымды пайдаланудың мемлекеттік шаралары Қазақстан Республикасының жер ресурстарын ұтымды пайдалану мен қорғаудың 1994-1995 жылдарға және 2010 жылға дейінгі кезеңге арна-лған түжырымдамасында (негізгі ережелер) қаралған.

Тозған ауылшаруашылық алқаптарының, жерінің мүмкін болатын белгіленген шекті нормалардан асып түскен химиялык және (немесе) радиоактивтік заттармен, өндіріс қалдықтарымен, пайдаланылған ақпа сулармен ластанған жердің, сондай-ақ карантиндік зиянкестер мен өсімдік аурулары жүққан жердің топырак құнарлылығын қалпына келтіруге мүмкіндік болмаған жағдайларда, Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіппен жердің пайдалануы тоқтатылады.

Жердің жай-күйіне сырттан қолайсыз ықпал болғанда және радиоактивтік ластауға ұшыраған жер учаскелері ауыл шаруашылығы айналымынан шығарылады жерді қорғау жөнінде көзделген шаралардың тиімділігін бағалау мемлекеттік экологиялық сараптама, өзге мемлекеттік сараптамалар қорытындылары бойынша жүргізіледі, олардың оң қорытындыларынсыз жаңа техника мен технологияларды енгізуге, жер мелиорация бағдарламаларын жүзеге асыруға, кәсіпорындар мен баска да объектілер құрылысын (кайта жаңартуды) қаржыландыруға тыйым салынады.

Нормативтан тыс радиациялық ластануға ұшыраған немесе халықтың өмірі мен денсаулығына қандай да бір қатер төндіретін жер учаскелерін жеке меншікке, тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруге тыйым салынады. Сондай-ақ, заңдар мен белгіленген санитарлық талаптарға және нормативтерге сәйкес өнім алу қамтамасыз етілмейтін радиоактивтік ластануға ұшыраған жер учаскелері ауыл шаруашылығы айналымынан шығарылуға жатады. Бұл жерлерде ауыл шаруашылығы өнімдерін шығаруға және оларды іске асыруға да тыйым салынады.

Радиоактивтік ластануға ұшыраған жерлерді алу, қорғау және ша­ру ашылықта пайдалану тәртібі заңдармен белгіленеді.

Бұл ретте, біз жердің мүліктік құқык объектісі бола тұрып, табиғат объектісі қасиетін жоғалтпай, адам жасап шығарған заттардан (мүліктер-ден) айырмашылығын ескере отырып, оның иеленушілері мен пайдала-нушыларының мүліктік, заттық, меншіктік құқығын ҚР ЖК баптарында көрсетілген әсерлерден қорғауды (сақтауды) да атап өтуді ләзім деп білеміз.

ҚР ЖК «Жерге меншік құкығы мен жер пайдала­ну құқығы Қазакстан Республикасының Азаматтық кодексінің тиісті баптарында көзделген және жер заңдарында қаралған тәртіптермен, ережелермен қорғалады» деп көрсетсек, жер заңдарының мақсатына сай келер еді.

Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы жерді та­биғи немесе жасанды апаттар мен төтенше оқиғалардан сақтамаған реттерде де бұзылуы мүмкін.

Соның салдарынан аталған құкық субъектілеріне заттай (мүліктік) зиян да келуі сөзсіз. Егер мұндай жағдайлар ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында орын алса, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы өндірістеріне залал болады. Жерге жеке меншік кұқығы мен жер пайдалану құқығының бүзылуы, іске асырылмай қалуы азаматтардың немесе заңды тұлғалардың іс-әрекеттерінің нәтижесінен туындаса, жерді қорғау мен сақтамаудың әсерінен де осындай көрініс болуы мүмкін.

Жерге орналастыру жерді үтымды пайдалануды ұйымдастыруға және жерді қорғауға бағытталған шаралар жүйесі екенін еске ала отырып, мемлекеттік жер кадастры, оның деректері жерді пайдалану мен қорғауды және басқа шараларды да жүзеге асырудың өз алдына жеке жүйесін құрайтын болғандықтан бүл мәселелерді өз алдына қарауды жөн көрдік.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА  ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН  РЕТТЕУДІҢ  ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗІ

 

 

2.1 Нарық  жағдайында  жер қатынастарын  реттеудің  ұйымдастырушылық-құқықтық  механизмі әрекетінің принципі  мен  түсінігі

 

 

«Механизм» деген түсінік мемлекет пен құқықтың жалпы теориясы  саласының  ғалымдарымен  өмірге келген.

Құқық әрекетінің  қоғамдық өмірге  әсер ету  идеясын  Н.Г. Александров  ұсынған болатын

Мұнан кейін  бұл  проблема С. С. Алексеевтің  «Социалистік  мемлекеттегі  құқықтық реттеу механизмі» деген  жұмысында көтеріліп,  «құқықтық реттеу механизмі»  қолданыстағы құқықтық форманың  әрекет ету барысындағы кейпін  көрсетеді деген теорияны  ұсынған. Бүгінгі кезеңде «механизм» деген ұғым  құқықтану  саласында  басқа да көзқараспен айтылады: «құқықтық шығармашылық механизмі», «еңбекпен тәрбиелеу механизмі»,  «басқарудың  заңды  механизмі» және т.б.  Жалпылай айтқанда,   «механизм» термині  әрекет құралы жүйесінің тәсілі  болып табылады.

Жер және экологиялық құқық  теориясында да  «механизм» деген түсінік кеңінен қолданылады.

Табиғатты  қорғаудың  мемлекеттік- құқықтық механизмі ретінде  С.Б. Байсалов пен А.Е. Еренов «біздің мемлекетіміз бен құқығымыздың  экологиялық құқығын қамтамассыз ететін  заң құралдары мен  мекемелердің және органдардың  бүкіл  жүйесін»  түсінген.

Ал С.Д. Бекишеваның пайымдауы бойынша  қоршаған ортаны  қорғаудың мемлекеттік-құқықтық механизм дегеніміз адамды қоршаған ортаны  қалыпты жағдайда ұстайтын,  табиғат пен адамға  шаруашылықтың дамуы  барысында кесірін тигізбейтін,  оларды сақтайтын,  қайта  өндіру мен  табиғи ресурстарды  рационалды пайдаланатын құралдардың, ішкі  факторлар мен  институттардың  жиынтығы.

Бұл механизм мынадай элементтерден құрылған:

а) қоршаған табиғи ортаны қорғауды іске асырушы  мемлекеттік органдар  жүйесі;

б)аталған органдар қызметін қамтамассыз етуші  құқықтық нормалар жүйесі мен  олардың  табиғатты  пайдаланушылар мен  басқа да  субъектілер арасында  өзара әрекет  ету тәртібі;

в) субъектілердің экологияға әсер ету қылығына қоршаған ортаны  қорғау барысындағы  функцияларды  орындаушы  мемлекеттік органдардың ықпал ету  процессі.

 

ҚР ЖК мазмұны бойынша жерге мемлекеттік бакылау жер қатынастарын баскарудың бір элементі ретінде қаралған.

Жерді баскару мен жерге мемлекеттік бақылау, оның теориялык мәселелері жөнінде пікірталастар да бар. Оларды жүйелеп карау біздің тақырыпқа сыймайды. Сондықтан біз Қазақстан Республикасының заң-дары бойынша жерге бақылау жасауды теориялық талдау жасап, бұл кызметті жүзеге атқаратын органдардың жүйесін және олардың қолданатын шаралары туралы тақырыпқа сай қараймыз.

Жерге мемлекеттік бақылау Қазақстан Республикасы Жер туралы заңына сәйкес жер құкык қатынастарды реттейтін барлық жер заңдарын қамтиды. Оны жоғарыда аталған Жер туралы Жарлықтың 108-ба­бының бастапқы мазмұнынан байқауға болады. Онда мемлекеттік бақы-лаудың жер заңдарының тиісінше атқарылуын қамтамасыз ету қаралған.

Біздің пікірімізше, бұл өте күрделі мәселе. Жер заңдарының атқарылуын тек қана мемлекеттік бақылаумен жүзеге асырылуы мүмкін емес.

Жер заңында Қазақстан Республикасы Үкіметінің, орталық атқарушы органның жер ресурстарын басқару жөніндегі және оның жергілікті органдарының да құзыреті бар. Бұл басқару құзыреттер жер заңының мазмұнын құрайды. Шын мәнінде, жерге мемлекеттік бақы-лау жер заңдарының бұл саладағы жер катынастарына қатысы жоқ. Се-бебі жерге бақылау жасау аталған 108 баптың жалғасында көрсетілген субъектілердің жерді ұтымды пайдалану мен қорғау саласындағы белгі-ленген шаралардың орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Осы баптың 2-тармағында жер заңдарының сақталуына, жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылауды жеткілікті атқарушы органдар, жер ресурстарын, табиғат қорғауды басқару жөніндегі атқару органдар және басқа да уәкілді органдардың жүзеге асыруы көрсетілген. Соған Караг­анда жерге мемлекеттік бақылау жүргізуді жүзеге асыратын органдардың жүйесіне мыналар жатады:

1)    жергілікті аткарушы органдар (әкімшіліктер);

Жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитет және оның жергілікті органдары;

Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлігі және оның жергілікті органдары;

Денсаулық сақтау министрлігі;

Қүрылыс, тұрғын үй және аумактарға қүрылыс салу министрлігі;

Ауылшаруашылық министрлігі;

7)    Қазақстан Республикасының Су ресурстары жөніндегі комитеті.
1997 жылғы 19 акпандағы «Жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру тәртібі туралы» Ереженің 3-4 бөлігінде қаралып отырған бақылауды екі топқа бөліп қараған.

Бірінші топқа. Жергілікті атқарушы органдар, жер ресурстарын басқару, табиғат қорғау жөніндегі атқарушы органдар мен басқа да өкілетті органдар, екінші топқа — басқа өкілетті органдар, яғни: Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан Республикасының Құрылыс, тұрғын үй және аумақтарда құрылыс салу министрлігі; Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылығы министрлігі; Қазақстан Республикасының Су ресурстары жөніндегі комитеті жатқызылған. Екінші топтағы органдардың бірінші топтағы органдардан айырмашылығы олар өз қызметін жергілікті атқарушы органдармен бірлесе отырып және өзара іс-қимыл жасау арқылы жүргізеді.

Жер қатынастарында мемлекеттік бақылау қызметінің ауқымын аталған 108 баптың 3 тармағынан да көруге болады. Онда: «Өздерінің құзыреті шегінде жер пайдалану мен қорғау мәселелері жөніндегі мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын органдардың нүсқаулары барлық жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар үшін міндетті», — деп көрсетілген.

Осы аталғандардан жер қатынастарында мемлекеттік бақылаудың міндеті «жер заңдарының тиісінше атқарылуына» емес, тек жерді пай­далану мен қорғау саласында атқарылатын кызмет деп түсінуге болады.

Жерге бақылау жасау жөнінде ғалымдардың көзқарастарына тоқталатын болсақ, Б.В. Ерофеев жер қатынастарындағы мемлекеттік бақылауды жер қатынастарын реттеудің мемлекеттік қызметі қатарында қараған.

Оның пікірінше жер қатынастарын мемлекеттік реттеудің мазмұны мемлекеттік объектілерге және меншіктің басқа түрлерінің объекті-леріне тиісті өкілеттігінен туындайды (есепке алу, жоспарлау, бөлу және қайта бөлу, жерді пайдалануды қамтамасыз ету, бақылау және қорғау).

Россияның басқа ғалымы Е.Н. Колотинская жер қүқық қатынастарындағы бақылауды басқаша тұжырымдаған. Оның пікірі бойынша, жерді пайдалану мен қорғауды, бақылаудың жүйесіне жердің пайдаланылуы мен қорғалуы және жер мониторингісін жүргізу саяды.

Бүл пікір біздің Республикамыздың Жер туралы Жарлығының осы саладағы тәртібіне жақын. Біздің Жер туралы Жарлықта тек ғана жерге мемлекеттік бақылау жүргізудің міндеттерінде жер мониторингісін жүргізу жоқ және болуы да мүмкін емес. Жер мониторингісінің міндеттері басқа.

Аталған Ережеде өз қүзыреті шеңберінде жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асырушы органдардың нұсқауларын орындау жер учаскелерінің барша меншік иелері мен жерді пайдаланушыларға міндетті болып табылады деген.

Бұл арада аталған органдардың қызметінің меншік субъектілері Жер туралы Жарлықтағыдай жерге барлық меншік иелері мен жер пайдаланушылар. Жоғарыда аталған Ереженің 1-бөлімінде көрсетілген «Жер заңдарының сакталуына» деген сөйлемнің күші ескерілмеген Егер, жер заңдарының сақталуына қадағалау жасалатын болса, аталған органдардың бақылау қызметі жер қатынастарының баска да субъектілеріне, оның ішінде жергілікті аткару мен табиғи ресурстарды басқару органдары-ның қызметіне бакылау жасау қүзыреттерін атқару керек болады. Сондықтан Ереженің 1-бөліміндегі аталған «Жер заңдарының сакталуы­на» деген сөздердің кажеті жоқ сияқты.

Егер жердің пайдаланылуы мен қорғалуына бақылау жасайтын органдардың қүзыретіне тоқталатын болсақ, олардың осы саладағы құзыреттері бүл шектен шығып кетеді. Мысалы, жерді пайдалану мен корғауға қатысты нормативті актілерді әзірлеуге қатысатын, пайдалануы адам өмірі мен денсаулығына кауіп төндіретін төтенше жағдайларга, апаттарға, тарихи-мәдени мүралар мен табиғат ландшафтарының бұзылуына, ауыл-шаруашылығы өнімдері мен су көздерінің ластануына алып келетінтозған және ластанған жерлерді белгіленген тәртіпте консервациялау туралы ұсыныстар енгізу сияқты қызметтер аталған органдар туралы тәртіпте (ережелерде) көрсетілетін олардың жалпы қүзыреттеріне жатады. Мұндай сөйлемдер бақылаудың түрлеріне және оның саласына жатпайды.

Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытындыға келуге болады.

Жер қатынастарында мемлекеттік бақылау жерді пайдалану мен қорғау саласындағы жер заңдарының орындалуын қамтамасыз ету бо-лып табылады.

Жер қатынастарында мемлекеттік бақылау мемлекетті жалпы басқарудың, оның ішінде жерге мемлекеттік меншікті басқарудың бір саласы.

Жер қатынастарында жерді пайдалануды және қорғауды мемлекеттік бақылау құзыреттері ҚР ЖК 18 тарауының 144-148 баптарында көрсетілген және «Жерді пайдалануға және қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру туралы Ережеде» қаралған органдар жүзеге асырады. Олардың құзыреттері Жер туралы Жарлықпен және Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртібімен жүзеге асырылады.

Қаралып отырған тақырыптар туралы тағы да мынадай құқықтық негіздер бар. Олар:

1992 жылғы 2 қазанда Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің № 819 «Қазақстан Республикасының жер қатынастары және жер­ге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитеті мен оның жергілікті жерлердегі органдары туралы» Ереже, жерді пайданалуға және қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру тәртібі туралы Ереже және Қазақстан Республикасында Айналадағы табиғи ортаның пайдалануы мен қорғалуына мемлекеттік бақылау туралы Ереже. Қазақстан Республи­касы Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы 18 желтоқсандағы № 785 қаулысымен бекітілген болатын.

Жоғарыда аталған 1992 жылғы 2 казандағы № 819 және 1991 жылғы 18 желтоқсанда қабылданған № 785 Ережелерде табиғи ресурста-рын пайдалануы мен қорғалуын бақылау жөнінде бұл қызметтер туралы қайталаулар бар. Оны № 785 Ереженің 1-тармағынан көруге болады. Бірак Қазақстан Республикасында айналадағы табиғи ортаның пайда­лануы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау туралы № 785 Ереженің мазмұны Жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитеті және оның жергілікті жерлердегі органдары туралы Ережеден аумақты. Оның үстіне ол Қазақстан Республикасындағы барлы0 мемлекеттік бақылау органдарының осы саладағы құзыретін, соның ішінде аталған жер қатынастары және жерге орналастыру органдары, жергілікті атқарушы органдардың жерді пайдалану және қорғау саласындағы құзыреттерін атап көрсеткен. Дегенмен осы аталған құжаттардағы параллельді кызметтерді болдырмау үшін келешекте мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға және жерге жеке меншік кұқығының берілуіне байланысты аталған ережелерді және басқа жер қатынастары саласындағы зандардағы мемлекеттік бакылаудың мазмұнын қайта қараған жөн болады.

Жер құқық қатынастарында мемлекеттік бақылаудың жер пайда­лану және қорғау саласында заң бүзушылықты болдырмау, оның алдын алу және жер заңын бұзушылармен күрес жүргізудегі ролін ескере отырып, бүл мәселелердің негізгі бағыттарын қысқаша қарауды жөн көрдік.

Жер пайдалану мен корғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асы-ратын органдар өз қызметтерін жер және айналадағы табиғи ортаны қорғау және баска заңдарды басшылыққа алып, осы бақылауға катысты өздерінің өкілдіктері шенберінде қызметін атқарады.

Жергілікті атқарушы органдардың (әкімшіліктер) аталған жер қатынастары саласындағы кұзыреті ҚР ЖК тиісті баптарында қаралған. Бұл баптардың атаулары жер қатынастарын реттеу саласындағы облыстық, аудандык (қалалардағы аудандардан басқа), қалалық, поселкелік, ауылдық және селолық) атқарушы органдардың құзыреті туралы болғанымен осы баптардың мазмұнында жерді пайдалану мен қорғауға бақылау жасау құзыреттері бар.  Бірақ аудандық, қалалык, поселкелік, ауылдық және селолық атқарушы органдар жерді пайдалану мен қорғауға бақылауды тікелей өздері іске асырады. Ал облыстык атқару органдары жер ресурстарын пайдалануға және корғауға қатысты аудандық аткарушы органдардың қызметін үйлестіру, басшылық ету және бақылау саласында қызмет атқа-рады.

Жер туралы Жарлыкта жергілікті атқарушы органдардың жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылаудың мазмұны көрсетілмеген.

Қазақстан Республикасының «Жергілікті өкілді және атқарушы ор­гандары туралы» 1993 жылғы 10 желтоқсандағы заңына сәйкес облыстық, аудандық, қалалық әкімшілік табиғатты қорғауға және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады; табиғатты қорғау туралы заңдар өрескел бұзылған реттерде шару­ашылық қызметті немесе объектілер салуды тоқтата тұрады және тиісті шаралар қолданады.

Облыстық, аудандык, калалык маслихат — депутаттар жиналысы жерді, орманды, су ресурстарын және басқа табиғат объектілерін қорғау, елді мекендер аумағында кұрылыс салу мәселелері бойынша міндетті ережелер қабылдап, оларды орындамағаны үшін әкімшілік жазалар колдану тәртібін белгілейді.

Қазақстан Республикасының Жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитеті жерді пайдалану мен қорғауға, жер мониторингісінің, жерге орналастырудың, мемлекеттік жер кадастрының жүргізілуіне мемлекеттік бақылау жүргізеді.

Облыстың, Алматы, Ленинск (Байқоңыр) қалаларының жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі комитеті; жерді пайдалануға және қорғауға мемлекеттік бақылау жасау жөніндегі жүмысты ұйымдастырады және жүзеге асырады. Жерді ұтымды пайдалануда экономикалық ынталандыру шараларын белгілеу жөнінде ұсыныстар әзірлеуге қатысады.

Аудандық жер қатынастары жерге орналастыру жөніндегі комитет жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылау жүргізе алады.

Осы жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік бақылау органдары өздерінің кұзыреті шегінде жер иеленушілердің және жер пайдаланушылардың қатысуымен жерді тексеруге, жерді кімге берілуіне сәйкес жерді қорғау мен жер учаскелерін пайда­лану мәселелері жөнінде оларға орындау үшін нұсқау беруге, қажет болған жағдайда тексерудің нәтижесінде акт (хаттама) жасай алады.

Агротехникалық және орман мелиорациялык жұмыстарын тоқтата түруға, егер одан әрі жүргізе берсе топырақ құнарлылығын төмендететін эрозияның, түзданудың, батпақтанудың және басқа процестердің күшеюіне, сондай-ак жердің қүнарлы қабатының бұзылуына соктыратын жол құрылысын, гидротехникалык және өзге де құрылыс түрлерін, пайдалы қазбаларды өңдеуді, іздестіру және басқа жұмыстар жүргізуді тоқтата тұру туралы тиісті органдарға ұсыныс енгізе алады.

Аталған 1992 жылғы № 819 Ережеге сәйкес бақылаушы (38 тармағы) жер учаскелерін алып қою туралы үсыныс жасауға құқылы.

ҚР ЖК көзделген баптарында нысаналы мақсаттар пайдаланбаған немесе заңды бүзу арқылы пайдаланылған жер учаскесін сот шешімімен алынуы мүмкін.

Айналадағы табиғи ортаның пайдалануы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау туралы Ереже бойынша аталған жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік комитет — жерді пайдалану және қорғау, оның құнарлылығын үдайы жаңғыртуға қатысты мәселелер жөнінде бақылау жүмысын атқарады.

Топырақтың қүнарлылығын қалпына келтіру мен сақтау, жерді ластанудан, эрозиядан, шөлейттенуден және баска да зиянды әсерлер мен процестерден қорғау, аумакты экологиялық тұрғыдан ұтымды ұйымдастыру жөніндегі кешенді шаралардың орындалуын бақылауды Эколо­гия және табиғатты пайдалану жөніндегі органдар іске асырады, олардың окілді қызметкерлері тексеру қортындысы бойынша актілер жасау және табигат қорғау заңдарының талаптарын орындау жөнінде міндетті нүсқаулар беруге, табиғат қорғау заңдарының талаптары бұзылған жағдайларда табиғи ресурстардың пайдалануын, онеркәсіп, өзге де мақсаттагы объектілер салынуын, олардың жаңғыртылуы мен кеңейтілуін тоқтата тұруға құқыкты.

Республиканың жер қатынастары және жерге орналастыру органдары 1995 жылы 4 мыңнан астам жер зандарының орындалуын тексерген. 3026 рет жер заңын бүзушылык аныкталған. Оған 1277 жерді ұтымды пайдалану тәртібін бұзу, 871 жерді оз бетімен басып алу, 49 жерді өз мақсатында пайдалану фактілері жатады. Табиғат қорғау заңдарын 85 рет бүзу, 53,2 мың га жерді пайдалану экология заңдарының талаптары­на сай келмеген. Жер занын бұзғаны үшін 639 адам әкімшілік, 4 адам қылмыстық жауапқа тартылған.

Бүл айтылғандардан жер қатынастары және жерге орналастыру органдарының жерді қорғау және оны ұтымды пайдалануды жүзеге асыру саласындағы қызметі жалпы қоғам, мемлекет, халық үшін өте қажетті қызмет екенін көрсетеді. Егер бұл органның қызметін одан әрі жетілдіріп, олардыңқызмет мәртебесін арттырса жер заңдарын сақтауға, бұзбауға үлкен пайдасын тигізетін сөзсіз. Нарық экономикасы жағдайында тексерушілердің, бақылаушылардың бүрынғы Кеңестер Одағындағыдай жүйесінін кажеттігі жоқ.

Жер пайдаланушыларға және қорғауға мемлекеттік бақылауды тек ғана Қазақстан Республикасы Жер катынастары және жерге орналас­тыру мемлекеттік комитетіне беру қажет. Сонда ғана бүл қызметте параллельдік болмайды.

Табиғи ресурстарды үтымды пайдалануда және қорғауда әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ролінің өте қажеттігін еске алып, жер қатынастары және жерге орналастыру мемлекеттік комитетін Қазақстан Республикасы Экология және биоресурстар министрлігінің құрамына берген жен болады. Бүл министрлікті табиғи ресурстарды пай-даланушы және өндірушілердің қарамағына қосуға немесе қалдыруға болмайды. Энергетика, геология, ауыл шаруашылығы және басқа Қазақстан Республикасындағы кұрылымдардың қарамағындағы экологиялық, жер бақылау жүмыстары ведомстволық, бағынышты бол­тан жағдайда мемлекеттік бақылауды заңдылықпен жүзеге асыруға мүмкіндік болмайды.

Мемлекеттің жерге байланысты кұқықгык кдтынастарға катысуы, бәрінен бүрын, оның осы қатынастарды күқыктьіқ реттеуінде көрінеді. Жерге жеке меншік жағдайында мемлекет жер учаскесінің айналымын реттеуге өзінің ыкпалын тигізеді. Экономиканың жағдайы, оның тиімділігі көбінесе жер және басқа да жылжымайтын мүліктің айналымына байланысты. Жер учаскесі және баскд жылжымайтын мүлік азаматтық күқықтың негізгі объектілері болғандықган, олардың қатысуымен болатын келісімдердің қатары күннен күнге өсіп отыр, кәсіпкерлік қызметтің өзі де олардың азматтық айналымда алатын орнына тікелей байланысты. Бұл жайында қазақстандық және ресейлік заңгерлер соңғы кездері көптеген ойлар айтуда.

Жер айналымындағы базистік (негіздік) шарттарды қүруда басты орын азаматтық зандарга беріледі. ҚР АК (Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі) қарастырылған мүліктік қатынастарды реттеудің негізгі қагидалары мыналар: жеке істерге біреудің өз бетімен араласуына жол бермеу; келісім еркіндігі, азаматтық құқық қатынастарына қатысушылардың тендігі, азаматтық-құқыктық қатынастардың субъектілерінің өздеріне тиесілі қүқыктарын кедергісіз іске асыру мүмкіндігі және олар бұзылғанда заңмен қорғау.

Азаматтық қүқықтардың объектілері еркін беріледі немесе бір түлғадан екінші түлағаға әмбебап құқықтық мирасқорлық тәртібімен ауысады (мұрагерлік, занды түлғаларды қайта күру) делінген.

Ал жерге байланысты Жер туралы заңның 19-шы бабына сәйкес меншік иесі өзінің жер учаскесіне қатысты кез-келген, заң мен тыйым салынбаған мәміле жасай алады. Бірақ айналым, кейбір заңгерлердің пікірінше, мәмілемен бітпейді

Ол қүқыктардың екінші түлгага көшуінің басқа да жолдарын қарастырады, соның ішінде, заң бойынша мүрагерлікке алу, занды түлгалардың қүқық мирасқорлыгы, иелік мерзімінің өтуі.

Нарықтық экономикага өту жағдайында «жер айналымы» мен «жер нарыгы» ұғымдарын салыстыру қажеттігі туып отыр. Волков, Голиченков және Козырь «жер нарығы» және «жер айналымы» ұғымдарының көлемі бойынша айырмашылығы бар дейді. «Жер нарығы» ұғымы екінші үғымнан кеңірек: жер мен мәмілелер жүйесінен баска олардың механизмдерін және инфрақүрылымын қосады.

Керісінше Э.А.Крылатых жер нарығын жер айналымының бір бөлігі ретінде қарастырады. Мында жер учаскесіне қүкыктардың орнауы, өзгеруі және токтатылуы занды түрде жасалған келісім нәтижесінде жүреді және акдіалай немесе натуралды төлемдермен байланысқан. Оның пікірінше, жер нарығы азаматтық мәмілелердің келесі түрлерін камтиды: жер учаскелерін (жер улестерін) сату-сатып алу, жер учаскелерін жалға беру, несие aлy ушін жер учаскелерін кепілге беру, мемлекеттік және қоғамдық қажеттілік үшін алынған жерлердің орнын толтыру.

Сірә, бұл жерде экономикалық және зандык үғымдар араласып кетсе керек. Экономикалық түрғыдан жер нарыты туралы астық нарыты, тұрғын үй, мұнай нарығы сиякты айту әбден дұрыс. Нарыктың көптеген аныктамасы бар.

Дегенмен де бар экономистер, нарык — сұраныс пен ұсыныс билік еткен сауда сферасы, тауар айналым (тауар — ақша — тауар) сферасы екендігімен келіседі.

Әрине, нарыкта азаматтық айналымнан алынып тасталған ешнәрсе болмауы тиіс («қара нарық» есепке кірмейді). Жер нарығының болуы тек рүқсат етілген айналым болғанда ғана мүмкін. Бүл мағынада нарық пен айналым арасында байланыс бар. (Айналымға рұқсат болмаса нарық та болмайды). Бірақ бүл байланыс тікелей емес, жанама, өйткені әртүрлі жазықтықтағы уғымдар туралы (экономикалық және зандық) әңгіме болып отыр. Расында да, мәмілелер нарық аясында жасалуы мүмкін. Бірақ сыйға тарту, мүраға қалдыру сияқгы мәмілелер айналымға жатса да, нарыққа еш кдтысы жоқ екендігі айдан анық. Жоғарыда айналым дегеніміз мүліктік екінші адамға тек мәміле жасау арқылы емес, басқа да жолдармен көшуі айтылды. Қандай мәмілелер нарық аясында, ал кандайы нарыктан тыс жасалатындығы туралы таласудың еш маңызы жоқ, өйткені біз жер учаскелерінің айналымға қабілеттілігін қарастырамыз.

Көптеген авторлар, біз айтқандай, айналымның әр түрін біледі. Иконицкая жер айналымы нарыктык және нарыктан тыс болуы мүмкін дейді.

Оның пікірінше «нарықтан тыс айналым жерге тек мемлекеттік меншік азаматтарға және занды түлғаларға бөлу тек әкімшілік тәртібімен жүзеге асатын жағдайға пән». Нарыктан тыс айналым жерді пайдаланушылар арасында мемлекеттік билік органдарының атқару-басқару актілерінің негізінде бөлу, қайта бөлу арқылы жүзеге асады, деп жалғастырады автор.

Және де жеке (нарыктық) айналымға тыйым салу жер айналымының мүлде болмағандығын білдірмейді. Автор «нарыктық жер айналымы» және «жер нарығы» ұғымдарын пара-пар ұғымдар ретінде қолданады. Біз жоғарыда экономикалық және зандық ұғымдарды шатастырмау жөнінде айтқанбыз. ҚР АК 116-шы бабында (РФ АК 129-ші бабында) «айналым» ұғымына тек қана мән беріліп қоймай, аныктамасы да беріледі. Егер жерге тек қана мемлекеттік меншіктік кезінде де айналым болғандыгы түрғысын ұстансак, азаматтық кодексте аныкталган объектілердің, айналымға кабілеттілік, айналымнан алынған және шектелген объеісгілер туралы барлық конструкциясы бұзылады. Азаматтык кодекстің бұл конструкциясы ойдан шығарылған, дерексіз емес, оның аса тәжірибелік мәні бар.

Жер айналымын «нарыктық» және «нарыктан тыс» деп бөлігін қандай тәжірибелік мәні бар? Жерді қайта бөлуге себеп болатын нарыктан тыс айналымның бір түрі жер учаскелерін қоғамдық және мемлекеттік қажеттер ушін алып алу ойымен келістік деп шамалайық. Онда «нарықган тыс» айналым түріне жер учаскелерін национализациялау (мемлекет меншігіне айналдыру), тәркілеу, реквизициялауды жаткызуға жол ашылады. Бірак бүл айналым емес, оған кері процесс. Сондыктан да «нарық» термині қаншалыкты тартымды болса да, біз шатыс болмау үшін зандарда түрактанган терминдер мен үғымдардан алыстамай, қазіргі зандарда, азаматтық кодекс нормаларында көрсетілген жер айналымы туралы сөз қыламыз.

Мемлекеттің жерге жекеменшіктік кдтынастарға кдтысуына қайтып келер болсақ, төмендегі жайттарды ескере кету керек: жалпы қоғамдық қатынастарды қүқыктық реттеу нысандары сиякты нарыктық жер кдтынастарына араласудың занды нысандары болып жерге қүкыктық субъектілерінің жүріс-тұрыстарының занды және нормативті ережелері (заң, үкімет каулылары, ведомстволық акттер және т.б.), жерде шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке топтарына арналған нормативтік ережелер (мысалы, белгілі мақсатта пайдалануға арналған жерлердегі күқыктық тәртіп) және жоғарыдағы нормативтік ережелер негізінде шығарылған дара әкімшілік басқару аісгілері (мысалы жерді сатып алу-сату мәмілесіне рүксат беру) табылады.

Мемлекеттің нарыктық жер кдтынастарына араласуының үш бағытын көрсетуге болады:

а) жерге биліктің зандылық күшінің сферасын анықгау;

ә) жермен мәміле жасау тәртібін орнату;

б) жер нарыты туралы зандардың орындалуына мемлекеттік
бақылау орнату.

Жерге биліктің заңдылық күшінің сферасын анықгау бәріннен бұрын жерге меншіктік күқығының қүрылымын дәлелдеу жолымен жүзеге асады.

Егер, мысалға,жерге жекеменшіктік қүкық және мемлекеттік меншіктік құқық аныкгалып жатса, онда мемлекеттік жерге билік қүқығын жүзеге асыруға, жерді жекеменшікке беруге және сатуға т.б., өкілетті мемлекеттік органдар шеңбері заңды түрде аныкталады, жерге жекеменшік күкығының субъекті ретінде танылатын түлғалар (азаматтар мен завды тұлғалар) шенбері аныкгалады, жекеменшік қүқығының объекті ретіндегі (есебіндегі) жерді пайдалану мақсаттары және т.б. аныкталады.

Егер жерге биліктің зандылык күшінің сферасын кеңейту келешегін қарастырсақ, ол жерге жеке меншік күкығының субъектілері бойынша (бар азаматтар, оның ішінде фермерлер, кәсіпкерлер жэне занды тұлғалар) және объекті бойынша (заң бойынша жекеменшікке берілмейтін барлық жерлерден баскасы) дамуымен байланысты. Бүдан басқа, жоғарыда айтылғандай, билік құқығы, меншік иелеріне, пайдаланушыларға жалдаушыларға берілуі мүмкін.

Сонымен, жерге деген меншіктік құқықтардың қүрылымын және жерге меншіктік қатынастардың күкыктық реттеуін аныктай отырып, мемлекет нарыктық жер қатынастарының ыкдал ету сферасын субъект және объект бойынша аныктайды.

Мемлекеттің нарыктық жер қатынастарына араласуының баска бір бағыты — жермен мәміле жасау тәртібімен белгіленген нарыктық жер қатынастарынъщ ыкдал ету сферасын орнату. Бүл, дүрысын айтқанда, рұқсат етілген нарықгық жер қатынастарының сферасына мемлекеттің араласуының негізгі бағыты.

Бұүл мәселе арнайы нормативтік реттеуді (жер айналымы туралы занды) қажет етеді. Бүндай заңның мазмүны жер айналымының даму дәрежесіне байланысты: нарыктық жер қатынастарының ыкдал ету сферасы неғүрлым кең болса, соғүрлым бүл заңның мазмүны да күрделі болмақ. Қазақстанда жер айналым сферасы әлі де болса дамымаған. Бірақжер реформалары оның кеңеюіне, ал нарықтықжер қатынастарының күрделенуіне әкеледі. Сондыктан нарыктық жер қатынастарың нормативтік реттеудің теориялық негізін жасау керек. Осы аталғант көзкарасты кейбір заңгер ғалымдардың еңбектерінен де көруге болады.

Жалпы нарық құбылысының, әсіресе аласапыран жер айналымын орасан зор жойкъін күші бар және жағымсыз экономикалық (мысалы, спекуляция), экологиялық (жерді корғаудың әлсіреуі) және әлеуметтік (латифундизм) салдарға, жерді пайдалану талаптарының бүзылуына әкелуі мүмкін. Жер айналымын күқыктық реттеу жермен эр түрлі мәмілелер жасағанда жеке және қоғамдық мүдделердің қоғамға қажетті қатынасын қамтамасыз етуге бағытталған.

Жер айналымы туралы завды терең зерттеп, дайындағанда жермен мәмілелердің барлық түріне (сату-сатып алу, айырбас, сыйға тарту, кепілге беру және басқасы) ортақ негізгі маңызды мәселелерді ойда тұтқан жөн. Осы мәселелердің қатарына жердің нысанды мақсатын жер туралы зандармен бекітілген тәртіп бойынша сактап қалу немесе өзгерту қажеттілігі жатады. Әсіресе, бүл ауыл шаруашылық жерлеріне қатысты, өйткені жерлердің нысанды мақсаты жерлердің түрлі категорияларын аныктау негізіне жатады хсәне жерді экономиканың әр түрлі салаларының кызмет жасауы үшін пайдалануындағы мемлекеттік мүдделерді көрсетеді. Мәміленің бағасы жөніндегі мәселені де реттеп алу керек. Бүл бағалар жер айналымында келісімді болады, яғни екі жақгың келісімі бойынша белгіленеді. Баға мәселесі өте күрделі және тиісті экономикалық негіздеуді талап етеді. Мысалы, ФРГ-де Жер учаскесінің айналымы туралы заң (1961 жылдың 28 шілдеде қабылданған) бойынша, егер жердің бағасы орта нарықгық бағамен өрескел сай келмейтін болса (орта нарықтық бағадан 50 пайыздан артық болса), сату-сатып алу мәмілелеріне рүқсат берілмейді.

Жер айналымын реттеудің аса маңызды мәселесі — жермен мәмілелерге рұқсат жүйесін орнату.

Дамыған жер нарықы бар елдерде (ФРГ және басқалары) қандай да болмасын нысандағы рұқсат жүйелері бар. Бұл жүйелерде рұқсатты кажет етпейтін (көлемі аз, жеке және отбасылык кажеттерге арналған учаскелер) жағдайлар, рұқсат берілмейтін себептер, рұқсат беру тәртібі қарастырылған. Бұл тәжірибе, ұзақ мерзімді даму процессінен туындағандықтан, назарға алған хсөн.

Жер айналымын реттейтін бүндай заңның бар болуы, оның жер туралы зандардың орындалуын, жерді пайдалану мен қорғауды бақылайтын мемлекеттік сфераға кіргізілуін талап етеді. Ал бұл болса, мемлекеттік бақылауды жүзеге асырғанда жер иеленудің зандылығын ғана емес, иелену тәртібін де (белгіленген тәртіп бойынша жер учаскесінің нысанды мақсатын өзгерту немесе өзгертпей сактап қалу, керек жағдайда жер учаскесін иеленуге мәмілеге тиісті рұқсат алу жэне т.б.) ескеру дегенді білдіреді. Жерінің көп бөлігі суармалы Қазақстан үшін Жер айналымын реттеу туралы заңның біраз ерекшеліктері болуы мүмкін. Бұл жағдайда заңда жерді иелену тәртібімен қатар суару жүйелерін иелену тәртібі және суды пайдалану құқығы да қарастырылуы керек.

 

 

2.2

Нарық  жағдайында  жер қатынастарын мемлекеттік  реттеудің  функциялары

Қазақстанда жерлерді алып қою институты кеңес одағы кезеңінен бастап жерлерді халық шаруашылық салаларыңың арасында бөлу құралы ретінде қарастырылып қалыптасқан. Оның негізгі мазмұнын ауыл шаруашылығынан өзге қажеттіктер үшін арналған жерлерді алып қою тәртібі мен жағдайлары туралы нормалар құраған. Арнайы мемлекеттік меншік жағдайында жерлерді алып қою институтының жерлерді тиымды пайдалану,  ауыл шаруашылық жерінің  пайдалану құқығының үстемдігі  қағидаларын жүзеге асырудағы маңызы зор болды.

Жерлерді алып қою институтының функционалдық (қызметтік) мақсаты Қазақстанның тәуелсіз даму жағдайларында түбегейлі  өзгерді. Қазіргі кезеңде нституттың құқықтық болмысын, мазмұнын  жерлерді пайдалану және қорғау саласындағы  жеке және жариялық мүдделердін тиымды үйлесуі құрайды.Ол ең алдымен,  нарықтық жағдайдағы жер құқығының жаңа реттеуші-функционалды (қызметтік) сапасымен, оның  жариялық-құқықтықтан жеке-құқықтық салаға айналуымен байланысты. Заманауи жағдайда, жерді алып қоюды, бұрынғыдай тек өндірістік күштерді тиымды орналастыру үшін таза ұйымдастырушлық-техникалық шарасы ретінде қарастыру жеткіліксіз. Сондықтан да,  теориялық әдебиеттерде кездесетін алып қою бұл нақты жер учаскілеріне субъектілердің құқықтарының тоқтатылу тәсілі ретіндегі заңды іс әрекет деген ұғыммен келісуге болмайды. Жер құқығындағы жаңа сапалық деңгейдегі өзгерістер жерді алу институтына да жаңа сипат, мазмұн беретіндігі ғылыми әдебиетте де өз көрінісін табуда. Мысалы, О.И. Крассовтың пайымдауы бойынша жерді алу мемлекетке мәжбүрлі түрде жекеше жер учаскелерін қоғамдық мақсатта иеліктен шығаруға мүмкіндік беретін маңызды құқықтық құралдардың бірі.

Қазіргі кезеңдегі жерді алу институтының маңызын М.И. Козырдың анықтамасы жан жақты сипаттайды.Автор жерді алу институтының мемлекеттің жерге жекеше меншікке қол сұқпау мен жекеше меншікті мемлекет тарапынан қорғаудың кепілдіктерімен тығыз байланысты екендігін ерекше атай отырып, оның нормалары заңда белгіленген тәртіпте мешік иесінің мүддесін ескере отырып жерді сатып алуды қамтамасыз етеді деген тұжырымға келеді.Ол жерді алумен сатып алудың ара қатынасын саралай отырып, оларды теңестіру , жер учаскесінің азамат меншік иелері жөнінде сөз болғанда ғана орынды, ал басқа жағдайларда сөз тек жер учаскесін жерді пайдаланушыға келтірілген шығындарды өтеу жөнінде болу керек деп ойын түйіндейді.

 Жерлерді алып қою институты, жариялық мүдделердің есесіне басымдылық береді, бұл мемлекеттiк қажеттiктер үшiн және заңдарды  бұзғаны үшін жер учаскелерін мәжбүрлі түрде алып қою мүмкінділігімен дәлелденеді. Бұл орайда, жер учаскілерін мемлекеттiк қажеттiктер үшiн алып қою жағдайларында меншік құқығының тоқтатылу тәртібі тек қана билік принциптеріне негізделген. Меншік иесі алып қою мүмкіншілігі жөнінде  емес, тек қана,  алып қою процесіндегі уәкілетті органмен жіберілген заңсыз әрекеттер жөнінде ғана  ғана сотқа шағымданады.

Сонымен қатар, қазіргі жағдайларда жерлерді мемлекеттiк қажеттiктер үшiн және заңдарын бұзғаны үшін алып қою нормалары  жер құқықтарын қорғауға  заңды кепіл беретін жүйені құрайды, бұл,  жерлерді алып қою институтының жаңа сапалы функционалдық бағытын дәлелдейді. Жерлерді алып қою институты шегіндегі жер құқықтарын жүзеге асырудың және қорғаудың жаңа деңгейі Қазақстан Республикасының Конституциясының мемлекетік және жеке меншікті тану және теңдей қорғау туралы  қағидасына (6 бап), азаматтардың мүліктік және өзгеде құқықтырын  тек заңдармен ғана  және де тек мемлекеттік және қоғамдық мүдделерді қорғауға қажеттілік туған жағдайда шектеу туралы ережелеріне (39 бап), мемлекеттік мұқтажы үшін мүлікті мәжбүреп иеліктен шығаруға  тек арнайы заңмен көзделген  және теңдемелі өтеу жағдайында жол берілетіндігі туралы  тұжырымдарына сүйенеді. Қазіргі жер заңнамасы бір жағынан, жерге меншік иеленушілердің  ниет білдірулері бойынша жер құқықтарының тоқтатылу негіздерінің шегін кеңейтті, ал екіншіден,  жер пайдаланушылардың және басқа да  заттық құқықтарды титулдық иеленушілердің ниеттеріне қарсы меншік құқығын тоқтату негіздерін шектеді.

Мысалы, Жер кодексінің  81 бабына сәйкес жер учаскесiне жеке меншiк құқығы немесе жер пайдалану құқығы келесі негiздер бойынша  тоқтатылады:

1) меншiк иесi — жер учаскесiн немесе жер пайдаланушы жер пайдалану құқығын иелiктен шығарып басқа тұлғаларға берген;

2) меншiк иесi меншiк құқығынан немесе жер пайдаланушы жер пайдалану құқығынан бас тартқан;

3) жер учаскесiне меншiк құқығынан немесе жер пайдалану құқығынан Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де жағдайларда айырылған ретте тоқтатылады.

3. Сонымен қатар, жер пайдалану құқығы бұдан басқа да мынадай негiздер бойынша тоқтатылуы мүмкiн:

1) учаске берiлген мерзiмнiң өтуi;

2) жер учаскесi кепiлде тұрған жағдайларды қоспағанда, жер учаскесiн жалға беру шартының немесе өтеусiз уақытша жер пайдалану шартының мерзiмiнен бұрын тоқтатылуы;

3) жер пайдаланушыға қызметтiк жер телiмiн берумен байланысты туындаған еңбек қатынастарының тоқтатылуы

Сонымен бірге, аталған бапта ерекше айтылатыны, жер учаскесін меншік иесінен және жер пайдалану құқығын жер пайдаланушыдан алып қоюға, сатып алуды қоса алғанда, олардын келісімісіз жол берілмейді, келесі жағдайлардан басқа:

1) меншiк иесiнiң немесе жер пайдаланушының мiндеттемелерi бойынша жер учаскесiнен немесе жер пайдалану құқығынан өндiрiп алу жүргiзiлген;

2) жер учаскесi мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығарылған, оның iшiнде сатып алу арқылы мәжбүрлеп иелiктен шығарылған;

3) мақсатына сай пайдаланылмай отырған немесе Қазақстан Республикасының заңдарын бұза отырып пайдаланылып жүрген жер учаскесi меншiк иесiнен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып қойылған;

4) радиоактивтi ластануға ұшыраған жер учаскесi оның меншiк иесiнен немесе жер пайдаланушыдан, құны тең жер учаскесi берiле отырып, мәжбүрлеп иелiктен шығарылған;

5) тәркiленген реттен басқа жағдайларда жол берiлмейдi.

Сонымен, заңнама иеліктен шығаруға, оның ішінде жер учаскісін және жер пайдалану құқығын меншiк иесiнің келісімінсіз сатып алуға  тек жеке меншік иесінің немесе жер пайдаланушының жеке мүддесімен жариялық мүдде қайшылыққа келген  жағдайда ғана жол береді. Қазіргі жер заңнамасы, бұрынғыдай жер заңнамасын бұзғаны үшін де жер учаскесін  иеліктен шығаратындыққа жол бере отырып,  мемлекеттік мұқтаждық үшін  жерлерді алып қою тәртібін күшейтті.

ҚР ЖК 84 бабына сәйкес жер учаскесiн ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн, бұл мұқтажды басқа тәсiлмен қанағаттандыру мүмкiн болмаған және мүлiктi тең құнымен өтеген жағдайда сот шешiмi бойынша мәжбүрлеп иелiктен шығаруға болады.

Жер учаскелерiн мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығару кезiндегi ерекше жағдайлар:

1) халықаралық мiндеттемелер;

2) қорғаныс қажетiне, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсатқа арнап жер беру және арнайы экономикалық аймақтардың құрылуы мен олардың жұмыс iстеуi;

3) пайдалы қазба кен орындарының (кең таралғандарынан басқасы) табылуы және оларды қазу;

4) жол, электр тарату желiлерiн, байланыс желiлерiн, магистральды құбырлар, елдi мекендердiң ортақ пайдаланудағы инженерлiк-коммуникациялық желiлерiн салу, сондай-ақ мемлекеттiк маңызы бар басқа да объектiлердi салу;

5) құлау (қирау) қаупi бар авариялық және ескiрген тұрғын үйлердi бұзу;

6) осы бапта белгiленген ерекше жағдайлардың тiзбесiне жататын құрылыс объектiлерiнiң бөлiгiнде елдi мекендердiң бас жоспарларын орындау, сондай-ақ мемлекеттiк және өңiрлiк бағдарламаларда көзделген объектiлердi, мемлекеттiк мүдделердi қамтамасыз ететiн инвестициялық жобаларды салу және қоғамдық маңызы бар мақсаттарға қол жеткiзу болып табылады.

Сонымен бірге, қазіргі жер заңнамасында келтірілген ережелер, олардың барлық әлеуметтік маңыздылығына қарамастан, жеке меншіктегі немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және азаматтардың пайдалануындағы жер учаскілерін мемлекетік мұқтаждық үшін алып қою институтының нормаларын жүзеге асырудағы ұйымдастырушылық құқықтық механизмін құру проблемасын шешпейді. Алып қою институтының механизмін жүзеге асыру оны колдану саласын тарылтуына (қысқартуына) бағытталуы тиіс. Бұл  Жер кодексінің   84 бабының  жер учаскесiн ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн, бұл мұқтажды басқа тәсiлмен қанағаттандыру мүмкiн болмаған және мүлiктi тең құнымен өтеген жағдайда сот шешiмi бойынша мәжбүрлеп иелiктен шығаруға болады деген ережесінен туындайды.Мәжбүрлеп иелiктен шығару нормаларын қолдану саласын тарылту (қысқарту) жер заңнамасының даму тенденциясы болу қажет. Бұл  ұлттық құқық жүйесінің заңдылық дамуымен толығымен ұндеседі. Қазіргі кезеңде ұлттық құқық жүйесінің  басты мақсаты ретінде шаруашылық субъектілердің мүдделері мен құқықтарын жүзеге асыру  және қорғау болып табылады. Болашақта иеліктен шығару институтының негізгі мазмұнын мемлекеттің меншік иелерімен жер пайдаланушылардың алдында жер учаскілерін алып қойғаны үшін және алып қойғаннан туындайтын шығын үшін жауапкершілік туралы нормалар құру қажет. Қолданыстағы заңнама меншік иесіне немесе жер пайдаланушаға мемлекеттік билік органының, өзге де мемлекеттік органның жарияланған актісінің   заңға сәйкес келмегендігінен туындаған  шығындарды өтеуді  көздейді. Мұны  әрине жер заңнамасындағы меншік иелерінің және жер пайдаланушылардың жер құқықтарын жүзеге асыру және қорғау саласындағы үлкен жетістік деп санауға болады. Жариялық мүдделерін жүзеге асыру барысындағы жер пайдаланушылардың және меншік иелерінің құқықтарын қорғаудың  біріншілігі туралы идея болашақта иеліктен шығару институтын дамытудың концептуалдық негізін құрауы қажет. Мұндай жағдайда, ескере отыратын нәрсе, ең әділетті дамыған тәртіптің өзі және өтеу деңгейі барлық шығындарды қамти алмайды, жер пайдаланушылар мен жер учаскілерінің иелерінің мүліктік мүдделер ортасына басып кіруімен байланысты негативті салдарды жоюды көздейді. Меншік иесінің моральдік, психологиялық уайымдары, оның мәртебесімен байланысты әлеуметтік, материалдық күтулерден бас тартуы, өмірлік және шаруашылық жоспарлардың өзгеруі  материалдық өлшеуге келмейді және материалдық өтеу категориясымен камтылмайды. Иеліктен шығарылып жатқан жер меншік иесінің жеке ерекше, естелік оқиғаларымен де  да байланысты болуы мүмкін. Иеліктен шығару оған эмоционалдық, психологиялық уайым қайғының себебі болуы мүмкін.

Сондықтан да, материалдық шығынды өтеу мәселесімен қоса, келешекте, жариялық мұқтаждық үшін жерлерді мәжбүрлеп алып қоюымен байланысты моральдік, психологиялық құрамдас өтеулер өзекті орнын табуға тиіс. Әзірше бұл сұрақтар жер заңнамасында көрініс таппаған.

Сонымен қатар, талданып жатқан баптын ережелері   иеліктен шығару институтын колдану аукымы  болашақта кеңейе түсуі мүмкін деген болжамға негіз береді. Мысалы, Жер кодексінің 84 бабында Қазақстан Республикасының заңдарында жер учаскелерiн мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығарудың осы баптың 2-тармағында аталғаннан басқа да ерекше жағдайлары көзделуi мүмкiндігі ерекше аталған.

Жер кодексіндегі бұл баптың болғандығы, біздің көз қарасымыз бойынша,  кодификацияланған жер актісінің  мемлекеттік мұқтаждық үшін жер учаскілерін иеліктен шығаруды, жер қатынастар саласындағы жариялық мүддені жүзеге асыратын әмбебап нысаны ретінде қараструымен байланысты. Бұл методологиялық тұрғыдан қате және қолданыстағы жер-құқықтық нормаларының бірлігіне қауіп төндіреді. Жер кодексінің нормалары  электр тарату желілерін, байланыс және магистральды құбырларды салу кезінде жариялық жер сервитуттарын колдануға мүмкіндік береді. Басқа да жағдайларда да, сервитут институты жер учаскесін иеліктен шығармай жариялық мүддені жүзеге асыруын қамтамасыз етуі мүмкін.

Профессор О.И. Крассовтың ойынша, меншік иесінің (жер пайдаланушының) жер құқықтарын толық қорғауын камтамасыз ету тұрғысынан  «иеліктен шығару  төрт міндетті талаптарды бірдей сақтай отырып жүзеге асырылуы мүмкін:

а) жер учаскісі тек соттың шешімімен ғана алынады;

б) мемлекетік мұқтаждық үшін алынған жағдайда шығындар меншік иесіне нақты алынған ға дейін өтелуеді;

г) шығындарды өтеу көлемі тең болады; д) жер учаскісі нарықтық бағаларға сәйкес болуады. 

Автормен бір ескертпе жасай отырып, келісуге болады: мемлекеттік мұқтаждылықтар, алынып жатқан жер учаскісінен әлеуметтік жағынан, экологиялық жағынан, экономикалық жағынан бұрын пайдаланғаннан құндылау болу қажет; әділетті және  тең негізде жерге  өтем беру  мемлекеттік мұқтаждық үшін алынғанның шарты ретінде тек қана құн теңдігіне негізделмей, сонымен қатар, бұрынғы меншік иесіне және жер пайдаланушыға жердің әлеуметтік, моральді-этикалық мағыналығына сүйену қажет.

Жер кодексінің  жер учаскесiн ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшiн, тек қана бұл мұқтажды басқа тәсiлмен қанағаттандыру мүмкiн болмаған  және мүлiктi тең құнымен өтеген жағдайда ғана  сот шешiмi бойынша мәжбүрлеп иелiктен шығару жөніндегі талаптарын жүзеге асыруға қолайлы нормативтік тетіктерді қалыптастыру мемлекеттік қажеттілікті және ерекше жағдайларды өте кең, бұра талқылауға жол бермейтін заңдық бөгеттер, кепілдіктер жүйесін қалыптастыруды қажет етеді  .

Заңдық әдебиетте отандық заңнаманы осы бағытта жетілдіру жөнінде біраз ұсыныстар бар: мемлекеттік қажеттіліктердің тізілімі жаңа заң немесе қолданыстағы заңдық актілерге озгерістер негізу арқылы кеңейтілмейтіндей толық,тұйық болуы керек; жер учаскелерін мәжбүрлі түрде мемлекеттік қажеттілікке алудың негізі болып табылатын халықаралық міндеттемелердің сипатын,мазмұнын  жан жакты айқындау қажет;  заң жүзінде  авариялық тұрғын үй мен ескірген тұрғын үйдің анықтамасын,айқындау критерийлерін бекіту мемлекет қажеттіліктерін нақтылы анықтауға маңызды; елді мекендердің бас жоспарларын өзгертудің тәртібі мен мерзімдерін қатаң түрде белгілеп, мемлекеттік, аумақтық, инвестициялық бағдарламалар мен жоспарлардың сипаты мен мазмұнын  жан жақты айқындау оларды кең тұғыдан, бұра талқылауға жол бермейді; шешімінің негізінде  міжбүрлеп алынған жер учаскесі кейіннен құрылыс мақсатына берілетін, мемлекеттік органды заңда нақтылы анықтау тең құнды жер учаскесінің заңды түрдегі анықтамасын, оның орналасқан жеріне, көлеміне, мақсаттық санатына, инфроқұрылымдарына, функционалдық мақсаттық мәніне, нарықтық құнына қойылатын талаптарды көрсете отырып беру қажет; меншік иесінің құқықтық статусын жерді алу қатынастарының негізгі субъектісі ретінде бекітіп, оған мемлекет қажеттілігінің дәлелдерін талап ету құқығын беріп,оны жүзеге асырудың кепілдіктерін заңдық жүйесін құру қажет; меншік иесінің компенсацияның мөлшерімен келіспеуін жерді мәжбүрлікпен алуды тоқтатып қоюдың  негізі ретінде бекіту қажет. Жерді алу институтының шеңберінде жер құқықтарын қорғау ды қамтамасыз ету шараларының жүйесінде, меншік иелерімен жер учаскесін пайдаланушыларға келтірілген шығындарды өтеудің мағызы зор. Шығындарды өтеу нормаларының болмысы олардың суъектілердің жерге құқықтарына қол сұғатын құқық  бұзушылықтардың алдын алуға деген бағытын, компенсациялық, қалыпқа келтіру функциясын анықтайды. Өкінішке орай, Жер кодексінің, жерді алуды тек ақылы түрде жүзеге асыруды талап ететін  бұрынғы қолданыста болған заңдарға қарағанда, жер учаскелерін ақылы және ақысыз түрде мемлекеттік қажеттілікке алуға жол беруі, жерді пайдаланушылардың кейбір категорияларының жерге деген құқығын әділетсіз шектеуге әкеліп,олардың теңдігін бұзып қана қоймай, кодекстің нормаларының ішкі қайшылықтарына жол ашты. Мысалы, Жер кодексінің  85 бабына сәйкес егер меншiк иелерi және мемлекеттiк емес жер пайдаланушылар жер пайдалану құқығын сатып алған болса, жер учаскелерiн олардан мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығару Кодекске, ал онымен реттелмеген бөлiгiнде Қазақстан Республикасының өзге де заңдарына сәйкес сатып алу тәртiбiмен жүзеге асырылады. Аталған баптың мазмұны жерді сатып алудың құқықтық базасының тұтас, бір келкі еместігін көрсетеді. Ал, жер кодекесінің 87 бабы, өз кезегіне орай,  бір тармағында,    мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару кезінде сатып алынатын жер учаскесіне төленетін баға, сатып алудың мерзімі мен басқа да жағдайлары жер учаскесінің меншік иесінің немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушының келісімімен айқындалатындығын бекітіп, ал, екінші тармағында, сатып алудың берік, дифференцацияланған бағаларын бекітіп, жердің меншік иелерімен пайдаланушыларының статустарының тұтастығына, теңдігіне елеулі ақау келтіріп тұр. Көрсетілген  баптың екінші тармағында айтылғандай, Кодекстiң 24-бабы 2-тармағының 2) тармақшасына сәйкес жер учаскесiнiң меншiк иесi мемлекеттен сатып алған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесiнiң және мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығару кезiнде сатып алынатын жер учаскесiнiң бағасы (шығынды есептемегенде) мемлекетке төленген сома мөлшерiнде айқындалады.
      Мемлекет төлеу мерзiмiн ұзартып сатқан жер учаскесi үшiн сома толық төленбеген кезде (шығынды есептемегенде) және оны мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығару кезiнде сатып алған кезде, сатып алынатын жер учаскесiнiң бағасы мемлекетке төленген соманың мөлшерiнде айқындалады.

Мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығару кезiнде сатып алынатын жер учаскесiнiң бағасын айқындау кезiнде оған жер учаскесiнiң немесе оған құқықтардың, онда орналасқан жылжымайтын мүлiктiң меншiк немесе жер пайдалану құқығы тоқтатылған кездегi нарықтық құны, сондай-ақ үшiншi тұлғалар алдындағы мiндеттемелердiң мерзiмiнен бұрын тоқтатылуына байланысты өзi шеккен шығындарды қоса алғанда, жер учаскесiн мәжбүрлеп иелiктен шығаруға байланысты жер учаскесiнiң меншiк иесiне немесе мемлекеттiк емес жер пайдаланушыға келтiрiлген барлық шығын толық көлемде қосылады.

Жер учаскесiнiң нарықтық құны Қазақстан Республикасының бағалау қызметi туралы заңнамасына сәйкес айқындалады.

Жер учаскесiнiң меншiк иесiмен немесе мемлекеттiк емес жер пайдаланушымен келiсiм бойынша оған мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығару кезiнде сатып алынатын жер учаскесiнiң орнына берiлетiн жер учаскесiнiң немесе оған құқықтардың құнын сатып алынатын жер учаскесiнiң немесе оған құқықтардың меншiк немесе жер пайдалану құқығы тоқтатылған кездегi нарықтық құнына есептей отырып, басқа жер учаскесi берiлуi мүмкiн.
      Мемлекет мұқтажы үшiн мәжбүрлеп иелiктен шығарылатын жер учаскесi немесе оған құқық мемлекеттен сатып алынуға тиiс болып, бiрақ сатып алу жүргiзiлмеген жағдайларда, жер учаскесiнiң нарықтық құны бағаға қосылмайды, оның орнына мемлекеттiк емес жер пайдаланушыға онымен келiсiм бойынша құны тең басқа жер учаскесi берiлуi мүмкiн. А.Х. Хаджиевтің пайымдауынша, аталған баптың  компенсациялық қатынастарды реттеу бойынша даулы тұжырымдардың пайда болуына әкелетін, негізгі қайшылығы, Жер кодексінің негізгі қағидасы  ретінде тараптардың еркін ерік білдіруін, келісімнің пәні бойынша біркелкі шарттарды әзірлеуін бекітіп, ал келесі тармақтарында, бір жақты түрде, келісімдік әрекеттердің базасын тарылтатын,елеулі позициялар бойынша келісімнің пәнін жоқтың қасына шығаратын ережелерді қарастыруында жатыр.Ережелер меншік иелері үшін пайдасыз, әділ компенсация қағидасына қайшы. Аталған баптарда автордың пікірінше, жариялылық мүддені қорғау және жүзеге асыруды желеу етіп меншік иелерінің мүліктік мудделерін толық қорғау кепілдіктерін жүзуге асырмауға жол ашылып отыр. Автор бұл жерде  әлеуметтік тұрғыдан әділетсіз, сондықтан методологиялық тұрғыдан ақаулы, негізгі мазмұны « жариялылық мүддені жеке мүдүнің есебінен шешуге бағытталған  нормативтік конструкцияны көреміз деп, өз ойын түйіндейді. Біздің пікірімізше, заңдағы қайшылықтардың негізгі себебі Жер кодексінің негізгі түсінігі «сатып алудың» методологиялық тұрғыдан дұрыс анықталмағанымен байланысты. Сатып алу тек нарыққа тән категория ретінде, Жер кодексінің 87 бабының бірінші тармағында көрсетілгендей, мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару кезінде сатып алынатын жер учаскесіне төленетін баға, сатып алудың мерзімі мен басқа да жағдайлары жер учаскесінің меншік иесінің немесе мемлекеттік емес жер пайдаланушының келісімімен айқындалатындығын білдіреді. Сондықтан, жекеше меншіктегі немесе пайдаланудағы жер учаскесін мемлекеттік қажеттілікке алудың шарттарын бір жақтылық тәртіпте белгілеу не болса ол болуы мүмкін, бірақ,  «сатып алуға» жатпайды. Біздің ойымызша, заң шығарушының жер учаскесін мемлекет қажеттілігіне алу мәселелеріне методологиялық қате тұрғыдан қарауы  жерді алу институтының нормаларының бір біріне қайшы болуына алып келді.

Өкінішке орай, меншік иелерін ынталандыру мақсатында көзделген жеңілдіктер, олардың мүліктік құқықтарын шектеуге әкеліп отыр.

Жер кодексінің  толық компенсация қағидасын бекіткен 166 бабының  ерекше әлеуметтік мәніні күмән келтірмейді. Дегенмен оны жүзеге асырудың толық қанды тетігінің жоқтығы, оның қолдану тиімділігін төмендетені сөзсіз.

Жер учаскелерін мемлекет қажеттілігі үшін мәжбүрлеп алу жөніндегі нормаларды талдау әлі де болса Жер кодексінде компенсацияның өндіру механизмінің, меншік иелерімен жерді пайдаланушылардың құқықтарын қорғаудың процессуалдық кепілдіктерінің олқылықтарының көп екендігін көрсетеді. Әрине, қолданыстағы заңнамада көзделген жерді орындаушы органдардың талап арызы бойынша оларға дөлелдеу ауыртпалығын жүктей отырып сот арқылы алу, жер қатынастарын құқықтық реттеудегі елеулі жетістік. Сонымен қатар, сот тәжірибесін талдаку көрсеткендей кейбір жағдайларда, жерді мәжбүрлеп алу жөнінде талап арыз берген мемлекеттік органдар, мемлекеттік қажеттілікті дәлелдейтін құжаттар бермей, қозғалмайтын мүлікті заңсыз қиратады.  Мысал ретінде,  Достық даңғылында орналасқан 326 уйді мемлекет қажеттілігі үшін алу жөніндегі  Алматы  қаласы Акиматының   Назимбуби  Алиеваға қарсы берілген талап арызын келтіруге болады. Коллегияның  6 июль 2007 жылғы қаулысы бойынша   Алматы  қаласының аудандық сотының  15 май  2007 жылғы Алматы  қаласы Акиматының талап арызын қанағаттандырған шешімі бұзылып, талап арыз қанағаттандырусыз қалдырылды.

  Соттың шешімін бұзуға талап арыз бергенде заңда көрсетілген талаптарды сақтамау, арызға Алматы қаласының  бас жоспарынан  үзіндіні, территорияны аймақтау схемасын тіркемеу негіз болды. Бұл құжаттардың болмауы мемлекеттік қажеттіліктің барлығы жөнінде тұжырым жасауға мүмкіндік бермеді. Істің материалдарында Н.Алиеваға  жерді алу жөнінде хабар етілгендігін дәлелдейтін деректер жоқ.Талап қоюшы өзінің талап арызында    Достык даңғылында орналасқан 326 үйді мәжбүрлеп алуды өтінеді, бірақ, бұл уақытта үй қиратылып тасталған.  Алматы қаласының Акиматының жерді алу жөніндегі  қаулысы  об изъятии было 2006 жылдың 17 январында қабылданған. Ал материалдардан  тогда как из материалов дела следует, что дом Алиеваның үйін құрылыс жұргізуші «Достык Девелопмент»  Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі  2004 жылы қиратқан. Жер участігі жыртылып, тегістеліп, Алиева Н. осы уақыттан бастап өзінің тұрғын үйінен, меншігінен заңсыз айырылған.

Осы сияқты істердің материалдарын талдау  мемлекеттік билік органының заңнамаға сәйкес келмейтін актіні қабылдаудың салдарынан меншіктенушіге немесе жерді пайдаланушыға келтірілген шығынды өтеуді қарастыратын  Жер кодексінің 166 бабын қолданудың процессуалдық  аспектілерін жан жақты жетілдіруді ң қажеттігін көрсетеді. Аталған бабқа сәйкес компенсацияның мөлшерін айқындаған кезде оған: 1) жер учаскесiнiң немесе жер пайдалану құқығының нарықтық құны;

2) жемiс ағаштары мен көпжылдық екпелердi қоса алғанда, учаскедегi жылжымайтын мүлiктiң нарықтық құны;

3) жер учаскесiн игеруге, оны пайдалануға, қорғау iс-шараларын жүргiзуге, топырақ құнарлылығын арттыруға байланысты шығындардың инфляциясы есепке алынған құны;

4) меншiк иесiне немесе жер пайдаланушыға үшiншi тұлғалар алдындағы өз мiндеттемелерiн мерзiмiнен бұрын тоқтатуына байланысты келтiрiлген шығынды қоса алғанда, олардан жер учаскесiн алып қоюмен байланысты келтiрiлген, меншiк немесе жер пайдалану құқығын тоқтату кезiндегi барлық шығын;

5) алынбай қалған пайда енгiзiледi.

Жер учаскесiн алып қою кезiнде меншiк иелерiне нeмece жер пайдаланушыларға келтiрiлген шығынды, сондай-ақ олардың өтемақы мөлшерiн айқындау тараптардың келiсiмiмен белгiленедi.

Жер учаскелерiн алып қою немесе оларға уақытша орналасу нәтижесiнде суару, құрғату, табиғат қорғау, эрозияға және селге қарсы объектiлер мен құрылыстардың (жүйелердiң) жұмысы жартылай немесе толығымен бұзылатын жағдайда шығындар, жобалау-зерттеу жұмыстарының құнын қоса алғанда, объектiлер мен ғимараттарды (жүйелердi) жаңадан салу немесе жұмыс iстеп тұрғандарын қайта жаңғырту үшiн жасалатын жұмыстың құнына негiзделiп айқындалуы мүмкiн.

Жердi пайдалану кезiндегi қолайсыздықтардан (су қоймаларын толтыру кезiнде аралдардың пайда болуы, көлiк байланыстарының бұзылуы, аумақты коммуникациялармен бөлiп тастау және басқалары) туындаған шығындар (шығыстар) жобалау-зерттеу жұмыстарына, бөгеттер, көпiрлер, жолдар, кiрме жолдар, басқа да құрылыстар салуға, су қоймаларының түбiн тазартуға, сондай-ақ қайықтар, катерлер, паромдар мен өзге де көлiк құралдарын сатып алуға кеткен бiржолғы шығыстардың сомасымен айқындалуы мүмкiн.

Жердiң нашарлаған сапасын қалпына келтiру үшiн қажеттi шығындарды (шығыстарды) айқындау кезiнде топырақты зерттеу, агрохимиялық және басқа арнайы тексерулер мен зерттеулердi, сондай-ақ жердiң сапасын қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн iс-шараларды жүргiзуге шыққан шығыстар енгiзiлуi мүмкiн.

Жер учаскесiнiң меншiк иесi немесе жер пайдаланушы меншiк құқығының немесе жер пайдалану құқығының тоқтатылуына әкеп соғатын шешiммен келiспеген жағдайда, дау сот тәртiбiмен шешiлгенге дейiн ол шешiмдi жүзеге асыру мүмкiн болмайды.

Дауды сотта қарау кезінде  меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға келтірілген шығындарды өтеуге байланысты барлық мәселелер шешіледі.

Соттардың жер учаскелерін мемлекеттік қажеттілік үшін міжбүрлі түрде алу  жөніндегі дауларды қарастыру барысында  пайцда болатын күрделі мәселелер компенсацияның мөлшерін анықтаумен байланысты. Істермен танысу тараптармен іске қатысуға тартылған бағалаушылардың бірсыпырасының жер учаскесін бағалау методикасының негіздерін білмейтіндігін көрсетті.

Бағалаушылар, егер олар мамандандырылған мекемелердің мамандары болмаса, ҚР бағалаушылық қызмет жөніндегі заңына сәйкес шындыққа келмейтін көтеріңкі бағалағандары үшін жауапкершілік жөнінде ескертілмейді. Кейде бір үйде  орналасқан пәтерлер, көрші жер учаскелері үшін көлемдері  әртүрлі ақшалай компенсациялар ұсынылады. Мысалы, Алматы  қаласының Акиматының  Г.М.Акдуйсеноваға   қарсы талап арызында  Сатпаев көшесінде  орналасқан, жалпы көлемі 38,5 шаршы метр  № 9 пәтерді,  жанасып тұрған Сейфуллин көшесінде жол салуға  байланысты алу  жөніндегі талап арызында      «Dinex Go»  Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің  26 мамыр  2007  жылғы бағалау актісіне сәйкес қозғалмайтын мүліктің нарықтық  құны ретінде  22657000 тенге ұсынылған. Ал , осы үйде орналасқан қалған  он бір пәтердің иелеріне ақшалай компенсация отыз миллион теңге  мөлшерінде ұсынылған. Бостандык ауданының  № 2  сотының  28 маусым  2007 жылғы  шешіміне  Ақдүйсенованның шағымдануы бойынша  Коллегияның   20 июля 2007  жылғы қаулысымен өзгертіліп компенсацияның көлемі   22657000 тенгеден   30530500 тенгеге дейін өсірілді. Әкімшіліктің өкілі апелляциялық колдлегияда жауапкердің аразын мойындап, өндіруге жататын ақшалай компенсацияных көлемін  30530500 тенгеге дейін көбейтуді сұрады. Осылайша, ұсынылған компенсацияның мөлшерімен келіспеушіліктен туындаған  даулар бойынша істерді зерделеу, алынатын жер учаскесі мен басқа да қозғалмайтын мүлікті бағалаудың бірегей методикасын дайындаудың  қажет екендігін көрсетеді. Ортақ методиканың болмауы алынатын объектілердің нарықтық құнын анықтауда елеулі методологиялық қателіктерге жол береді.

Кеңестер одағы кезінде қалыптасқан    мақсаты бойынша пайдаланылмаған немесе   Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып пайдаланылған жер учаскесiн меншiк  иесiнен және жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып қою институты, қазіргі кезеңде өзінің прототипінен мазмұны жағынан ерекше айрықшаланады және жерге меншік немесе пайдалану құқығын тоқтатудың негізі болып табылатын  құқық бұзушылықтың  кең шеңберін қамтиды. Олар жерді меншіктенушімен жерді пайдаланушының жерді мақсатты және тиімді пайдалану қағидаларын өрескел бұзумен байланысты. Осындай жағдайларда ауыл шаруашылығы өндiрiсiне, не тұрғын үй құрылысына немесе өзге де құрылысқа арналған жер учаскесi екi жыл iшiнде (егер Қазақстан Республикасының заңдарында неғұрлым ұзақ мерзiм көзделмесе) тиiстi мақсатында пайдаланылмаған жағдайларда, ондай жер учаскесi  Кодекстiң 94-бабында көзделген тәртiппен меншiк иесiнен және жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып қойылуға жатады. Бұл кезеңге мұндай учаскенi игеруге қажеттi уақыт, сондай-ақ дүлей апаттар салдарынан немесе осылайша пайдалануға мүмкiндiк бермеген өзге де мән-жайларға байланысты аталған учаскенi мақсаты бойынша пайдалану мүмкiн болмаған уақыт кiрмейдi.

Жер учаскелерiн игерудiң шарттары мен мерзiмдерi Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындаған тәртiппен белгiленедi.

Егер жер учаскесiн пайдалану Кодексте немесе Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгiленген жердi ұтымды пайдалану ережелерiн өрескел бұза отырып жүзеге асырылса, атап айтқанда, егер жер учаскесi нысаналы мақсатына сәйкес пайдаланылмаса немесе оны пайдалану ауыл шаруашылығы жерi құнарлылығының едәуiр төмендеуiне не экологиялық жағдайдың едәуiр нашарлауына әкеп соғатын болса, ондай жер учаскесi Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңнамасында көзделген жазалау шаралары қолданылғаннан кейiн, осы Кодекстiң 94-бабында көзделген тәртiппен меншiк иесiнен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып қойылуға жатады.

Төтенше және ырық бермейтiн ахуал кезiнде (еңсерiлмейтiн күш әрекетi) туындаған жағдайларды қоспағанда, осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларда жер учаскесiнiң меншiк иесi немесе жер пайдаланушы мемлекетке келтiрiлген залалды Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес өтеуге мiндеттi.

Қазақстан Республикасының Жер кодексінің  93бабына сәйкес   Егер жер учаскесiн пайдалану осы Кодексте немесе Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгiленген жердi ұтымды пайдалану ережелерiн өрескел бұза отырып жүзеге асырылса, атап айтқанда, егер жер учаскесi нысаналы мақсатына сәйкес пайдаланылмаса немесе оны пайдалану ауыл шаруашылығы жерi құнарлылығының едәуiр төмендеуiне не экологиялық жағдайдың едәуiр нашарлауына әкеп соғатын болса, ондай жер учаскесi Қазақстан 
Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңнамасында көзделген жазалау шаралары қолданылғаннан кейiн, осы Кодекстiң 94-бабында көзделген тәртiппен меншiк иесiнен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып қойылуға жатады.

Төтенше және ырық бермейтiн ахуал кезiнде (еңсерiлмейтiн күш әрекетi) туындаған жағдайларды қоспағанда, осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген жағдайларда жер учаскесiнiң меншiк иесi немесе жер пайдаланушы мемлекетке келтiрiлген залалды Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес өтеуге мiндеттi.     

Меншiк иелерiнен және жер пайдаланушылардан жер учаскесiн  Кодекстiң 92 және 93-баптарында көзделгендей мәжбүрлеп алып қою жер учаскесi орналасқан жердегi облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жер ресурстарын басқару жөнiндегi аумақтық органының талап-арызы бойынша сот тәртiбiмен жүргiзiледi.

Кодекстiң 92-бабында көзделген жағдайда жер учаскесiн мәжбүрлеп алып қою туралы талап-арыз меншiк иесiне немесе жер пайдаланушыға талап-арыз қойылғанға дейiн кемiнде бiр жыл бұрын жер учаскесiн нысаналы мақсаты бойынша пайдалану қажеттiгi туралы жазбаша ескерту жасалғаннан кейiн және осы уақыт iшiнде жер учаскесiнiң меншiк иесi не жер пайдаланушы осындай учаскенi нысаналы мақсаты бойынша пайдалану жөнiнде қажеттi шаралар қолданбаған жағдайда ғана берiлуi мүмкiн.

Кодекстiң 93-бабында көзделген жағдайда жер учаскесiн мәжбүрлеп алып қою туралы талап-арыз Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы заңдарында көзделген жазалау шаралары қолданылғаннан, талап-арыз беруден кемiнде үш ай бұрын жер учаскесiнiң меншiк иесiне немесе жер пайдаланушыға Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жою қажеттiгi туралы жазбаша ескерту жасалғаннан кейiн ғана және осы мерзiм iшiнде жер учаскесiнiң меншiк иесi немесе жер пайдаланушы учаскенi пайдалану кезiнде Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жоймаған жағдайда берiлуi мүмкiн.

Егер меншiк иесiнiң немесе жер пайдаланушының Қазақстан Республикасының заңдарын бұзуы учаскенi нысаналы мақсатқа сай пайдаланбауында болса, мәжбүрлеп алып қою туралы талап-арыз бергенге дейiн облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жер ресурстарын басқару жөнiндегi аумақтық органы жер учаскесiнiң меншiк иесiнiң немесе жер пайдаланушының өтiнiшi бойынша жер учаскесiнiң нысаналы мақсатын өзгерту туралы мәселе бойынша осындай учаске орналасқан жердегi облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергiлiктi атқарушы органына, аудандық маңызы бар қаланың, кенттiң, ауылдың (селоның), ауылдық (селолық) округтiң әкiмiне ұсыныстар жiберуге мiндеттi. Бұл жағдайда осындай учаскенiң нысаналы мақсатын өзгерту туралы мәселе оң шешiлмеген кезде ғана талап-арыз берiлуi мүмкiн.

Кодекстiң 92 және 93-баптарында аталған негiздер бойынша сот шешiмiмен жер учаскесiн меншiк иесiнен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып қойған жағдайда жер учаскесiне меншiк құқығы немесе жер пайдалану құқығы (жер учаскесiнiң мемлекеттен сатып алынған жалдау құқықтарына қатысты) Қазақстан Республикасының азаматтық iс жүргiзу және атқарушылық заңдарында белгiленген тәртiппен сауда-саттықта (конкурстарда, аукциондарда) сатылады.

Сатудан түскен сома, жер учаскесiн мәжбүрлеп алып қою шығыстары шегерiле отырып, жер учаскесiнiң бұрынғы меншiк иесiне немесе жер пайдаланушыға төленедi. Бiр жыл iшiнде кемiнде үш рет сауда-саттық (конкурстар, аукциондар) жүргiзiлгеннен кейiн ондай жер учаскесiн немесе оларға жер пайдалану құқығын сату мүмкiн болмаған жағдайда жер учаскесi сот шешiмiмен арнайы жер қорына қосылады.

Жерді алудың ерекше жағдайына жер учаскесін тәркілеу жатады. Тәркілеу жерді алудың басқа түрлерінен өзінің негіздері және құқықтық салдары жағынан да айрықшаланады.

Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 95 бабына сәйкес  Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда, қылмыс немесе өзге де құқық бұзушылық жасағаны үшiн меншiк иесiнен немесе жер пайдаланушыдан жер учаскесi сот тәртiбiмен санкция түрiнде өтеусiз алып қойылуы мүмкiн.

Сотталған адам мен оның асырауындағы адамдар үшiн қажеттi, сотталған адамға жеке меншiк құқығымен тиесiлi немесе оның ортақ меншiктегi үлесi болып табылатын, онда үйi мен шаруашылық қора-жайлары орналасқан жер учаскелерi, сондай-ақ өзiндiк қосалқы шаруашылық жүргiзу үшiн қажеттi жер учаскелерi Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдарында көзделген тiзбеге сәйкес тәркiленбеуге тиiс.

Тәркiленген жер учаскелерi мемлекеттiк меншiкке қайтарылады. Тәркiлеу объектiсi болып табылатын мұндай жер учаскелерi не жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен сатылуы немесе одан әрi пайдаланылуы мүмкiн.

Осылайша, заңнама жерді тәркілеу тәртібін нақтылы түрде  реттейді.Заңда тәркілеу жасалған қылмыс үшін қолданылатын санкция ретінде  қарастырылып, жер учаскесін өтеусіз  алуды білдіреді.Жер учаскесін тәркілеуге байланысты келтірілген басқа шығындардың да орны толтырылмайды.Сондықтан тәркілеу мемлекет тарапынан ешқандай шінаралық міндеттемесіз жер учаскесіне  құқықты мәжбүрлі түрде тоқтату болып табылады.

Жерді алу институтының ауыл шаруашылығы санатындағы жерлер үшін реттеулік маңызы зор. Ауыл шаруашылық санатындағы жерлерді қорғаумен тиімді пайдалануды қамтамасыз ету ұйымдық  құқықтық шаралар кешені арқылы жүзеге асырылады.Олардың ішінде, кеңестер одағы кезеңінен бастап ең тиімді шара ретінде жер учаскесін меншік иелерінен, жерді пайдаланушылардан алу қарастырылады. Ауыл шаруашылық санатындағы жерлердің құқықтық режимі жер қорының басқа санаттарын қорғау, пайдалану режимінен ерекше, бірақ тығыз байланысты. Ауыл шаруашылығы санатындағы жерлердің ерекше құқықтық режимі  жер құқығының барлық институттарын қамтитын ауыл шаруашылығы санатындағы жерлердің басымдылығы қағидасына негізделген. Ауыл шарушылық алқаптарын құқықтық тұрғыдан қорғауды қамтамасыз ету ауыл шаруашылық санатындағы жерлердің басымдылығын замтамасыз етудің қажетті шарты болып табылады.Отандық әдебиетте жер құқығының дәстүрлі және негізгі  қағидасы ретінде қарастырылатын ауыл шаруашылығы санатындағы жерлердің басымдылығы қағидасы нарықтық кезеңде өзінің маңызын жоғалтпай, реттеулік ықпалын үдете түсіп, жер құқығының елеулі үрдісіне айналуда. Тәулсіз Қазақстанның жер заңдарында бұрынғы заңдарға белгісіз, ауыл шаруашылық жерлерін қорғаумен пайдалануға ерекше талаптарды көздейтін нормалар пайда болды.Мысалы, Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 90 бабына сәйкес  суармалы ауыл шаруашылығы алқаптарын, ауыл шаруашылығы, биологиялық және ирригациялық-мелиорациялық, балық шаруашылығы бағдарындағы ғылыми-зерттеу және оқу орындарының тәжiрибелiк алаңдарының, орман және су қорларының жерлерiн алып қоюға ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру мен кеңейтуге, халықаралық мiндеттемелердi орындауға, учаскенiң астынан бағалы пайдалы қазбалардың кен орнының табылуына, жол, электр тарату желiлерiн, байланыс желiлерi мен магистральды құбырларды, елдi мекендердiң ортақ пайдаланудағы инженерлiк-коммуникациялық желiлерiн салуға, сондай-ақ мемлекеттiк маңызы бар объектiлердi ықтимал орналастырудың басқа нұсқалары болмаған кезде оларды салуға байланысты ерекше жағдайларда ғана жол берiледi.

Қазіргі кезеңде ауыл шаруашылығы санатындағы жерлердің басымдылығы қағидасы аулы шаруашылық алқаптарын ең алдымен ауыл шаруашылығының қажеттіліктері үшін беру; оларды экономиканың аграрлық секторының мүддесі үшін сақтау және  жоғары деңгейде қорғау;ауыл шаруашылық алқаптарын ауыл шаруашылығы емес қажеттіліктер үшін алудың алдын алу мен шектеу, оларға ауыл шаруашылығына жарамсыз немесе сапасы нашар алқаптарды беру  арқылы мүмкіншігінше сақтап қалу; ауыл шаруашылығына жатпайтын қажеттіліктер үшін уақытша берілген жерлерді қалпына келтіру; ауыл шаруашылық алқаптарының сапасын ауыл шаруашылық өндірісте сақтау; ауыл шаруашылық санатындағы жерлерді мемлекет қажеттілігіне алуға байланысты  ауыл шаруашылық өндірісінің шығындарын толық өтеу арқылы жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығы санатындағы жерлердің басымдылығы қағидасының толық қанды ұйымдық құқықтық тетігін құру  ауыл шаруашылық алқаптарын мемлекеттік қажеттілік үшін алу институтының болмысына, мазмұнына жаңа сапалық өзгерістер енгізуді талап етеді. Қазіргі ауыл шаруашылық өндірісінің нарықтық бағдары  ауыл шаруашылық санатындағы жерді алу институтының да мақсат, міндеттерін, мазмұнын жаңаша айқындауға, нақтылауға жол ашуда. Ең алдымен жерді алу институтының жердің құнарлылығының  сапасының құлдырауының, ауыл шаруашылық алқаптардың азаюының  алдын алудағы маңызы көтерілуде.

Жерді алудың жалпы негіздері мен шарттары және оларды ауыл шаруашылық санатындағы жерлерге байланысты қолданудың ерекшеліктері Жер кодексінде, оны қолдануды қамтамасыз ететін нормативтік актілерде көзделген.Оларды зерделей отырып, заңнамада ауыл шаруашылық жерлерін мемлекеттік қажеттілікке алудың шарттарымен негіздерін анықтаумен қатар ауыл шаруашылығымен байланысты емес мақсаттарға алынатын жер учаскелелерінің тиімді көлемдерін қамтамасыз ету қажет деген тұжырымға келуге болады.Бұл жол Кеңестер одағы кезеңіндегі заңдарға да белгілі. Кезінде Қазақ ССР  (1971) Жер кодексінде ауыл шаруашылығымен байланысты емес мақсаттарға жерді ең аз қажетті мөлшерде беру қағидасы көзделген болатын. Бұл бағытағы шаралар өндірістің әртүрлі салаларындағы технологиялардың жаңа мүмкіншіліктерін ескере отырып олардың объектілерін орналастырудың тиімділігін арттыру арқылы жалғастырылуы қажет. Осыған байланысты әртүрлі нормативтер мен стандартардың ауыл шаруашылық жерлерін құқықтық қорғаудағы маңызы арта түспек.   

Ауыл шаруашылық жерлерін мемлекет қажеттілігіне алудың арекше жағымсыз салдарына ауыл шаруашылық өндірісінің шығсысын  өтеуді жатқызуға болады.Екінші жағынан, оларды ауыл шаруашылық санатындағы жер уческелерінің меншік иелерімен  пайдаланушыларының құқықтарын қорғаудың кепілдіктеріне жатқызуға толық негіз бар. Ауыл шаруашылығы өндірісінің шығасын өтеуді реттейтін нормалар  ауыл шаруашылық мақсатындағы жерді экономикалық, әлеуметтік негізсіз алуға елеулі түрде бөгет жасай отырып. тікелей немесе жана түрде жерге деген құқықтарды қорғау деңгейін көтереді.    

Мысалы,  Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 105 бабына сәйкес ауыл шаруашылығын жүргiзуге байланысты емес мақсаттарға пайдалану үшiн ауыл шаруашылығы алқаптарын алып қоюдан туындаған ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi шығасы ауыл шаруашылығы алқаптарының көлемi мен олардың сапасын қалпына келтiру арқылы ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң деңгейiн сақтау мақсатында бюджет кiрiсiне өтелуге тиiс.

Бұл шығасы осы Кодекстiң 166-бабында көрсетiлген шығынның орнын толтырудан тыс өтеледi. Өнеркәсiп, көлiк, байланыс, қорғаныс жерiн және ауыл шаруашылығына арналмаған өзге де жердi қоспағанда, ауыл шаруашылығын жүргiзуге байланысты емес қажеттер үшiн жердiң барлық санаттарының құрамынан ауыл шаруашылығы алқаптары берiлетiн тұлғалар, сондай-ақ күзет, санитарлық және қорғау аймақтары белгiленетiн тұлғалар ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi шығасыны өтейдi.

Азаматтар мен заңды тұлғалардың жер пайдалануындағы немесе меншiгiндегi ауыл шаруашылығы алқаптарының нысаналы мақсаты өзгерген кезде де ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi шығасы өтелуге тиiс.

1. Ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi шығасы жер учаскесiне құқық беру туралы шешiм қабылданған немесе ауыл шаруашылығы алқаптарының нысаналы мақсаты өзгерген кезден бастап алты ай мерзiмде өтелуге тиiс. Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 106 бабына сәйкес Ауыл және орман шаруашылығын жүргiзуге байланысты емес мақсаттарға пайдалану үшiн ауыл шаруашылығы алқаптарын алып қойған кезде, шығасының мөлшерi жергiлiктi атқарушы органның жер учаскесiне тиiстi құқық беру туралы шешiм қабылдауы үшiн негiз болып табылатын жерге орналастыру жобасының (жерге орналастыру iсiнiң) құрамында белгiленедi.
2. Өтелуге тиiстi шығасының мөлшерi жаңа жердi игерудi немесе алқаптарды ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiру деңгейiне дейiн жақсартуды қамтамасыз ететiн нормативтердi негiзге ала отырып, алып қойылатын алқаптардан алынатын өнiмнен немесе олардың сапасы төмендегенге дейiн бұрын алынған өнiмнен кем түспейтiн көлемiнде анықталады.
3. Ауыл шаруашылығын жүргiзуге байланысты емес мақсаттарға пайдалану үшiн ауыл шаруашылығы алқаптарын алып қоюдан туындаған ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi шығасыны өтеу нормативтерiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi .
4. Ауыл шаруашылығына арналмаған және ормансыз алқаптардағы бүлiнген жердi жаңғырту шартымен ауыл шаруашылығы алқаптарын уақытша пайдалануға алып қойған кезде шығасы толық көлемiнде өтеледi.
   Жер учаскесi берiлген заңды немесе жеке тұлғаның қаражаты есебiнен өнiмдiлiгi аз немесе өнiм бермейтiн алқаптарға құнарлы топырақ қабаты салынған жағдайда алқаптарды қалпына келтiруге жұмсалатын сома есепке алынып, шығасы Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен өтеледi.
5. Шығасының мөлшерi жер учаскесiнiң берiлуiне мүдделi тұлғамен келiсiледi және жергiлiктi атқарушы органның шешiмiмен бекiтiлетiн жер учаскесiне құқық беру туралы актiмен ресiмделедi.
6. Жер сапасының нашарлауынан туындаған шығасының мөлшерi алқаптарды бiр түрден екiншiсiне ауыстыруға байланыссыз жағдайларда олардың сапасының төмендеуiне сәйкес нормативтердiң (жердi кадастрлық бағалау бойынша) процентiмен анықталады.

Алқаптар сапасының төмендеуiне байланысты оларды бiр түрден басқа түрге ауыстырған жағдайда шығасы мөлшерi алқаптардың тиiстi түрлерiне арналған нормативтердiң айырмасы бойынша анықталады.

7. Ұйымдар мен азаматтардың қызметi әсерiнiң нәтижесiнде жер сапасының нашарлауынан келген шығасыны өтеу жер учаскесi орналасқан жердегi облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) уәкiлеттi органының талап-арызы бойынша сот тәртiбiмен жүргiзiледi.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің ауыл шаруашылық алқаптарды мемлекет қажеттілігіне алуға байланысты шығасыны өтеу жер учаскелерін негізсіз алудың алдын алудың экономикалық тетігінің құрамдас бөлігі ретінде қаралуға тиіс.Сондықтан, ауыл шаруашылығы өндірісінің шығасын өтеу нормативтерінің негізінде   өндірілетін қаражаттар шаруашылық айналымға  құндылығы алынған жерге парапар жер көлемін шаруашылық айналымға қосуға жеткілікті болуы керек.Осындай методологиялық көзқарас өдіруге жататын шығасыларды анықтау тәртібі жөніндегі нормалардың  негізгі мазмұнын  құрайды. Жер кодексіне  сәйкес, өндіруге жататын шығасының мөлшері игерілетін жерлерде немесе жақсартылатын алқаптарда алынатын алқаптарда өндірілетін өнімдерден кем емес өнім алуды қамтамасыз ететін нормативтердің негізінде анықталады. 

Қазақстан Республикасының Жер кодексі   жеке және заңды тұлғаларға жер учаскелерi:

1) елдi мекендер шекарасында жеке тұрғын үй салу, мектептер, мектепке дейiнгi ұйымдарды, орта, техникалық және кәсiптiк, орта бiлiмнен кейiнгi ұйымдарды, емдеу орындарын және мәдени-тұрмыстық мақсаттағы объектiлер салу;

2) мелиорациялық жүйелер салу;

3) тоғандағы және көлдегi балық шаруашылықтарын, балық питомниктерiн, уылдырықты балық шаруашылықтары мен балық өсiретiн зауыттар салу;

4) қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететiн, iргелес жатқан жер алқаптарының жағдайын нашарлатпайтын объектiлер салу;

5) тозған алқаптарға, химиялық және радиоактивтi заттармен ластанған жерге орман мелиорациясы үшiн берiлгенде оларды  шығасыны өтеуден босатады.
      Жер учаскелерiн мемлекеттiк табиғи қорықтарға, мемлекеттiк ұлттық табиғи парктерге, мемлекеттiк табиғи резерваттарға, мемлекеттiк өңiрлiк табиғи парктерге, мемлекеттiк зоологиялық парктерге, мемлекеттiк ботаникалық бақтарға, мемлекеттiк дендрологиялық парктерге және мемлекеттiк табиғат ескерткiштерiне тарихи-мәдени мақсаттағы объектiлер үшiн беру кезiнде де, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген өзге де жағдайларда шыққан шығасы өтелмейдi (105 бап).

Аталған жеңілдіктерді  жеке және заңды тұлғалардың мүддесі қоғамдық мүдде мен үйлесімге келгенде олардың  жер учаскесіне деген құқығын жүзеге асырудың жаңа сапалы деңгейдегі кепілдіктері деп қарастыруға болады.

 

 

2.3 Жер қатынастарын  мемлекеттік  реттеу механизмінің  ұйымдастырушылық-структуралық элементі

Өткен ғасырдың 30  жылдапрынан бастап заң ғылымының процессуалдық бағыттарының өкілдері материалдық-құқықтық саланы қалыптастырған бағытты жаппай зерделей бастады. Қазіргі кезеңде әрбір құқықы саласының ішінде жеке-дара орын алатын процессуалдық тетіктердің  (механизмдердің) болатындығын заң ғылымының өкілдері жоққа шығарамайды. Себебі, құқы саласының ішіндегі материалдық нормалар теке процессуалдық тетіктер арқылы ғана өзінің реттеушілік қызметін атақара алатындығы белгілі.

Процессуалдық номралардың өмір сүруі оның өзіндік реттеу пәнінің даралығымыен байланысты. В.С. Аракчееваның пікірі бойынша процедуралық талаптар заң шығарушының алдына қойған мақсаттарына, процедуралық талаптар атқаратын қызметіне және сипатына қарай түрлерге бөлінеді дей келе ойын былай жалғастырады: «Все это, вместе взятое свидетельствует не о единой, а различной природе норм, закрепляющих порядок позитивной правоохранительной деятельности и дает основание считать процедурно-правовые нормы самостоятельностью разновидностью норм права».

Ал жер құқығы саласындағы біз қарастырып отырған бағыттағы жетістіктер негізінен С.П. Кавелиннің 1926 жылы жарықққа шыққан еңбегіне. Баяндалған болатын. Оның негізгі еңбектерінің ой-тұжырымдары ресейлік төңкеріске дейінгі заңнамаға негізделген еді. Оның ғылыми идеялары жер құқығы саласымен тығыз жақындастықта терең тұжырымдалғандықтан да қазіргі таңда да өзінің құндылығын жоғалта қойған жоқ. Жер құқығының процессуалдық мәселелеріне белгілі ғалым профессор Б.Ж. Әбдіраимовтың еңбектерінде кеңінен орын берілген. Сондықтан да, оның еңбектері соңғы он жылдықтағы бұл бағыттағы сүбелі жетістіктердің қатарына жатады. Оның еңбектерінде жер құқығы саласының процессуалдық жақтарына, сонда қордаланған жағдайларға басты назар аударылған және де жер құқығының кейбір теориялық және тәжірибелік салмағы басым даулы қырлары өзінің шешімін тапқан.

Қазіргі кезеңде салалық бағыттардың процессуалдық жақтарына ерекше мән берілуде. Оны мәселен, Ю.И. Гревцованың ұстанған  бағыттарынан айқын көруге болады. Еңбектерінде құқық пайдаланудың негізгі өзекті мәселелерін тек оның процессуалдық нысандарының аясында ғана шектеуге болмайтынын  айта келе, ол құқықтың процессуалдық қызметіне былай деп әділетті пікірі де білдіреді: «Что нельзя ни в коем случае и принижать ее роль в деле своевременной, надежной и удобной реализации права, исполнения соответствующих обязанностей».

Оның ішінде ерекше процессуалдық нысандардың үйлестірушілік, арабірлік қалыптастыруға бағытталған роліне жүйелі орын бере отырып, пікірін төмендегідей ұштай түседі: «В рамках этой формы могут ставиться и решаться задач внесения необходимых корректив в то или иное звено механизма конкретного правоиспользования в полном соответствии с предписаниями нормативного правового акта».

Бүгінгі таңда жер құқығы саласында үлкен өзгерістер жүріп жатыр. Заң шығарушы бұл бағытта тек концептуалдық талаптарды ғана енгізіп ғана қоймайды, сонымен бірге әр түрлі құқық салаларының нормалары мен институттарының арасындағы жақындасулары, бірімен-біріің астасуы айқын байқалуда. Өз кезегінде бұл жағдайлар жер құқығын жүзеге асыруға қатысты қоғамдық қатынастардың қалыптасуына айрықша реттеушілік тұрғыда ықпал етуде.

Құқық теориясында мұндай қоғамдық қатынастарды әдетте құқық қорғаушылық қоғамдық қатынастардың қатарына жатқызамыз. Оның ішінде бұл айтылған түсінікті жер құқығын қорғауға қатысты туындайтын қоғамдық қатынастарға қатысты деп санау өтеорынды болып табылады. Осы жөнінде профессор С.А. Боголюбов өзінік ойын былай өрбітеді: «Что соответственно юридическим  функциям права выделяются по своим признакам регулятивные и охранительные правоотношения. Регулятивные правоотношения формируются в условиях соблюдения законодательных предписаний. Охранительные правоотношения возникают при нарушении законодательства и соответствующей реакции государства, либо пострадавшей стороны на такое правонарушение».

Расында да, қоғамдық қатынасқа қатысушы субъектілердің құқықтарын жүзеге асыру негізінен қақтығыссыз жағдайларда кешенді қырынан (қолданылады) жүзеге асады. Бұл қандайда да, болмасын құқықтарды иеленуге талпынушы, нақты тұлғаның тиісті құқықтарды беруге өкілетті органға  жүгінетіндігін білдіреді. Сонымен бірге, біздің ойымызша бұдан қақтығысты (шиеліністі, конфліктілік) жағдайлар туындауы мүмкін емес деген пікір туындамауы керек, тиісінше оның заң аясында жұмыс жасап тұрған тұлғаның сол құқықты ешқандай кедергісіз иелене алатындығына басты назар аударуымыз керек сияқты.

Қазіргі өмірлік шындық, жер құқығының барлық сала ретінде қалыптасып отыруында заң шығарушылық баста назарда ұстайтын мәселесі жер құқықтық қатынастарды мемлекеттік реттеуде оның  негізгі әдістері мен тәсілдерінің бүге-шегесіне дейін көрініс тауып, тәртіптелуі болуы қажет. Жер қатынастарын мемлекеттік реттеуге қатысты туындайтын құқықтық қатынастар бір текті жер құқықтық қатынастар жүйесіне жатады, ал нақты реттеу осы саладағы өкілетті органның ұйымдастырушылық, атқарушы-өкімші қызметімен жүргізіледі.

Бұл құрылымы аясына кіретін қызметтердің барлығы жер ресурсын тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге және негізгі мақсаты жер қатынастарындағы құқықтық тәртіпті орнықтыру екендігі белгілі.

Жер құқығын қорғаудағы өзекті мсәеленің қатарына позитивті тұрғыдағы даулы құқықты жүзеге асыру, осындағы құқықты қорғау мәселесінен бөлініп қаралатындығында, оған дәлел ретінде жер құқықтық қатынасына қатысушы субъектілер позитивтік қалыпта тұрғанда күштеуге қатысты тетіктерде қолдана бермейді, яғни жер құқықтық қатынастар тиісті нысандарға сәйкес болғанда күштеу талаптары қолданылмайды. Ал тікелей құқықтары қорғауға келетін болсақ, жағдай мүлдем өзгереді. Оның ішінде аталған мәселенің құқықтық сипатында. Белгілі жағдай, құқық белгілі тарап тұрғысынан бұзылуы мүмкін немесе тиісті тұлға тарапына бұзылу, бұзылмауына байланысты даму туғызуы мүмкін (бұған қатысты жоғарыда профессор С.А. Боголюбовтың пікірін келтірдік). Даудың туындауына байланысты алғышарттарға қатысты мүдделі тарапа сол құқықты қорғаудың тиімді және өзіне  ыңғайлы тетігін таңдайды.

Құқықтың қалыптасуы мен даму тарихына, қоғамдық формалардың өрбуіне көз жүгіртіп қарайтын болсақ, әскери қақтығысқа, әр түрлі конфликтілерге апармай қоймай, бейбіт тұрғыда шешімін тауып реттелмейтін саланың бірі меншік құқығыныңы пайда болу, тоқталу саласы екендігіне көз жеткіземіз. Ал жерге меншік құқығы тәжірибе көрсетіп отырғандай, барлық құқықтық жүйелермен экономикалық жүйелердің негізі болып табылады. Ол өз кезегінде тұтастай құқықтық жүйенің сипатын айқындаушы ролде атқарғаны белгілі. Онсыз толық құқық жүйесі, құқық саласыбар деп айту мүмкін емес. Жерге меншік құқығыны қорғау оның ішінде жер иеленуші аудандар үшін өмір сүрудің негізгі құралы болып табылатын жағдайда тарих куә жиі-жиі ұланғайыр қақтығыстарға, созылмалы сот процесстеріне, одан кетті шаруалар көтерілістеріне ұласып отыратын жағдайлар көптеп кездесетін.

Осы саламен айналысушы мамандардың еңбектерінен байқағанымыз жер құқығын иеленуші мен оған үміткер болып табылатын тарап даулы құқықтық қорғауда әр түрлі мүмкіндіктерді иелене бермейді. Тәжірибеде ондай мүмкіндіктер көптеп кездесе бермейтіндігі байқалады. Қазіргі кезеңдегі түсініктер тұрғысынан қарайтын болсақ, жеке меншіктегі көліктен. Үй түрмысында пайдаланатын бұйымдардан бас тартуға болады, қаржылық ждағдарысқа да ұшырауға болады. Ал жер мәселесіне олай қарай аламймыз, даулы жағдай әрқашан өзінің шешімін табуы қажет. Жер құқығыны қорғауға қатысты өркениетті әдістерге негізінен құқықтық әдістер жатады. Сондықтан да, бұл әдістердің халыққа тиімділігіне, қажеттілігіне қарап, материалдық сипаттағы жер құқығының салалық нормаларының тиімділігін бағамдаймыз.

Оны шаруашылық бағытта пайдалануға қатысты жер құқығынан жерге меншік немесе жерді иемденуді нақты көруге болады. Жерсіз ауылшаруашылық өндірісін жүргізу мүмкін емес. Жердің тауар өндірушінің жағдайында белгісіз екендігі айқын. Себебі, жерге қатысты құқық материалдық өндірістің күре тамыры болып табылады.

Жерде шаруашылық жүргізу еркіндігі, өз кезегінде өндірістің өрісінде қалыптасқан талаптардан туындайтын жер құқығын иеленушінің әрекет ету еркіндігін көрсетеді. Егер жерді пайдалануға қатысты дағдыға айналған шаруашылық өрісінен туындаған номраларды, әдеттік талаптарды сақтауда ешқандай дау туындамайтындығын көретін болсақ, керісінше жер құқығын сақтауға қатысты нормативтік, заңдық талаптарды әрқашан мүлтіксіз орындау мүмкін емес. Жетпіс жылдық жерден адамдарды қолша аластату тәжіриюесі көрсетіп отырғандай, өздері пайдаланып отырған жерлеріне деген немқұрайлықты өмірде көп кездестіруге болады. Көптеген жылдардан бергі жерден шынайы қолүзушілік, қазіргі кезеңде жер иелерінің қалыптасқан жаңа жер құқықтық қатынастар жүйесіне бірден кірлігіп кетуіне, бейімделуіне кедергі болуда. Сонда да, болса шартты түрде басым жер иеленуші аудандарда, яғни жер пайдалану дәстүрлі сақталған, жерге  ерекше құрметпен қарайтын жерлерде жағдай оңынан көрінеді. Бұл жерлерде де жер иелері мен жер пайдаланушылар өздері әрқашан жеке шеше алмайтын күрделі жағдайларға тап болып қалуда.

Жер құқығы субъектілері жер құқығын алып тұрған (нақты жер учаскесін) өздерінің құқықтық дайындықтарының төмендігіне арай, оны жер иесінің бөлінбейтін нышаны ретінде қабылдайды. Көбінесе, бұндай жағдайлар, яғни жер иесінің жоғарыдағыдай түсінігі, оның жүріс-тұрысын айқындауға ықпал етуде. өз кезегінде ондай түсініктер басқа да жер иелерінің құқықтарына немқұрайлы қарауға, бұзуға соқтырады.

Бұл мәселеге күнделікті өмірде жиі кездесетін болғандықтан ресейлік ғалым Н.А. Сыродоевтың еңбектерінде кеңінен көңіл бөлінген. Ол өзінің бір еңбегінде, «жер құқығы оның меншік иелерімен еркін жүзеге асырылады» дегенді ешқандай заңмен шектелмейтін абсолюттік (шексіз) еркіндік деп түсінуге болмайтындығын өте орынды байқаған. Еркіндікті жеке-дара алып қарағанда Н.А. Сыродоевтың пайымдауынша заң аясындағы қандай да болмасын әрекет деп қабылдау қажет. Оның ойы бойынша тағы мынандай жағдайды ескеру керек: «Условия и порядок пользования землей» под которыми необходимо понимать возможность установления в законодательстве определенных правил, предусматривающих те или иные ограничения, связанные с осуществлением права собственности оборотом прав на землю».         

Қазіргі уақытта қалай да болмасын айқын туындап отырған жағдай жер саласындағы құқықтық тәртіпті қалыптастыру мен одан әрі дамытуға бағытталған жерге құқықты тиімді жүзеге асыру бірінші кезекке шығуда. Жер саласындағы құқықтық тәртіптің негізгі белгілерінің қатарына мыналар жатады:

«- наличие качественной нормативной правовой базы, которая изначально ориентирована на постоянное совершенствование без изменения базовых элементов (принципов и общих правил правореализации): качество принимаемых и вводимых в действие должно определяться тем, насколько они соответствуют общественным условиям. Они должны учитывать, что земельные отношения именно экономического порядка. Именно процессами, определяет направленность юридически значимых действий участников земельного рынка;

— укрепления и дальнейшее совершенствование правового института реализации и защиты земельных прав, нормы которого могут оказывать решающее регулятивное воздействие на поведение субъектов земельных отношений;

— создание такой правовой идеологии в условиях господствования которой, обладатель земельных прав или лицо, претендующее на такие права, может использовать только правовые механизмы, что, в конечном счете, может установить и развить цивилизованные правила взаимоотношений между участниками земельного рынка; это представляется особенно важным, учитывая особую роль и важность земли в общей системе ценностей и ресурсных основ человеческой деятельности. Опыт последних двух десятилетий проведения реформ показывает, что каждый субъект, имеющий права на землю изначально заинтересован в защите своих прав и должной правовой регламентации всех защитных процедур;  

— ограничение чиновничьего ресурса, который при его бесконтрольности может дискредитировать декларируемую земельную политику государства и затормозить дальнейшее совершенствование правового механизма реализации и защиты земельных прав; ограничение действенности чиновничьего ресурса на деле означает максимальное ограничение административного вмешательства во всех сферах формирования земельных отношений;

— обеспечение эффективности компенсационного назначения юридических санкций, применяемых в отношении виновных лиц за нарушения земельного законодательства. Это на деле будет означать превалирование экономического подхода к регулированию земельных отношений, что вкупе с экологическими требованиями должно обеспечить правомерное поведение лиц, действующих в земельной сфере».

Аталған мақсатқа берліген жер құқығы жеткілікті дәрежеде қорғалған мүмкіндігі болатын болса ғана жетуге болады. Осы жерде                                     Е.А. Крашенниковтың мына ойы өте орынды: «Изучение правовой материи свидетельствует о неоднородности предметов правонаделительной и правоохранительной правоприменительной деятельности. Юридическая неоднородность норм, подлежащих применению в рамках правонаделительной и правоохранительной деятельности, есть необходимый результат внутреннего развития права, результат, характеризующийся дифференциацией юридических предписаний на относительно самостоятельные регулятивные и правоохранительные нормы».

Мұндай даралану (дифференциялау) қажет болып табылады, егер материалдық және процессуалдық нормалардың мүмкіндіктерін пайымдау үшін олардың мазмұынын нақтылауда және оларға уақтылы толықтырушы номралар енгізу қажет болатын жағдайларда. Егер жер аясындағы жағдайларды бөліп қарайтын болсақ, салалық ғылымдарда материалдық нормалардың рөлі мен орны туралы жердің мүліктік мәні туралы белгілі қарама-қарсы пікірлер туындайды.

Оны негізінен мынандай мысалдар арқылы көрсетуге болады. Мысалы: қазіргі кезеңдегі қоғамдық жағдай мемлекеттік және жеке меншікті біріне-бір қарап қоюдан бас тарту керек екендігін көрсетуде. Себебі, бұл жерде негізгі жер құқықтық қатынастарының категориялардың өзара қарым-қатынастары туралы сөз етілуде.

Қазіргі өмір шындығы бізге тағы бір жағдайды ұғындыратындай, өйткені, жерге мемлекеттік меншік осыған дейін бірнеше онжылдықтарда мемлекеттің бірден-бір дұрыс сасаты және ең жоғарғы меншік шындығы ретінде декларативтік сипаттағы теңдік болып бағаланды. Сондықтан да, ондай пікірдік үстемдік құруына жол бермеу қажет.

Мұндай кеңестік құқықтық декларативтік сипатының өзіндік шындығы және сүйенер тағаны жоқтығын кеңестік тәжірибеде орын алған «жаппай қоғамдастыру» көрсеткен болатын. Ондай большевитік мемлекетті түгел қамтыған тәжірибенің нәтижесі болып, жер-иесінен айырылу, экономика билікті маманға зәру болу, ал қоғамның – дұрыс бағыттағы өндірісті жоғалуынен көрінді.

Теориялық тұрғыда өте зиянды болған және тәжіриюеде де қате болып табылған ой, біздің пайымдауымызша қоғамдық (мемлекеттік) мүлікті басқару оңай, ол тұтасымен мемлекеттің бақылауында және құзырында болады, сол кезеңдегі түсінік бойынша ол негізінен бұқара халықтың мүддесіне жұмылдырылған  деген пікір болады. Бұлжерде біз өзіміздік осыған байланысты ұстанатын бағытымызды бағамдай отырып, бұл жерде мемлекеттің үлкенмүмкіндігінің барлығын және мемлекеттің негізгі мақсаты бұқара халықтың мүддесін қорғау екендігіне күмән келтірмейміз. Шынында да, мемлекет тұлғаның теңдігін, яғни заң шегінде жұмыс істеп жатқан тараптардың теңдігін қамтамасыз етуді мақсат етеді. Бірақ ат, бұл теңдік талабы жер қатынастарының аясында, жер нарығында жұмыс жасап жатқандарға қатысты біркелкі теңдікті білдірмейді: «Өзіңді қорғау басқаның құқығына нұқсан келтірмейді» деген талап жер қатынастарына қатысушыларға да тікелей қатысты. Жер қатынастарына байланысты туындайтын даулар әрқашанда екі тараптың мүдделерін қамтамасыз (қорғалмайды) етпейді. Былайша, айтқанда бір тарап кінәлі болып жапа шегеді, яғни бір тараптың жерді пайдалану құқығы алынуы, жойылуы, тоқтатылуы мүмкін.

Жер қатынастарының аясындағы мұндай даулардың жиі туындауы біздің ойымызша негіссіз болып табылатын барлық қоғамдық және жеке сипаттағы (жеке субъектліредің арасында) қақтығыстарға негіз болатын «жеке меншік құбыжық» деген идеяны алға тартуға желеу болған. Орын алған қате пікір онда йжерге меншік құқығы бар тараптардың, жеке тұлғалар мен қоғамдық санада эгоистік, монополиялық ұстанымдардың орын алуын алып келеді.

Қасаң мұндай ойдан құтылудың бірден-бір басым ұстанымы ретінде мемлекеттік меншіккке қайта оралу идеясы ұсынылады. өткен ол тәжірибеден көптеген тәуелсіз мемлекеттер достастығы кіретін елдерде және отандық экономикада бүгінгі таңда едәуір зардап шегіп отыр.

Сонымен қатар, профессор Н.А. Сыроедов: «жерге меншік құқығы мен жерді пайдалану құқығының арақатынасын пайымдауға арналған зерттеулерін де өз кезегінде оны тиімді пайдалануды білдіреді» деген ойды негізді сынға алады. Және де ол былай орынды түсін жасайды: «Что проблема повышения эффективности использования земли заключается не в отмене прав государственной собственности на землю, а в совершенствовании самостоятельности землепользователей, в развитии на новой основе разнообразных форм собственности на землю и видов пользования ею».                 

Н.А. Сыроедов және басқалар жер қатынастарына қатысты орын алатын меншік нысандарын шекетен шығара асыра бағалау сы бағыттағы барлық мәселені шешудің бірден-бір жолы ретінде тануды сынға алулары өте орынды. Сонымен бірге, жерге меншік нысандарының барлыңы бірдей қарауға және жерге жеке меншіктің нарық жағдайындағы басымдығына мін бермеу, оның ролін кемсіту дұрыс емес. Бұл басымдықтар ешқашанада алдын-ала қорытынды жасауға негіз бола алмайды, мұнда  ескеретін жағдай сол меншік нысанын өмірге енгізгендегі қоғамдық хал-ахуал және оның номралары мен институттарының уақыт талабына беміділігі маңызды роль атқарады.

Қазақстан Рсепубликасының Конституциясында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктің теңдігі және қорғалу мүмкіндігінің барлығына бірдей екендігі орын алған. Тоқсаныншы жылдары елімізде жеке меншікті енгізуге қарсы шыққандар көп болды, олар сол кезеңде қоғамдық мәнге ие мынандай жағдайға көңіл бөлмеді, яғни жеке меншік құқығы шын мәнінде мемлекеттік меншікті жүзеге асырудың әдісі болғандығында.

Жерге жеке меншік құқығы жердің кімге берілетіндігін қарамастан, жерді шаруашылық жүргізу нысанына айналдырудың құқықтық нысаны болып табылады.  Бұл жағдайда айқын бір  мәселе мемлекет ондай меншік нысанын қорғаудан бас тарта алмайтындығы, өйткені оны жүзеге асырушы меншік иесі мемлекет айқындаған жер саясатын жүзеге асырушы болып табылады.

Жер реформасының экономикалық алғышарттарына мән берумен қатар оның құқықтық негіздеріне қарайтын болсақ, жерге жеке меншік құқығы мазмұны мемлекеттік меншікті орнықтыратын нормативтердің туынды кейпі болып табылады. Жерге жеке меншік құқығы жеке азаматтар мен мемлекеттікемес заңды тұлғалардың меншігі ретінде жүзеге асырылады.  Бұл жерде жерге меншік құқығының объектісі ретінде жұмыста  бірнеше рет айтып өткеніміздей, нақты жер участкісі (немесе жер участкісінің бір бөлігі) болып табылады. Жер иесінің (жер учаскесіне) меншігіне деген құқығы жер заңнамасына сәйке, оның шегінде және талаптары аясында жүзеге асырылады. Басқалай айтқанда жерге меншік иесінің құқығы жерге жеке меншкті мойындау, бекіту арқылы жүргізіледі. Бұл дегеніміз оның шарттары мен шектерінің  негіздерінің заңдық тұрғыда реттелуін білдіреді. Осы жерде маңызды көрінетіні, біздің ойымызша жерге жеке меншіктің шектерін айқындау миәселесі.

Қарастырып отырылған дер қорларын мемлекеттік басқаруға қатысты сұрақтар, мемлекеттік мемлекеттік басқару және оны ұйымдастыру мен жүзеге асыруына байланысты бөлімдер де қарастырылып, өзінің шешімін тапқан болатын. Ал бұл бөлімде де мемлекеттік құқық қорғау және құқықты жүзеге асыру қызметтеріне қайта орала қарау керек. Өйткені, бұл бөлімде жерге құқықтың жүзеге асыру мен қорғаудың кешенді мәселелері қарастырылады.

Мәселе мұнда басқада, мемлеекеттік біз қарастырылып отырған жағдайларға қатысты қызметі бірнеше сипақта ие болып табылады. Ал құқықты жүзеге асыру мен қорғау ережелерін енгізу мемлекет қызметінің кешенді элементтеінің бірі ғана. М.В. Минеева бұл жөнінде былай деп жазады: «Совершенно очевиден тот факт, что политическая деятельность государства, выражающая его сущность и социальное назначение, цели и задачи реализуются через его функции. Иначе говоря, политика, есть средство реализации функции государства». М.В. Минеева мемлекеттің қызметінің анықтамасын беруде: «Что делает государства, какие управленческие действия оно осуществляет в той или иной сфере, чем конкретно занимаются его органы», — деп айқындайтын                    И.А. Иваниковтың ұстанған пікірімен толық келеседі.

Мемлекеттің қызметі М.В. Минееваның ойы бойынша оның теориялық және тәжірибелік қырын ашып көрсететін, құқықтық шындықтың көрінісі.

Мемлекеттің қызметі, онңы ішінде жер саласындай маңызды салада негізінен қоғам мен мемлекеттік өзара ықпалдасуының ортақ заңдылықтарына байланысты болып келеді. Мемлекеттің өзіне жүктелген қызметен орндамауы немесе тиісінше орындамауы халық тарапынан белгілі сынға ұшырауы мүмкін. Оған негіз халық өзінің жария қызметтерін мемлекетке жүктегендіктен.

Мемлекет қорғау тетіктеріне еркіндік бере отыра, оларды жүзеге асыру арқылы жер саласындағы үрдістерді бақылайды. Оның негізінде қорғаушылық маңызға ие процедуралық құқық қолдану тетігі аясына жүзеге асады. Мемлекеттің мұндай бақылау өкілеттіктерін жүзеге асыру, оның енжарлық қырын көрсетпейді. Кейде мемлекеттік орган дер қатынастарына байланыста туындайтын қатынастардың тікелей қатысушысы да болып табылады. Ондай қатынастар тиісті материалдық номарлармен ғана реттеліп қана қоймайды, сонымен бірге процессуалдық сипаттағы басқа салаларды номраларымен де реттелуі мүмкін.

Жер қатынастарының тәжірибесінде құқыққолданушылық номралар күнделікті өмірде өзінің қажеттілігін жиі танытады. Себебеі, жер саласында орын алатын құқықтық ауа райы осы номралардың тиімділігімен тікелей байланысты. Ресейлік маман С.Л. Колчиннің ойы бойынша жер иесі үшін маңызды факторларға мыналар жатады: «Неизменность его прав на землю и возможность использования этих прав, например, в долгосрочных кредитных отношениях. В этой связи он подчеркивает, что включение в широкий рыночный оборот земельных прав является более значимой правовой задачей, чем предоставление прав собственности, поскольку право собственности на землю еще долго может носит политическую окраску (автор бұл жерде ресей шындығына қатысты айтып отыр)».  Бұл С.Л. Колчиннің тұжырымы жер уасткілік инвесторлардың құқығына қатысты мысал ретінде оның кандидаттық диссертациясында көрініс тапты.

Заң-шығару тәжірибесі бүгінгі күні орталық және жергілікті деңгейлердің өзінде жасалауға бағытталған нормалардың аясының тарлығын көрсетті. Шын мәнінде, қатаң жаза белгілейтін номралардың көлемін арттырып, тиімді қолданылуына көңіл бөлетін болсақ, заңды сақтаушылардың толқынын арттыра түсетін еді. бұнда йномралардың қажеттілігі қазір дау турырмауы керек. Себебі, мемлекеттің бұл бағыттағы қызметінің әлсірей түсуі, тиімсіздігі жер қатынастарына қатысушы субъектілердің өздерінің құқықтарын құқыққа сәйкес емес әдістер арқылы жүзеге асыруына мүмкіндік жасап отыр.

Отандық заң шығарушы қазіргі кезеңде заңнаманың мүмкіндігіне және қолдану жағдайларына мән берулері  қажет. Қанда да болмасын қоғамдық қатынастарда жер құқығын иеленуші өзінің құқықтарына әр түрлі қолсұғушылықтардан өзіне ыңғайлы әдіс-тәсілдердің барлығын қолдана отыра қорғауға жол бере береді. Өйткені, жер құқығы оған заңды түрде берілген деген пікірге кәміл сенетін ой-тұжырымда болады. Осы жағдайларында мемлекеттік негізгі мақсаты «құқықтық қолайлы» ортаны қалыптастыруға мүдделі адамдардың мүддесін қорғауға жұмылдырылуы керек. Сонымен біге, жер қатынастарын құқықтық қамтамасыз етудің мүмкіндіктерін ескеруді басты назарда ұстағаны жөн.

Қазіргі кезеңде негізінен жер құқығының құқық саласы ретінде толығымен орнығу кезінде болашақта бұл бағытта одан әрмен қарай дамыта түсу және осы саладағы заңнаманы жетілдіру жер құқығыны жүзеге асыруда одан әрі нақтылау бағытында жүргізілу қажет.

Мемлекет негізінен жер құқығы субъектілерінің өздерінің құқықтарын жүзеге асыру тікелей тиісті жақтардың өздеріне жүктелген міндеттерін уақтылы орындауды уағыздауға жұмылдырылуы керек.егер субъективтік құқық жоқ, оның ішінде жер, мүліктік т.б. оған тиісті мүліктік, жер мәселесіне байланысты міндеттер болмаса деген ежелгі антикалық дәуірден келе жатқан құқықтық аксиома болып табылады.

Міндет негізінен жауапкершілік тудырады, дәстүрлі «құқық және міндет» нобайы жер, аумақтық, еңбек, қылмыстық, әкімшілік т.б. салалардағы жауапкершілік тетігін жүзеге асырумен байланысып жатыр.

Бұл айтылған жағдайлардың барлығы өз кезегінде жер саласындағы құқықтық қатынастарда құқықтық тәртіптің тиісті деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық тетіктің жұмыс істеуіне жол ашады.

Біз жоғарыдағы сұрақтарды талқылау барысында негізінен жер дауларының туындауымен байланысты болып келетін отандық заңнаманың әр түрлі бағыттарын бекер сөз етіп отырған жоқпыз. Жасырын емес жерге құқықтық жүзеге асыруға қатысты субъектілердің мүмкіндіктеріне жердің жер құқықтық қатынастарының ерекше объектісі ретіндегі ерекшелігі үлкен ықпал етеді. Сондықтан да, жер қатынасына қатысушы субъектілердің кейбір жеке мәселелері жерге жеке меншіктің нысандарына, түрлерне қатысты шешіліп отыруы қажет. Жер құқығы теориясының мамандары көп жағдайда жер иелерінің, яғни субъектілердің құқықтарын жүзеге асыруда тек қана шешуші фактор, қоғамда қалыптасқан жағдай  ғана емес, сонымен бірге сол құқықтың  қалай жүзеге асуына (процессуалдық жолмен) қол жетілгендігіне де ерекше мән береді.

Егер, жер құқығының салалық шектерінен қарайтын болсақ, аксиомалық тұрғыда белгілі орын алатын қағиданы кездестіреміз, яғни оған сәйкес құқық саласы бұл жерде жер құқығы өзінің нормалары жұмыс жасайтын қоғамдық қатынастардың аясымен ғана шектеледі. Тәжірибелік тұрғыда алғанда, бұл қатынастар негізінен өзара байланысты болып келетін әр түрлі құқық жүйелерінің нормативтік ережелерінің қатысуымен реттелініп жатады.

Осы жерде біз белгілі жер құқығы саласының ғылыми негізін қалаушы ғалымдарымыздың бірінің пікіріне тоқталып өткенді жөн көріп отырмыз. Өйткені, оның ойы бойынша жерге қатысты туындайтын құқықтық қатынастардың түрлерін бөліп қарау қажет. Нақты айтатын бослақ, академик А.Е. Еренов жер қатынастарының мазмұнына сәйкес оның мынандай төрт нысанын бөледі: «а) отношения земельной собственности; б) отношения в области управления землей; в) отношения землепользования; г) отношения землеохранительные».

Көрсетілген бірінші қоғамдық қатынастың түріне келетін болсақ, (академик А.Е. Ереновтің еңбектерінде бұл қоғамдық қатынастың нысаны ретінде қарастырылады) жұмыс барысында жерге мемлекеттік және жеке меншік түрлерінің өзара байланысына қарағанда, жеке-жеке көлемді сипаттама бергенбіз. Ал, жер қатынастарын реттеуге келсек, Жұмыстың 2.2. бөлімшесінде берілген қорытындыларға қарамастан, мынандай жағдайларға тоқталсақ деп есептейміз. Басында ресейлік ғалым, А.Е. Лунневтің мемлекеттің табиғатты қорғауды басқару қызметі тұтасымен табиғат объектілеріне байланысты жіктелу қажет, — деген ойын келтіріп кеткіміз келеді.

Жер табиғат объектісі болып табылса да, жерге байланысты құқықтық қатынастарға қатысушы субъектілерді заң  белгілі құқықтармен, оның ішінде мүліктік құқықтармен де қамтамасыз етіліп отырады. Бұл біздің ойымызша жерді басқа табиғат объектілеріне бөлу қажеттігін аңғартады.

Біз А.Е. Лунневтің табиғат объектілеріне қатысты қатынастарда мемлекет біртұтас табиғат қорғау саясатын жүзеге асырады деген ойын жоққа шығармаймыз. Тек табиғат объектілерін басқаруды дифференцияциялау қажет деген ұстанымының маңызды екендігіне көңіл аударғымыз келеді. Жер заңға сәйкес мемлекеттің құзырында болмауы да мүмкін, керісінше заңға сәйкес мемлекет жерге қатысты белгілі бір өкілеттіктерді сақтайды. Атап айтқанда, жерге қатысты мемлекеттің территориялық (егемендік құқығы) бар. Бұл жерде біз мемлекеттің өздеріне құқық берілген тұлғалардың мүдделерін ойлап қана қоймауды, сонымен қатар жеке тұлғалардың жерге қатысты құқықтарын жүзеге асырумен қорғауды және ол құқыққа басқа тараптардың жағынан қол сұғылмауының шынайы механизмін қамтамасыз етуге ерекше мән бөлу керектігін айтқымыз келеді. Жер қорларын басқарумен оған қатысты үрдістерді реттейтін нормалар мемлекеттік емес жер құқығын иеленушілердің мүліктік құқықтық жағдайларына нұқсан келтірмеуі қажет және бір-біріне қарама – қарсы келмегені дұрыс.

Академик А.Е. Еренов секілді басқа да ғалымдар мысалы, Н.Б. Мухитдинов пен Л.В. Илященкода табиғатты пайдалануға байланысты мемлекетті басқару туралы былай деп ойлаған: «государственное управление рациональным природопользованием как общественное отношение осуществляется посредством взаимодействия определенных элементов-подсистем». Бұл жерде табиғат объектілерінің тұтастығының даралануға бейімділігін, сондықтан да қоғам мен табиғат арасындағы құқықтық қатынастар дифференцияциялау қажеттігін айтып отыр. Біздің ойымызша, бұндай жіктеу өмір талабынан туындап отыр. Қазіргі кезеңде жер қатынастарының аясына мүліктік-құқықтық сипат енуде. Ал бұл кеңес кезеңінде болған емес болуы да мүмкін емес еді.

Мемлекет өзінің экологиялық саясатын мемлекет саясатының басқа бағыттарымен орайластырыла жүргізуі қажет. 90-жылдарда жүргізілген жер және азаматтық құқық саласындағы реформалар мүліктік құқық иелері өздерінің құқықтарын жүзеге асырумен қорғау барысында тәуелсіз болуды қамтамасыз ететін тетіктерді енгізудің қажеттігін көрсеткен болатын. Әрмен қарай, біз жер қатынастары аясында бұл мәселені өте өзекті екендігін екі жағдаймен түсіндіруге тырысамыз.

Біріншіден, еліміз жағдайында жер құқығы саласын реформалаудың алғашқы кезеңінде оған қатысты дайын құқықтық модельдер болған жоқ, яғни оны қоғамдық жағдайға иекемдеуге мүмкіндік беретін және одан әрі дамытып отыратын, ал азаматтық құқықтық модельдер жер құқығы мамандарының бірнеше дүркін тілге тиек етуіне қарағанда, жер қатынастар аясына бірден қабысып кете алмады.

Екіншіден, қысқа мерзім ішінде көптеген тұлғалар жер құқығының иесі болып табылды. Оның ішінде көпшілігі өздерінің белгілі жер құқығының  бар екендігін білгенде жоқ. Мұндай өздерінің жер құқықтарының бар екендігін білмеу мемлекетті осындай маңызды мәселеден аулақтатуға және жер қатынастарына байланысты өзімбілдіге салатын заңсыз ортаның  өрістеуіне жол ашты. Бұл жемқорлықтың өріс алуына, яғни заң тек қана декларативтік сипатта болып оны қарапайым адамдар пайдалан алмады. Соңғы он жылдықтағы қоғамдық шындық мынандай жағдайларды көрсетіп отыр: қоғамдық қатынастарды реттеуге қатысты құқықтың дәрменсіздігі оның қорғаушылық қызметін төмендететіндігін және азаматтар мен заңды тұлғалардың, заңды аяда жұмыс істеу өрісін тарылтатындығын.

Біздің осыған қатысты ұстанымызды нақтылай түсетін Е.В. Новикованың мына ойына зер салайық: «Государственный разрешительный механизм предоставления прав пользования природными ресурсами, «усовершенствованный» возможностью договорного урегулирования, оказался средством практически неограниченного произвола и наживы чиновников, их резко возросшего интереса к законотворчеству».

Шарттық тетіктердің әмбебаптық сипатын және көпшілікке қолайлы екендігін және көптеген оны иеленушілер үшін қолайлы әрі жиі кездесетін отыратындығы ешкімге талас тудырмайды. Бұл азаматтық-құқықтық тетік сол кезде қолданылады, егер жер иесі өзінің еркі бойынша екінші жаққа өзінің құқықтарын шарт негізінде берсе.

Кезінде байқағанымыздай жер айналымына қатысты және жер қатынастары саласындағы құқықты жүзеге асыруды «шеттету» ғылыми ортада өзінің түсініктемесін орнықтырады. Мұндай жағдай 90-жылдары байқылды және қазіргі кезеңде де өзінің тенденциясын сақтауда. Кезінде бес жыл бұрын М.С. Ромадин бұл жөнінде былай деген еді: «Унификация норм земельного и гражданского права является объективно необходимым явлением, так как выделение в составе имущественных правоотношений особых земельно-правовых отношений, к которым не применялись бы (или применялись бы с ограничением) гражданско  – правовое нормы, ничего, кроме вреда принести не может».

Сонымен қатар, М.С. Ромадин Н.А. Сыродоевтың жер құқықтық мәмілені, азаматтық, құқықтық мәміледен бөлуге болмайды деген ұсынысына сүйенеді. Н.А. Сыродоевтің ойы бойынша мәміле салалық түсінік емес, жалпы құқықтық түсінік болып табылады. Н.А. Сыродоев мынандай мысал келтіреді: «Договор дарения не становится земельно-правовом, если в качестве дара выступает земельный участок, точно так же, как и домо-правовым, если в качестве дара выступает дом. Не случайно, таким образом говориться о земельно-правовых сделках».

Жер саласын реформалаудың алғашқы кезеңінде мұндай үзілді-кесілді ұстанымдар ешқандай қарсылық тудыра қоймаса да, тек ондай мәселеде азаматтық нысанда жүгіне беруге бомлайды. Біз одан әрі бұл жөнінде дауласа бермейміз, өзіміздіңзерттеуіміздіңдеңгейінен қарай отырып, М.С. Ромадин мен Н.А. Сыродоевтың азаматтық-құқықтық тетікті әсіресе, көтеруі тәжірибеде азаматтық айналымдағы жерлерді рәсімдеуде және қайта рәсімдеуде өзінің өміршеңдігін және қолданылу мүмкіндігін көрсеткендігін атап айтқымыз келеді.

Өз тарапымыздан құқықты жүзеге асырудың азаматтық-құқықтық нысанынының мәнін төмендетпей отыра, оның көпшілік халыққа түсінікті екендігін, жиі қолданылатындығын жәнезаңдық аяда болатындығын тағы айтып өткімізкеледі. Тағы да айтымыз келетіні, мәмілеге қатысушы тараптар нотариалдық тіркеу арқылы өздерінің алдына қойған мақсаттарына жетелеп, бірден бір құқықты жүщзеге асырудың әдісі болып табылады.

Соңғы 10-15 жылдардың өзінде бұл нотариалдық – тіркеуден өзі өзгермейтін құқықтық субстанциядан гөрі, уақыт көшімен ілесетін өзгеруге ұшырап отыратын құбылыс екендігін көрсетті. Осы жерде біз нарық, оның ішінде жер нарығы өзін-өзі реттеуді деген ойға қатысты тағы қарсылығымызды білдіреміз. Тәжірибеде бұл күткендей өзінің нәтижесін бермегеніне куәміз.

Айтылған біздің бұл мәселеге қатысты ұстанымызды өқазіргі кезеңдегі мемлекеттік меншік нарығындағы өзгерістермен түсіндіруге де болады. Егер нарықта айналатын мүлік бір мемлекеттік субъектіден, екінші бір мемлекеттік субъектіге көшетін болса, онда оған қатысушылар ауытқуға болмайтын жалпы қабылданған ережелерді сақтау қажет. Егер ондай ережелер болмаса немесе тиімсіздеу болатын болса, онда белгілі бір лауазымды тұлға салдарына әр кезде жауап бермейтін өзіндік ережелерді енгізеді.

Мемлекеттік меншікті тиісінше реттемейінше немесе оның процессуалдық механизмін «әркім білдімдікке» жол ашады, біріншіден, лауазымды тұлғалар ортасында, жер нарықтық құндылық ретінде бұл жерде бірден жемқорлықтың объектісіне, яғни заңсыз меншікке айналады.

Қазіргі кезеңде жер және азаматтық құқық салаларының мамандары жердің нарықтық құндылық ретінде құқықтық реттеудің жеке-дара объектісі екендігін ескеретін нарықтық категорияларды басшылыққа алады. Көптеген құқық салаларында жердің нақты қоғамдық қатынастарға сәйкес қандай мәртебеде болатындығы туарлы таластар көп.

Мысал ретінде олардың бірнешеуіне тоқталып өтелік. И.А. Иконицкая «Недопустимо признавать  земельными отношениями только те отношения, которые возникают в области использования и охраны земель, исключив отношения связанные с земельным участком, относя их к категории имущественных».

Оған қарама-қарсы Н.Н. Осокин жерге қатысты қоғамдық қатынас деп тек мынандай жағдайды «Которые возникают по поводу использования и охраны земель, а отношения, связанные с земельным участком, признаваемым недвижимым имуществом, по его мнению, являются имущественными (гражданскими) отношениями, урегулирование которых, по его мнению, должно быть отнесено к гражданскому праву».

Теориялық тұрғыдан алып қарағанда, бұл маңызды болуы мүмкін. Ал, жер құқығыны жүзеге асыру мен қорғауда күнделікті тәжірибеде қанда йқұқық саласына жататындығына қарамастан, әрбір құқық саласының нормасы қолданылатындығы белгілі. Олар (рететуші құқықты жүзеге асырушы процедуралар) өз кезегінде ерекше болып табылады. Себеб, қандай құқық саласына жататындығына қарамастан, рететушлік қызмет атқарады. Жер айналымына қатысушылар бір-біріне материалдық шығын келтіргендері туралы талап қоя алады.

Процессуалистер үшін, яғни іс жүргізу саласының мамандары үшін салараралық номарлардың тиімділігі қажет, оның ішінде маңыздысы сала аясында кімнің құқықтары реттелген және қорғалғандығы түсінікті болса, болды.

Бұл мағынада алатын болсақ, құқықты жүзеге асырушы процессуалдық тетіктері өзінді даралықпен ерекшеленеді. Олар біріншіден, процедуралық-құқықтық механизмді талап ететін құқықтық шектің декларациялық сипатын қамтамасыз етуге бағытталған.

Тағы да қайталап өтуімізге болады, материалдық-құқықтық қатынастарға нақты (жер құқықтық қатынастарға, азаматтық-құқықтық қатынастарға) категорияларға бөлу тек теориялық тұрғыдан ғана қызғылықты болуы мүмкін.

Құқықтүзушілік тәжіриюесі көрсетуп жүргендей, егер олар салааралық деңгейде кешендң тұрғыда рететуді қажет ететін болса, оны «шартты» түрде салалық аяға енгізуге талпыну қажет емес. Бұл жерде біз мәселенің мына қырына тоқталғымыз келеді, тәжірибеде азаматтық-құқықтық жер құқықтық нормалар әрқашанда тиісті деңгейде толығымен және нақты туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеушілік қасиеттерге ие бола бермейді.

Бұл жерде атап айтқанда оның ішінде салалық, салааралық процедуралары сипаттамасы ерекше маңызды болып табылады, өйткені оларды әрқашанда нақты салаларға жіктеу мүмкін емес. Бір механизм жер, азаматтық және басқа да заңнамаларда болуы мүмкін. Ондай жағдайлар бірден көзге түсе бермесе де материалдық құқықтық нормаларды талдау барысында көрінеді.

Құқықтық жүзеге асыру тәжірибесі біз жоғарыда мысал ретінде алып көрсеткен И.А. Иконицкий мен Н.Н. Осокиннің арасындағы даулардың бітпей жалғаса берітіндігін көрсетеді. Егер материалдық құқықтық тұрғыда ол өзін ақтайтын болса, процессуалдық тұғыда оған деген қажеттілік байқалмайды. Келтірген мысалда Н.А Сыродоев азаматтық-құқықтық мәмілені жалпы құқықтық деп атап көрсеткен болса, бізде құқықты жүзеге асырушы процедуралар туралы да соңы айта аламыз. Себебі, олардың көпшілігі жер, экология және әкімшілік құқық салаларындағы іс жүргізу талаптары арқылы жүзеге асырылады.

Қандай да болмасын, тұлға жер құқығын алуға үміткер бола тұра, оны жүзеге асыру үшін әкімшілік құқықтық, жер құқықтық және азаматтық құқықтық процедураларға заңды түрде жүгінетіндігі белгілі. Бұған қатысты сонымен қатар, оның соттық та жолы бар (бұзылған құқықты қорғау немесе талап етуге қатысты) бұл жерде біз, негізінен жер мсәелесіне қатысты құқықтық жүзеге асыруда басты көңілді дауласуға алып бармайтын жағына қарауымыз қажет.

Жер иелену құқығын біздің ойымызша, Н.В. Карлова негізді түрде субъективтік құқыққа, яғни субъектінің айырғысыз құқығыныңқатарына жатқызады. Оның ойы бойынша, субъектитвік құқық дегеніміз: «субъективное право на землю представляет собой закрепленную в законе меру возможно, дозволенного поведения лица — обладателя права — в отношении принадлежащего ему земельного участка, обеспеченную корреспондирующей этому праву обязанностью конкретного лица или неограниченного круга лиц. Это-комплекс определенных правомочий, включающий в себя в различных сочетаниях правомочия по владению, пользованию и распоряжению земельным участком. Объем полномочий обладателя субъективного земельного права от вида этого права», — деп түсіндіріледі.

Н.В. Карлова атап көрсеткен құқықтардың жүйесі кешенді тұрғыда салалық және саларалық институттардың негізінде процедура аясында жүзеге асырылады. Аталған институттардың реттеушілік қызмет атқаратындығын ескере отыра, бұл нормаларды жер құқығының материалдық нормаларының жүзеге асуын қамтамасыз етуге бағытталғандықтан жер құқығы саласының жүйесіне қосуымызға болады деген қорытынды шығара аламыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРТЫНДЫ

 

 

1. Нарықтық экономиканы құру мен тұрақтандыру кезеңінде  Қазақстан Республикасында  жерді қорғау мен пайдалану саласында  мемлекеттік реттеу  жүйесі  түбегейлі  өзгеріске ұшырап,  бұл сала  мемлекет қарауынан алшақтандырылып,  біздің  мемлекетіміз  меншіктің  көпжақтылығын  бетке ұстап,  жер иеленушілер мен жерді  пайджаланушыларға өз беттерінше  пайдалануды ұсынды. Мемлекеттің  бұл әрекеті   жер қатынастарын мемлекеттік  реттеуде  басқа айшықтарға ие бола  бастады.

Көптеген заң әдебиеттерінде  «жер қатынастарын мемлекеттік реттеу» деген терминді  қолдану ұсынылады. Тура «жер қатынастары» деген  термин, себебі  көптеген авторлар  бұл терминді  «ҚР  жер қорын басқару (реттеу)» деген мәтіндеде қолданады, ал бұл  ретте  бұл термин  мемлекет органдары мен  жер қорлары арасындағы  қатынас  секілді  түсінікті  тудырады.  

Жер қатынастарын мемлекеттік реттеу дегеніміз- Қазақстан Республикасында  жерді қорғау мен рационалды  пайдалануды қамтамассыз етуде  әрекет етуші мемлекеттік органдар жұмысын ұйымдастыру  болып табылады.

Жер қатынастарын  мемлекеттік  реттеу  объектілері  болып  жердіпайдаланушылар мен жер иелерінің  әрекеті  табылады.

Субъект ретінде  жерді қорғау мен пайдалану саласында  белгілі   бір құзыретке  ие  мемлекеттік органдар шығады. Бұл ретте  Ата заңмен, басқа да  нормативті  құқықтық актілермен мемлекет атынан  әрекет ете алатын   мемлекеттік  мекемелер мына  әрекеттерді жасайды: 

• Жалпыға міндетті тәртіп ережесін анықтайтын  актілерді  шығаруға;
• әлеуметтік қажеттілігі бар қоғамдық қатынастарыд  басқару мен реттеу  туралы;
• мемлекетпен белгіленген жалпыға бірдей ережелерді орындауды бақылауға.

Жер қатынастарын  мемлекеттік реттеуші  органдар  қызметі  негізгі принциптер негізінде  қалыптасуы  керек.  Оларды  жалпы және  арнайы принциптер деп  екіге бөлуге  болады.  Бұл ретте олардың  барлығы да  Қазақстан Республикасының  заң  актілерінде  көрсетілмеген.

Заң деңгейінде мына келесі  принциптерді  бекіткен дұрыс:

Қазақстан Республикасының   заң талаптарына сай  ашуға шектеу қойылған электрондық ақпараттар ресурстарынан басқа  мемлекеттік органдардың  қызметі туралы  ақпараттарға, электрондық ақпараттық ресурстарға  міндетті  көрінім  мен еркін  кіруді, мемлекеттік органдар  қызметінің  айқындығын, басқару барысында  сапалы  қызмет көрсетілмеген жағдайда  мемлекеттікоргандар жауапкершілігі, жер  мен  басқа да  табиғи ресурстарды қорғауды есепкеала отырып рационалды  пайдалануды ұйымдастыру  принциптері, жердің өнімділігін сақтау мен  қалпына келтіруде жер телімі иелері мен  жерді пайдаланушылардың  іс-әрекетін арттыру үшін, оларды шаруашылық әрекеттің  залалынан қорғау  мақсатындақаржылай демеу  беру, азаматтардың өтініші бойынша  нақты мерізім ішінде «бір терезе» принципі негізінде  жер телімдеріне деген құқық иесі екенін анықтайтын құжаттарын рәсімдеп, беру, жер құқығын бұзушыларды  жауапқа тарту.

2. Қазіргі таңда жер қатынастарын мемлекеттік реттеуді түбегейлі өзгерту мен аталған салада реттеу функцияларының  жаңа принциптерін енгізу қажет.

Жасалынған сараптама  арқылы жер құқығы  туралы  әдебиеттердің  көбінде  келтірілген  функциялар бүгінгі нарық  барысында ескірген. Сол себепті де бүгінгі нарықтық экономика мен  тұрақтылық жағдайында  орталық мемлекеттік органдарда  функциялар  аймақтар мен мемлекеттік  ұйымдарға бөлініп берілуде. Бүгінгі күні  жер кадастрін  жүргізу  функциясы, жер мониторингі  мемлекеттік  кәсіпорындарға  берілген.

Тұрақты дамуға өтуімізге байланысты  ұйымдастыру жұмыстарының бірқатарын  жүргізу мемлекеттік  кәсіпорындарға беруге  болады, ал олардың  кейбірі  өткізіліп берілген де. Атап айтсақ, жер мониторингі, белгілі тәртіптегі  жерді мемлекеттік  кадастрлеу,  республикалық деңгейде  жерге орналастыруды жүргізу, салалық, арнайы (немесе) мемлекеттік  деңгейдегі  геодезиялық және картографиялық жұмыстарды орындау, республикалық, облыстық, аудандық бағдарламаларға сараптама  жасау, жерді қорғау мен пайдалану барысындағы  схемалар мен жобалар,  мемлекетпен пайдалануға берілетін немесе  жеке меншікке сатылатын  нақты жер телімдерінің  құнын анықтау, жер  телімдерін бөлуге немесе бөлмеуге болатындығын анықтау секілді  жұмыстар.

Бұл салада  мемлекеттік органдар тарапынан тек ұйымдастыру  бақылау жұмыстары ғана  қалуы шарт.

Жер қатынастарын мемлекеттік  реттеудің  жаңа классификациялау  тәртібі оларды  стратегиялық және әкімшілік-атқарушы, бақылаушы-реттеуші деп топтастыруды ұсынады.

Жұмыста  жер қатынастарын мемлекеттік  реттеудің  ең тиімді  тізімі  ұсынылған.  Көрсетілген тізімді  қолданыстағы заңға енгізіп, ҚР Жер кодексі мен  жер ресурстарын басқару жөніндегі  Агенттіктің  Ережесіне  толықтыру  енгізуге болады.

Жерді орналастыру  функциясы  республикалық қолданыстағы  заңда анық анықтама берілмей, үстірт көрсетілген.

«Жерді орналастыру мазмұны мен қолданысы» 149 бабының  1 б. төмендегідей өзгеріс енгізу қажет:

Жерді орналастыру   жер ресурсын аймақтық-кеңістікте пайдаланудықамтамассыз етуде  жүйелік шара болып табылады, яғни жергілікті  жер телімдерінкөрсетіп,  шекарасын анықтау.

3. Қазіргі таңда жер мәселесін шешуде жұртшылықты тарту  көп нәтиже береді.

Жер қатынастарын  аймақтық реттеудіжетілдіруде  жер функцияларын жергілікті  басқару  органдарына табыстау  болып табылады.

Жұртшылықтың  тікелей қатысуынан  басқа  жер мәселелері  референдум,  қоғамдық тыңдаулар мен  тиісті органдарға  нақты азаматтардың  қаратпаларының нәтижелерінде болуы мүмкін.

Біздің ойымызша,  ҚР Жер кодексіне   жергілікті биліктің өзін өзі басқаруы туралы  уәкілдігіннақтылап жазып көрсету  керек, сонымен қатар  жер қатынастарын реттеу саласындағы  көпшіліктің  алатын  орнын  мақсатын да  анық  көрсетіп  кіргізген  жөн.

Сонымен қатар жерді рационалды  пайдалану мен  қорғауды қамтамассыз етуге бағытталған нормаларды  дайындалып жатқан «Жергілікті өзін өзі билеу туралы» Заңға да  енгізуге  болады.

4. Жер қатынастарын мемлекеттік реттеуші органдар жүйесі күрделіболып табылады және   өз функцияларын орындаубарысындақиындықтар тудыратыны анықталған.

Қазақстан Республикасында  бір мезгілде  ҚР Үкіметі, үш деңгейдегі   жергілікті атқару  органдары  бар (аудандық, қалалық, облыстық), осы органдардың  структурасы негізінде  облыстың уәкілетті олргандары құрылған (республикалық дәрежедегі қалалар, астаналар), аудандар (облыстық дәрежедегі  қалалар);  сонымен қатары   жер ресурстарын басқару  жөніндегі  ҚР Агенттігі мен оның  үш деңгейдегі  аймақтық органдары ( аудандық, қалалық, облыстық) секілді  арнайы органдар да бар;жер мәсеклерімен  арнайы экономикалық аймақтардың  әкімдігі, ауылшаруашылық Министрлігі мен оның  аймақтық органдары да  айналысады. Сонымен қоса  Қазақстан Республикасының  сауда және  индустрия Министрлігінің  құрылыс және  тұрғындық-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі  комитеті және оның аймақтық органдары,  қоршаған ортаны қорғау Министрлігі мен  оның да аймақтық  органдары бар емес пе. Жақын арада  жергілікті  өзін өзібасқару  органдары құрылатын болады.

Мұндай көп  органдар саны  жердіқорғау мен пайдалану  саласында  функциялары  көшіру жұмыстарын жүзеге асыратын бюрократтар армиясын құрудың бірден бір  себеі болып табылады. Бұл арада  аталған ведомстволар арасында  күрделі мәселелер туындап, белгіленген функцияларды  шектеу  туындайтын болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

• Правительство Республики Казахстан. Порядок купли-продажи гражданами и юридическими лицами Республики Казахстан права пожизненно наследуемого владения, пользования или аренды земельных участков: Постановление от 14 июня 1994 года // Справочная правовая система Юрист.
• Республика Казахстан. Закон от 30 июня 1992 г. № 1468. О социальной защите граждан, пострадавших вследствие экологического бедствия в Приаралье // Справочная правовая система Юрист.
• Республика Казахстан. Закон от 18 декабря 1992 г. № 1787. О социальной защите граждан, пострадавших вследствие ядерных испытаний на Семипалатинском испытательном ядерном полигоне // Справочная правовая система Юрист.
• Республика Казахстан. Закон от 27 декабря 1994 г. Гражданский кодекс // Справочная правовая система Юрист.
• Правительство Республики Казахстан. Концепция рационального использования и охраны земельных ресурсов Республики Казахстан на 1994-1995 годы и на период до 2010 года: Постановление от 11 октября 1994 года // Справочная правовая система Юрист.
• Президент Республики Казахстан. О земле: Указ, имеющий силу закона, от 22 декабря 1995 года // Справочная правовая система Юрист.
• Республика Казахстан. Закон от 24 января 2001 г. О земле. – Алматы: Данекер, 2001. – 78 с.
• Республика Казахстан. Закон от 20 июня 2003 года. Земельный кодекс РК. – Алматы: Юрист, 2003. – 278 с.
• Республика Казахстан. Закон от 10 января 2006 года. О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам разграничения полномочий между уровнями государственного управления // Справочная правовая система Юрист.
• Абдраимов Б.Ж., Боголюбов С.А. Земельное право России и Казахстана. – М.: Юристъ, 2007. – 454 с.
• Послание Президента страны народу Казахстана «Казахстан — 2030: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев», 10 октября 1997 года // Казахстанская правда. – 1997. – 11 октября.
• Бегалиев Б.Б. Проблемы правового регулирования земельной реформы в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук: 12.00.06. – Алматы, 2003. – 137 с.
• Земельный кодекс Казахской ССР от 21 июля 1971 г. // Ведомости Верховного Совета Казахской ССР. – 1971. – № 26. – Ст. 331.
• Абиль Еркин. История государства и права Республики Казахстан (с древнейших времен до 1992 года). – Астана: Фолиант, 2001. – 188 с.
• Правовая охрана природы в Казахской ССР. – Алма-Ата: Наука, 1977. – 300 с.
• Казахская ССР. Закон от 15 декабря 1990 г. О собственности в КазССР // Справочная правовая система Юрист.
• Казахская ССР. Закон от 12 мая 1990 г. О крестьянском хозяйстве // Справочная правовая система Юрист.
• Республика Казахстан. Конституционный закон от 16 декабря 1991 г. О государственной независимости Республики Казахстан. – Алматы: Юрист, 1991. – 46 с.
• Республика Казахстан. Земельный Кодекс РК от 16 ноября 1990 г. // Ведомости Верховного Совета Казахской ССР. – 1990. – № 47. – С. 310-429.
• Республика Казахстан. Закон от 28 июня 1991г. О земельной реформе // Справочная правовая система Юрист.
• Президент Республики Казахстан. О некоторых вопросах регулирования земельных отношений: Указ от 24 января 1994 года // Справочная правовая система Юрист.
• Хаджиев А.Х. Проблемы теории земельного права Республики Казахстан в условиях становления и развития рыночных отношений: Дис. д-ра юрид. наук: 12.00.06. – Алматы, 2005. –  364 с.
• Культелеев С.Т. Экологическое право Республики Казахстан. – Алматы: ТОО ИК НАS, 2003. – 328 с.
• Косанов Ж.Х. Право собственности, право землепользования и иные права на землю. – Алматы: Данекер, 2002. – 148 с.
• Айгаринова Г.Т. Проблемы правового регулирования платы за использование и охрану земель в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук: 12.00.06. – Алматы, 2006. – С. 156.
• Дусипов Е.Ш. Жерге жеке меншік құқығының негіздері: Заң ғыл. канд. дисс..: 12.00.06. – Алматы. — 2001. – 120 б.
• Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. Алматы, 1983.-180 б
• Ерәли Ә. Жер меншігінің құқыктық негіздері. — Алматы: Шартарап, 1996. — 110 б.
• Дүсіпов Е.Ш. Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық кәсіпкерлігін құқықтық қамтамасыз ету мәселелер: Заң ғыл. докт. дисс…: 12.00.06 – 2009. — 244 б.
• Әбдікәрім Е. Жер меншігі құқығының негіздері: заң ғыл. канд. дис. автореф: 12.00.09. — Алматы, 1997 — 24 б.
• Шайбеков К. А. Право сельскохозяйственного землепользования в СССР // Советское государство и право. — М., 1977. — №3. – С. 57-59.
• Жер катынастары және жерге орналастыру женіндегі нормативтік актілердің жинағы. Алматы, «Лидия», 1996, 56-бет.
• Ерофеев Б.В. Земельное право России. Общая часть. М., «Юриздат», 1994. с. 110.
• Назарбаев Н. Қазақстанның болашағы — коғамның идеялық бірлігінде. «Халык Кеңесі». 1993 ж., 9 қазан.
• Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер кұқық қатынастары. — Алматы: Жеті жарғы, 1997. — 240 б.
• Нормативтік құқықтық актілер туралы заң // Егемен Қазақстан. — 1998. — 24 наурыз.
• Стамкулов А.С. Правовая охрана природы в Казахской ССР. — Алма-Ата: Мектеп, 1982. — 156 с.
• Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (общая часть); Учебное пособие / Под ред. Н.Б. Мухитдинова. — Алматы: Юрист, 2002. — 376 с.
• Қазақстан Республикасының Жер Кодексі. – Алматы: Юрист, 2009. — 100 б.
• Мухитдинов Н.Б. Основы горного права: некоторые важные положения теории и практики. — Алма-Ата: Казахстан, 1983. — 248 с.
• Абдраимов Б.Ж. К вопросу о функциях государственного управления земельным фондом // Правовая реформа в Казахстане. – 2001. – № 3 (11). – С.42.
• Тюлеубекова С.Ж. К вопросу о государственно-правовом механизме реализации норм экологических конвенций // Фемида. – 2003. – № 10. – С. 57.
• Гражданский процессуальный кодекс РК от 13 июля 1999 года. – Алматы: Юрист, 2006. – 288 с.
• Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. – Алматы, 1995. – 156 с.
• Мухитдинов Н.Б. Закон Республики Казахстан «Об охране окружающей природной среды: проблемы и особенности их решения» // Государство и право. – 1992. – № 8. – С. 96-98.
• Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж., Мороз С.П. Горное право Республики Казахстан. – Алма-Ата, 1992. – 450 с.
• Байсалов С.Б., Ильяшенко Л.Е. Закон и охрана природы. – Алма-Ата, 1976. – 186 с.
• Хаджиев А.Х. Проблемы теории земельного права Республики Казахстан в условиях становления и развития рыночных отношений: Автореф. дис. д-ра юрид. наук: 12.00.06. – Алматы, 2005. –  46 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Курметті төраға және комиссия мұшелері!

Менің жұмысымңың тақырыбы «Жерге орналыстыру ҚР жер қатынастарын реттеудің құқықтық әдісі ретінде»  Жұмыстың жалпы мазмұны. Жұмыста  Қазақстан Республикасындағы  жер қатынастарын  реттеудің  ұйымдастырушылық-құқықтық механизмінің  нарық қатынастары жағдайындағы  жәйі қаралған, жер қатынастарының  объектілері мен субъектілері  зерттеліп, жерді қорғау мен пайдалану  барысындағы мемлекеттік  реттеу қатынасының  ерекшеліктері  анықталған; зерттелген салада  заңның дамуына  тарихи-құқықтық сараптама жасалынған; жұртшылықтың қатысуының құқықтық  формалары, соның ішінде  жер қатынастарын реттеу механизміндегі  жергілікті  биліктің  өз бетінше басқаруы да  қаралған.

Қазақстан Республикасының  жер қатынастарын  реттеудегі  ұйымдастырушылық-құқықтық  негіздерін зерттеуде  қолданыстағы заңды жетілдіру жөніндегі  ұсыныстары мен  теоретикалық ережелері дайындалып,  оны   іс  жүзінде қолдануға  мүмкіндік берді.

Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасын әлеуметтік экономика жағдайындағы  демократиялық құқықтық  республика  деп  жариялау  қолда бар және  жаңа  саяси,  құқықтық, экономикалық және басқа да  институттар мен  жер қатынастарын реттеудегі  құқықтық механизмдерді  жетілдіру болып табылады.

Заңмен көзделген осындай қалыптастырушы  механизмдердің бірі болып  жер  қатынастарын реттеу құқығы  табылады. 

Қазақстандағы жер қатынастарына қатысты  әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қайта өзгеруіне байланысты  ренталық-салықтық сипат пен мазмұндағы  жаңа  қоғамдық экономикалық қатынастар, мемлекет меншігіндегі жерді  ақылы пайдалану секілді заңды форма мен жерге деген  жеке меншік  механизмі мен  принципі  барысында  объективті заңды алғышарттар  туа бастады.

Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан соң және  нарықтық экономикаға ауысуға байланысты  жер қатынастарын да  нарықтық  экономика талаптарына  сай  өзгерту  қажеттілігі туындап, жер нарығын дамыту мен  заңды тұлғалар мен жеке  тұлғалардың  жерге  деген құқығын  қорғау, шаруашылықтың барлық түрінің тең құқықта дамуы үшін    жаңа  құқықтық,  экономикалық және ұйымдастырушылық жағдайлар тудыру қажеттілігі туындады.

Жер құқығын жетілдіру  шараларын жүзеге асыру, соның ішінде  жалға беру мен залогтық операциялар, мемлекеттік жер  кадастрасы,  қалалық  және ауылдық  елді мекендер аумағында  шаруашылық-жердің  орналасуы, жер нарығының дамуы  құқықтық-ұйымдастырушылық жағынан  қамтамассыз етуін  талап етеді.

Жер қатынастарын  реттеуді ұйымдастырудағы  жұмыстар  қазіргі заман талабына сай емес.

Жер қатынастарын  реттеу жұмыстары  тек  мемлекеттік  органдармен ғана  жүзеге асырылмай, оған азаматтар мен әр түрлі  қоғамдық  ұйымдардың қатысуын талап етеді.

Біз таңдап алған зерттеу тақырыбының ауқымы кең,  осыған байланысты аталған  зерттеу жұмысында жер қатынастарын  реттеудің ұйымдастырушылық аспектілеріне, соның ішінде жер қатынастарын реттеуді қамтамассыз ететін  жекелеген құқықтық құралдарға жете көңіл  бөлінеді.

Бұл ретте  жер қатынастарын реттеуге қатысты  заң әдебиеттерінде, біздің  пайымдауымызша,   мемлекеттік  органдар жүйесі көрсетілген.  Бұл әрине,  бүгінгі таң талабына сай емес.  Қазіргі  кезеңде  мемлекет ісін басқаруға, соның  ішінде  жер қатынастары бойынша да,  қоғам  мүшелері белсенді  қатысып келеді.

Сол себепті де жер қатынастарын реттеу процессіне қатысушы  органдар қатарына  жергілікті  билік пен  қоғамдық бірлестіктерді және  т.б.  жатқызуға  болады. Сондықтан да  жұмыс  барысында  жер қатынасын реттеуде  қоғамдық  орындар мен  жергілікті  биліктің де  қатысуы туралы мәселелер  көтеріледі.

Жұмысында «…жер қатынастарын  реттеудің құқықтық-ұйымдастырушылқ механизмінің  негізгі элементі болып –мемлекет табылады,  ол жерді  пайдалану мен қорғауды басқаруда да басты орында» [1], деп көрсетілгендей  негізгі  назар  жер қатынастарын реттеудегі  мемлекеттік-құқықтық механизмдерді жетілдіру  проблемаларына  аударылады.

Басқару жүйесінің  үйлесімділігінің  қажеттілігі туралы, соның ішінде  жер қатынастары  саласына байланысты Н.А.Назарбаев өзінің «Қазақстан-2030» Жолдауында: «Белгіленген жоспарларды  жүзеге асыру міндет. Сол себепті де әрбір  министрлік пен ведомствалар өз жұмыстарын  біз алға қойған мақсаттарымызға күн сайын, ай және жыл сайын қадам басып  жетуіміз үшін дұрыс ұйымдастырып,  ыңғайлы жүйе құруы қажет» деп  баса атап көрсеткен. [2]. 

Диплом тақырыбының өзектілігі  оған қатысты  нормативті-құқықтық актілерді, жер қатынастарын жүйелік құқықтық  реттеуді негіздеу мен қосымша,  методологиялық және  теориялық  проблемаларды шешу  мақсатында  ғылыми және  практикалық  материалдарды түбегейлі сараптау болып табылады.

Жер қатынастарын  құқықтық реттеуде кездесетін ақаулар мен  аталған проблема  бойынша  кешенді ғылыми   зерттеулердің жоқтығы аталған  тақырыпты таңдауға, оның мақсаты мен  міндетін айқындап,  структурасын және  мазмұнын  көрсетіп берді.

Жұмыстың мақсаты мен міндеті.

Нақты зерттеудің  басты мақсаты болып  жер қатынастарын реттеуде кездесетін  ұйымдастырушылық-құқықтық проблемаларды кешенді зерттеу мен  жер қатынастарын  реттеудегі ұйымдастырудың тиімді  моделдерін қалыптастыруды ұсыну және тәжірибе жүзіндегі  ұсыныстар мен  концептуалды  ережелер негіздеп ұсыну болып табылады.

Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер жүзеге асырылды:

• ҚР заңдары бойынша  жер қатынастарын мемлекеттік  реттеу  түсінігі мен  мазмұнынын зерттеу,  жер қатынастарын мемлекеттік реттеудің ең негізгі, тиміді   принциптерін дайындау;
• ҚР заңдары бойынша жер қатынастарын мемлекеттік  реттеу функцияларын зерттеу, оларды бағалау,  олардың бүгінгі  заман талабына қаншалықты сай екендігін анықтау,  жерге орналастырудың  функцияларын анықтау;
• Жер қатынастарын реттеуде жұртшылықтың қатысуының ұйымдастырушылық-құқықтық формаларын зерттеу;

—      Қазақстан Республикасындағы жер қатынастарын мемлекеттік реттеу  органдарының іс-әрекетінің  тиімділігін  анықтау, мемлекеттік реттеу органдарының жүйесінің үйлесімділігі жөнінде  ұсыныс жасау;

—      Аталған сала бойынша  қолданыстағы  заңды жетілдіруге  бағытталған  теориялық ережелер мен ұсыныстар дайындау және оларды  практика жүзінде іске асыру;

Зерттеу жұмысының аталған міндеттері  диплом барысында  ретімен шешіліп,  бірқатар теориялық және  практикалық ұйығарымдар жасауға ықпал етті.

Қортынды 1. Нарықтық экономиканы құру мен  тұрақтандыру  кезеңінде  Қазақстан Республикасында  жерді қорғау мен пайдалану саласында  мемлекеттік реттеу  жүйесі  түбегейлі  өзгеріске ұшырап,  бұл сала  мемлекет қарауынан алшақтандырылып,  біздің  мемлекетіміз  меншіктің  көпжақтылығын  бетке ұстап,  жер иеленушілер мен жерді  пайджаланушыларға өз беттерінше  пайдалануды ұсынды. Мемлекеттің  бұл әрекеті   жер қатынастарын мемлекеттік  реттеуде  басқа айшықтарға ие бола  бастады.

Көптеген заң әдебиеттерінде  «жер қатынастарын мемлекеттік реттеу» деген терминді  қолдану ұсынылады. Тура «жер қатынастары» деген  термин, себебі  көптеген авторлар  бұл терминді  «ҚР  жер қорын басқару (реттеу)» деген мәтіндеде қолданады, ал бұл  ретте  бұл термин  мемлекет органдары мен  жер қорлары арасындағы  қатынас  секілді  түсінікті  тудырады.  

Жер қатынастарын мемлекеттік реттеу дегеніміз- Қазақстан Республикасында  жерді қорғау мен рационалды  пайдалануды қамтамассыз етуде  әрекет етуші мемлекеттік органдар жұмысын ұйымдастыру  болып табылады.

Жер қатынастарын  мемлекеттік  реттеу  объектілері  болып  жердіпайдаланушылар мен жер иелерінің  әрекеті  табылады.

Субъект ретінде  жерді қорғау мен пайдалану саласында  белгілі   бір құзыретке  ие  мемлекеттік органдар шығады. Бұл ретте  Ата заңмен, басқа да  нормативті  құқықтық актілермен мемлекет атынан  әрекет ете алатын   мемлекеттік  мекемелер мына  әрекеттерді жасайды: 

• Жалпыға міндетті тәртіп ережесін анықтайтын  актілерді  шығаруға;
• әлеуметтік қажеттілігі бар қоғамдық қатынастарыд  басқару мен реттеу  туралы;
• мемлекетпен белгіленген жалпыға бірдей ережелерді орындауды бақылауға.

Жер қатынастарын  мемлекеттік реттеуші  органдар  қызметі  негізгі принциптер негізінде  қалыптасуы  керек.  Оларды  жалпы және  арнайы принциптер деп  екіге бөлуге  болады.  Бұл ретте олардың  барлығы да  Қазақстан Республикасының  заң  актілерінде  көрсетілмеген.

Заң деңгейінде мына келесі  принциптерді  бекіткен дұрыс:

Қазақстан Республикасының   заң талаптарына сай  ашуға шектеу қойылған электрондық ақпараттар ресурстарынан басқа  мемлекеттік органдардың  қызметі туралы  ақпараттарға, электрондық ақпараттық ресурстарға  міндетті  көрінім  мен еркін  кіруді, мемлекеттік органдар  қызметінің  айқындығын, басқару барысында  сапалы  қызмет көрсетілмеген жағдайда  мемлекеттікоргандар жауапкершілігі, жер  мен  басқа да  табиғи ресурстарды қорғауды есепкеала отырып рационалды  пайдалануды ұйымдастыру  принциптері, жердің өнімділігін сақтау мен  қалпына келтіруде жер телімі иелері мен  жерді пайдаланушылардың  іс-әрекетін арттыру үшін, оларды шаруашылық әрекеттің  залалынан қорғау  мақсатындақаржылай демеу  беру, азаматтардың өтініші бойынша  нақты мерізім ішінде «бір терезе» принципі негізінде  жер телімдеріне деген құқық иесі екенін анықтайтын құжаттарын рәсімдеп, беру, жер құқығын бұзушыларды  жауапқа тарту.

2. Қазіргі таңда жер қатынастарын мемлекеттік реттеуді түбегейлі өзгерту мен аталған салада реттеу функцияларының  жаңа принциптерін енгізу қажет.

Жасалынған сараптама  арқылы жер құқығы  туралы  әдебиеттердің  көбінде  келтірілген  функциялар бүгінгі нарық  барысында ескірген. Сол себепті де бүгінгі нарықтық экономика мен  тұрақтылық жағдайында  орталық мемлекеттік органдарда  функциялар  аймақтар мен мемлекеттік  ұйымдарға бөлініп берілуде. Бүгінгі күні  жер кадастрін  жүргізу  функциясы, жер мониторингі  мемлекеттік  кәсіпорындарға  берілген.

Тұрақты дамуға өтуімізге байланысты  ұйымдастыру жұмыстарының бірқатарын  жүргізу мемлекеттік  кәсіпорындарға беруге  болады, ал олардың  кейбірі  өткізіліп берілген де. Атап айтсақ, жер мониторингі, белгілі тәртіптегі  жерді мемлекеттік  кадастрлеу,  республикалық деңгейде  жерге орналастыруды жүргізу, салалық, арнайы (немесе) мемлекеттік  деңгейдегі  геодезиялық және картографиялық жұмыстарды орындау, республикалық, облыстық, аудандық бағдарламаларға сараптама  жасау, жерді қорғау мен пайдалану барысындағы  схемалар мен жобалар,  мемлекетпен пайдалануға берілетін немесе  жеке меншікке сатылатын  нақты жер телімдерінің  құнын анықтау, жер  телімдерін бөлуге немесе бөлмеуге болатындығын анықтау секілді  жұмыстар.

Жер қатынастарын мемлекеттік  реттеудің  жаңа классификациялау  тәртібі оларды  стратегиялық және әкімшілік-атқарушы, бақылаушы-реттеуші деп топтастыруды ұсынады.

Жұмыста  жер қатынастарын мемлекеттік  реттеудің  ең тиімді  тізімі  ұсынылған.  Көрсетілген тізімді  қолданыстағы заңға енгізіп, ҚР Жер кодексі мен  жер ресурстарын басқару жөніндегі  Агенттіктің  Ережесіне  толықтыру  енгізуге болады.

Жерді орналастыру  функциясы  республикалық қолданыстағы  заңда анық анықтама берілмей, үстірт көрсетілген.

«Жерді орналастыру мазмұны мен қолданысы» 149 бабының  1 б. төмендегідей өзгеріс енгізу қажет:

Жерді орналастыру   жер ресурсын аймақтық-кеңістікте пайдаланудықамтамассыз етуде  жүйелік шара болып табылады, яғни жергілікті  жер телімдерінкөрсетіп,  шекарасын анықтау.

3. Қазіргі таңда жер мәселесін шешуде жұртшылықты тарту  көп нәтиже береді.

Жер қатынастарын  аймақтық реттеудіжетілдіруде  жер функцияларын жергілікті  басқару  органдарына табыстау  болып табылады.

Жұртшылықтың  тікелей қатысуынан  басқа  жер мәселелері  референдум,  қоғамдық тыңдаулар мен  тиісті органдарға  нақты азаматтардың  қаратпаларының нәтижелерінде болуы мүмкін.

Біздің ойымызша,  ҚР Жер кодексіне   жергілікті биліктің өзін өзі басқаруы туралы  уәкілдігіннақтылап жазып көрсету  керек, сонымен қатар  жер қатынастарын реттеу саласындағы  көпшіліктің  алатын  орнын  мақсатын да  анық  көрсетіп  кіргізген  жөн.

Сонымен қатар жерді рационалды  пайдалану мен  қорғауды қамтамассыз етуге бағытталған нормаларды  дайындалып жатқан «Жергілікті өзін өзі билеу туралы» Заңға да  енгізуге  болады.

4. Жер қатынастарын мемлекеттік реттеуші органдар жүйесі күрделіболып табылады және   өз функцияларын орындаубарысындақиындықтар тудыратыны анықталған.

Қазақстан Республикасында  бір мезгілде  ҚР Үкіметі, үш деңгейдегі   жергілікті атқару  органдары  бар (аудандық, қалалық, облыстық), осы органдардың  структурасы негізінде  облыстың уәкілетті олргандары құрылған (республикалық дәрежедегі қалалар, астаналар), аудандар (облыстық дәрежедегі  қалалар);  сонымен қатары   жер ресурстарын басқару  жөніндегі  ҚР Агенттігі мен оның  үш деңгейдегі  аймақтық органдары ( аудандық, қалалық, облыстық) секілді  арнайы органдар да бар;жер мәсеклерімен  арнайы экономикалық аймақтардың  әкімдігі, ауылшаруашылық Министрлігі мен оның  аймақтық органдары да  айналысады. Сонымен қоса  Қазақстан Республикасының  сауда және  индустрия Министрлігінің  құрылыс және  тұрғындық-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі  комитеті және оның аймақтық органдары,  қоршаған ортаны қорғау Министрлігі мен  оның да аймақтық  органдары бар емес пе. Жақын арада  жергілікті  өзін өзібасқару  органдары құрылатын болады.

Мұндай көп  органдар саны  жердіқорғау мен пайдалану  саласында  функциялары  көшіру жұмыстарын жүзеге асыратын бюрократтар армиясын құрудың бірден бір  себеі болып табылады. Бұл арада  аталған ведомстволар арасында  күрделі мәселелер туындап, белгіленген функцияларды  шектеу  туындайтын болады.