Дипломдық жұмыс. Жергілікті шаруашылықты басқарудың механизмдері

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ                                                                                                                  3-4

 

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЙМАҚТАРЫНДА ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ                                                                             

1.1. Қазақстан Республикасының жергілікті органдарына жалпы    сипаттама              және әкімшілік-аумақтық құрылысы                                                            5- 12                                      1.2. Аймақты басқарудың мәні және құрылымы                                        13-17                    1.3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың шетелдік тәжірибесі                          17-19

 

2. ТАРАЗ ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ                                 

       2.1. Қаланың өнеркәсіп саласының дамуы.                                                          20-27                                                 

       2.2  Тараз қаласы бюджетінің орындалуын талдау                                      27-30 

      2.3 Қаланың жалпы өнеркәсіп саласының дамуын талдау                        30-37         

      2.4 Қаладағы кәсіпкерліктің дамуын талдау                                               37-41

      2.5 Тараз қаласындағы құрылыс, көлік және байланыс салаларының

       дамуын талдау                                                                                          42-47                                   

 

3. ТАРАЗ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ІС-ШАРАЛАР                              

      3.1 Тараз қаласының экономикасындағы салалық құрылымдарды

жақсарту бойынша шаралар                                                                   48-50

3.2 Әлеуметтік саланың қазіргі кездегі жағдайын бағалау                        50-55                                                

 

ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                                      56-57   

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР                                                                       58-59                                                                   

 

                                                          КІРІСПЕ

 

1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында біздің Республика өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп бекітілген.

Осыған орай, елімізде түбегейлі экономикалық және саяси қайта құрылыстар жүргізілуде, мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік пайда болып, дамуға байланысты, шаруашылықты жүргізу мен халықтың әл-ауқатын жақсарту нарықтық қатынастарға негізделетін, мемлекет экономика мен әлеуметтік-мәдени салаларын тікелей басқарудан бас тартып, оларды негізінен құқықтық реттеумен және заңнамалардың орындалуын қамтамасыз ету мақсатында бақылаумен шектелетін болғандықтан халықтың қолданылып жүрген заңнамаларды білу құштарлықтары арта түсуде.

Қазіргі кезде экономикалық және қоғамдық–саяси жүйелерінің өзгерісі жергілікті басқару органдарының құрылуы мен дамуына тікелей байланысты. Қазақстанның соңғы жылдардағы тәжірибесі жергілікті шаруашылықты басқару бүгінгі күні экономикасы нарықтық, әлеуметтік бағытталған, құқықтық және демократиялық мемлекетті құруда маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. Сонымен қатар мемлекеттің тұтастығын қамтамасыз етуде және күрделі ішкі проблемаларды шешуде аймақтық және жергілікті деңгейлерде басқарудың маңызы зор екенін елде қалыптасқан жағдай дәлелдейді.

Қазақстан экономикасының өркендеуі ірі және шағын қалалардың, ауылдар мен елді мекендердің дамуы негізінде жатыр. Жергілікті билік органдары, кәсіпкерлер, белсенді азаматтар жергілікті шаруашылықтың дамуын басқарудың жаңа формалары мен әдістерін жете білмейінше, жергілікті басқару, демократиялық қоғам, нарықтық экономика шынайы болмайды.

Жергілікті басқару жүйесі мемлекеттік аймақтық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады. Аймақ экономикасын дамытудың мақсаты әлеуметтік бағытталған, сонымен қатар тиімді мемлекеттік реттеуін құру болып табылады.Міне, осындай реттеу, тұтастай алғанда, аймақтарды дамыта отырып, халық шаруашылығының тиімді қызмет етуінің жағдайын құру керек. Ең алдымен бұл еңбек ресурстарын барынша үйлесімді және тиімді  қолдану, сонымен байланысты шығындарды азайту, аймақтың мамандандырылуы жағына байланысты. 

 Қазіргі кезде экономикалық қатынастар субъектілерінің жаңа құрылымын құру жүріп жатыр. Онда аймақтар маңызды орын алады. Аймақтың дамуы түрлі құрылымдық өзгерістерге әкеледі. Сондықтан, экономикалық дамуға қол жеткізу үшін  жергілікті басқару органдары аймақтың тиімді даму бағдарламаларын жасап, оны жүзеге асыруда белсенді қызмет етуі қажет.  Ал жергілікті қоғамдастық жергілікті әлеуметтік–экономикалық дамудың мәселелерін түсіндіруде негіз болып табылады.    

Жергілікті экономика өндіріспен тығыз байланыста қаралған дәстүрлі тәсіл дамудың критерийлері мен басымдығы туралы басқа түсініктер қалыптастырады. Олар бағалаушы өндірістік көрсеткіштермен байланысты. Ал жергілікті тұрғындардың өмірін жақсартудың мақсаты  — өндірістің дамуына байланысты қажеттілікті қамтамасыз ету.

Сондықтан жергілікті өзін-өзі басқару мақсаттары мен міндеттері бүгінгі күні келесідей болуы қажет: әлеуметтік салада – халықтың әлеуметтік–экономикалық жағдайының қажетті деңгейде қамтылуы, еркін өмір сүру және еңбек құқығын жүзеге асыру. Ал экономикалық салада – жергілікті құрылымдардың аймақтық еңбек бөлінісінің объективтік артықшылықтары мен аумақтардың кооперациясын рационалды пайдалану. 

Осы орайда дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Тараз қаласының жергілікті өзін-өзі  басқару  қызметі  мен қаланың әлеуметтік-экономикалық даму жағдайы танылады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты – жергілікті шаруашылықты басқарудың механизмдерін ашу, олардың жетілдіру жолдарын қарастыру. Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді қарастыру қажет:

• халық шаруашылығының негізгі бөлігі ретінде жергілікті шаруашылықтың экономикалық дамуының мазмұнын ашу;
• жергілікті басқару органдарының ұйымдық–құқықтық негізін ашып көрсету және жергілікті басқару қызметінің қазіргі қалыптасқан даму жағдайына тоқталу;
• Тараз қаласының қазіргі әлеуметтік–экономикалық даму жағдайына жалпы сипаттама беру және бағалау;
• Қаланың болашақтағы әлеуметтік-экономикалық даму бағыттарын анықтау және ауданда шаруашылықты басқару механизмдерін жетілдіру жолдарын қарастыру.

Осыларды ескере отырып бұл дипломдық жұмыста аймақтағы жергілікті басқаруға жалпы түсінік бере отырып, жергілікті басқарудың маңызын, мазмұнын және атқарытын қызметтері туралы жалпы түсінік беруді жөн санап отырмын. Сонымен қатар жұмыста Тараз қаласын жұмыстың зерттеу объектісі ретінде қарастырып, қаланың әлеуметтік-экономикалық жағдайына зерттеу жүргіздім. Және осы жұмысты аяқтай келе қаланың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға және аймақтағы жергілікті басқаруды дамытуға өз ұсыныстарымды қостым.

Қазіргі кезде аймақтардағы жергілікті басқару жүйесі дамытылуда, яғни жергілікті әкімдерді сайлау ұсынылуда, аймақтардағы алынатын салықтар жергілікті жерде қалдыру жөніндегі ұсыныстар жүргізілуде және т.с.с. Осыларға байланысты дипломдық жұмыстың негізгі үш бөлімінен аймақтағы жергілікті басқарудың түсінігі туралы тереңірек мағлұмат ала аласыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЙМАҚТАРЫНДА                                                                                                                                                                                         

            ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ 

 

• Қазақстан Республикасының жергілікті органдарына жалпы

             сипаттама  және әкімшілік-аумақтық құрылысы

Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз – бұл заң актілерінде белгіленген құзірет шегінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында жүзеге асыратын, сондай-ақ тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылатын қызмет.

Жергілікті мемлекеттік басқару жүйесінде әкімшілік-аумақтық бөліністің әрқилылығы көрініс табады, оның қызметінің экономикалық және қаржылық негіздерін, әрине, жергілікті бюджет; коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мүлік, сондай-ақ заңға сәйкес коммуналдық меншіктегі өзге де мүлік құрайды. Алайда, маслихаттар мен әкімшіліктерге міндеттер, талаптар мен шектеулер қойылады, олардың негізгілеріне жататындар:

• Жалпы мемлекеттік сыртқы және ішкі саясатқа қаржы және инвестициялық саясатқа қайшы келетін шешімдердің қабылдануына жол бермеу;
• Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде Республиканың мүддесін сақтау;
• Қызметтің қоғамдық маңызы бар салаларында белгіленген жалпы мемлекеттік стандарттарды ұстану;
• Азаматтардың құқықтары мен заңды мүделерінің сақталуын қамтамасыз ету.

Аумақты дамытуға байланысты маслихаттар мен әкімшіліктер қабылдайтын жоспарлар еліміздің стратегиялық даму жоспарларына сәйкес келуі тиіс, әрі оларға бірыңғай еңбек рыногын, капиталды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет көрсетуді еркін алмасуға кедергі келтіретін шешімдер қабылдауға тыйым салынады.

Әкімшілік-аумақтық құрылыс ұғымы мемлекет аумағының әкімшілік-аумақтық бірлестіктер деп аталатын белгілі бір бөліктерге бөлінуін сипаттайды. Олар жергілікті істерді дербес түрде басқарады және мемлекеттік құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады. Аумақтық бөліну: мемлекет органдар жүйесін құру (мемлекеттік үкімет, басқару, сот, прокоратура), халық шаруашылығын, мәдени құрылысты басқару, материалдық игіліктер мен ұлттық кірістің дамуы мен оларды елдің бүкіл елдің аумағы бойынша біркелкі бөлу, аумақтық және салалық болжамды ұйымдастыру, қызмет көрсетудің барлық саласында халық мұқтаждығын қанағаттандыру және орындалуы, әдетте, мемлекеттің аумақтық бөлінуіне байланысты болып келетін әлеуметтік басқарудың басқа да міндеттерін, жүзеге асыру сияқты әралуан мемлекеттік міндеттерді жүзеге асыру үшін қажет болып табылады. [1]/4/

 Қазақстан Республикасы конституциясының 2-і бабына сәйкес республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысы, астананың орналасқан жері мен мәртебесі заңмен белгіленеді. “Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы” туралы Заң 1993 жылғы желтоқсанның 8-інде қабылданды. Одан кейін, атап айтқанда, 1995 жылғы желтоқсанның 19-да Қазақстан Республикасының Жарлығымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Әкімшілік-аумақтық бөліністі реттейтін құқықтық нормалар:

• мемлекет аумағына бөлінетін әкімшілік-аумақтық бірліктер тізбесін;
• әкімшілік-аумақтық бөліністі айқындау жөніндегі мемлекеттің құзіретін;
• әкімшілік-аумақтық бөлінісін өзгерту тәртібін және осы салалардағы мемлекеттік органдардың құзіретін;
• елді мекендердің белгілі бір түрге жататындығы негізінің құқықтық актілерінің жүйесін;
• елді мекендерді атау мен қайта атаудың тәртібін белгілейді.

Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісінің жүйесінде мынадай буындар бар: аймақ (облыс, аудан, ауыл (село) округі) және елді мекен, республикалық маңызы бар қала, облыстық маңызы бар қала, аудандық маңызы бар қала, поселкелер, ауыл(село).

Аймақ дегеніміз – республика мүддесін көздеп құрылатын және басқарылатын бірнеше елді мекендерді өзіне қамтитын республика аумағының бір бөлігі.

Елді мекен – азаматтардың шаруашылық және өзге де қоғамдық қызметі нәтижесінде қалыптасқан республиканың халық шағын сипатта қоныстанған бір бөлігі, оның заң белгіленген тәртіппен есепке алынған әрі тіркелген, сондай-ақ жергілікті өкілетті және атқарушы органдар басқаратын тұрғындарының саны кемінде 50 адам болады.

Республикалық маңызы бар қала дегеніміз – ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе халық саны 1 миллионнан астам адамнан тұратын елді мекен.

Облыстық маңызы бар қала дегеніміз – ірі экономикалық және мәдени орталық болып табылатын, дамыған өндірістік және әлеуметтік қосалқы құрылымы мен саны 50 мыңнан астам адамы бар елді мекен.

Аудандық маңызы бар қала дегеніміз — өнеркәсіп кәсіпорны, коммуналдық шаруашылығы, мемлекеттік тұрғын үй қоры, оқу мен мәдени-ағарту мекемелерінің емдеу және сауда объектілерінің дамыған жүйесі бар, халық саны кем дегенде 10 мыңнан тұратын, жұмысшылары, қызметкерлері және олардың отбасылары жалпы халық санының үштен екісінен де көбін құрайтын елді мекен.

Поселкелер дегеніміз – саны кем дегенде 3 мың адамнан тұратын, жұмысшылары, қызметкерлері және олардың отбасы мүшелері жалпы санының кем дегенде үштен екісін құрайтын өнеркәсіп кәсіпорындарының, құрылыстардың, темір жол станцияларының және басқа да экономикалық маңызды объектілердің жанындағы елді мекендер.

Емдік маңызы бар орындарында орналасқан, халқы кем дегенде 2 мың болатын, халқының кем дегенде жартысына жуық адамдар жыл сайын емделуге әрі демалуға келетін елді мекендер поселкелерге теңестіріледі; осы айтылғандарды ересек халқының кем дегенде 25 пайызы тұрақты түрде ауыл шаруашылығымен айналысатын, қалалықтардың жазғы демалыс орны болып табылатын саяжай поселкелерін де жатқызылуы мүмкін.

Ауыл (село) дегеніміз – саны кем дегенде 50 адамнан тұратын, ауылшаруашылығымен айналысатын қызметкерлері мен олардың отбасы мүшелері кем дегенде халқының жартысын құрайтын елді мекен.

Сонымен, Қазақстан Республикасы Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады. Ол мынадай негізгі белгілермен сипатталады: 1) бірыңғай Конституция; 2) мемлекеттік жоғарғы органдарының біртұтас жүйесі (Президент, Парламент, Үкімет); 3) бірыңғай азаматтық; 4) біртұтас құқық жүйесі; 5) біртұтас сот жүйесі; 6) біртұтас мемлекеттің аумағы әкімшілік аумақтық бөліктерге бөлінеді, олардың мәселен, Польшадағы, Франциядағы, Жапониядағы, Түркиядағы және т.б. сияқты қандай да бір дербестігі болмайды. Жергілікті өкілді және атқарушы органдар мемлекет органдарының  бірыңғай жүйесіне кіреді. Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады.

Бірыңғай басқару бүкіл мемлекеттік аппаратты бірыңғайландыру, әкімшілік-аумақтық бірліктердегі жергілікті органдарға тікелей немесе жанама бақылау жасауды көздейді. Қазақстан Республикасы Конституциясы 2-бабының 2-тармағында айтылғандай, Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді.

 

Жергілікті өкілетті орган

 

Жергілікті өкілді орган (маслихат) халықтық өкілдің бірыңғай жүйелерінің ажырамас бөлігі бола отырып, осы жүйеге тән белгілерін өз бойына сіңірген. Айталық, жоғарыда сөз етілген “Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңның 1-бабының 8-тармақшасында: жергілікті өкілдік орган (маслихат) – бұл облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және ҚР заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін және жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган” — делінген. Мұның өзі халықтың өкілді органы екендігін және мемлекеттің өкілді органдар жүйесіне кірмегендіктен, одан оқшауланып тұрғандығын аңғару қиын емес. Солай бола тұрса да бұл органның жалпы мемлекеттік мүделерді ескеретініне күмән келтірмеуіміз қажет (ҚР Конституциясы, 86-бап, 1-тармақ). Сондықтан болар жергілікті өкілді органдардың (маслихаттардың) өзіндік ерекшеліктерімен оқшауланатындығы.

 

     Қазақстан Республикасындағы жергілікті атқарушы органдар

 

1. Жергілікті атқарушы орган (акимат) – облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкімі басқаратын, өз құзіреті шегінде тиісті аумақта жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган. Бұл Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақтық мүддесі мен даму қажеттілігін ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпы мемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.

Жергілікті атқаруша органдардың қарауына ҚР Коноституциясының 87 бабының 2-тармағына сәйкес, мыналар жатады:

• аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқаруын қамтамасыз ету;
• коммуналдық меншікті басқару;
• жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
• жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Ресопублика заңдарымен жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіліктерді жүзеге асыру. Бұл жөнінде, мысал ретінде, облыс акиматының құзіретін алсақ та жеткілікті. Осы акимат заңнамаға сәйкес өз аумағында кәсіпкерлік қызмет пен инвестициялық ахуалды дамыту үшін жағдай жасайды; аграрлық сектордың ұтымды және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді; ҚР өндірістік күштерін орналастыру схемаларына сәйкес облыстың аудандық жоспарлану схемасын, облыс орталықтарын, республикалық маңызы бар қаланы және астананы салудың бас жоспарын әзірлейді, оларды облыстық маслихаттың қарауына өткізеді. Сонымен қатар ол – облыстық коммуналдық меншік объектілері мен әлеуметтік мәдени мақсаттағы объектілер құрылысы бойынша тапсырысшы болады, коммуналдық желілер мен құрылыстарды салуға рұқсат береді, әкімшілік аудандардың аудандық жоспарлану схемаларын, аудан орталықтарын, облыстық маңызы бар қалаларды салудың бас жоспарларын әзірлейді және оларды облыстық маслихатқа бекітуді ұсынады; су құбырлары, тазарту жұмыстары, электр беру, байланыс желілері мен басқа да көліктік және инженерлік инфрақұрылымдар объктілерінің құрылысын салуды және пайдалануды ұйымдастырады; жер қатынастарын реттеуді жүзеге асырады, сондай-ақ азаматтардың тегін білім алу құқығын іске асыруды қамтамасыз етеді; халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесу және кедейлікпен күрес бағдарламаларын әзірлеп, маслихаттың бекітуіне ұсынады және оны іске асырады; халықтың әлеуметтік жағынан дәрменсіз топтарына қайырымдылық және әлеуметтік көрсетуді үйлестіреді. Дәл осындай өкілеттіліктерді аудандық аумақтық ерекшеліктеріне қарай аудандық акиматтары да атқарады. Мысалы, оның тікелей құзіретіне жататын мәселелер болып табылатындар: жоғарыдағы айтылғандардан басқа, әскери тіркелу мен әскери қызметке шақыру жөніндегі, сондай-ақ азаматтық қорғаныс мәселелері жөніндегі іс шараларды ұйымдастыруын қамтамасыз етеді; қоғамдық жолаушылар тасымалын ұйымдастырады; аудандық маңызы бар жолдарды пайдалануды және ұстауды ұйымдастырады; өз қарауындағы тұрғын үй қорын бөледі; халықты жұмыспен қамтуға көмектеседі және кедейлікпен күрес бағдарламасын іске асыруға қатысады.

Аудандық акимат өзіне жүктелген міндеттерді іске асыруда аудандық маслихат алдында жауапты болады.

2. Әкім – ҚР Президенті мен Үкіметінің тиісті аумақтағы жергілікті атқарушы органын басқаратын және өзіне сеніп тапсырылған аумақта мемлекеттік саясаттың жүргізілуін, бүкіл орталық атқарушы органдарының аумақтық бөлімшелерінің келісімді жұмыс істеуін, тиісті бюджеттен қаржыландырылатын, атқарушы органдардың қызметіне басшылықты қамтамасыз ететін және өзіне сеніп тапсырылған аумақта мемлекеттік басқару өкілеттілігі берілген, тиісті аумақтағы істің жай-күйіне, әрі оның әлеуметтік-экономикалық дамуына жауапты өкілі. Оны премьер-министрдің ұсынуы бойынша Республика Президенті қызметке тағайындайды және босатады. Ал облыстық немесе республикалық маңызы бар қала әкімінен төмендегілерін президент айқындаған тәртіппен қызметке тағайындалады немесе сайланады. Демек бұл туралы Президенттің жарлығы не үкімі қабылдануы тиіс.

Әкімнің аппараты – бұл жергілікті атқарушы органның және әкімнің қызметін қамтамасыз ететін мемлекеттік мекеме. Оның қызметін ақпараттық талдау тұрғысынан, ұйымдық-құқықтық және материалдық-техникалық тұрғыдан қамтамасыз етуді әкім аппараты жүзеге асырады. Оны әкім құрады және қайта құрады, таратады. Әкімнің өкілеттілігінің тоқтатылуы жаңа әкімнің тағайындалуына байланысты. Әкім аппараты жергілікті бюджеттің есебінен ұсталатын мемлекеттік мекеме болып табылады. Облыс әкімі жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын атқарушы органдарды құрады, таратады және қайта ұйымдастырады./4/

Акиматтың және әкімнің азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты актілер міндетті жариялауға жатады және де бұлардың жалпыға міндетті маңызы бар, ведомствоаралық сипаттағы немесе азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты актілер заңда белгіленген тәртіпте ҚР Әділет Министрлігінің аумақтық органдарының мемлекеттік тіркеуіне жатады.

ҚР Президенті, Үкіметі, жоғары тұрған акимат немесе әкім, акиматтың немесе әкімнің өзі, сондай-ақ соттың шешімі акимат немесе әкім актілері қолданылуын жоюы, не толық немесе  ішінара тоқтата тұруы мүмкін. Бұлардың актілерінің қолданылуын тиісті прокурордың тоқтата тұруы да мүмкін.

              Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі

 

Дүниежүзінің көптеген елдерінде тек орталықтан басқару мүмкін еместігі байқалды.Оларда жергілікті өзін-өзі басқару орталық өкіметтік билікке қарама-қарсы күш ретінде қолданылды, сондықтан ол қоғамның демократиялық саяси жүйесінің бірі ретінде қарастырылады.

Жергілікті өзін-өзі басқару органдары дербестік ретінде Қазақстан Республикасында 90 жылдардың басынан бастап, алдымен одақтық (1990), артынан еліміздің (1993) жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы заңдары қабылданғаннан кейін қалыптаса бастады.

1993 жылғы 10 желтоқсандағы “ҚР жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы” заңынан бастап жергілікті өкімет органдарының жүйесін реформалау процесі басталды. Оны қайта құру, өз кезегінде қоғам өмірінің экономикалық, әлеуметтік, саяси салаларындағы өзгерістердің маңызды факторы.

ҚР тұңғыш Конституциясында билікті бөлу концепциясы бірінші рет баянды етіліп, одан жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы мен одан әрі дамуының құқықтық негіздерінің жаңа концепциясы қисынды түрде туындады.

2000 жылғы 12-қыркүйектегі “ Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы” заң жобасы дүниеге келді. Бұл заң жобасында жергілікті өзін-өзі басқару саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеу, оның органдарының құзіретін, ұйымдастыру және қызмет тәртібін белгілеу баянды етілген. Әрине, ол 1995 жылғы 30 тамыздағы ҚР Конституциясының өзекті мәселелерінен туындап, оның қажеттігін экономикалық, әлеуметтік, саяси және идеологиялық сипаттағы алуан түрлі себептер талап етіп отыр.

ҚР Конституциясының 3-бабына сәйкес халық билікті: 1) тікелей (яғни республикалық, референдум, еркін сайлау); 2) мемлекеттік өкімет органдары; 3) жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы да жүзеге асырады. Сондықтан, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл халықтық биліктің тағы бір нысаны ретінде көрінеді. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару дегеніміз, ҚР Конституциясы мен заңдарына сәйкес жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу жөнінде аумақтық құрылымдар халқының қызметін дербес тұрғыда жүзеге асыратын халық билігін іске асырудың нысаны.

  Бұл анықтамадан оның негізгі мынадай белгілерін айыруға болады:

1. Ең алдымен айтатынымыз жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекше субъектісі – халық, азаматтар болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды жергілікті қауымдастықтар және өздерінің басқа да органдары арқылы жүзеге асырады. Олар ауылдың, ауылдық округі, аудандық маңызы бар қаланың аумағы шегінде, ал облыстық және республикалық маңызы бар қалаларда, астанада көшелер, орамдар, шағын аудандар шегінде ұйымдастырылуы мүмкін. Олардың міндетті түрде мүлкі, жергілікті бюджеті, сайланбалы органдары болуы тиіс.
2. Жергілікті өзін-өзі басқару қоғам мен мемлекетті басқарудың демократиялық механизмінде ерекше орын алады.

 Бұл мәселенің өзегі – жергілікті өзін-өзі басқару, олардың органдары мемлекетік басқару механизмінің құрамдас бөлігі болып есептелмейтінінде. Бірақ біздің елімізде бұлар мемлекетік өкімет органдарымен өте тығыз байланыста тұрады, өйткені олардың бірыңғай ортақ қайнар көздері халық билігі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқару қызметін атқаруда мемлекеттің рөлі орасан зор. Айталық, жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті құқықтық, ұйымдық, қаржылық және т.б. жағдайлар жасайды. Және де жергілікті өзін-өзі басқару құқығын жүзеге асыруда халыққа жәрдем береді. Бұлардың органдардың дербестігіне өзінің Заңда көзделген өкілетті шегінде мемлекет кепілдік беруі тиісті. Қайткен күнде де, мемлекеттік органдардың жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне араласпауы қажет.

3. Жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіндік жергілікті маңызы бар мәселелер жөнінде айрықша объектісі болады. Бұл мәселелердің тізбектері заң жобасында көрсетілген. Онда мынадай мәселелер қамтылған:

• жергілікті қауымдастық аумағының шекарасы мен құрамы;
• жергілікті қауымдастық қарауына жататын мәселелер;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тізбесі мен атауы, сондай-ақ олардың айрықша құзіреті;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылу тәртібі мен құзіреті;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдары өкілеттіліктерінің мерзімі;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттіліктерін қайтарып алудың, мерзімінен бұрын тоқтатудың, жергілікті қауымдастық халқының оларға сенбестік білдіруінің өзге де жауаптылық түрлеріне тартудың қабылданған шешімдерінің негіздемесі мен тәртібі;
• жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асырудың экономикалық, қаржылық негіздері туралы мәліметтерді, жергілікті қауымдастықтықтың меншігін иемденудің, пайдаланудың, билік етудің жалпы тәртібі;
• жергілікті қауымдастықтың кірістері мен шығыстарының сметасын әзірлеу мен орындау тәртібі;
• жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру туралы басқа да мәселелер.

Жарғыны азаматтардың бастамашы тобы әзірлейді және жергілікті қауымдастықтың халқы тікелей дауыс беру арқылы көпшілік дауыспен қабылдайды. Және ол әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс, ал оның үлгі жарғысын үкімет бекітеді. Мұндай шешімдерді орындау жергілікті қауымдастықтың аумағында орналасқан барлық мекемелер, ұйымдар және кәсіпорындар, олардың ұйымдастырушылық-құқықтық нысандарына қарамастан, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен азаматтар үшін міндетті болып табылады.

4. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мәнін сипатайтын өзекті белгісінің бірі – оның дербестігі.

Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен белгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі (конституцияның 89-бабы, 4-тармақ). Жергілікті өзін-өзі басқаруды халықтың өз билігін жүзеге асыратын нысанының дербестігі ретінде мемлекет таниды. Ол мынадан – мемлекет, қоғам басқару жүйесінде жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ұйымдастырушылық бөлектігінен көрінеді.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың және оның кепілдіктерінің маңызды көрінісі – бұл мемлекет танитын өзінің  функциясын жүзеге асырудағы қаржы-экономикалық ресурстарға құқықтығы. Жергілікті маңызы бар мәселелерді халықтың еркін шешуі демократиялық институттардың қызмет істейтіндігін аңғартады.

Жергілікті өзін-өзі басқару конституциялық принциптерге негізделінеді, яғни оның ұйымдастырылуына негізгі идеялар, бастапқы ережелер қаланады.

ҚР Конституциясында (89-бап) мынадай жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі принциптері бекітілген:

• Жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі еркін шешуі.
• Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ұйымдастыру мен қызмет тәртібін азаматтардың өздері белгілеуі.
• Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекет тарапынан берілетін кепілдіктер.

Еркіндік принципі дегеніміз – жергілікті өзін-өзі басқару бостандығы, яғни жергілікті маңызы бар  мәселелерді өз өкілеттілік көлемінде шешуі. Ол үшін мынадай жағдайларды орындаулары қажет – ұйымдастырушылық, экономикалық, психологиялық. Бұл байланыстардың мәні мынада:

• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрылымына, оның лауазымды адамдарының тағайындалуына мемлекет органдары мен лауазымды адамдарының ықпалының жоқтығы;
• жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыруға мемлекет органдары мен лауазымды адамдары қатысады;
• жергілікті өзін-өзі басқарудың лауазымды адамдарының мемлекеттік қызметкер ретінде есептелінбеуі;
• жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімін тек оны қабылдаған органдармен лауазымды адамдар ғана жоя алады, немесе олар соттың шешімімен жарамсыз деп танылуы мүмкін.

Жергілікті өзін-өзі басқару құзіретінің материалдық-қаржы ресурстарына сәйкестігі. Жергілікті өзін-өзі басқару функциясын іс жүзіне асыруға қажетті материалдық-қаржы құралдарымен қамтамасыз етілуге тиісті.

ҚР Конституциясы, өзге де заңдары олардың экономикалық және қаржылық дербестігіне де кепілдік береді, соның ішінде, коммуналдық мүліктің меншікке берілуін қамтамасыз етілуі.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізі болып мыналар табылады: 1) жергілікті қоғамдастықтың мүлкі; 2) заңдармен тыйым салынбаған өзге де мүлік.

Жергілікті қауымдастықтың қаржылары мынадай кіріс көздерінен тұрады:

• жергілікті бюджеттен бөлінетін қаражаттар;
• жергілікті қауымдастық құрған коммерциялық ұйымдардан және оларға тиесілі мүлікті жалға тапсырудан алынған жергілікті қауымдастықтың кірістерінен;
• жергілікті қауымдастық халқының өз еркімен салық төлеуі нәтижесінде алынған кірістерден;
• заңдармен тыйым салынбаған өзге де көздерден қалыптасады.

Жергілікті қауымдастықтың кірістері мен шығыстарының сметасы, сондай-ақ оның орындалуы туралы жылдық есеп тиісті жергілікті қауымдастықтың кеңесімен бекітіледі.

           1.2 Аймақты басқарудың мәні және құрылымы

 

Аймақтың қажеттіліктерін қанағаттандыруда жалпы бағыттарды анықтау үшін қызметтер мен тұтыну заттарының ұдайы өндірісін және басқа да салаларды, әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуді басқаруда орталықтандыру мен орталықсыздандыруда белгілі бір үйлесімділік қажет.

Аймақтық ұйымдастыруда басқару шешімдерін қабылдаудың көпсатылық процедурасы аймақтық басқарудың республикалық органдарымен деңгейаралық қатынасын, басқа да облыстармен көлденең өзара байланыстары мен өзара қатынастарын, сонымен қатар жергілікті басқару органдары мен ұдайы өндіріс процесінің өндірістік-коммерциялық топтарымен қатынасын бейнелейді. Аймақтық басқарудағы әр түрлі деңгейдегі субъектілердің өзара қатынастарды реттеу нұсқасы басқарудың экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық нысандарын жүйелі түрде қолдануына негізделуі тиіс. Орталықтандыру мен орталықсыздандыру қатынастары келесі жағдаймен анықталады – аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйенің басқа басқару объектілерінен айырмашылық спецификасымен анықталады. Ол аймақтық экономика пәнін анықтаумен және “аймақтық басқару” және “аймақтық өзін-өзі басқару” түсініктерімен байланысты. Экономикалық әдебиеттерде “аймақ” түсінігі кеңінен қолданылады. /2/. Аймақ нақты белгіленген әкімшілік шекараларға ие және онда тұрғындардың өмірін қамтамасыз етудің әлеуметтік және экономикалық процестері ұдайы өндірілетін аумақтық құрылым.

Қазіргі кезде экономикалық қатынастар субъектілерінің жаңа құрылымын құру жүріп жатыр. Онда аймақтар маңызды орын алады. Бұл жерде Қазақстанның экономикалық, саяси және мемлекеттік өмірінің субъектілері ретінде  аймақтардың теңдігі айтылып отыр.

Мемлекеттік аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі аудандар халқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің іргелі маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр.

Осы мәселелерді шешуде әкімшілік аймақтар айтарлықтай роль атқарады. Экономикалық әдебиеттерде аймақ екі түрлі түсінікке ие. Біріншісі, географиялық жағдайларымен және табиғи ресурстық мамандануымен ерекшеленетін, елдің халықшаруашылық кешенінің белгілі бір бөлігін аймақ деп атайды. Екінші түсінік – елдің әкімшілік бөлінісінің бірлігі: облыс, аудан қала және т.с.с. аймақтар басқару объектісі ретінде әдетте, экономикалық-географиялық, әлеуметтік-демографиялық құрылымдармен, халыққа қызмет ету құрылымымен сипатталады. Бұл құрылымдардың ерекшеліктері белгілі бір аймақтың жалпы халықшаруашылық кешенінде маңыздылығына сілтейді.

Еңбек бөлінісінің бастапқы алғышарты бөлу емес, оның қатысушыларының мүдделерін бірігіп нығайту болып табылады. Осыған байланыты аймақта сонымен қатар еңбектің спецификалық аумақтық қоғамдастырылуы, негізгі және айналым қорлары, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның объектілері туралы айтылып отыр. Барлық осы іс-әрекеттің мақсаты аймақтағы тұрғындардың әлеуметтік-экономикалық, материалдық жағдайын жақсарту және мәдени деңгейін көтеру болып табылады.

Бұл мақсатты жүзеге асырудың екі жолы бар. Тікелей – егер де халыққа қызмет етудің мәдени-тұрмыстық және басқа да түрлерін жақсарту туралы, халық тұтынатын тауарлардың өндірісі туралы айтылып отырса. Жанама – егер де жалпы аймақтағы өндіріс тиімділігін жоғарылату болса. Жоғарыда айтылғанға негізделе отырып, жеке аймақтық мұдделер туралы, яғни өндіріс тиімділігін аймақтық ынталандыру мүмкіндігін айтуға болады.

Сондықтан дәл осы аймақтық мүдделерді атап көрсету, оларды қанағаттандыру арқылы қоғамдық өндірісті ынталандыру механизмін табу және максималды пайдалану аймақтың әлеуметтік-экономикалық басқаруын жетілдірудің басты бағыттарының бірі болып табылады.

Аймақты басқарудың объектілеріне кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер, сонымен қатар еңбек ұжымдары, қоғамдық ұйымдар, қала және ауыл тұрғындары жатады.

“Жергілікті қоғамдастық” жергілікті әлеуметтік-экономикалық дамудың мәселелерін түсіндіруде негіз болып табылады. Ол дамудың бағытын таңдауда кім басты субъект және дамуды бағалаудың критерийі не екенін анықтайды. Аймақтық экономика өндіріспен тығыз байланыста қаралған дәстүрлі тәсіл дамудың критерилері мен басымдығы туралы басқа түсініктер қалыптастырады. Олар бағалаушы өндірістік көрсеткіштермен байланысты. Ал жергілікті тұрғындардың өмірін жақсартудың мақсаты — өндірістің дамуына байланысты қажеттілікті қамтамасыз ету. Жергілікті қоғамдастықтың дамуы негізінде ең алдымен экономикалық жағдайын “жергілікті шаруашылық” түсінігі арқылы сипатталады. “Жергілікті шаруашылық” түсігіне қатысты әртүрлі пікірлер бар. Мәселен, ол туралы сөз болғанда белгілі бір жерде, яғни, қалада, ауданда, ауылда орналасқан әртүрлі кәсіпорындардың жиынтығын айтады. Бұл жерде жергілікті шаруашылық халық шаруашылығының бір бөлігі ретінде қарастырылып отыр. Сондай-ақ жергілікті шаруашылық, коммуналдық шаруашылық, яғни жергілікті қоғамдастықтың халқына қызмет көрсетуші кәсіпорындармен теңестіріледі. Сонымен қатар көркейту талаптарын қанағаттандыруға бағытталған жергілікті билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының іс-әрекетін жергілікті шаруашылық ретінде қарастырады.

Әрбір жергілікті қоғамдастықтың өзінің “жергілікті шаруашылығы” болады. Ал шаруашылық деп жеке және мемлекеттік меншік түрлері бар, нақты аумақта орналасқан, өзінің атқаратын қызметімен сипатталатын шаруашылық субъектілердің жиынтығын айтамыз. Жергілікті шаруашылық субъектілеріне үй шаруашылығы, тұтыну кооперативтері, несиелік серіктестіктер, өндірістік бірлестіктер, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын жатқызады. Жергілікті шаруашылық құрамына сол аумақта орналасқан жеке, коммуналды кәсіпорындар, қаржы-материалдық және еңбек ресурстарын жатқызамыз.

Кейбір пікірлерге қарағанда, “жергілікті шаруашылық” қалада, ауданда орналасқан түрлі өнеркәсіптердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бұл жерде “жергілікті шаруашылық”  халық шаруашылығының бір бөлігі ретінде саналады. Сонымен қатар, жергілікті шаруашылық халық қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған жергілікті басқару органдарының және жергілікті өзін-өзі басқарудың өзара іс-әрекеті деп қарастырылады./3/.

“Жергілікті шаруашылық” түсінігі жергілікті халыққа қызмет көрсетудің нақты көзі ретінде түсіндіріледі. Зерттеліп отырған тақырыптың объектісі 2 басты шартқа сай құрылуы тиіс:

1. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің көбірек бөлігінің нақты шешімі болуы тиіс;
2. Құрылымдық-тұтастық және салыстырмалы дербес әлеуметтік-экономикалық жүйе болуы керек.

Жергілікті шаруашылықтың атқарған басты қызметі қоғамның ауыл шаруашылық өнімдеріне деген қажеттілігін қамтамасыз ету. Жергілікті шаруашылықтың қосымша қызметіне үш түрлі шартты жатқызуға болады: әлеуметтік-кеңістіктік, рекреациялы – табиғатты пайдалану және жартылай демографиялық. Бірінші функциясының мәні тепе-тең орналасуды, шаруашылықты игеруді және қаладан тыс аумаққа әлеуметтік бақылау жасауды білдіреді. Қалалардан мыңдаған шақырым алыс жерлерде орналасқан ауылдық жерлерге қатынайтын жолдарды толықтай жақсы жағдайда ұстап тұру, халыққа қызмет көрсету ауыл шаруашылығы жерлерін, өзен, көлдерін игеру, оларды пайдалану маңызы. Екінші функцияның мәні табиғи рекреациялық ресурстарды (тау, орман және өзен, минералды ресурстар көздері, емдік балшықтар) пайдалану есебінен қоғамның әр мүшесіне демалыс пен сауықтыру жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады. Көптеген санаторийлар, қаладан тыс орналасқан емханалар, демалыс үйлері, туристік базалар, бау-бақша учаскелері жергілікті шаруашылық аумағында орналасқан.

Жоғарыда аталған функциялардың үшіншісі, жергілікті шаруашылық тұрғындарының ұдайы өндірісімен көрінеді. Бұл нарық жағдайында жергілікті халық санының өсуі азайып бара жатқан қала халқының санының орнын толтырады, сонымен бірге республика халқының санының өсімін қамтамасыз етеді. Осылайша, жергілікті шаруашылықты басқаруда, оның дамуын жоспарлауда берілген объектінің орындайтын функцияларын толығымен ескеру қажет.

ҚР-ның жергілікті шаруашылығы төменгі бірлік болып саналады, онда еңбекке жарамды жастағы адамдар үлесі аз, ал зейнеткерлер саны жастардан көп. Жергілікті шаруашылықтарда тұтыну төменгі деңгейде дамыған, олардың құрылымы ерекше, олар нарық жаңалықтарына сенімсіздікпен қарап, кейбір керітартпа ойлармен ерекшеленеді. Жергілікті шаруашылықтың материалдық-техникалық базасы да ерекше. Өндірістің басты құралы болып жер саналады және өндірісті қоғамдастыру деңгейінің өнімділігі болып табылады. Бұл жерде өндірілген өнім халықтың жеке шаруашылығына жатады. Жергілікті шаруашылық кішігірім қоныстарда орналасады. Осыдан әлеуметтік-экономикалық дамуы мен халықтың өмір сүру кешенінің деңгейі бойынша қоныстар терең сараланады. Осыған байланысты жергілікті шаруашылықтың әлеуметтік-экономикалық ерекшелігі халықтың өмір сүруінен көрінеді. Демек, жергілікті шаруашылық – бұл нарықтық экономиканың салалық кіші жүйесі ғана емес, сонымен қатар өзіне тән құрылымдық элементтері бар аумақтық бірлік және ерекше әлеуметтік объект.

Жергілікті және халық шаруашылығы түсініктерінің байланысын тек теориялық тұрғыдан қарауға болмайды. Шаруашылық дамуының мәселелері ұлттық және аймақтық экономикалық жағдайларынан анықталады. Бұл мағынада жергілікті шаруашылық халық шаруашылығының бір бөлігі болып табылады. Халық шаруашылығының жергілікті шаруашылықтан айырмашылығы – ол жергілікті шаруашылықты көркейту мақсатымен жұмыс істейді. Ал халық шаруашылығы барлық халықтың тұратын жеріне қарамастан қажеттілігін өтеуге міндетті. Сонымен ұлттық нарыққа қарағанда кеңістікті шектеу жергілікті нарықтың қызмет етуінде маңызды роль атқарады./4/. Жергілікті шаруашылық ұлттық шаруашылықтан әлеуметтік функциясымен де ерекшеленеді. Оның басты қызметі жергілікті халықты еңбекпен қамтамасыз ету және аймақты дамыту.

Жергілікті шаруашылық түсінігі төмендегіні қамтиды:

• кеңістіктегі сипаты, яғни белгілі бір шектелген аумақта орналасады;
• ұлттық нарыққа қарағанда жергілікті нарық ерекшелігі, яғни нақты жердегі тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыратын тауарлар мен қызметтердің қозғалысын қамтамасыз етеді;
• жергілікті шаруашылық аумағында ресурстық әлеуеті және түрлі меншік нысандары бар кәсіпорындардың мүлкі ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-мәдени мұралар да есепке алынады.

        Жергілікті шаруашылық көп құрылымды болып келеді. Дәлірек айтсақ, оның құрылымы көп өлшемді, өз алдына дербес проекциялардан тұрады. Жергілікті шаруашылықтың құрылымы шаруашылық басқарудың ерекше объектісі сияқты ҚР әкімшілік-аумақтық бөлінісіне жатады. Аумақтық-басқарушылық құрылымның жоғары деңгейі аграрлы және аграрлы-өнеркәсіптік ауылдық бірліктер мен қалаларды құрайды. Одан кейінгі деңгей ауыл шаруашылық аудандар. Төменгі деңгейді кішігірім қоныстар құрайды. Қарастырылып отырған құрылымның элементтері арасында әлеуметтік-экономикалық байланыстың басты формалары мыналар:

• жергілікті шаруашылық өнімін өндіру жоспарын және оның орындалуына қажетті ресурстарды бөлу;
• күрделі қаржыландыру, құрылыс материалдарын бөлу;
• мамандандыруға сәйкес ауыл шаруашылығы өнімдерін айырбастау;
• өндіріс ресурстарын жоспарлы түрде бөлу;
• мерзімді жұмыс жасау кезінде өндіріс құралдары мен еңбек күшінің бір-біріне өзара көмектесуі;
• экономикалық және тұрмыстық жағдайлары аймақтардағы айырмашылықтан туындаған жергілікті шаруашылық халқының көшіп-қонуы.

Жергілікті шаруашылықтың проэкциясына жоғарыда жүргізілген талдау жоспарлауға, болжауға және объектінің экономикалық-әлеуметтік дамуын басқаруға бағытталған. Дегенмен бұл проекциялар жүйенің қызмет етуінің  нақты механизмдері мен дамуын аша алмайды. Мұндай механизмдерді анықтау үшін ұдайы өндірістің қандай да болмасын бір тұсына жауап беретін, яғни қарастырылып отырған сала мен қоғамның дамуы үшін қажетті дербес өнім шығара алатын іс-әрекет аясын анықтау қажет.

Жергілікті шаруашылықтың жеті кіші жүйесін көрсетуге болады:

• материалды өндіріс,
• жеке қосымша шаруашылық;
• білім беру және біліктілікті көтеру;
• материалды тұтыну және өткізу;
• рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру және демалыс;
• денсаулық сақтау және оны ұйымдастыру;
• ұдайы өндіріс, табиғи ортаны қорғау және тиімді пайдалану.

Шаруашылық өмір сүріп, дамуы үшін осы барлық жеті жүйе керек.

Жергілікті шаруашылықтың мақсаты – жергілікті қоғамдастықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту. Ең алдымен шаруашылық қызмет материалдық өмір сүру ортасын қайта құрып, оны өзгертумен байланысты. Жергілікті шаруашылықты басқару жүйесіндегі құрылымдық қайта құру экономикалық тоқырауды өткеруге, өндірістің құлдырауын тоқтатуға бағытталуы керек. Сондықтан жергілікті шаруашылықтың мақсаттары мен міндеттері бүгінгі күні келесідей болуы қажет: әлеуметтік салада – халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайының қажетті деңгейде қамтылуы, барлық азаматтар үшін тұрғылықты жеріне тәуелсіз тең өмірлік мүмкіндік жасау, еркін өмір сүру және еңбек құқығын жүзеге асыру. Ал экономикалық салада – жергілікті құрылымдардың аймақтық еңбек бөлінісінің объективтік артықшылықтары мен аумақтардың кооперациясын рационалды пайдалану.

Сонымен, қазіргі кездегі жергілікті шаруашылықтың дамуын зерттей отырып, оған мынадай анықтама беруге болады, жергілікті шаруашылық деп қалыптасқан ортақтастық және экономикалық мүдделер негізінде әртүрлі меншік формаларындағы кәсіпорындардың, үй шаруашылығын жергілікті үкіметімен қарым-қатынасын айтамыз. Олар тарихи қалыптасқан ортақ экономикалық, мәдени, ақпараттық кеңістікте өндірістік факторларының ерекше құрастырылымы бойынша жергілікті шаруашылық іс-әрекетін жүзеге асырады, сонымен бірге жергілікті халықты қоғамдық игіліктермен қамтамасыз етеді./5/

           1.3 Жергілікті өзін-өзі басқарудың шетелдік тәжірибесі

Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігі іс жүзіне асырған кезде кепілдік беріледі, оның мәнісі құқықтық құралдармен қамтамасыз ету; соның ішінде жегілікті маңызы бар мәселелерді шешкенде оларды ұйымдастыру мен материалдық-қаржы еркіндігімен; жергілікті өзін-өзі басқарудың құқығын қорғау және оған қолайлы мүмкіншілікті тудыру.

Салыстырмалы ретінде Ресей Федерациясындағы өзін-өзі басқару  органдарына тоқталалық. Онда жергілікті өзін-өзі басқару органдары өкілді және муниципалды құрылымының басшысы болып бөлінеді. Оның біріншісіне – Дума, муниципалдық комитет, азаматтардың жиналысы жатады. Ал, муниципалдық құрылымның басшысы – мэр, староста және т.с.с. Ол жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, атқарушы билік органдарының функциясын атқарады. Муниципалдық құрылымның басшысы  — бұл сайланбалы лауазымды адам, мұнымен қатар басқа да сайланбалы қызметкерлер болуы мүмкін. Мысал, ретінде Новочеркасск қаласын алайық. Оның тұрғыны – 200 мың адам. Қалалық думада – 25 адам. Қалалық мэр Думадан бөлек сайланады, бірақ оның мәжілісінде төрағалық етуге құқығы бар. Мэрдің әкімшілігін мэрдің өзі құрады, оның өзіне ғана бағынады.

РФ Конституциясының 130-бабында жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттілігі анықталған.

Ол – жергілікті маңызы бар мәселелер, оларды жинақтай келе мынадай төрт топқа бөлуге болады:

—  жалпышаруашылық мәні бар, белгілі бір аумақта орналасқан объектілерді басқару;

—  жалпы әлеуметтік мәні бар объектілерді басқару;

—  аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуын жергілікті жоспарлау;

— адам мен азаматтардың кейбір құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық тәртіпті, қоршаған ортаны қорғау және оны қамтамасыз ету.

Жергілікті өзін-өзі басқару Ресейдің бүкіл аумағында жүргізіледі. Бірақ, конституциялық құрылысты, мемлекеттік қауіпсіздігін қорғау үшін жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асырған кезде азаматтардың құқықтары шектелуі де мүмкін. Ал, енді муниципалдық құрылымның шекарасын тиісті аумақтың тұрғындарының пікірінсіз ешкім өзгерте алмайды.

Муниципалды құрылымның құрылу, бірігу, өзгертілу, жойылу тәртібі, оның шекарасын белгілеу және өзгерту Ресей Федерациясы субъектілері заңдарымен тұжырымдалады.

Біздің елімізде жергілікті өзін-өзі басқару мәселесі жаңадан қалыптаса бастағанын ескеріп, енді осының төңірегінде басқа шет мемлекеттерін, соның ішінде, Францияны еске алалық. Онда – жергілікті өзін-өзі басқарудың аумақтық кіші құрылымдық бөлігі  — коммуна болып табылады (қазіргі кезде оның саны 40 мыңнан асады). Коммуна қалалық (қаладағы аудандар) және селолық болып бөлінеді. Коммунаның басқару органдарына 6 жылға сайланатын муниципалдық кеңес жатады. Оның депутаттарының саны тұрғылықты халықтың санына байланысты.

Муниципалдық кеңесті – мэр басқарады. Францияда оның өкілеттілігі өте күрделі, өйткені, ол бірінші жағынан сайланбалы адам болса, екінші жағынан алып қарасақ ол – үкіметтің агенті ретінде заңдардың орындалуын қарауға, мемлекетік аппараттың кейбір бөліктерінің қызметін бақылауға тиіс (мысалы, муниципалдық полиция). Мэрмен бірге оның орынбасарлары сайланады (1-12 адамға дейін), ал үлкен қалаларда, айталық Парижде, Марсельде, Лионда, т.б. мердің саны одан да көп.

Келесі өзін-өзі басқарушы аумақтық бөліктер – департамент. Оның органы — генералдық кеңес, оны бірнеше коммунадан тұратын округ (кантон) сайлайды. Әр кантоннан бір генералдық кеңесші сайланады. Бірінші мәжілісте генералдық кеңес төрағасын, оның орынбасарларын, хатшысын және 4-7 адамнан тұратын департаменттің комиссиясын сайлайды. Бұлар жылына екі сессия болатын шақырымдардың аралығында генералдық кеңестің атқарушы болып табылады.

1982 жылғы реформада генералдық кеңес пен департаменттік комиссияның өкілеттілігі едәуір кеңейтілді. Ең басты енгізілген жаңалық-префектің қызметіне кеңестік және комиссиялық бақылау жасау болатын. Ендігі жерде префект өз билігінше генералдық кеңестің шешімін жоюға не бұзуға қақысы жоқ, ол тек келіспеген жағдайда жоғарғы инстанцияға шағымданып, наразылық білдіре алады.

Осыған орай мынаны естен шығармауымыз керек: француздық жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық ауыртпалық ортасы – коммуна болып қала береді. Департаменттегі генералдық кеңестің міндеті бұрынғысынша өзгеріске ұшыраған жоқ. Оған жататындар – жол құрылысы, қоғамдық көлік, әкімшілік үйлерді қолдануға беру, әлеуметтік көмек көрсететін орталық ведомстволарға көмектесу (ауруханаларға, қарттар үйіне, жетімдер үйлеріне) және оқу ағарту ісіне қамқорлық жасау (лицейлерге, департамент төңірегіндегі жоғарғы оқу мектептеріне).

1955 жылы Францияның барлық аумағы 21 экономикалық регионға бөлінген болатын, бертін келе оның саны 26 жетті. Олардың әрқайсысында префект-үйлестіруші (координатор) тұратын. 1973 жылдың қарашасынан бастап, префект-үйлестірушімен қатар екі регионалдық ассамблей қызмет атқара бастады: регионалдық кеңес (сенаторлар, депутаттар, генералдық және муниципалдық кеңестердің өкілдерінен құралған) және экономикалық-әлеуметтік, мәдени комитеттер (кәсіподақ, қоғамдық ұйымдар мен мәдениет ассоцияцаларының делегаттарынан тұратын).

1982 жылғы реформа регионалдық республика префектінің билігін тарылтып, регионалдық кеңестің және оның төрағасының өкілеттілігін одан әрі кеңейтті, бірақ ол қалай да болмасын бір-ақ басты мәселені шеше  алған жоқ – регионда сайланбалы органдарды құру. Өйткені, экономикалық регионға толық (яғни сайлану) мәртебесін берудің өзі ұсақ коммуналардың өміріне әсерін тигізер еді. Оларды бір ірі бөліктерге біріктіруге болар еді. Оның өзі, әрине, сайланбалы мэрилердің және муниципалдық кеңесшілердің орнын алып тастауға кесірін тигізері сөзсіз.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ТАРАЗ ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ

      ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ                                                                 

 

2.1. Қаланың өнеркәсіп саласының дамуы.

 

Елбасымыздың “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жаңару жолында” атты жолдауында   жаңа технологиялар мен жаңа экономика әлеміне енгізетін экономикалық дамуды басқарудың түбегейлі жаңа жүйесі – Ұлттық, инновациялық жүйе жасауды қолға алғанымызға тоқталуы, аталған өндіріс түрінің ел экономикасы үшін маңыздылығын білдіреді.

Қазіргі уақытта елімізде индустриалды- инновациялық дамудың инфрақұрылымдары қалыптасты. Мемлекеттік даму институттарын қаржыландыру жыл басында 730 млн. АҚШ доллларын құраса, инвестициялық жобалар портфелі 1 млрд. 200 млн.АҚШ долларынан асып отыр.

Сонымен қатар жолауында елбасымыз шағын және орта бизнесті, өнеркәсіп орындарының жұмыс істеуін арттыруға тоқталып кетті. Соңғы бес – алты жылдың көлемінде мұнай – газ, кен – металлургия кешендерінде жаппай еңбек өнімділігі артты. Басты назарды шикізаты неғұрлым терең өңдеуге, қосымша құнды көтеруге аударуымыздың арқасында, тоқтап қалған мұнай химиясын, прокат, металл бұйымдар өндірісін тамақ өнеркәсібін дамытуға аудардық.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан 2030” стратегиялық бағдарламасында өндіруші өнеркәсіптің маңызы мен рөлі жөнінде былай дейді.

2010 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті тұрғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек. Бұл басымдық тәртібімен айтар болсақ – ауыл шаруашылығы, орман және ағаш өндеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, туризм, тұрғын үй құрылысы және инфрақұрылым жасау.

Жоғарыда аталған  ел экономикасы үшін маңызы зор салалардың , облыс орталығы — Тараз үшін де  маңызы өте үлкен. Жамбыл облысы өзінің әлеуметтік—экономикалық даму көрсеткіштері бойынша республикада  алтыға бөлінген аймақтардың төртінші тобына кіреді. Ал аталған топтардың қатарына келетін болсақ, ол келесі түрде келтірілген :

Қазіргі кезде ҚР аймақтары әртүрлі белгілері белгілері бойынша топтастырылады. 2001 жылы қабылданған ҚР 2002-2006 жылдардағы аймақтарының даму Концепциясына бойынша Қазақстан аймақтары жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) және бір адамға шаққандағы өнім көлемі көрсеткіштері бойынша 6 топқа бөлінді.

Бірінші топқа  ЖАӨ және бір адамға шаққандағы өнім көлемі көрсеткіштері ең жоғары аймақтар кіреді. Бұл дамыған қаржы секторы, жоғарғы ғылыми-техникалық көрсеткіштері бар  Астана және Алматы қалалары. 

Екінші топты көмірсутегі минералды ресурстарына бай облыстар құрайды : Маңғыстау және Атырау облыстары. Аталған облыстар елдің өнеркәсіп өнімінің 1/3 береді, халықтың саны жалпы халықтың 5,2 % құрайды.

Үшінші топ-табиғи минералды-шикізат ресурстарына бай және жергілікті шикізатты пайдаланатын өнеркәсіптік облыстар. Бұл Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстары. Аталған облыстар ЖАӨ 26,6 % береді.

Төртінші топқа табиғи ресурсқа бай және біраз ауылшаруашылығында пайдаланатын жерлері бар облыстар жатады. Бұл Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл және ОҚ облыстары. Бірінші 2 облыста орташа табыс республикалық денгей көлемінде болса, қалған екеуінде ол көрсеткіштен төмен. Олар ЖАӨ 17,2 %, оның ішінде АШ өнімінің 35,2 % береді.

Бесінші топтағы облыстарға  Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстары жатады. Бұл облыстарда машина құрылысы, оның ішінде қорғаныс бағытындағы машина жасау дамыған және АШ мақсатындаға шамалы жері бар. Республикалық ЖАӨ үлесі-8,3 %, АШ өніміндегі үлесі 16,6 және өнеркәсіптік өндірісте 4,4 % құрайды.                   

Алтыншы топтағы облыстар негізінен аграрлық облыстар-Ақмола, Алматы, Қызылорда, Халықтың табысы ең төменгі денгейде. Республикалық ЖАҚ үлесі -10,8 %, АШ өніміндегі үлесі-27,8 %.

Аймақтарды нақты белгілері бойынша топтастыру аймақтың дамуының мүмкін болатын бағыттарын анықтауға және олардың денгейлерін көтеру бойынша іс-шараларды әзірлеуге мүмкіндік береді.

     Тараз қаласының соңғы 2-4 жылдардағы әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерін мен оыс екінші бөлімде талдаймын. Тараз қаласының экономика секторының салаларынан түскен табыс мөлшері төменде келтірілген 2 кестеде толық көрсетілген.

     1 Кесте.   Тараз қаласының экономика секторының салаларынан түскен

табыс көрсеткіштері

(млн.тг)

р	Көрсеткіштер	Жылдар				Ауытқу, %
/с		2002ж	2003Ж	2004ж		2003/ 2002ж	2004/ 2003ж
1	2	3	4	5		6	7
1	Қүрылыс саласы бойынша түскен табыс	686,6	784,4	823,0		114,2	104,9
2	Көлік және байланыс саласы бойыыша түскен табыс	3042,5	3396,0	3503,4		111,6	103,1
3	Өңдеу өнеркәсіптер бойынша түскен табыс	7324,8	9209,6	12608,8		125,7	136,9
4	Су және газ, электр қуатын өндіру және бөлістіру саласы бойынша түскен табыс	2478,3	2739,3		3431,1	110,5		125,2
5	Жылжымайтын         мүлікпен операциялар,       жалға   беру жән коммерциялық қызметтер   бойынша   түскен табыс	49,1	54,8		60,2	111,6		109,8
1 кестенің жалғасы
6	Ауыл шаруашылық өнімдерін өткізуден түскен табыс	225,2	239,7		251,4	106,4		104,8
7	Қонақ-үй және мейрамхана-лардан  түскен табыс	58,2	61,4		64,4	105,4		104,8
8	Шағын кәсіпкерлік бойынша түскен табыс	3009	3156		4145,3	104,9		131,3

 

Жоғарыда келтірілген кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, 2004 жылы қүрылыс саласы бойынша түскен табыс 823,0 млн. тг. болғанын көре аламыз. Ол өткен жылмен салыстырғанда 104,9% — ға өсті немесе 38,6 млн.тг. қүрады. Алдыңғы 2001 жылға келетін болсак 686,6 млн. тг. құраған, ал 2003 жылы 784,4 млн. тг. болды. Бұл екі жыл аралығындағы өсім 114,2%. Көлік және байланыс саласы бойынша түскен табыс 2002 жылы 3042,5 млн. тг. болды. 2003 жылы 3396,0 млн. тг. болды. Бүл жылдар арасындағы өсім 111,6% — ды құрайды. Есепті жылы 3503,4 млн. тг. болды, о.л өткен жылмен :алыстырғанды 103,1% — ға өскен. Өңдеу өнеркәсіптер бойынша түскен габыс 2004 жылы 12608,8 млн. тг. болғанын көре аламыз, яғни мүндағы өсу қарқыны 136,9 %- қүрайды. Біз мүнда өңдеу өнеркөсібімеп түскен табыс жылдан жылға өсіп отырғанын байқаймыз. Су және газ, электр қуатын өндіру және бөлістіру саласы бойынша түскен табыс 2003 жылы 2739,3 млн. тг. болса 2004 жылы 3431,1 млн. тг. артқан, яғни екі жыл аралығындағы өсім 125,2% — ды құрап отыр. Ал 2002 жыл бұл сала бойынша түскен табыс 2478,3 млн. тг. құрады. Жылжымайтын мүлікпен операциялар, жалға беру және басқа да коммерциялық қызметтер бойынша түскен табыс 2004 жылы 60,2 млн. тг. болды. Ол өткен жылға қарағанда 109,8% — ға өскен. Сонымен қатар шағын кәсіпкерлік бойынша түскен табыс 2002 жылы 3009 млн. тг. болды, ал 2003 жылы 3156 млн. тг. көбейген. Мүндағы өсу қарқыны 104,9% — болды, ол өткен жылға қарағанда 131,3% — ға өскен неме.се 989,3 млн. тг. құрайды.

Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруден түскен табыс 2002 жылы 225,2 млн. тг. құраса, бүл көрсеткішті 2003 жылмен салыстырсақ 239,7 млн. тг. езгерген, мүндағы өсім 106,4% — ды құрайды. 2004 жылы ауыл шаруашылық өнімдерін ендіруден түскен табыс 251,4 соманы қүрады. Ол өткен жылмен салыстырғанда 104,8%-ға өскен. Соңғы жылдары қалада мейрамханалар мен қонақ үйлер қүрылысы дамуда. Осыған байланысты бұл сала бойынша түскен табыс 2002 жылы 58,2 млн. тг. құраса 2003 жылы 61,4 соманы қүрады. Ал 2004 жылы 64,4 млн. тг. жетті, яғни 2004 жыл мен 2003 жыл аралығындағы өзгеріс 104,8% — ды қүрады.

Кесте мәліметтерін талдау барысын қорытындылай келе қалада өңдеу өнеркәсібі, су және газ, электр қуатын өндіру және бөлістіру, шағын кәсіпкерлік салалары бойынша түскен табыс жоғары дәрежеде екенін көре аламыз.

Шағын кәсіпкерлік бойынша түскен табыс жылдан жылға дамуда, яғни 2003 жылы 3156 болса, бүл көрсеткіш 2004 жылы 4145,3 млн. тг. көбейген. Соңғы екі жылды салыстыратын болсақ 31,3% — ға көбейген.

Жамбыл облысы мен Тараз қаласынының экономикалық салаларының дамуы 2 кестеде толық көрсетілген.

      2 Кесте. Жамбыл облысы мен Тараз қаласының экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштері

р/ с		Көрсеткіштер	Өлш. бірл.	Жылдар				Ауытқу, %
				2002		2003	2004	2003/ 2002ж	2004/ 2003ж
1		2	3	4		5	6	7	8
1		Өнеркәсіп       саласы бойынша қолданбалы бағамен өнім өндірудің  көлемі,Жамбыл облысы   бойынша;	млн. тг	23355,3		25270,6	30902,3	108,2	122,2
2		Тараз қаласы	млн. тг	9926,0		11803,6	15919,9	118,9	134,8
3		% — үлесі		42,4		46,7	51,5	—	—
4		Шағын     кәсіпкерлік бойынша тауар айналымының жалпы көлемі, Жамбыл облысы бойынша барлығы	млн. тг	6818,6		7493,6	8975,7	109,9	119,7
5		Тараз қаласы	млн. тг	2729,3		3009	3156,0	110,2
6		% — үлесі		40,0		40,1	35,1	—	—
7		Шағын     кәсіпкерлік субъектілернің жалпы саны, Жамбыл облысы  бойынша барлығы:	адам	5314		5819	6014	109,5	104,7
8	Тараз қаласы		адам	2642	2835		2922	107,3	103,0
9	% — үлесі			49,7	48,7		47,9	—	—
10	Бірлескен және шетелдік кәсіпорындар саны, Жамбыл облысы бойынша барлығы		бірлік	21	24		26	114,2	108,3
11	Тараз қаласы		Бірлік	12	13		16	108,3	123,0
2 кестенің жалғасы
12	% — үлесі			57,1	24,1		61,5	—	—
13	Міндеттеме     қарыздардың    жиынтығы, Жамбыл         облысы бойынша барлығы:		млн. тг	39491,1	38077,5		32269,8	96,4	84,7
14	Тараз қаласы		млн. тг	31347,4	25484,0		17353,6	81,2	68,0
15	% — үлесі			79,3	66,9		53,7
16	Кәсіпорындардың және   ұйымдардың   табысы         (шығысы), Жамбыл облысы бойынша барлығы:		млн. тг	-2967,7	-5444,6		-1311,0	.-	—
17	Тараз қаласы		млн. тг	2804,9	3436,3		-1124,7	—	—
18	% -үлесі			94,5	63,1		85,7	—	—

 

Жоғарыда келтірілген кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, 2002 жылы Жамбыл облысында қолданбалы бағамен өнім өндірудің көлемі 23355,3 млн. тг. болса 2003 жылы бүл көрсеткіш 25270,6 млн. тг. өзгерген. Ал 2004 жылы 30902,3 млн. тг. болса, мұндағы өсім 122,2% — ды құрап отыр. Соның ішінде Тараз қаласы 2003 жылы 11803,6 млн. тг. құраса 2004 жылы 15919,9 млн. тг. өскен, мұндағы өсу қарқыны 134,8% — ды кұрайды. Жамбыл облысындағы Тараз каласының проценттік үлесі 2002 жылы — 42,4%, 2003 жылы — 46,7%, 2004 жылы — 51,5% — ға өсіп отырғанын көре аламыз. Ал Жамбыл облысында шағын кәсіпкерлік бойынша тауар айналымының жалпы көлемі жылдан жылға көбеюде: мысалы, 2002 жылы — 6818,6 млн. тг., 2003 жылы — 7493,6 млн. тг., 2004 жылы- 8975,7 млн. тг. болды, яғни соңғы екі жыл аралығындағы көрсеткіштерді салыстырсақ 119,7% — ға өскен. Тараз қаласындағы тауар айналымының жалпы көлемі 2002 жылы 2729,3 млн. тг. болса 2003 жылы 3009 млн. тг. болды, ал 2004 жылы 3156,0 млн. тг. көбейген. 2003-2002 жылдарды салыстырсақ 109,9% — ды құрап отыр. Жамбыл облысындағы Тараз қаласының үлесі 2002 жылы 40,0% болды, ал 2003 жылы 4,9 % — ға кеміді.

Жамбыл облысы   бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы саны 2003 жылы 6094 адамды қүрады. Ол өткен жылға карағанда 104,7% — ға өскен. Тараз қаласы бойынша шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны 2003 жылы 2835 адам болса 2004 жылы 2922 адам болды, мүндағыөсу қаркыны 103,0% — ды қүрап отыр. Яғни Жамбыл облысындағы Тараз қаласының үлесі жылдан жылға кемуде. Бірлескен және шетелдік кәсіпорындар саны облыс бойынша 2004 жылы 26 бірлікті қүрады. Ол өткен жылға қарағанда 108,3% -ға көбейген немесе 2 бірлікке артқан. Оның ішінде 2004 жылы қалада 16 бірлескен және шетелдік кәсіпорындар саны бар. Бүл көрсеткішті  2003 жылмен   салыстырғанда   123,0%   —   өскен.   Соңғы   2004    жыл   бойынша облыстағы Тараз қаласының үлесі 61,5% — қүрады. Жамбыл облысы бойынша міндеттеме қарыздардың ж.иынтығы 2002 жылы 39491,1 млн. тг. болса 2003 жылы 38077,5 млн. тг. болды, ал 2004 жылы 32269,8 млн. тг. кеміген, яғни жылдан жылға міндеттеме қарыздар өтелініп жатыр. 2002 жылы облыс бойынша қаланың үлесі 79,3% болса 2004 жылы 53,7% — ды құрады. Тараз қаласы бойынша кәсіпорындардың және ұйымдардың табысы (шығысы) 2003 жылы -3436,3 млн. тг. болса 2004 жылы -1124,7 млн. тг. азайған. Қаланың облыстағы үлесі 2002 жылы 94,5%, 2002 жылы 63,1%, 2003 жылы 85,7% — ды құрап отыр.2003-2005 жыл аралықтары «ауыл жылдары деп жарияланған болатын.

      3 кесте. Тараз қаласы бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін өткізуден

түскен табыс көрсеткіштері

(млн. тенге)

р/с		Көрсеткіштер		Жылдар					Ауытқу,
									2003ж/		2004ж/
				2002		2003		2004	2002ж		2003ж
1		2		3		4		5	6		7
1		Өткізілген өнімнен түскен табыс		225,2		239,7		251,4	106,4		104,8
2		Өнімнің өзіндік күны		220,4		228,9		232,7	103,8		101,6
		Оның ішінде:
		Еңбекақы    шығындары		93,7		98,1		99,0	104,6		100,9
		Шикізат пен
		материалдар		90,3		93,5		94,5	103,5		101,0
		Амортизациялық
		аударым		25,1		25,6		25,9	101,9		101,1
		Басқа да шығындар		11,3		11,7		13,3	103,5		113,6
3		Жалпы табыс		4,2		10,8		18,7	257,1		173,1
4		Мерзімдік шығындар		10,2		10,5		10,8	102,9		102,8
Соның ішінде салықтар:
5	Негізгі қызмет габысы		-6,0		0,3		7,69		—	2563
6	Негізгі емес қызмет табысы		-7,5		3,6		4,8		—	133,3
7	Табысқа сал-н салық		0,7		11,1		1,3		—	—

Кестеде көріп отырғанымыздай өткізілген өнімнен түскен табыс есепті жылы базисті жылға қарағанда 104,8 % өсіп, өсім 11,7 млн. тг. құрады. Өткізілген өнімдердің түрлері көбейгендіктен сәйкесінше өнімнің өзіндік құны да 228,9 млн. тг.- ден 232,7 млн. тг. дейін өсті. Мұндағы өсу қарқыны 101,6 % болып 3,8 млн. тг. құрады.

Өткізілген өнім түрі көбейіп, олардың өзіндік құны өскен соң жалпы табыста 173,1 % — ке өсіп 7,9 млн. тг. көбейді.

Өнімнің өзіндік құн құрамындағы проценттік үлесі жоғарысы шикізатпен материалдар 2003 жылы — 40,8 %, ал 2004 жылы — 40,6 % болды. Шикізат пен материалдар шығынының өсу себебі өндірілетін өнім түрлері көбейіп оған деген кажеттіліктің өсуі. Ал өнімнің өзіндік қүны ішінде басқа да шығындардың үлесі. 5,1 % және 5,7 %. Өткізілетін өнімнің түрлері көбейгендіктен жүмысшы күші қажет болды. Соңдықтан жүмысшыларға кететін еңбекақы шығындары да 100,9 % — ке өсіп 0,9 млн. тг. құрап отыр. Тозу қүндылығының аударымы да есепті жылы базисті жылмен салыстырғанда 3 млн. теңгеге көбейіп 101,1 %- ке жоғарылады.

Оның өзіндік қүн ішіндегі проценттік үлесі 2003 жылы — 11,2 %, ал 2004 жылы 11,1 % болды. Ал өнімнің өзіндік қүнының ішінде мерзімдік шығындар 2003 жылы — 4,5 %, ал 2004 жылы — 4,6 % болды. Соның ішінде негізгі қызмет табысына есепті жылы базисті жылға қарағанда 256,3 % өсіп, өсім 5 млн. тг. қүрады. Сонымен бірге табысқа салынатын салық 2002 жылы 0,7 млн. тг. болса 2003 жылы 11,1 млн. тг. көбейген. Ал 2004 жылы 1,3 млн. тг. құрайды.

       4 Кесте.            Қаладағы мал басы санының өзгеруі

 

Р/с	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Жылдар			Ауытқу, %
			2002	2003	2004	2003/ 2002ж	2004/ 2003ж
1	Мүйізді ірі қара	бас	5700	6439	7279	1579	127,7
2	Шошқа	бас	8000	9160	10374	2374	129,6
3	Қой мен ешкі	бас	11000	11287	11603	603	105,4
4	Жылқы	бас	677	692	712	35	105,1
5	Түйе	бас	40	40	47	7	117,5
6	Қүс	мың бас	53,5	62,5	72,3	18,8	135,1

 

Жоғарыда келтірілеген кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, мүйізді ірі қара жылдан жылға көбейіп тұрғанын көреміз, яғни 2002 жылы 5700 болса бұл көрсеткіш 2003 жылы 6439 басқа көбейген, ал 2004 жылы 7279 басқа жетті, мұндағы өсу қарқыны 113,0% — ды құрайды. Қала тұрғындарының басым көпшілігін орыстар құрағандықтан шошқа өсіру кәсібі де дамуда. 2002 жылы 8000 бас шошқа болса, 2004 жылы 10374 бас шошқаға көбейген, яғни 2004 жыл мен 2003 жыл арасындағы өсу қарқыны 113,2% — ға жеткенін көре аламыз. Қалада жекеменшік үйлерде түратын түрғындар қой мен ешкі асырауда, мүны мына көрсеткіштер арқылы көре аламыз, яғни 2002 жылы 11000 бас болған, ал 2003 жылы 11287 басқа жеткен, мүндағы өсу карқыны 102,6% — ды қүрап отыр. Жылқы кәсібімен айналысатын түрғындар да аз емес 2003 жыл мен 2002 жыл аралығындағы өсімі  102,2% — ға дейін, ал 2004-2003  жылдарды салыстырғандағы өсімі 102,8% — ға көбейген.

Қала климатының қолайсыздығына қарамастан түйе 2003 жылы 40 бас болса 2004 жылы бұл көрсеткіш 47 басқа жеткен, яғни екі жыл арасындағы өсім 117,5% — ға жеткен. Құс өсіру кәсіпшілігіне келетін болсақ 2002 жылы 53,5 мың бастан 2003 жылы 62,5 мың басқа көбейген, мұндағы өсу қарқыны 116,8% — ды кұрап отыр. Ал соңғы екі жыл аралығындағы өсім 115,6% — ды кұрайды.                           

        2.2 Тараз қаласы бюджетінің орындалуын талдау

 

Бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің ақша қаражаттарынан орталықтанған қорын құру жолымен және оны халықтың өмір сүру деңгейін көтеруін қамтамасыз етуге, сондай-ақ коғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыруға жұмсалуы арқылы жалпы қоғамдық өнімнің қүнын бөлістіру және қайта бөлістіру процесінде өндіріске қатысушылардың және мемлекеттің арасында туындайтын өндірістік қатынастарды ақшалай формада сипаттайды.

Бюджет мемлекеттік билік органдарының функциясын қамтамасыз ету үшін ақша қаражаттарының қалыптасу және шығындалу формасы болып табылады. Қаржы ресурстарының бюджетке шоғырлануы мемлекеттік қаржы саясатын тиімді түрде жүзеге асыру үшін қажет.

Жергілікті бюджетті әзірлеу, қарау және бекіту Қаржы министрлігі бекіткен бюджеттік сыныптамаға сәйкес бюджеттік жоспарлаудың бірлігі негізінде жүзеге асырылады.

Жергілікті өкілді және атқарушы органдар тапшылық көлемдерінің қаржы жылына белгіленетін тиісті жергілікті бюджеттердің тапшылығын қаржыландыру көлемдеріне сәйкес келмегені үшін жауапты болады.

Жергілікті бюджеттік бағдарламалар әкімшелердің тізбесін жергілікті өкілді органдар бекітетін әкімшілік аумақтық бөліністі басқару тәсіліне сәйкес жергілікті атқарушы органдар айқындайды.

Тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы маслихаттың Шешімінде:

—    кірістердің, алынған ресми трансферттердің, жергілікті бюджеттен бұрын берілген   негізгі   борышты   өтеудің,   шығыстардың,   несиелердің   және бюджет тапшылығының   және бюджет тапшылығын қаржыландырудың (профицитін пайдаланудың) көлемі;

—    жергілікті атқарушы органдар резервтерінің мөлшері;

             қоршаған ортаны қорғаудың жергілікті мемлекеттік қорының мөлшері қарастырылады.

 

5 кестеге назар бөлейiк.

 

      5 Кесте.     Тараз қаласы бойынша бюджеттің орындалуы

(млн. теңге)

Көрсеткіштер		Жылдар						Ауытқу, %
		2002		2003		2004		2003ж/ 2002ж		2004ж/ 2003ж
1		2		3		4		5		6
Түсімдер		1537112		2436124		4820917		158,4		197,8
Кірістер		741662		1157650		1385031		156,0		119,6
Салықтық түсімдер		615575		761331		1346974		123,6		176,9
Салықтьтқ емес түсімдер		109465		255690		26372		233,5		10,3
Капиталмен жасалынған операциялардан табыстар		16622		140629		11685		846,0		8,3
Алынған трансферттер		791785		1278474		3434136		161,4		268,6
Шығындар		1550552		2437885		4948368		157,2		202,9
Жалпы мінездегі мемлекеттік қызметтер		21183		26802		50844		126,5		189,7
Қоғамдық тәртіп пен қорғаныс		12681		18716		20457		147,5		109,3
Білім		866375		1063898		1308042.		122,7		122,9
Денсаулық сақтау	409499		528377		678973		129,0		128,5
Әлеуметтік көмек пен әлеуметтік қамсыздандыру	155140		236834		215886		152,6		91,1
Тұрғын коммунал-ды шаруашылық	17823		71603		105098		401,7		146,7
Мәдениет, спорт, туризм	28610		16481		33695		57,6		204,4
Басқа да	39161		154395		2298716		394,2		148,8

 

Кестеден көріп отырғанымыздай жергілікті бюджет бойынша түсімдер есепті жылы базисті жылға қарағанда 197,8%- ті қүрады, яғни жергілікті бюджеттің түсім бөлігі 2001 жылы 1537112 млн. тг. құрады. Сонымен қатар түсімдер 2004 жылы 4820917 млн. тг. болса 2003 жылы 2436124 млн. тг. жеткен. Ал жергілікті бюджеттің кіріс бөлігі 2002 жылы 741662 млн. тг. құрайды, мүндағы 2002 жыл және 2004 жыл арасында бюджеттің кірісінің көлемі 643369 млн.тг. болды, яғни 2004-2003 жылдар аралығындағы өсім 119,6% — ды құрайды.

Жергілікті бюджет қүрылымындағы салық кірістері 176,9%-ке өсіп 2004 жылы 1346974 млн. тг. қүрады. Мүндағы үлкен өсім қаладағы заңды және жеке түлғалардан алынатын салықтардың толық жиылуынан болды. Ал салықтық емес кірістер қала бюджетінің 10,3% -н құрайды, бірақ бүл керсеткіш 2002 жылмен салыстырғанда 83093 млн. тг. кеміген. Өйткені қаладағы жеке және заңды тұлғалар ез қызметтерінең алынатын салықтық емес төлемдерді төлемеу мақсатында өз табыстарының кезін жасырады. Соңғы кезде капиталмен жасалынатын операциялардың орындалуы еткен жылмен салыстырғанда 91,7 %- ға кеміп, қала бюджетіндегі үлесі 11685 млн. тг. қүрады. Жергілікті бюджет есебінен арнайы трансферттер есепті жылы базисті жылға қарағанда 268,6 % -ке артып, 2642351 млн. тг. құрады. Сонымен қатар 2002 жылы алынған трансферттер 791785 млн. тг. болған.Соңғы жылдары денсаулық сақтау саласына көп назар аударылуда, яғни есепті жылы базисті жылға қарағанда 128,5 %- ке артып, өсім 269474 млн. тг. қүрады. Мүнда 2003-2004 жылдарды салыстырғанда өсім 129,0% — ды құрап отыр.

Білім саласына бөлінетін қаржы өткен жылмен салыстырғанда 122,9 %-ке артып, 441667 млн. тг. құрайды, себебі қалада оқу орындары және мектеп саны өсуде. Ал әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек көлемі де өсуде, өткен жылға қарағанда бөлінетін қаржы көлемі 60746 млн. тг. өскен, сондықтанда жоспарлы деңгейден 91,1 % -ке орындалды. Ал мәдениет саласында демалыс пен қызметті үйымдастыру есепті жылы базисті жылға қарағанда 204,4% — ке өсіп, өсім 5085 млн. тг. құрады. Мәдениет саласында 2002 жылы 28610 млн. тг. болса, 2003 жылы 16481 млн. тг. болғандығын көре аламыз. Ол өткен жылмен салыстырғанда 146,7% — ға өскен. Сонымен қатар 2003  жыл мен 2002 жыл аралығындағы өзгеріс 401,7% — ке артқанын көреміз.

 

       6 Кесте.  Тараз қаласы бойынша су және газ, электр қуатын өндіру және

                           бөлістіру салалары бойынша көрсеткіштері

(млн. тенге)

			Жылдар			Ауытқу, %
р/С		Көрсеткіштер	2002	2003	2004	2003ж/		2004ж/
						2002ж		2003ж
1		2	3	4	5	6		7
		Өткізілген өнімнен	2478,3	2739,3	3431,1	110,5		125,2
		түскен табыс
2		Өнімнің өзіндік кұны	2419,5	2676,4	3352,5	110,6		125,2
		Оның ішінде:
		Еңбекақы
6 Кестенің жалғасы
		шығындары	247	273,2	305,6	110,6		111,8
		Шикізат пен
		материалдар	1465,5	1537,7	1936,4	104,9		125,9
	Амортизациялық аударым Басқа да шығындар		166,4 540,6	188,1 677,4	188,9 921,6	113,0 125,3	100,4 136,0
3	Жалпы табыс		58,8	62,9	78,6	106,9	124,9
4	Мерзімдін шығындар		212,4	224,4	242,5	105,6	108,0
Соның ішінде салықтар:			92,4	97,8	108,1	105,8	110,5
5	Негізгі қызмет табысы		-153,6	-161,5	-163,9	—	—
6	Негізгі емес қызмет табысы		-306,7	221,9	259,5	—	116,9
7	Жалпы табыс		-460,3	60,4	95,6	—	158,2
8	Табысқа салынатын салық		53,2	49,0	58,6	92,1	119,5
9	Таза табыс		-513,5	11,4	37,0	—	324,5

 

Кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, су және газ, электр қуатын өндіру және бөлістіру саласы бойынша өндірілген өнімді (жұмыс, қызмет көрсету) өткізуден түскен табыс 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 125,2% — ға артып, 3431,1 млн. тг. болды. Сол өнімді өндіру кезінде есепті жылы 1936,4 млн. тг. шикізаттары мен материалдары, 305,6 млн. тг. еңбекақы шығындары, 188,9 млн. тг. амортизациялық аударымдар және басқа да шығындар 921,6 млн. тг. шамасында шығындалды. Яғни шикізаттар мен материалдарды 2003 жыл мен 2003 жыл аралығын салыстыратын болсақ өсім 125,9% -ды құрайды. Сонымен қатар амартизациялық аударымда соңғы екі жыл ішінде өсім 100,4% — ға жетті. Нәтижесінде өткізілген өнімнің өзіндік құны 2004 жылы 125,2% — ға көбейген.

Су және газ, электр қуатын өндіру және бөлістіру саласы бойынша негізгі емес қызметтен түскен табыс 2004 жылды 2003 жылмен салыстырғанда 116,9% — ға өскенін көре аламыз. Ал жалпы табыс 2003 жылы 60,4 млн. тг. болса бұл көресткіш 2004 жылы 65,6 млн. тг. көбейген, мұндағы өсу қарқыны 158,2% — ды құрайды. Сонымен бірге жалпы табыс мөлшері 2003 жылы 11,4 млн. тг. құраса 2003 жылы 37,0 млн. тг.жетті. Яғни бұл екі жылды салыстырсақ 324,5% — ке өскен. Қорыта келе таза табыс жылдан жылға өсуде.

 

2.3 Қаланың жалпы өнеркәсіп саласының дамуын талдау

 

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан 2030” стратегиялык бағдарламасында өндіруші өнеркәсіптің маңызы мен рөлі жөнінде былай дейді.

2010 жылға дейінгі бастапқы кезеңде өз мүмкіндіктері мен бәсекелестік қабілеті турғысынан келешегі бар еңбекті қажет ететін салаларға көңіл бөлу керек. Бұл, басымдық тәртібімен айтар болсақ— ауыл шаруашылығы, орман және ағаш өңдеу өнеркәсібі, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, туризм, тұрғын үй құрылысы және инфрақүрылым жасау.

Қазақстан өнеркәсібімен тұрғын үйлерге, сондай-ақ халықаралық рыноктарға отын жеткізу үшін газ қүбыры арналары салынады.

Елбасымыздың өндіруші өнеркәсіп салаларына ерекше тоқталып өтуінің негізгі сыры өндіруші өнеркәсіп рөлін арттыру болып табылады.Соңғы бес — алты жылдың көлемінде мүнай — газ, кен — металлургия кешендерінде жаппай еңбек өнімділігі артты. Басты назарды шикізатты неғүрлым терең өңдеуге, қосымша қүнды көтеруге аударуымыздың арқасында, тоқтап қалған мүнай химиясын, прокат, метал бұйымдар өндірісін тамақ өнеркәсібін дамытуға аудардық.

Нарықтық қатынастарға кешу кезеңінде аймақтың өнеркәсіп саласы айтарлықтай өзгерістерге үшырады. Кептеген кәсіпорындар әсіресе жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары тоқтап қалды, мысалы: «Жамбыл Кожобувь» АҚ, «Сүлу» тігін фабрикасы т.б. Кейбір кәсіпорындар қуаттылығын толық пайдаланбауда..

 

7 Кесте. Өнеркәсіп саласы бойынша сәйкес жылдарға қолданбалы бағамен     

өнім өндірудің (жұмыс, қызмет) көлемінің көрсеткіштері

(млн. тг.)

р /с	Көрсеткіштер	Жылдар
		1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003
1	2	3	4	5	6	7	8	9
1	Жамбыл облысы бойынша, барлығы:	17855,6	17807,9	15813,5	20312,3	23355,3	25270,6	30902,3
2	Тараз қаласы	16635,1	9052,8	10941,9	10897,9	9926,0	11803,6	15919,9
3	% — үлесі	93,1	50,8	69,1	53,6	42,4	46,7	51,5

        Жоғарыда келтірілген кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, 1997 жылы өнеркәсіп саласында қолданбалы бағамен өнім өндірудің көлемі Жамбыл облысы бойынша 17855,6 млн. тг. болған. Соның ішінде Тараз қаласында өнім өндірудің көлемі 16635,1 млн. тг болса, яғни облыс бойынша Тараз қаласының үлесі 93,1% — ды қүрайды. Ал 1998 жылы өндірілген өнім көлемі алдыңғы жылға карағанда біршама төмендеген, ейткені осы (1998ж) жылдан бастап әндіріс секторларында үй шаруашылық саны көбейіп, жеке кәсіпкерлікпен айналысатындар жылдан жылға артып отыр. Мысалы, Жамбыл облысы бойынша қолданбалы бағамен өнім өндірудің келемі 1999 жылы 15813,5 млн. тг. кеми бастады, ал Тараз қаласында өндірілген өнім көлемі 10941,9 болды. Ол өткен жылғы көрсеткішке қарағанда біршама жоғарылаған, мүндағы қаланың Жамбыл облысындағы үлесі 69,1% — ды қүрап отыр. 2000 жылы Жамбыл облысындағы өнеркәсіп саласы бойынша өндірілген өнім кәлемі қарқынды дамуда, оны мына көрсеткіш арқылы көре аламыз. Яғни 2000 жылы 20312,3 млн. тг. өскен, мүнда Тараз қаласының үлесі керісінше 10897,9 сомаға кеміген. Қалған соңғы жылдар бойынша Жамбыл облысында өнім өндірудің көлемі артып келуде, яғни 2001 жылы -23355,3 млн. тг., 2002 жылы- 25270,6 млн. тг., 2003 жылы — 30902,3 млн. тг. өскенін көре аламыз. 2002 жылдан бастап жылдан жылға өндірілген өнім көлемі көбеюде. Мысалы, Жамбыл облысындағы Тараз қаласының үлесі 51,5% -ды құрап отыр. //Қосымша 3.

Қала өнеркәсібінің басты салаларында өндірілген өнімдерінің физикалық көлем индексі мен құрылымы биылғы қаңтар — желтоқсанында төмендегі көрсеткіштермен сипатталады: ол кесте 9 көрсетілген.

 

8 Кесте.  Тараз қаласы бойынша өнеркәсіп өнімінің физикалық индекс

                    көрсеткіштері

 

 

Р/с	Көрсеткіштер	Өнеркәсіп өнімінің физикалық көлем           индексi,пайызбен			Жалпы өнеркәсіп өндірісінде гі үлесі ,%
		2004 ж. желтоқсаны 2003 қарашасына	2004 ж. желтоқсаны 2003 желтоқсаны	2004 ж. қаңтар – желтоқсаны 2003 ж. қаңтар-желтоқсаны
1	2	3	4	5	6
1	Барлық өнеркәсіп өндірісі	155,3	94,9	1 12,3	100,0
2	Өндеу өнеркәсібі	128,2	88,0	433,5	80,4
3	Электрқуаты, газ және су өндіру мен оларды  бөлу	124,4	84,6	135,0	19,6

 

Келтірілген кесте керсеткіштерінен көрініп тұрғанындай, талдау жүргізіліп отырған кезеңде 2004 ж. желтоқсанында қаламызда өндірілген өнеркәсіп енімінің 81,1 % -ы өңдеу кәсіпорының үлесіне тиді де, олардың өнімінің физикадық келем индексі 80,4 пайызға артты өткен жылдық қантар — желтоқсанымен салыстырғанда сары май өнімін өнді^у (4,0 % — ға), химия өнеркәсібіне ортафосфор қыщқылын өндеу — 1,8 %, электр қуатын, газ және су өндіру мен оларды бөлу кәсіпорында қаладағы өнеркәсіп өнімдері өндіріліп, ондағы өнімдерінің физикалық көлем индексі 135,0 % — ға т.б. кәсіпорында өндірілген өмімдер көлемі 42,5 % есті.

Талдау қорытындысы көрсетіп отырғанындай жалпы өнеркәсіп кәсіпорындарының көрсеткіштерінде, әжептеуір алшақтық орын алуда. Біраз кәсіпорындар тоқтап қалған өндіріс қуаттырын іске қосып, өндірістерін жандандыра бастады. Еріксіз демалысты жүрген бұрындағы жұмыскерлерін қайтадан өз орындарына орналастырып жатыр.

Алайда, өндіріс көлемі баяу қарқынмен өсуде. Оның басты себептері -қаржы тапшылығы, қажетті мөлшерде шикізат ендіру мен оларды (шикізатты) негізгі өңдеу орындарына тасымалдау қиынтықтары, өндірілген енімдерге сұраныстың азаюы мен жоқтығы болып табылады.

  9 Кесте.Өнеркәсіптердің нақтылай көлемдегі өнім көлемінің көрсеткіштері

 

Р/с	Көрсеткіштер		Өлш. бірл.	Жылдар					Ауытқу, %
				2002		2003		2004	2003ж/	2004ж/
									2002ж	2003ж
1	2		3	4		5		6	7	8
1	Химия өнеркәсібі		тонна
	—   сары фосфор			17544,0		348027		469150	198,3	134,8
	-фосфорлы  тыңайтқыштар			58274		74473		45925	127,7	61,6
	-фосфор   қышқылы			43929		44339		44423	100,9	100,2
	—   электродты масса			1400		1409,8		7300	100,7	—
2	Тау-кен өндіру өнеркәсібі		мың. тг.	64,3		77,64		111	120,7	142,9
3	Өңдеуші   өнеркәсіп		тонна
	-ауыл ш-қ өнімдерін қайта өңдеу			278,4		3131		367,7	‘  112,4	117,4
	— өңделген  сүт және қатық өнімдері			277,4		359,4		512	129,5	142,4
	-ұн және бидай өнімдері			3324		3750		355	112,8	9,4
	— жаңа піскен нан			10349		11143		10228	107,6	91,7
	—  макарондар, кеспе			37,7		43,7		56,5	115,9	129,5
	—   қант		мың тг.	151,9		162,3		150	106,8	92,4
	ішімдік өнімдері		мың л.	1983,1		2070,2		317	104,3	15,3
4	Ағаш өнімдерін өндіру
	— офистік жиһаздар		дана	54		51		79	94,4	154,9
5	Газет,журналдар және т.б		экз.	3975		4500		7120	13,2	158,2
9 Кестенің жалғасы
6	Басқа да материалды емес минералды заттарды өндіру
	бутылкалар,банкалар т.б шишадан жасалған бұйымдар		мың дана	8735,4		9980,4		2477	114,2	24,8
	— гранитті плиткалар		кв.м	7328		7472		7500	101,9	100,3
	— мрамор		тонна	293		300		805	102,3	101,6
7	Металды     өңдеу және металургиялық өнеркәсіп
	— жиналмалы металло-конструктор		мың тг	10,9		11,2		1!,84	102,7	105,7
	— кір жуатын машиналар		дана	64		87		147	135,9	168,9
8		Электроэнергияны, газды және суды өндіру және бөлістіру
		— электроэнергия	Млн Квт сағ		497,8		588,6	1372,9	118,2	233,2
		— жылу энергиясы	мың Гкал		684,2		673,3	583,2	98,4	86,6
		— газды бөлістіру қызметі	млн.тг		1321,3		1447,7	1245,5	109,5	86,9
		—   ішілетін   суды жинау және тазалау	мың тн		24345		25261	25300	103,7	100,1

 

Кестеден көріп отырғанымыздай Тараз қаласы бойынша химия өнеркәсібінде өндірілген сары фосфор өнімі 2003 жылы 34802 тоннаны, ал 2004 жылы 46915 тоннаны құрап жыл арасындағы өсім 12113 тонна болды, мұндағы өсу қарқыны 134% — ды құрайды. Сонымен бірге фосфорлы тыңайтқыштар 61,6% — ға өсті, яғни ол 2004 жылы 45925 тоннаны қүрады. Ал фосфор қышқылы есепті жылы базисті (2003ж) жылмен салыстырғанда 100,2% — ға өскен, ал 2002 жыл мен 2001 жыл аралығындағы өсім 100,9% — ды құрайды.

Тау-кен өндіру өнеркәсібіндегі өнім көлемі 2002 жылы 64,3 мың тонна болса 2003 жылы 77,64 мың тоннаға көбейген, ал 2004 жылы 111 мың тоннаға дейін жеткен. Соңғы екі жыл аралығындағы өсім 142,9% — ды құрайды. Өңдеуші өнеркәсіп ішіндегі ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеуде 2002 жылы 278,4 тоннадан 2003 жылы 3131 тоннаға көбейген, мұндағы өсім 112,4% — ды құрайды. Ал 2004 жылы 367,7 тоннаға кебейген, соңғы екі жыл арасындағы өсу қарқыны 117,4% болды. Өңделген сүт және қатық енімдерінің келемі 2002 жылы 277,4 тоннадан 2003 жылы 359,4 тоннаға дейін кебейіп есім 129,5% — ды құрады. Ал соңғы екі жыл аралығындағы өсім 142,4% — ға өскен, яғни 2004 жылы ауыл шаруашылык өнімдерін қайта өңдеу көле.мі 2004 жылды 2003 жылмен салыстырғанда 200 тоннаға кеміген. Ал жаңа піскен нан көлемі 2003 жылы 11143 тонна болса 2004 жылы 10228 тоннаға азайған, себебі бидай өнімдерінің нақтылай көлемі 2004 жылы 2003 жылға қарағанда 200 тоннаға кем.

Макарондар және кеспе өнімдерінің нақтылай көлемі 2002 жылы 37,7 тоннадан 2003 жылы 43,7 тоннаға көбейген, мүндағы өсу қарқыны 115,9% -ды құрайды. Ал 2004 жылы өнім көлемі 56,5 тоннаға жетті, соңғы екі жыл аралығындағы өсім 124,5% — ды құрап отыр. Қалада қант көлемінің нақтылай көлемі 2002 жыл мен 2003 жыл аралығында өсу көрініп тұр, ал бұл көрсеткіштермен 2004 жылды салыстыратын болсақ кему байқалады. Яғни мұндағы кему қарқыны 92,4% — ды құрап отыр. Қала тұрғындарының басым көпшілігі ішімдік өнімдерін тұтыну салдарынан ішімдік өнімінің көлемі жылдан жылға артуда, яғни есепті жылы базисті жылға карағанда 104,3% — ға көбейген.

Ағаштан жасалған бұйымдар және ағаш өнімдерін өндіру, оның ішінде офистік жиһаздар көлемі 2002 жылы 54 дана болса 2003 жылы 51 данаға кемігенін көре аламыз. Ал 2004 жылды алдыңғы жылдармен салыстырғанда 79 данаға көбейген, мұндағы өсім 154,9% — құрайды.

Газет журналдар көлемі жылдан жылға көбеюде, яғни есепті жылын базисті жылмен (200 ) салыстырғанда 158,2% — ға бскен. Сонымен қатар басқа да материалды емес минералды заттарды өндіру бойынша бутылкалар, банкалар және т.б. шишадан жасалған ыдыстар 2002 жылы 8735,4 мың данадан 2003 жылы 9980,4 мың данаға өскен. Ал 2004 жылы 2777 мың дананы құрады. Бұл көрсеткішті алдыңғы жылдармен салыстырғанда 24,8% -ға кеміген. Гранитті плиткалар көлемі 2002 жылы 7328 кв.м. болса 2003 жылы 7472 кв.м. кәбейген, мұндағы өсу қарқыны 101,9% — ға жеткен. Сонымен қатар металды өңдеу металургиялық өнеркәсіп ендірісінің ішінде жиналмалы металоконструкторлар көлемі 2002 жылы 10,9 мың тг. құраса 2003 жылы 11,2 мың тг. құрады, ал 2004 жылы 11,84 мың тг. жетті, яғни 2004-2003 жылдар аралығындағы өсу қарқыны 105,7% — ды құрайды. Сонымен бірге кір жуатын машиналар көлемі жылдан жылға көбеюде, яғни соңғы жылдар арасындағы өсу қарқыны 168,9% — қүрап отыр.

Электроэнергияны бөлістіру және өндіру көлемі 2002 жылы 497,8 млн.квт/сағ болды. Ал 2003 жылы бұл көрсеткіш 588,6 млн.квт/сағ құрады. Яғни 2004-2003 жылдар аралығындағы өсім 233,2% болды. 2004 жылы 2003 жылға қарағанда электроэнергия көп жүмсалды. Себебі, Тараз қаласының 2002 жыл мерей тойына байланысты қаланы безендірді, ол үшін көптеген электроэнергия жұмсалды. Жылу энергиясы 2002 жылы 684,2 мың Гкал болса 2003 жылы 673,3 мың Гкал болды, ал бұл көрсеткіштермен 2004 жылды салыстыратын болсақ біршама төмендеген, яғни 2004 жылы Тараз қаласына аз мөлшерде газ бөлінді. Сонымен бірге ішілетін суды жинау және тазалау жылдан жылға артуда, яғни 2004-2003 жылдар аралығындағы өсім 100,1% — ды құрап отыр.

Кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, 2004 жылы өңдеу өнеркәсіп саласы бойынша өндірілген өнімді өткізуден түскен 12608,8 млн. тг. болды. Ол өткен жылға қарағанда 136,9% -ды құрады. Сонымен қатар өткізілген өнімнің өзіндік құны 2002 жылы 8629,3 млн. тг. болса 2003 жылы 8706,2 млн. тг. құрады, ал 2004 жылы 10876,5 млн. тг. жетті. Соңғы екі жылды салыстыратын болсақ өсім 124,9% -ды құрап отыр. Соның ішінде еңбекақы шығындары 2003 жылы 1575’8 млн. тг. болса 2004 жылы 1581,0 млн. тг. жетті. Сол өнімді өндіру кезінде есепті жылы 5794,8 млн. тг. шикізаттары мен материалдары, 538,8 млн. тг. амартизациялык аударымдар және басқа да шығындар 2961,9 млн. тг. шамасында шығындалды. Өңдеу енеркәсіп саласы бойынша жалпы табыс 2003 жылы 503,4 млн. тг. болса, бұл керсеткіш 2004 жылы 723,1 млн. тг. көбейген, яғни мұндағы өсім 344,1% — ды құрайды. Ал мерзімдік шығындарда жылдан жылға өсуде. Сонымен қатар таза табыс мөлшері 2003 жылы 18,9 млн. тг. құраса 2004 жылы 22,5 млн. тг. көбейген, мұндағы өсу қарқыны 119,0% — ды Құрап отырғанын кере аламыз. Ал табысқа салынатын салық 2001 жылы 53,2 млн. тг. құраса 2003 жылы 58,6 млн. тг. болды. Бұл көрсеткіштерді 2004 жылмен салыстыратын болсақ 4,7 % — ға өсіп 61,4 млн. тг. құрап отырғанын көре аламыз.

        10 Кесте.    Тараз қаласы бойынша өндеу өнеркәсіп көрсеткіштері

(млн. тенге)

				Жылдар						Ауытқу, %
Р/с		Көрсеткіштер		2002		2003		2004		2003ж/ 2002ж		2004ж/ 2001ж
1		2		3		4		5		6		7
		Өткізілген өнімнен		7324,8		9209,6		12608,8		125,7		136,9
		түскен табыс
2		Өнімнің өзіндік күны		8629,3		8706,2		10876,5′		100,8		124,9
		Оның ішінде:
		Еңбекақы
		шығындары		1155,1		1575,8		1581,0		136,4		100,3
		ІІикізат пен
		материалдар		3529,0		3719,4		5794,8		105,3		155,7
		Амортизациялық
		аударым		524,9		529,6		538,8		100,8		101,7
		Басқа да шығындар		3420,3		2881,1		2961,9		84,2-		102,8
3		Жалпы табыс		-1304,5		503,4		1732,3		—		344,1
4		Мерзімдік шығындар		650,0		683,0		723,1		105,0		105,8
Соның ішінде салықтар:			115,7		116,0		116,3		100,2		100,2
5	Негізгі қызмет габысьт		-1954,5		-179,6		1009,2		—		—
6	Негізгі емес қызмет габысы		-728,2		257,1		-925,3		-35,3		-359,9
7	Жалпы табыс		-2682,7		77,5		83,9		-29		108,2
10 Кестенің жалғасы
8	Табысқа салынатын салық		53,2		58,6		61,4		110,1		104,7
9	Таза табыс		-2735,9		18,9		22,5		-0,7		119,0

 

2.4 Қаладағы кәсіпкерліктің дамуын талдау

 

2003 жылдағы шағын кәсіпкерліктің даму облысындағы мемлекеттік саясаттың мақсаты кәсіпкерліктің тұрақты дамуын қамтамасыз ету, экономиканың приоритетті салаларындағы шағын бизнес үлесін ұлғайту, жаңа жүмыс орындарының санын өсіру, нақты бәсекелестік ортаны қалыптастыру, қоғамның орта топтарының негізі ретінде жеке меншік иелерінің топтарын құру.

Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту облысындағы негізгі міндеттер (тапсырмалар):                                             

—  шағын кәсіпкерлікті  қолдаудың инфрақұрылымын  қүру және дамыту және оны қолданудың тиімділігін көтеру;

— шағын кәсіпкерліктің қызметін реттеуші нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру және оларды тиімді, әрі орынды қолдану,

—   қаржылық-несиелік және инвестициялық қолдаудні көрсету;

—   шағын   кәсіпкерлікті   кадрлық,   ғылыми-әдістемелік   және   ақпараттык қамтамасыз ету;

             тиімді және қол жетерлік несиелендіру жүйесін қүру;

       11 Кесте.  Тараз қаласы бойынша шағын кәсіпкерлік көрсеткіштері

(мың теңге)

 

р			Жылдар			Ауытқу,
/с	Көрсеткіштер		2002	2003	2004	2003ж/	2004ж/
						2002ж	2003ж
1	2		3	4	5	6	7
1	Шағын кәсіпкерлік		3009	3156,0	4145,3	104,8	131,3
	субъеқтілерімен
	өндірілген      өнiм
	жалпы көлемі, (мың.тг)
	оның ішінде:
	Өнеркәсіп өнімі		188,7	142	156	75,2	109,8
		Ауыл    шаруашылық өнімі	16,5	17,0	18,0	103,0	105,8
		Қызмет көрсету	2669,3	2886	3844,2	108,1	133,2
		Басқалары	134,5	111,0	127,1	82,5	114,5
11 Кестенің жалғасы
2		Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны, (бірлік) оның ішінде:	2835	2922	3027	103,6	103,3
		Заңды тұлғалар	1063	1094	1128	102,3	103,1
		Жеке кәсіпкерлер	1772	1828	1899	103,1	103,5
3		Шағын кәсіпкерлік ортасындағы жүмысшылар саны, (адам) оның ішінде:	22168	22978	23457	103,8	102,0
		Ауыл шаруашылығы, орман және аңшылық	18	19	20	105,5	105,2
		Өнеркәсіп	2452	2587	2874	105,5	111,9
		Қүрылыс	1220	1288	1329	105,5	103,1
		Сауда	10912	11386	11403	104,3	100,1
		Қонақ үй және мейрамхана	1353	1378	1422	101,8	103,1
		Транспорт және байланыс	1821	1837	1867	100,8	101,6
		Басқа да қызметтер түрлері	4392	4483	4542	102,0	101,3

Кестеден көріп отырғанымыздай шағын кәсіпкерлік субъектілерімен өндірілген өнімнің көлемі есепті жылы базисті жылға қарағанда 131,3%-ке өсіп, өсім 989,3 млн. тг. қүрады. Өндірілген әнім түрлері көбейгендіктен сәйкесінше өнеркәсіп өнімі 109,8% қүрады, яғни өнеркәсіп өнімінен түсетін түсім 2004 жылы 156 млн.тг. қүрайды, мұндағы 2003 жыл және 2004 жыл арасында түсетін түсім 14 млн.тг. болды. Ал ауыл шаруашылық өнімі 105,8%- ке өсіп, өсім 1 млн.тг қүрады. Өндірілген өнімге сүраныс көбейген сайын оны сату тәуекелділігі жоғарылайды. Сонымен қатар қызмет кәрсету саласы есепті жылы базисті жылға қарағанда 133,2%- ке өсіп, өсім 958,2 млн.тг. қүрады. Өндірілген өыім көлемі кебейгеыдіктен сәйкесінше шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны да 2922 бірліктен 3027 бірлікке дейін өсті.

Мұндағы өсу қарқыны 103,3% болып,  105 бірлікті құрады. Оның ішінде  заңды тұлғалар саны есепті жылы базисті жылғы қарағанда 103,1% құрады, яғни 2004 жылы заңды тұлғалар саны 1128 бірлік болды, мұндағы 2003 жыл және 2004 жыл арасында заңды тұлғалар санының көлемі 34 бірлік болды.                                                                                                                                                                             

Шағын кәсіпкерлік субъектілер санының маңызды бөлігін құрайтын жеке кәсіпкерлер, яғни бұлардың саны 1828 бірліктен 1899 бірлікке өсті, яғни мүндағы өсу қарқыны 103,5% құрап, 2003 жыл және 2004 жыл арасында жеке кәсіпкерлер саны 71 бірлікке көбейді. Өндірілген өнімнің жалпы көлемі көбейгендіктен   жүмысшы   күші   қажет   болды,   яғни   шағын   кәсіпкерлік ортасындағы жұмысшылар саны 102,0% өсіп, өсім 479 адам болды. Оның ішінде ауыл шаруашылығы, орман және қарақшылық есепті жылы базисті жылға қарағанда 105,2%   құрады. Экономиканың басты саласы өнеркәсіп болғандықтан бұл сала бойынша жұмысшы күші 2004  жылы 2874 адам болды, ал процентттік үлесі жағынан 111,9%- ды қүрады, мүндағы 2003 жыл және 2004 жыл арасында жүмысшы күші саны 287 адам болды.Тараз қаласының 2001 жыл мерей тойына байланысты соңғы үш жылда қалада қүрылыс жүмыстары іске қосылуда, осының салдарынан қалада қүрылыс саласына жүмысшы күшінің кажеттілігі туындады, яғни есепті жылы базисті жылға қарағанда 103,1% өсіп, өсім 41 адамды құрады. Яғни қаланың әлеуметтік жагдайы сәл де болса жоғарылады, жүмыссыздар саны азаюда. Ал саудаға келетін болсақ 2003 жыл және 2004 жыл арасында саудамен айналысатын жүмысшы күші саны 17 адам болды. Қонақ үй және мейрамханада жүмыс істейтін жүмысшылар саны 2002 жылы 1353 адам болса 2004 жылы 1378 адамға көбейген, мүндағы өсу қарқыны 101,8% — ды қүрады, Ал 2004 жылы жүмысшылар саны 1867 адамға жетті, ол өткен жылға қарағанда 103,1% — ға өскен. Көлік және байланыс 2004 жылы 1867 адам болды, бүл өткен жылға қарағанда 101,6% — ға өсті. Сондай-ақ басқа да қызметтер түрлері бойынша 2003 жылы жүмысшы күші саны 4483 адам болса 2004 жылы жұмысшы күші саны 4542 адам болды, яғни екі жыл арасында 59 адамға өсіп, 101,3% — ды құрады.

 

12 Кесте.  Қаладағы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы саны

(бірлік)

 

 

р/ с	Көрсеткіштер	Жылдар			Ауытқу, %
		2002	2003	2004	2003ж/ 2002ж	2004ж/ 2003Ж
1	2	3	4	5	6	7
1	Шағын      кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы саны, оның ішінде:	2835	2922	3020	103,6	103,3
—	Шағын кәсіпорындар (заңды тұлғалар)	1063	1094	1128	102,9	103,1
—	Жеке кәсіпкерлер	1772	1828	1892	103,1	103,5
2	Іс әрекетпен шұғылданатың шағын кәсіпорындар (жұмыс істеп түрған)	1982	2148	2164	108,3	101,0
3	Белсенді жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілері	1662	1835	1861	110,4	101,4

 

Жоғарыда келтірілген кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, 2004 жылы қалада 3027 тіркелген заңды тұлға субъектілері бар екендігін көре аламыз. Ол өткен жылға қарағанда 103,3% — ға есті. Оның ішінде шағын кәсіпорындар (заңды тұлғалар) саны есепті жылы базисті жылға қарағанда 103,1% — ды құрады, яғни 2004 жылы заңды тұлғалар саны 1128 бірлік болды. Шағын кәсіпкерлік субъектілер санының маңызды бөлігін құрайтын жеке кәсіпкерлер, яғни бұлардың саны 1828 бірліктен 1899 бірлікке есті, мұндағы өсу қарқыны 103,5%.- ды құрап, 2003 жыл және 2004 жыл аралығындағы жеке кәсіпкерлер саны 71  бірлікке көбейді. Сонымен қатар іс әрекетпен шүғылданатын шағын кәсіпкерлер 2003  жылы 2148 бірліктен 2004 жылы 2164 бірлікке көбейіп, мұндағы өсу карқыны  101,0% —    ды құрады. Ал белсенді жүмыс істейтін шағын бизнес субъектілері есепті жылы базисті жылға қарағанда 101,4% — ды құрады, яғни 2004 жыылы белсенді жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілері 1861 бірлік болды, мұндағы 2003 жыл мен 2004 жыл арасындағы айырма 26 бірлік болды.

       13 Кесте. Қаладағы шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің жалпы саны

(адам)

 

р /с	Көрсеткіштер	Жылдар			Ауытқу, %
		2002	2003	2004	2003ж/ 2002ж	2004ж/ 2003ж
1	2	3	4	5	6	7
1	Шағын кәсіпкерлікте жұ-мыс істейтіндердің жұмысшылардың жалпы саны	22168	22978	23457	103,8	102
—	Өнеркәсіпте	2452	2587	2874	105,5	111,9
—	Қүрылыста	1220	1288	1329	105,5	103,1
—	Сауда, автокөлік және бұйымдарды жөндеуде	10912	31386	11403	104,3	100,1
—	Қонақ үйлерде және мейрамханаларда	1353	1378	1422	101,8	103,1
—	Көлік және байлаыыс	1821	1837	1867	100,8	101,6
—	Қаржылық қызмет көрсе-туде	123	1228	141	104	110,1
—	Жылжымалы мүлікпен операциялар, жалға беру және мекемелерге қызмет көрсетуде	477	484	438	101,4	102,8
—	Білім беруде	375	372	398	99,2	106,9
	Денсаулық    сақтау    және әлеуметтік    көмек    көрсе-уде	454	467	458	102,8	98
—	Үй шаруашылығы бойт ынша	22	28	30	127,2	107,1
—	Басқа да қызметтер	2959	3023	3037	102,1	100,4

Жоғарыда   келтірілген   кесте   мәліметтерін  талдайтын   болсақ,   қала тұрғындарының кәсіпкерлік қызметке бейімделуінің салдарынан 2004 жылы шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің жалпы саны 23457 — ге жеткенін көре аламыз. Бұл көрсеткіш өткен жылға қарағанда 102,0% — ға өсті. Сонымен қатар бүгінгі күні біз дағдарысты кезеңдерді артта қалдырып, қала өнеркәсіп өндірісі түрақты дамуға бағыт алды деп толықтай айтуымызға болады, яғни 2004 жылы өнеркәсіп саласында 2874 адам жұмыс істейтін болды, бұл көрссткіш алдыңғы жылға қарағанда 111,9% — ға өсті, немесе 287 адамға кебейген.

Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің жалпы санының құрамындағы проценттік үлесі жоғарысы өнеркәсіп саласы, ол 2003 жылы -11,2% болса, ал 2004 жылы 12,2% болды. Өйткені соңғы жылдары өнеркәсіп саласы қарқынды дамуда, әсіресе химия өнеркәсібі. Сонымен бірге қүралыс саласында 2004 жылы 1329 адам жүмыс істейді, бүл көрсеткіш 2003 жылмен салыстырғанда 103,1% — ға кебейген. Ал сауда, автокөлік және бұйымдарды жөндеу есепті жылы базисті жылмен салыстырғанда 100,1 % — ға өскен, яғни 2003 жыл мен 2002 жыл аралығындағы есім 17 адам болды. Қонақ үйлерде және мейрамханаларда жүмыс істейтіндердің жалпы саны 2002  жылы 1353 адамды, ал 2003 жылы 1378 адамды қүрап отыр, яғни осы екі жылды салыстырғанда өзгеріс 101,8% — ға өскен, ал 2004 жылы жұмыс істейтіндер   саны    1422   адамға   жетті,   бүл   көрсеткішті   2003    жылмен салыстырғанда есу қарқыны 103,1% — ды қүрайды. Көлік және байланыс саласында жұмыс істейтіндердің саны жылдан жылға көбеюде, яғни 2002 жылы 1821 адам болса, 2003 жылы 1837 адамды құрады, ал 2004 жылы 1867 адамға жетті. Соңғы екі жыл арасындағы өсу қарқьшы 101,6% — ды қүрап отыр. Қаржылық қызмет көрсетуде жүмыс істейтін жүмысшылардың саны 2003   жылы  128 адамнан, 2004 жылы  141 адамға жетті, мүндағы өсу қарқыны 110,1% — ды қүрайды.

Жылжымалы мүлікпен операциялар, жалға беру және мекемелерге қызмет көрсету саласында істейтін жұмысшылардың саны 2002 жылы 477 адам болса 2003 жылы 484 адамды құрады, ал 2004 жылы 538 адамға жетті. Соңғы екі жыл аралығындағы өсім 102,8% — ды құрайды. Ал білім беру саласында жұмыс істейтіндерге келсек 2002 жылы 375 адамнан 2003 жылы 372 адамға төмендегенін көре аламыз. Ал 2004 жыл мен 2003 жыл аралығында өсім 106,9% — ға жетті.                                

Денсаулық сақтау және әлеуметтік көмек көрсетуде біршама тұрақсыздық байқалып тұр, яғни 2003 жылы 467 адам болса 2004 жылы 458 адамға кеміген. Ал уй шаруашылығы бойынша жұмыс істейтіндердің саны жылдан жылға артуда, яғни 2004-2003 жылдар аралығында өсім 107,1% — ға жеткен. Сонымен бірге басқа да кызмет көрсетулерде жұмыс істейтіндер саны 2003 жылы 302болса 2004 жылы 3027 адам болып отыр, осы екі жылды салыстырғанда 100,4% — ға өскен.

 

  

 

     2.5  Тараз қаласындағы құрылыс, көлік және байланыс салаларының   дамуын талдау

 

Тараз 2000 жыл мерей тойына байланысты көптеген құрылыс жұмыстар іске асырылды. Оның ішінде жол құрылысы үшін көлемді қаржы бөлінді, сонымен қатар қалада бірнеше мәдени орталықтар безендіріліп, жаңартылды. Қазіргі таңда құрылыс саласынық дамуына каладағы жергілікті басқару органдары айтарлықтай көңіл бөліп отыр. Яғни, мысал ретінде айтатын болсақ калада күннен күнге мейрамханалар мен қонақ үйлер, кіші және орта кафелер саны көбеюде. Сонымен қатар, жаңа мешіт салу қүрылысы қолға алынды..

 

     14 Кесте.Тараз  бойынша құрылыс саласынан түскен табыс көрсеткіштері

(млн. тенге)

 

Р/с	Көрсеткіштер	Жылдар			Ауытқу, %
		2002	2003	2004	2003ж/ 2002ж	2004ж/ 2003ж
1	2	3	4	5	6	7
1	Өткізілген өнімнен гүскен табыс	686,6	784,4	823,0	114,2	104,9
2	Өнімнің өзіндік кұны Оның ішінде:	606,1	760,5	796,8	125,4	104,7
	еңбекақы шығындары	83,9	130,6	141,7	155,6	108,5
	Шикізат пен материалдар	355,1	369,1	386,0	103,9	10,4
	Амортизациялық аударым	96,0	140,4	142,7	104,1	101,6
	Басқа да шығындар	71,1	120,4	126,4	120,4	104,9
3	Жалпы табыс	80,5	23,9	26,2	29,6	109,6
4	Мерзімдік шығындар	54,8	55,8	59,2	101,8	106,0
Соның ішінде салықтар:		26,8	31,7	32,5	118,2	102,5
5	Негізгі қызмет габысы	25,7	31,9	33,0	124,1	1 103,4
6	Негізгі емес қызмет габысьт	35,8	90,1	91,6	251,6	101,6
7	Жалпы табыс	61,5	58,2	58,6	94,6	100,6
8	Табысқа салынатын :алық	15,2	13,7	13,9	91	101,4
9	Таза табыс	46,3	44,5	44,7	96,1	100,4

Кестеде мәліметтерін талдайтын болсақ өткізілген өнімнен түскен табыс 2004 жылы 2003 жылға қарағанда 104,9 % есіп, өсім 38,6 млн. тг. кұрады. Өткізілген өнімдердің түрлері көбейгендіктен сәйкесінше өнімнің өзіндік күны да 760,5 млн. тг. — ден 796,8 млн. тг. дейін өсті. Мүндағы өсу қарқыны  104,7 % болып 36,3 млн. тг. құрады. Бұл жерде біз өткізілген өнімнен түскен табыс жылдан жылға көбейіп жатқанын көре аламыз.

Өткізілген өнім түрі көбейіп, олардың өзіндік құны өскен соң жалпы табыста 109,6 % — ке өсіп 2,3 млн. тг. көбейді. Ал 2004 жылы жалпы табыс 26,2 млн. тг. құрады.

Өнімнің өзіндік құн құрамындағы проценттік үлесі жоғарысы шикізатпен материалдар 2003 жылы — 48,5 %, ал 2004 жылы — 48,4 % болды. Шикізат пен материалдар 2002 жылы 355,1 млн. тг. болса 2003 жылы 369,1 млн. тг. жетті. Ал 2004 жылы 386,0 млн. тг. құрады, мұндағы өсу қарқыны 104,5% болды. Шикізат пен материалдар шығынының өсу себебі өндірілетін өнім түрлері көбейіп оған деген қажеттіліктің өсуі болып табылады. Ал өнімнің өзіндік қүны ішінде басқа да шығындар үлесі. 15,8 % және 15,9 %. 2004 жылы басқа да шығындар 126,4 млн. тг. болды, мұндағы өсім 10,9% -ды қүрайды. Өткізілетін енімнің түрлері көбейгендіктен жұмысшы күші қажет болды. Соңдықтан жұмысшыларға кететін еңбек — ақы шығындары да 108,5 % — ке өсіп 11,1 млн. тг. құрап отыр. Ал 2002 жылы еңбек ақы шығындары 83,9 млн. тг. болса 2002 жылы 130,6 млы. тг. болды, яғни мұндағы әсу қарқыны 155,6% — ды құрап отыр. Тозу қүндылығының аудырымы да есепті жылы базисті жылмен салыстырғанда 2,3 млн. теңгеге көбейігт 101,6 % — ке жогарылады.

Амортизациялық аударым жылдан жылға көбеюде, яғни 2002 жылы 96,0 млн. тг. болса 2003 жылы 1.40,4 млн. тг. болды. Ал мерзімдік шығыңдар 2003 жылы — 55,8 млн. тг. болса ал 2004 жылы — 592 млн. тг. болды. Соның ішінде негізгі қызмет табысына есепті жылы базисті жылға қарағанда 103,4 % есіп, әсім 1,1 млн. тг. құрады. Жалпы табыс 2003-2002 жылдарды салыстырғанда 94,6%’ — өскен. Ал 2004-2003 жылдар арлығында 100,6% — ға өскен. Сондай-ақ табысқа салынатын салық 2002 жылы 15,2 млн. тг. болса 2003 жылы 13,9 млн. тг. болды. Бұл екі жыл аралығыыдағы өсім 91% құрады.

Ал 2004 жылы 13,9 млн. тг. көбейсе, мұндағы өсім 101,4% болды. Сонымен бірге таза табьтс та жылдан жылға аз мөлшерде көбеюде.

15 Кесте. Тараз қаласы бойынша транспорт және байланыс көрсеткіштері

(млн. тенге)

		Жылдар			Ауытқу, %
Р/с	Көрсеткіштер	2002	2003	2004	2003ж/ 2002ж	2004ж/ 2003ж
1	2	3	4	5	6	7
1	Өткізілген өнімнен	3042,5	3396,0	3503,4	111,6	103
	түскен табыс
2	Өнімнің өзіндік кұны	2716,2	3028,8	3099,4	111,5	102,3
15 Кестенің жалғасы
	Оның ішінде:
	Еңбекақы
	шығындары	851,4	825,4	839,5	96,9	101,7
	Шикізат пен
	материалдар	1148,4	1251,1	1278,8	108,9	111,3
	Амортизациялық
	аударым	320,7	344,4	354,4	107,3	102,9
	Басқа да шығындар	395,7	607,9	626,7	153,6	103,0
3	Жалпы табыс	326,3	367,2	404,0	112,5	110,0
4	Мерзімдік шығындар	316,5	348,3	383,2	110,0	110,0
Соның ішінде		78,3	78,7	77,7	100,5	98,7
салықтар:
5	Негізгі қызмет габысы	9,8	18,9	20,8	182,8	110,0
6	Негізгі емес қызмет	-194,3	4,8	4,2
	табысы
7.	Жалпы табыс	-184,5	14,1	19,8	—	140,4
8	Табысқа салынатын	15,3	11,2	13,8	73,2	123,2
	салық
9	Таза табыс	-199,8	2,9	6,0	—	206,9

 

Кестеде көріп отырғанымыздай өткізілген өнімнен түскен табыс 2002 жылы 3042,5 млн. тг-ден 2002 жылы 3396,0 млн. тг. дейін өсті. Ал 2004 жылы 3503,4 млн. тг. болды, ол өткен жылға қарағанда 103,1 % өсіп, өсім 107,4 млн. тг. кұрады. Өткізілген өнімдердің түрлері көбейгендіктен сәйкесінше өнімнің өзіндік құны да 3028,8 млн. тг. — ден 3099,4 млн. тг. дейін өсті. Мұндағы өсу қарқыны 102,3 % болып, 70,6 млн. тг. құрады. Ал 2002 жылғы көрсеткіш 2716,2 млн. тг. болды, 2003-2002 жылдар аралығында өсім 111,5% — күрады.

Өткізілген өнім түрі көбейіп, олардың өзіндік құны өскен соң жалпы табыста 2004 жылы 404,0 млн. тг. жетті, ол өткен жылмен салыстырғанда 110 % — ке өсіп 36,8 млн. тг. кебейді.

Өнімнің өзіндік құн құрамындағы % — тік үлесі жоғарысы шикізатпен материалдар 2003 ж. — 41,3 %, ал 2004 ж. — 41,2 % болды. Шикізат пен материалдар шығынының өсу себебі өндірілетін өнім түрлері көбейіп оған деген қажеттіліктің өсуі. Ал өнімнің өзіндік құны ішінде басқа да шығындар үлесі. 20 % және 20,2 %. Өткізілетін әнімнің түрлері көбейгендіктен жүмысшы күші кажет болды. Соңдықтан жүмысшыларға кететін еңбекақы шығындары да 101,7 % — ке өсіп 14,1 млн. тг. құрап отыр. Тозу қүндылығының аударымы да есепті жылы базисті жылмен салыстырғанда 10 млн. теңгеге көбейіп 102,9 % — ке жоғарылады.

Сонымен қатар мерзімдік шығындар 2002 жылы 316,5 млн. тг-ден 2003 жылы 348,3 млн. тг. дейін өсті. Бұл екі жыл аралығындағы өсім 110,0% -қүрайды. Сондай-ақ 2004 жылы мерзімдік шығындар 383,2 млн. тг. жетті, бүл жылды алдыңғы жылмен салыстырғанда өсім 110,0% — қүрайды. Табысқа салынатын салық есепті жылы базисті жылға қарағанда 123,2% — ға көбейіп, 2,6 млн. тг. құрады.

Жалпы транспорт және байланыс саласы 2002 жылы шығынға үшырап отыр, 2003 жылдан бастап пайда әкеле бастады. Жалпы табыс мәлшері 2004 жылы 404 млн. тг. күраса, таза табыс мөлшері 6 млн. тт. қүрап отыр. Ол алдыңғы жылмен салыстырғанда екі есе өсіп отыр.

Келесі қарастыратынымыз қаланың көлік және байланыс аясы, қаладағы өнеркәсіп саласының өдіріс көлемінің күрт төмендеуі, көліктік тасымалдау жұмысына кері әсерін тигізді. Шикізат пен құрал жабдықтарды алуға кәспорынның қаржы қаражатының жетіспеуі, тапсырыстардың және кәсіпорындардың дайын өнімдерін өткізетін нарықтың жоқтығынан, жүк жіберу және жүк айналымының толығымен күрт төмендеуіне әкелді.

       16 Кесте.  Көлік және байланыстың дамуы жөніндегі негізгі көрсеткіштер

 

р/	Көрсеткіштер		Өлш.		Жылдар							Ауытқу, %
с			бірл.		2002		2003			2004		2003/			2004/
												2002ж			2003ж
1	2		3		4		5			6		7			8
1	Жүк жіберудің көлемі,		млн.		3,963		3,964			4,018		100,0			101,4
	соның ішінде:		тонна
	—   темір жол көлігі				1,847		1,864			1,884		100,9			100,1
	—   автомобиль келігі				0,27		0,25			0,28		92,6			112
	—   су келігі				—		—			—		—			—
	ауа көлігі				1,846		1,85			1,854		100,2			100,2
2	Жолаушыларды тасы-		млн.		27,728		26,756			27,385		96,4			102,3
	малдау, соның ішінде:		адам
	—   темір жол келігі				3,026		3,054			3,083		100,9			100,9
	—   автомобиль көлігі				24,7		23,7			24,3		96,0			102,5
	—   су көлігі				—		—			—		—			—
	—   ауа көлігі				0,0024		0,0022			0,0023		91,7			104,5
3		Жүк айналымы, соның		млрд.		8,652			8,739		,8,903		101,0		101,9
		ішінде:		ткм
		—   темір жол көлігі				8,624			8,710		8,879		101,0		101,9
16 Кестенің жалғасы
		—   автомобиль көлігі				0,023			0,024		0,019		104,3		79,2
		—   су көлігі				—			—		—		—		—
		—   ауа көлігі				0,005			0,005		0,005		100		100
4		Жолаушылар  айналымы		млрд. жолау		1,464			1,494		1,495		102,0		100,0
		—   темір жол көлігі				1,224			1,224		1,225		100		100,1
		—   автомобиль көлігі				0,23			0,24		.0,24		104,3		100
		—   су көлігі				—			—		;  —		—		—
		—   ауа көлігі				0,01			0,03		0,03		300		100
5		Тасымалдаудан   кіріс,		млн.		527,2			572,2		633,4		108,5		110,6
		соның ішінде:		тг
		—   темір жол көлігі				261,0			314,0		369,0		120,3		121,2
		—  автомобиль кәлігі				149,1			139,1		145,3		93,3		104,4
		—   су көлігі				—			—		—		—		—
		—    ауа көлігі				117,1			119,1		119,1		101,7		100
6		Тасымалдауға    кеткен		млн.		449,3			516,7		.584,1		115,0		113,0
		шығындар,         соның		тг
		ішінде:
		—   темір жол көлігі				236,0			286,0		334,6		121,2		116,9
		—   автомобиль көлігі				139,8			127,2		129,7		91,0		101,9
		—    су көлігі				—			—		—		—		—
		—   ауа көлігі				123,5			103,5		102,7		83,8		99,2
7	Құбырлардың      ұзындығы		км		—			—			—	—		—
8	Темір          жолдардың		км		1102			1102			1102	100		100
	үзындығы										.
9	Автомобиль      жолдарының үзындығы		км		1050			1050			1050	100		100
10	Құбыр көлігі		км		—			—			—			—
11	Байланыс қызметін өт-		млн.		763,3			893,4			1034,3	117,0		115,8
	кізудің көлемі		тг
12	Негізгі телефон аппараттары		мың дана		9,2			12,2			17,1	132,6		140,1
13	Негізгі         қызметтен кіріс		млн. тг		763,3			893,4			1022	117,0		114,4

 

Жоғарыда келтірілген кесте мәліметтерін талдайтын болсақ, 2004 жылы қалада жүк жіберудің көлемі 4,018 млн. тоннаға жеткенін көре аламыз. Ол өткен’жылмен салыстырғанда 101,4 % өскен. Соның ішінде темір жол көлігі 2002 жылы 1,847 млн. тонна жүк тасымалданған, ал 2003 жылы 1,864 млн. тонна жүк тасымалданса 2004 жылы 1,884 млн. тоннаға жеткен. Яғни 2004-2003 жылдар аралығындағы өсім 100,9% — ды қүрайды. Автомобиль көлігі арқылы жүк жіберудің көлемі жылдан жылға көбеюде, мұндағы өсім 112,0 % қүрады. Тараз қаласында өзен, көлдердің жоқтығынан су көлігі қолданылмайды. Сонымен бірге ауа көлігі арқылы жүк жіберудің көлемі 2002 жылы 1,846 млн. тонна болса 2003 жылы 1,85 млн. тоннаға кеміген, ал 2004 жылы 1,854 млн. тоннаға жетті, яғни 2004-2003 жылдар аралығындағы өсім 100,2% қүрап отыр.

2004 жылы жалпы тасымалданған жолаушылар саны 27,385 млн. адамды құрап отыр. Ол өткен жылға қарағанда 102,3 % өсті. Соның ішінде темір жол көлігі арқылы 2003 жылы 3,054 млн. адам тасымалданса бүл көрсеткіш 2004 жылы 3,083 млн. адамға өзгерген. Соңғы екі жыл аралығындағы өсім 100,9% — ды құрап отыр. Ал автомобиль көлігі арқылы тасымалданған жолаушылар саны 2003 жылы 24,3 млн. адам екендігін көре аламыз. Ол өткен жылға қарағанда 102,5% — ға өсті.

2004 жылы калада жүк айналымы 8,903 млрд. ткм болғанын көре аламыз, яғни есепті жылы базисті жылға қарағанда 101,9% өскен. Жолаушылар айналымы 2002 жылы 1,464 млрд. жолаушы болса 2003 жылы дәл осылай өзгеріссіз болды, ал 2004 жылы 1,495- ге жетті. Соңғы екі жыл аралығындағы өсім 100,0 % құрайды. Тасымалдаудан түскен кіріс жылдан жылға көбеюде, яғни 2002 жылы 527,2 млн. тг. құраса 2003 жылы 572,2 млн. тг. құрады, бұл екіжыл аралығындағы өсім 108,5% құрады. Ал 2004 жылы тасымалдаудан түскен кіріс 633,4 млн. тг. құрады, ол өткен жылға қарағанда 110,6 % өскен. Ал енді керісінше тасымалдауға кеткен шығын 2004 жылы 584,1 млн. тг. қүрагапыи коріп отырмыз. Оны өткен 2003 жылмен салыстырғанда 113,0% өскен. Соның ішінде темір жол көлігіне кеткен шығын 2003 жылы 286,0 млн. тг. кұрады, мұндағы есу қарқыны 116,9% жетті.

Тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыру және уақыттарын үнемдеу мақсатында негізгі телефон аппараттары 2004 жылы 17,1 мың дананы қүрады. Ол өткен жылмен салыстырғанда 140,1% ескен. Сонымен қатар негізгі қызметтен түскен кіріс 2002 жылы 763,3 млн. тг. қүраса 2003 жылы 893,4 млн. тг. жеткен, ал 2004 жылы 1022 млн. тг. болды. Яғни 2004-2003 жылдар аралығындағЫ есім 114,4% қүрайды. Біз бұл жерде негізгі қызметтен түскен кіріс жылдан жылға өсіп отырғанын көре аламыз.

 

 

 

 

 

 

 

       3.ТАРАЗ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫН АНЫҚТАУ БОЙЫНША ІС-ШАРАЛАР                                                                                                                                                                                                                                                            

          

         3.1 Тараз қаласының экономикасындағы салалық құрылымдарды

жақсарту бойынша шаралар

 

         Тараз қаласының экономикалық жағдайын жақсарту үшін алдымен:

1. Өнеркәсіп және сауданың дамуын қолға алу қажет, яғни импортты алмастыру және қаланың өндеу өнеркәсібінің бәсекелестік қабілеттілігін арттыру, тоқтап тұрған кәсіпорындарды іске қосу, жаңа жұмыс орындарын ашу (т.б.).
2. Агроөнеркәсіп кешенің тұрақтандыру және дамыту керек, яғни ауылшаруашылық дақылдарын өндірудің жаңа тиімді технологияларын ендіру, астық, көкөніс – бақша және майлы дақылдарды, қант қызылшасы өнімдерін өндіру көлемін ұлғайту, өсімдіктерді зиянкестермен аурулардан қорғау жөнінде тиімді мерзімде агротехникалық шаралар кешенің өткізу, асыл тұқымдымалдарды көрсету мен сату үшін көрме – аукцион ұйымдастыру және өткізу, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндеудің жайын тереңдете зерттеу және оның тиімділігін, бәсекелестік қабілетін, өндірілетін өнім түрлерін арттыру жөнінде шаралар қабылдау.
3. Инвестициялық ортаны дамыту қажет, яғни 2003 ж. арнаған аймақтық инвестициялық бағдарламаның орындалуы жөніндегі іс-шараларды іске асыру, жобаларды қаржыландыру мәселелері бойынша жұмысты жандандыру, Тараз қаласының 2000 ж. тойлауға дайындық жөніндегі бағдарламаларын әлеуметтік сала және инфрақұрылым объектілерінің құрылысы, қайта жаңарту және күрделі жөндеу бойынша аяқталмай қалған жұмыстарының орындалуына бақылауды іске асыру.
4. Бүгінгі күні кәсіпкерлікті дамытуға бөгет болып отырған және алдағы уақытта жасалатын бағдарламаларда өз шешімін табуға тиісті мәселелер баршылық. Солардың ең бастысы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қаржы материалдық және интелектуалдық ресурстарға қолдарының жете бермейтіндігі, мүмкіндіктердің шектеулігі. Шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін қажетті инфрақұрылымдардың нашар дамуы, оның ішінде ақпараттық қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі. Сонымен бірге, отандық тауар өндірушілер үшін қолайлы жағдайлардың шетел инвесторларына қарағанда баяу жасалуы, салық жөніндегі заңдардың жетілмегендігі, өз ісін жаңа бастаған кәсіпкерлер үшін салық жеңілдіктерінің болмауы кәсіпкерлер үшін қолға байлау сияқты. Әрине, осының бәрі де өзінің қайта қаралуын, түзетілуін, жетілдіруін қажет етеді. Осы аталған және басқа да мәселерді 4 топқа бөлуге болады.

Бірінші топтағы ең үлкен мәселе – қабылдаған задарды, нормативтік құқықтық актілерді ж. а-қ тетіктерінің жоқтығы, соның салдарынан олардың көбі қағаз жүзінде қалып отыр. Бұл тұғырда қалалық әкімшіліктер осы уақытқа дейін шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін нақты не істелінді, не істелінбеді, алдағы уақытта нелер істелуге тиіс екені айқындауға тиіс. Осыған байланысты әр деңгейдегі әкімшіліктердегі әрбір құрылымдық бөлімдер нақтылы қандай істер атқаруы керектігі анықталуы керек.

Басым көпшіліктің алаңдатып отырған екінші мәселе – ол салық кодексі. Әр түрлі жиындарда, мәжілістерде әр алуан пікірлер де айтылып жатады. Соның ішінде менім ойымша, маңызды мәселегеайналып отырған — өз ісін жаңа бастамақшы болған кәсіпкелерге салық жеңілдігіжасалу керек деп ойлаймын. Кәсіпкерлерге қосымша қаржы табу керек, ал бүгінгі күні оларға несие немесе грант алу өте күрделі іс, ол үшін кепіл ретінде үлкен қаражат керек. Сондықтан да қабылданбақ салық кодексінде немесе арнайы салық жеңілдігі берілуге тиіс. Міне осындай жағдайдан бастап, кәсіпкерлердің саны тез өседі және олардың сапасы да, деңгейі де көтеріледі.

Кәсіпкерлікке бөгет жасап отырған мәселелердің үшінші тобы – ол әкімшіліктер терепынан болып отырған кедергі. Кәсіпкерлердің қызметіне кедергі жасамау, олардың өз ісін бастауына, дамытуына бөгет болмауы керектігі жайында ел Президенті Н.Ә.Назарбаев әр түрлі деңгейде талай айтқан. Мәселен, кәсіпкер өз ісін тіркеуден өткізген соң ол он күн ішінде салық комитетінде есепке тұрмаса, оған қолма қол 28-30 мың теңге айып төлетер еді. Шағын кәсіпкерлер субъектілерін тіркеуден өткізу үшін баж 3700 теңге ал салық комитетінің айыбы 28-30 мың теңге. Бұл екі соманың ара-қатынасы адамдарды таң қалдырады.

Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту керек, яғни шағың кәсіпкерлікті дамытуға бөлінген бюджеттік қаражатты тиімді қолдануды қамтамасыз ету, жұмыс істемей тұрған, тиімсіз ірі кәсіпорындарды қайта құру және бөлшектеу жөніндегі жұмыстарды жүргізу және олардың негізінде тиімді шағын өндірістерді құру, шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін инфрақұрылым объектілерін құру жөніндегі жұмысты күшейту (бизнес инкубатор мен технопарктер), қалада өндірілетін өнімдерінің ақпараттық мәлімет банкін құру және көрмелерді ұйымдастыруға ықпал ету.

5. Инфрақұрылымды, көлік пен байланысты дамыту қажет, яғни жұмыс істеп тұрған АТС-терді кеңейту және қайта жаңарту, республикалық және жергілікті маңызы бар автожолдарды жөндеуден өткізу.
6. Бюджеттік салық монополияға қарсы және баға саясатын іске асыру, яғни салықтардың уақытылы жиналмауын жою жөніндегі шараларды қабылдау, бюджеттік мекемелердің несиелік қарыздарын қысқартуды қамтамасыз ету және олардың өсуіне жол бермеу, арақ-шарап өнімдерінен және басқа акциздік тауарлардан түсетін акциздерге бақылауды күшейту, мемлекеттік мекемелердің акциялар пакетінің кіріс үлесі дивиденттерінің толық түсімін және тұрақтылығын, сондай – ақ бюджеттің жалпы көлеміндегі кірістерінде мұндай түсімдерінің арттырылуын қамтамасыз ету жөніндегі жұмыстарды күшейту керек.
7. Экономиканың тиімділігін және бәсекелестік қабілеттілікті көтерудің негізі ретінде жеке сектордың дамуын жақсарту.
8. Мемлекеттік бюджет қаржылары есебінен қамтамасыз етілетін әлеуметтік және экономикалық бағдарламаларды жүзеге асыру.
9. Тікелей отандық және инвестицияларды жұмылдыру үшін қолайлы жағдайларды жасауды ұлғайту.
10. Өнеркәсіптік өдірісті өсу темптерін көтеру бойынша экспорт намеклатурасын ұлғайту бойынша, неғұрлым жоғары техникалық деңгейлі және сепелы бәсекелестік қабілеттілігі жоғары өнімді дайындау бойынша жұмыстарды дайындау.
11. Қала тұрғындарынтабиғи газбен және электр қуатымен қамтамасыз ету проблемалерын шешу.
12. Қаржы нарығын, қор және тұрғын үй нарығын дамыту және т.б.

Егер осы аталған шаралар қабылданып, жүзеге асырылса онда Тараз қаласының әлеуметтік – экономикалық жағдайы өткен жылдарға қарағанда біршама жақсарып тұрақтанады.

 

           3.2  Әлеуметтік саланың қазіргі кездегі жағдайын бағалау

 

Тараз  қалалық еңбек және халықты әлеуметтік қорғау басқармасы бүгінгі таңда жеті бағытта жұмыс атқарады, атап айтар болсақ:

• өмір деңгейі және халықты әлеуметтік көмек көрсету бөлімі;
• мемлекеттік арнайы жәрдемақы тағайындау секторы;
• еңбек қатынастар секторы;
• қарт және жалғызбасты азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету бөлімшесі;
• тұрғын үй жәрдемақы тағайындау және мүгедектерді оңалту;
• қарттар үйі;
• әйелдер мен жасөспірімдерді әлеуметтік бейімдеу орталығы.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау басқармасы өз жұмысында Қазақстан Республикасы Конституциясын, “Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы”, “Еңбек туралы”, “Мемлекеттік арнайы жәрдемақы туралы” заңдарын, “Азаматтардың өтініштерін қарау туралы” Президенттің жарлықтарын, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларын, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулылары мен шешімдерін, облыс және қала әкімінің қаулылары, бұйрықтары мен шешімдерін басшылыққа ала отырып, жоғарыда айтылған нормативтік заң актілерін бұлжытпай орындап іске асыру бағытында еңбек етеді.

Еңбек қатынастар секторы бойынша, қалалық статистика бөлімінің көрсеткіштері бойынша адам басына шаққандағы күнкөріс минимумы 4230 теңгені құрап отыр, оның ішінде тамаққа жұмсалатыны 2960 теңге, 1270 теңге тамақтан басқа заттар мен қызмет саласына жұмсалады.

2004 жылы орташа еңбекақы барлық  экономикалық салалар бойынша 13000 теңге болып отыр, яғни 2003 жылмен салыстырғанда 146 %-ға өсті. Орташа еңбек ақы қоры 2004 жылы 171,5 %- ға артып, 1037760 мың теңгені құрап отыр. Өткен жылдың басында жалақы қарызы барлық шаруашылық есептегі мекемелер бойынша 4329 мың теңгені құраған болатын, ал 2005 жылдың 1-ші қаңтарында жалақы бойынша қарыз 1860 теңгені құрап, 57,2 %-ға төмендеді.

Қала бойынша Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасында әлеуметтік әріптестік туралы” заңына сәйкес қала әкімі қалалық бірлескен кәсіподақтар мен жұмыс берушілер Одағы арасында 2004 жылы 19 ақпанда 2003-2004 жылдарға арналған үш жақты Келісім жасалынып бекітілді. Қазақстан Республикасының “Ұжымдық шарттар туралы” заңының орындалуы төмен деңгейде. Қазіргі таңда білім беру мен денсаулық сақтау мекемелері ұжымдық шарттарды бекіткен, ал басқа мекемелерде кәсіподақтың жоқтығынан ұжымдық шарттар бекітілмеді.

Қала бойынша тұтастай алғанда кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер қызметкерлерінің орташа айлық жалақысы 2003 жылмен салыстырғанда 13,4 %-ға артты.

2004 жылы қалалық бюджеттен жалақы төлеуге  433785 мың теңге, әлеуметтік салық  бойынша  76402,2 теңге бөлінген.          Қараша  айында жалақы  және 2004 жылдағы атаулы әлеуметтік көмек бойынша қарыз болған жоқ.

         Білім беру. Қала әкімшілігінің жүргізетін аймақтық әлеуметтік саясаты білім беру саласын жеткілікті деңгейде  қамтамасыз етуге бағытталған.

 

          17 Кесте.    Білім беру саласына жұмсалған шығын*

 

Көрсеткіштер	Жылдар				2004 -2001жылға % есебімен
	2001	2002	2003	2004
Білім беруге жұмсалған шығын, мың теңге	192856	216541	266877	375495	194,7
Балалар саны	17797	17982	19022	18674	104,9
1оқушыға жұмсалған шығын, мың теңге	10,6	11,7	14,0	19,0	179,2

 

2004 жылы білім беру саласына барлығы 375495 мың  теңге бөлінген, ал 2001 жылы бұл көлем  192856 құраған болатын, яғни 194,7 %-ға көбейген. 1 оқушыға  жұмсалатын шығын 19041 теңгені құрады, яғни 18674 оқушыға барлығы 355563, мың теңге көлемінде қаржы бөлінді.    Балалардың саны 2001 жылмен салыстырғанда 104,9 %-ға артқан, сәйкесінше 1 оқушыға шаққандағы шығын 2004 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 8400 теңгеге немесе 179,2 %-ға артты.

       Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысын және облыс әкімінің тапсырмасын орындау барысында оқушыларға ыстық тамақ ұйымдастыру, балаларды мектепке тасымалдау, бірыңғай ақпараттық – білім беру кеңістігін құру, дистанциялық оқытуды енгізу жөніндегі шаралар жүргізілді.

       Денсаулық сақтау. 2003 жылы қала бюджетінен денсаулық саласына 191648  мың теңге бөлінді .

 

       18 Кесте. Денсаулық саласына жұмсалған шығын*

 

Көрсеткіштер	Жылдар				2004- 2001 жылға шаққанда % есебімен
	2001	2002	2003	2004
Денсаулық сақтауға жұмсалған шығын, тг	129277	137703	166592	191648	149,2
Бір адамға жұмсалған шығын, теңге	1575	1692	2014	2357	149,7
Бір емделушіге жұмсалған тамақ, теңге	894	1211	995	1075	120,2
Бір емделушіге жұмсалған дәрі-дәрмек, теңге	1904	2061	1680	1639	86,1

 

* Тараз қаласының әлеуметтік – экономикалық жылнамасы бойынша  есептедім. 2004 ж.

          18 кестеде келтірілгендей, 1 тұрғынға  2357 теңгеден келді. 2003 жылы денсаулық сақтау саласының бюджеті –166592  мың теңге құраған, ал 2001 жылы денсаулық саласына жұмсалған бюджет шығыны 129277 мың теңгені құраған болатын немесе 149,2  %-ға артқан.  2001 жылмен салыстырғанда 1 тұрғынға қаржыландыру 149,7 %-ға артқан. Бір емделушіге жұмсалған тамақ шығыны 1075 теңгені құрап, 2001 жылмен салыстырғанда 120,2  %-ға өскен. Ал 1 емделушіге жұмсалған дәрі-дәрмек шығыны 2004 жылы 1639 теңгені құрап, 2001 жылмен салыстырғанда 86,1  %-ға дейін азайып кеткен.

“Жұмыссыздық және кедейшілікпен күрес” бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында жүргізілген жұмыстар жұмыссыздардың санын екі есе азайтуға мүмкіндік берді.

 

19 Кесте.    Жұмыссыздарды тіркеу және жұмысқа орналастыру саны

                    туралы мәлімет

 

Көрсеткіштер	2003ж	2004ж	Ауытқу
			+ ; —	%
Жұмыссыздардың саны	59,2	57,4	-1,8	96,9
Жұмыссыздық деңгейі	12,3	11,1	-1,2	90,2
Реми түрде тіркелген жұмыссыздар саны	13,9	10,1	-3,8	72,6
Жұмыс іздеген адамдардың саны	12,0	7,8	-4,2	65
Жұмысқа орналасқандары	3,7	4,3	0,6	116,2

19 кестеден байқап отырғанымыздай, қалада жұмыссыздар саны 57,4-ке дейін азайған немесе 6,9 %-ға төмендеген. Жұмыссыздық деңгейі 2004 жылы 11,1-ді  құрап, 2003 жылмен салыстырғанда   0,2 %-ға төмендеген.

Кедейшілікпен және жұмыссыздыққа қарсы күрес жандандырылды. 2004 жылы 639 жаңа жұмыс орны құрылды. 775 адам немесе тапсырмадан 129,2 % жұмысқа орналастырылды. Қоғамдық — ақылы жұмысқа 535 жұмыссыз жіберілді, ал кәсіптік оқуға 85 адам жолданды. Ресми тіркелген жұмыссыздар саны   2.6 %-ға азайып,  10.1 мың адамды құрады.

Аз қамтылған азаматтармен жұмыс әлеуметтік саясаттың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Өмір деңгейі және атаулы әлеуметтік көмек  көрсету бағытында мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек тағайындау, төлеу жұмыстарын іске асыру барысында біршама жетістіктерге қол жеткізді. Кедейлік деңгейінен төмен тұрып жатқан тұрғындар саны 1,7 пайызға кеміді.   Тұрғындардың жан басына шаққандағы азық – түлік себетінің құны 4230 теңгені құрап отыр, оның ішінде азық — түлікке жұмсалатыны 2960 теңге, 1270 теңге азық-түлік емес заттар мен қызмет саласына жұмсалатын қаржы.

       

        20 Кесте.  Аз қамтамасыз етілген отбасыларына бөлінген атаулы

                          әлеуметтіккөмек бойынша мәлімет*

Көрсеткіштер	Жылдар					2004-2003жыл шаққанда % есебі
	2000	2001	2002	2003	2004
Атаулы әлеуметтік көмек  алған отбасы саны	498	928	1263	2455	1857	75
Атаулы әлеуметтік көмек алған,адам саны	2015	3256	6852	11293	7647	67,7
Тағайындалған көмек,тг	30628	49526	85213	123633	100780	81,5
Бір адамға тағайындалған атаулы әлеуметтік көмек  соммасы, мың теңге	15,2	15,2	12,4	10,9	13,2	70,6
Атаулы әлеуметтік көмекті құрайтын қарыз соммасы, мың теңге	76300	42000	31200	27000	—

20-кестеде көрсетілгендей, егер 2003 жылдың 1 қаңтарына әлеуметтік карта бойынша аз қамтамасыз етілген отбасылар саны 2455 болса, 2004 жылдың  1 қаңтарына 1857 болды, яғни аз қамтамасыз етілген адамдар саны  11293-тен 8508-ге дейін 2785 адамға  азайды, яғни 25 %-ға төмендеді. 2004 жылдың басынан Тараз қаласы бойынша 3101 отбасына 100780 мың теңге тағайындалып төленді, яғни өткен 2003 жылмен салыстырғанда 22853 мың теңгеге төмендеді. Сәйкесінше, бір адамға тағайындалған атаулы әлеуметтік көмек азайып, 70,6 %-ды құрады.  

Қала бойынша Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасында әлеуметтік әріптестік туралы” заңына сәйкес қала әкімімен қалалық бірлескен кәсіподақтар мен жұмыс берушілер Одағы арасында 2004-2005 жылдарға арналған үш жақты келісім жасалынып қабылданды. Осы келісім бойынша үш жақты комиссия құрылып, құрамы бекітілді.

Тұрғындардың көшіп-қонуы. Қалада 1999 жылға дейін созылған экономикалық дағдарыстың нәтижесінде тұрғындардың көп бөлігі көшіп кеткен. 5 – суретте көріп отырғанымыздай, 1999 жылы қаладан 2160 адам көшіп кеткен, ал 2003 жылы көрсекіш 1876-ға дейін азайған. Бірақ  2004 жылы 2034 адам көшім кетіп отыр.   Дегенмен, соңғы жылдары қалаға көшіп келіп жатқан адамдардың барған сайын өсу үрдісі байқалады. 1999 жылы қалаға 630 ғана келген болса,  2001 жылы қалаға 814 адам келген , ал  2004 жылы 1731 адам көшіп  келген. 2004 жылы  2000 жылға қарағанда  2,7 есе артық адам көшіп келген.   Бұл әртүрлі елдерден келген оралмандар есебінен артып отыр. Ал көшіп келгендер мен кеткендер арасындағы сальдо теріс көрсеткіште қалып отыр.

        Мәдениет саласы. Жоғары білімді,  рухани бай және шығармашылығы дамыған тұлға – жаңа адамзатты тәрбиелеу және өнер мен мәдениеттің өрлеуі Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының бірде – бір басымдығы болып табылады.

Мәдениет саласындағы реформаларды жүргізуде Баласағұн Мәдениет сарайы, қала тарихының мұражайы, кітапханалар, клубтар, шығармашылық және саз мектептері секілді мәдениет ошақтары маңызды рөл атқарады. Олар жұмыстың қазіргі заманғы формалары мен әдістерін пайдалана отырып,

Мәдениетті дамыту мақсатында 2004 жылдың бюджетінде елді мекендер мен ауыл округтеріндегі мәдениет нысандарының материалдық – техникалық базасын жақсартуға бағытталған қаржы қарастырылып отыр. 2004 жылы мәдениет  мекемелеріне  12518 мың теңге бөлінген болса, 2005 жылы     мәдениет мекемелеріне  21573 мың теңге қарастырылып отыр. Салыстыра келгенде,  2005 жылға бөлінген қаржы көлемі 2004 жылғыдан 2 еседей көп болып отыр.

2004 жылдың мәдени іс-шаралар жоспарына “Ауылға айрықша назар аударайық” — акциясын, “Ауыл мәдениеті – ел мәдениетінің тірегі”  ауыл клубтарының фестивалін, сонымен қатар, Ресейдің Қазақстандағы жылына арнап “Біз біргеміз” және “Достық” фестивальдері,  “Наурызда думан жаңаша!” сахналандырылған қойылымы мен “Бес белең, бес кезең ”  тарихи танымдық сахналандырылған қойылымдар байқауларынан басқа, халықтың салт — дәстүрі мен әдет — ғұрыптарды дамытуға арналған мәдени іс-шаралар жоспарланды.

Спорт саласы. 2004 жылы дене тәрбиесі мен спортты дамыту жөніндегі жұмыс Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылдың 12 наурызындағы № 570 Жарлығымен бекітілген “2001-2005 жылдарға арналған дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасын” жүзеге асыру жөніндегі негізгі іс-шаралар жоспары шеңберінде жасалған қаладағы бұқаралық спортты дамытудың кешенді жоспары негізінде жүргізілді. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың   6-тапсырмасын орындау мақсатында 2004 жылы салауатты өмір салтын насихаттау жөніндегі 70-тен аса спорт және сауықтыру іс-шаралары өткізілді, оған  46,5 мың қала мен ауылдық округтердің тұрғындары қатысты.

  Дене тәрбиесімен міндетті түрде шұғылдануға 20282 оқушы мен студент қамтылған. Қалада “Қазақстан Республикасында 2001-2005 жылдарға арналған дене тәрбиесі мен спортты дамытудың мемлекеттік бағдарламасын” жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын орындау мақсатында барлық мектептерде міндетті сағат және “дене тәрбиесі” пәнінен ер балалар мен қыздарды бөліп оқыту ендірілген.

  Қазақстан Республикасы Үкіметінің Бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде халықты әлеуметтік қорғаудың басқа да түрлеріне айрықша көңіл бөлінеді.

         Бірыңғай ақпараттық-білім беру кеңістігін құру,  қашықтан оқытуды ендіру жөнінде жұмыстар жүргізілді. Балаларды тасымалдау ұйымдастырылды.

Көріктендіру,  көгалдандыру және санитарлық тазалау. Қаланы көріктендіру, көгалдандыру және санитарлық тазалығын сақтау бағдарламасына сәйкес  және облыс әкімінің тапсырмаларын орындау барысында қаланың сәулеттік келбетін жақсарту, қала көшелерінде тазалық пен тәртіпті ретке келтіру жөнінде бірқатар жұмыстар атқарылды.

 Көркейту, көгалдандыру бойынша:

     отырғызылған ағаштар  көшеттерінің саны – 34360 дана;

     отырғызылған талшыбықтар саны – 15000 дана;

23348 шаршы метр келетін гүлзарларға бір жылдық және көпжылдық гүл көшеттері отырғызылды және басқа жұмыстар атқарылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

                                          ҚОРЫТЫНДЫ

 

Дипломдық жұмысымды жаза отырып Тараз қаласының соңғы 3-4 жыл көлеміндегі әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерін қарастырдым, талдадым, ұсыныстар ұсынды..

Қаланың әлеуметтік – экономикалық дамуының негізі параметрлерін талдау нәтижесінде оның тәүір жақтары анықталды, мүмкіндіктері мен қауіптері көрсетілді. Тәуір жақтары – жекеменшік база, энергия көздері, өнеркәсіп, құрылыс – монтажды мекемелер, еңбек ресурстарының молшылығы. Нашар жағы – ескі техника құрал-жабдықтардың істен шығуы, өнімнің бәсекелестік қабілетсіздігі, әсіресе жеңіл өнеркәсіпте, радиактивті қалдықтар орының ұлғаюы, мамандаған маман иелерінің жұмыстан шеттеуі, интеграция.

2004 жылғы қорытынды қала экономикасының барлық сферасында позитивті өзгерістердің  болғанын көрсетеді.

Қаланың өнеркәсіптік кәсіпорындары 21194,5 млн. теңге өнім өндірді, физикалық көлем индексі 112,3 % -ті құрайды.

Химия кәсіпорындары жоғары нәтижеге қол жетті. Олар есепті жылы 10413 млн. теңге өнім өндірді, яғни өткен жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 63%-ке өскен. Сары фосфордың өндірілуі 14,6%-ке ұлғайды, аммофос 3,8 есе және суперфосфат өндірісі 2 есе өсті.

Құрылыс тасын өндіру көлемі (9,8%), құрама метолоконструкция өндірісі (6%), өткен жылғы көлемінен біршама өсті. “Жамбылгипс” ЖАҚ-ғы жаңа іске қосылуы шығарылатын өнім ассортиментінің 3 есе ұлғаюына және кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын 5 есе өсіруге мүмкіндік жасады.

Импортты алмастыру мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жасасқан келісімдерге сәйкес қала кәсіпорындары 680,0 млн. теңге өнім көлемін тиеп жібереді.

“Фабрика ПОШ” ӨК-нің жұмысы тұрақталды, жұмыс басталғалы бері 2303 тонна жүн (175,8 %), жуылды. Желтоқсан айында “ГРЭС” АҚ қуаттылықтары қайта іске қосылды.

Қосымша жұмыс орындарын құру бағдарламасы тиімді жүзеге асырылуда. Жыл басынан бері 51 жаңа өндіріс іске қосылды, онда жұмысқа 2263 адам тартылды. Сонымен қатар 16 өнеркәсіптік кәсіпорындар өз жұмысын жандандырып, 1432 адам жұмыстарына қайтып оралды.

Кейбір кәсіпорындар өнеркәсіптік өндіріс көлемін төмендетті, Мысалы: “Айкен” АҚ (88,7%), “Тараз нан” ЖШС (85,0%), “Жамбыл нан” АҚ (84,7%) кәсіпорындары өз мүмкіндіктерін толығымен көрсетпеді.

Көп уақыт бойында тұрып қалу, өз қаражатының кәсіпорындары қосуға жеткіліксіздігі және бюджет алдындағы үлкен борыштар “Тараз” АҚ, “Ақ бидай” АҚ, “Ел — Ырысы” АҚ банкроттығы жайлы сотта іс қозғау үшін материал тапсыруға мәжбүр болды. Қазіргі уақытта “Ел-ырысы” АҚ өз жұмысын жандандырды.

Есепті жылы қала кәсіпорындарының экспорттық жөнелтулер көлемі 30 млн. долл., ал импорт 82,2 млн. долл. болды. Экспортқа негізінен химия өнеркәсібі кәсіпорынның өнімдері – қаланың өнеркәсіптік кәсіпорындары үшін шикізаттар және халық тұтынатын тауарлар.

Инвестиция көлемінің 7,9 есе өсуі Тараз қаласының 2000 жылдығын тойлауға дайындалу шеңберінде объектілердің реконструкциясы, жөнделуі және құрылысы есебінен қол жетіп отыр. Кәсіпорындар мен ұйымдардың 1,8 млрд. теңге шамасында өз қаражаттары негізгі өндірістік қорларды жаңарту мен модернизациялауға бағытталған.

Өндіріс көлемінің және инвестицияның өсуі қаланың көлік кәсіпорындарының жұмысында оң ықпал жасады. Жолаушыларды тасымалдау 39,0 %-ке өсті. Бөлшек сауда айналымының есепті жылдағы жалпы көлемі 5064 млн. теңге, яғни 209%-ке өсті.

Экономиканың барлық сферасындағы оң бетбұрыстар барлық деңгейдегі бюджеттерге салықтық және басқа да төлемдердің түсу көлемінің өсуіне әсер етті. Қала бюджетіне 1430,8 млн. теңге табыс түсті, бұл келтірілген болжамдық көрсеткіштен 20,6%-ға жоғары және өткен жылғы деңгейден 24,5 %-ға өскен.

Бюджеттің шығыс бөлігі субвенция есебінен ескергенде 97,3 %-ға орындалған, 4817,2 млн. теңге іс жүзінде қаржыландырылған.

Есепті жылы жұмыспен қамту органына 4880 адам тіркеліп, жұмыссыз деп танылды, олардың 70,9 %-ы қайта келген тұрғындар. Жыл ішінде 3903 адам жұмысқа орналастырылды, қоғамдық жұмыстарға 639 адам жіберілді.

Қабылданған шаралар нәтижесінде қалада қылмыс жасау көлемі 17%-ға төмендеді, соның ішінде ауыр және аса ауыр қылмыс жасау 20%-ға, кісі өлтіру 29%-ға, ұрлық 14%-ға төмендеді. Қылмыстың ашылуы біршама жақсарды. 2002 жылы – 79,2%, 2003 жылы – 81,5%.

Қаладағы эпидемиологиялық жағдай қанағатандырарлық. Қазіргі кезде қысқы жылу беру мерзімі онтайлы жүріп жатыр, қала жылумен, электр қуатымен, табиғи газбен және сумен қамтамасыз етіліп отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                     

                                        

                                ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы

2.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет – Алматы:ЮРИСТ,2004ж.- 121 б

3. “Жергілікті мемлекеттік басқару туралы” ҚР Заңы, 20 шілде 2001ж
4. «Паспорт Жамбылской области», Тараз, 2004 г. Областное управление экономики,48 стр.
5. Региональная политика Казахстана:Экономический механизм реализаций. Алматы,Ғылым,1998 г.
6. «Әлеуметтік-экономикалық даму» жедел хабарлама,Тараз,2003 ж,Облыстық статистика басқармасы.
7. Об индикативном плане социально-экономического развития г. Тараза на 2000-2002г//знамя труда 1999г.-30 января.
8. Социально-экономическое развитие Казахстана. 2/2005,- Алматы,2005
9. Илюхина Е. Законодательное регулирование муниципальных собственности // Российский экономически журнал 1996 г
10. Муниципальная экономика крупного города: Концепция, механизм, управления, / А.М. Чернецкий и др. Основы местной социально-экономической политики / Под-ред. А-Еколуга – 1995 г.
11. Постовой Н.В. Местное самоуправление, история, теория, практика – М, 1995 г
12. Положение “О местных финансовых органах Республики Казахстан” // Казахстанская правда – 2000 г. – 19 декабря.
13. Улюкаев А. Государственные финансы и (регулирования) регулированное развитие // Вопросы экономики – 1998 г. № 3
14. Райымбердиев Т. «Әлеуметтік сақтандыру жүйелері», Жас Алаш // 2004 жыл, 5 ақпан, 8 бет.
15. Тоқтасынов Б. «Әлемдік экономикаға интеграциялану», Егемен Қазақстан // 2003 жыл, 8 қараша.
16. Цой С. Н., Ибатуллин С. Р., Уркунчиев Е. М., Султанбекова М.З., «Организация самостоятельной работы по дипломному проектированию и НИРС экономических специальностей» Учебное пособие, Тараз: ТарГУ, 2003 год, 88 стр.
17. «Паспорт Жамбылской области», Тараз, 2004 год, Областное управление экономики, 48 стр.
18. «Статистикалық жинақ», Тараз, 2002 жыл, Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі.
19. «Әлеуметтік-экономикалық даму», жедел хабарлама, Тараз, 2002 жыл, Облыстық статистика басқармасы.
20. 21. «Әлеуметтік-экономикалық даму», жедел хабарлама, Тараз, 2003 жыл, Облыстық статистика басқармасы.
21. Экономикалық теория: Оқу құралы/Я.Ә.Әубәкіров.Байжұмаев Б.Б,Ф.Н. Жақыпова.Т.П.Табеев.- Алматы:Қазақ университеті.
22. Мамыров Н,Қ, Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях рынка Казахстана.Алматы,Экономика , 1998 г.
23. Государсвенное регулирование национальной экономики.Алматы, Қазақ университеті, 2004 – 108 с.

4 «Паспорт Жамбылской области», Тараз 2004 г