ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРIК УНИВЕРСИТЕТIНIҢ
Педагогика және психология кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ЖЕТКIНШЕКТЕРДIҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРIНIҢ КЕЙБIР МӘСЕЛЕЛЕРI
Түркістан — 2009
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1-ТАРАУ. ЖЕТКIНШЕКТЕРДIҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРIНIҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1. Жеткiншек жас кезеңнiң психологиялық-педагогикалық ерекшелiктерi
1.2. Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiнiң психологиялық тұрғыдан
теориялық зерттелу жағдайы.
1.3. Жеткiншектердiң дамуындағы қарым-қатынастың рөлi
2-ТАРАУ. ЖЕТКIНШЕКТЕРДIҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБIЛЕТТЕРIН ДАМЫТУДЫҢ ӘДIСТЕМЕЛIК НЕГIЗДЕРI
2.1. Жеткiншек жастағы балалардың даму ерекшелiктерiн айқындаудың жолдары.
2.2. Жеткiншектiк жастағы балалардың даму ерекшелiгiне сай таным процестерiн дамытудың әдiс-тәсiлдерi.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
ҚОСЫМША
КIРIСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi: Елiмiздiң құқықтық-демократиялық қоғам жағдайында дамуы бүгiнгi әрбiр азаматтың және өскелең ұрпақтың жоғары мәдениет пен бiлiктiлiгiнiң жоғары болуын керек етедi. Осыған байланысты қоғамның адам тәрбиесiне қояр талабы да барған сайын артып, оны iске асырудың көзi болып табылатын психикалық нышандар мен оны дамытудың шарттарына деген көзқарас өзгерiп келедi. Соған сай бүгiнде бiлiм беру ұғымының өзi өзгеруде және кеңеюде. Бiлiм беру барған сайын көп ретте мектепте, жоғары оқу орнында, тiптi отбасында бiлiм берудiң педагогикалық-психологиялық негiздерiн меңгерудiң мазмұны мен мәнi кеңейе түсуде.
Бүгiнде жаңа Қазақстан қоғамы жағдайында жеке тұлғаны функционалдық әзiрлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшу жүрiп жатыр. Жаңа тұжырымдама бiлiм берудiң даралық сипатын көздейдi, ол әрбiр нақты адамның мүмкiндiктерiн және өзiн-өзi iске асыру мен өзiн-өзi дамытуға қабiлеттiлiгiн ескеруге мүмкiндiк бередi.
Осы тұста елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң «Инновациялар мен оқу-бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына» деген студент жастарға арнап оқыған лекциясында «Бүгiнгi күн — талантты, жiгерлi, өзiне сенетiн адамдардың, арманға бай және оларды жүзеге асыруға ерiк — жiгерi бар адамдардың уақыты», — деп атап көрсеткен болатын [1]. Мұның өзi өскелең ұрпақты жаңа технологиялар негiзiнде бiлiмдi де жоғары мәдениеттi азамат етiп тәрбиелей отырып, олардың жеке басының тұлғалық қалыптасуына аса үлкен мән берудi көздейдi. Мұның өзi оқу-тәрбие үрдiсiнде жасөспiрiмдi оның жас ерекшелiктерiне сай жетiлген азамат етiп тәрбиелеудi көздейдi.
Қазақстанда ұрпақ тәрбиесiн оның жас ерекшелiктерiне сай дамытуға көңiл бөлiп, осы мәселе төңiрегiнде еңбектенiп жүрген психолог ғалымдар Жарықбаев Қ.Б., Намазбаева Ж., Алдамұратов Ә., Рахымбеков Қ., Елеусизова С., Елiкбаев Н. және т.б.[2,3,4,6,5,6].
Қоғамның талабы бүгiнгi жастардың тәрбиесiнiң үйлесiмдiлiгiн барған сайын қатаң талап етiп келедi. Әсiресе, бұл тұста жеткiншек жастағы балалардың тәрбиесi аса үлкен мұқияттылықты талап етедi. Бұл кезеңде бала азамат болып қалыптасудың өтпелi шағында болғандықтан оның кейбiр қиыншылықтары мен қалыптасу ерекшелiктерiн педагогикалық-психологиялық тұрғыдан ашып, талдау жасауды қажет деп таптық. Сондықтан бiз диплом жұмысының тақырыбын «Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiнiң кейбiр мәселелерi» деп алдық.
Зерттеудiң мақсаты: Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiн айқындау, оларға теориялық талдау жасау.
Зерттеудiң обьектiсi: Жеткiншектiк кезеңдегi оқушылардың iс-әрекетiнiң психологиялық-педагогикалық сипатты.
Зерттеу пәнi: Жеткiншектердiң жас ерекшелiктерiне байланысты даму процесi.
Зерттеудiң мiндеттерi:
- жеткiншектiк жастың ерекшелiктерiне психологиялық-педагогикалық тұрғыдан сипаттама;
- жеткiншектiк жас кезеңдегi оқушылардың дамуына әсер ететiн факторларды айқындау;
- жеткiншектiк жас кезеңдегi оқушылардың дамуын айқындаудың жолдарын көрсету;
- жеткiншек жастағы оқушылардың танымдық қабiлеттерiн дамытуға ұсыныстар.
Зерттеудiң көздерiне психологиялық, педагогикалық әдебиеттер, диплом жұмысының тақырыбына қатысты зерттеулер мен фактiлер, мемлекеттiк тұрғыда жарық көрген құжаттар мен iс-қағаздар, елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған Жолдаулары мен баяндамалары, оқушылар мен мұғалiмдер көзқарастары мен студенттiң педагогикалық практика барысында жинақтаған iс-тәжiрибесi және т.б.
Зерттеудiң әдiстерi: зерттеу мәселесіне байланысты кітаптар мен оқу құралдарын, арнайы әдебиеттердi, ғылыми-зерттеу материалдарын талдау; жинақтау, топтау, теориялық талдау, әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кiрiспеден, негiзгi екi тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
Кiрiспеде зерттеу жұмысының өзектiлiгi мен қоғамдық сұранысы, оның бүгiнгi күнге дейiнгi зерттелу жағдайы, сондай-ақ, зерттеу мәселесiнiң ғылыми аппараты баяндалады.
«Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiнiң психологиялық-педагогикалық негiздерi» деп аталатын бiрiншi тарауда жеткiншектердiң психологиялық-педагогикалық ерекшелiктерiне ғалымдар зерттеулерiне сүйене отырып талдаулар жасалады. Олардың дамуы мен қалыптасуына әсер ететiн факторлар сипатталады.
«Жеткiншектердiң танымдық қабiлеттерiн дамытудың әдiстемелiк негiздерi» деп аталатын екiншi тарауда жеткiншек жастағы балалардың даму ерекшелiктерiн айқындаудың жолдары, олардың даму ерекшелiгiне сай таным процестерiн дамытудың әдiс-тәсiлдерi қарастырылады.
Қорытынды бөлiмде зерттеу жұмысының нәтижелерi тұжырымдалып, диплом жұмысының нәтижелерiн практикада пайдалануға нақтылы ұсыныстар берiледi.
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнде зерттеу тақырыбына байланысты 37 ғылыми және әдiстемелiк еңбектер тiзiмi көрсетiлген.
1-ТАРАУ. ЖЕТКIНШЕКТЕРДIҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРIНIҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
- Жеткiншек жас кезеңнiң психологиялық ерекшелiктерi
Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен балалардың орта мектептің 5-8 сыныптарында оқитын кезеңмен сәйкес келеді, ол 11-12 жастан 14-15 жақа дейінгі аралықты қамтиды, бірақ жеткіншектік жастың іс-жүзінде басталуы 5ші сыныпқа көшуімен тура келмей, бір жыл ерте, не кеш болуы мүмкін.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны «өтпелі», «бетбұрыс», «қиын» кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дауірінен екіншісіне өтуімен байланысты даму проццесстерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылды. Балалық шақтан ересектікке өту кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік-әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшілігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің, сана-сезімнің үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастың олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің танымдық және оқу- әрекетінің мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым қатынасқа арқау болатын моральдық- этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
Жеткіншектіктің жеке басы дамуының аса-маңызды факторы оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен өзіне қарым-қатынас орнатуға бағытталды. Жеткіншек дамуының алуан түрлі көріністерімен елеулі айырмашылықтары: 7 сыныпта бет-пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар ересектер өмрінің қайсыбір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да бар; өздігінен білім алып жүрген «интеллектуалдар» да бар; бірақ сонымен қатар оқу материалдарының өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар, болашаққа деген жоспары айқые емес мектеп оқушылары да бар, ал болашақ мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар, кейбір қыз балалалардың бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән бермейді, кейбір балалар үйінде нағыз қолқанат жәрдемгшілер болса, енді бірулер әбден ерке болып кеткен, тпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты, бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшіліктерін, қарым-қатынастарын түбірінен өзгертетін сипатта болады.
Жеткіншектіктің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың организімінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды. Дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу процессі өрістейді.
Организімнің қайта құрылуы эндокридік жүйедегі өзгерістерден басталады. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде көптеген өзгерістер, соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады. Бұл процестер қыз балаларда 11-13 жста, ер балалаларда 13-15 жаста неғұрлым жедел жүреді. Дене күшінің толысуы мен жыныстық жетілудің акселерациясы байқалып отырған қазiргі уақытта кейбір қыз балалар 10-11, ер балалар 12-13 жаста жыныстық жетілудің бастапқы сатысында болады.
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы щеңберінің өсуі жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар «күрт өсу» деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді. Дененің пропорциясы ересек адамға тән пропорцияға жақындаййды. Бас сүйегінің жедел жетілуі нәтижесінде де бет әлпеті де өзгереді.
Организімнің қайта құрылуы жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерлеріне, көңіл-күйіне әсер етіп, оның жалпы ұшқалақтығының, қоғызштығының, қимыл-белсенділігінің, енжарлауының негізі болады. Қыз балаларда мұндай жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар.
Біріншіден, жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны обьективті тұрғыдан толысуы ересекке айналыдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің басталуына негіз болады.
Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына, жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына себепші болады. Қыз болсын, ұл болсын жеткіншектерде алғашқы романтикалық сезімдердің оянуы қалыпты құбылыс.
Жеткіншектің организімінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшіліктері мен дамуының сыналу құбылыстарының биологиялық шартасттығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болады. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды. Биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С. Халл мен З. Фрейд болды. Олар жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшіліктері комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп санады .
Биогенетикалық универсализм теорияларына американ антропологтары күшті соққы берді. Антропологтардың зерттеулерінде жеткіншектік кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болуы және бірнеше оймен шектелуі мүмкін екені анықталды.
Антрополог Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп көрсетті.
- a) үздіксіз
б) баланың балалық шағында оқып үйренгенімен ересектің рөлін жүзеге асыру үщін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер арасында үзілістер болатын типі.
Антропологтар жеткіншектік шақты бала өзінің қоғамдағы орнына жетер жолда болатын, оның ерексектердің қоғамдық өміріне өтуі жүзеге асатын кезең деп қарады. Бұл идеяны дамытуда К. Левин (АҚШ) ерекше орын алады.
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір артықшылықтармен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар тобы мен ересектер тобының қатаң бөлiнуіне және жеткіншектер топтарының аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қояды. Левиннің жеткіншектің «өз орнын таппауы» туралы идеясын қазіргі уақытта Д. Коулмен және бақа шеь ел психолгтары дамытуда.
Сонымен, жеткіншектің кезеңдегі «дағдарысты» түсіндіруде теориялық ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің ерекшіліктері жеткііншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қорытындылардың біртіндеп жинақталуы болды.
Әлеуметтік ересектіктiң дамуы негiзiнде баланың ересектер қоғамында оның толық та тең құқылы мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының қалыптасуы. Жеткіншектік шақтың басында балалар сырт пішіні жағынан да мінез-құлқы жағынан да ересектерге ұқсамайды. Олар әлі де көп ойнап, көп жүгіреді алысып-жұлысып, тентектіктер жасайды, өз дегендерін істеп, байыз таппайды, көбінесе ұшқалақ, ынта білдіріп ден қоюы да біреуді жақсы көруі қарым-қатынасы да тұрақсыз басқаның ықпалына тез көнгіш болады. Алайда балалығы қаз-қалпында болып көрінетін сырт көрінісі алдамшы болады да оның сыртында жаңаның қалыптасуының маңызды процестері жүріп жатады. Жеткіншектер көп жағынан әлі бала болып жүріп, елеусіз есейеді. Ересектің қалыптасу прцесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен нышандары әр сипатты және сан алуан. Кіші жастағы мектеп оқушысымен салыстырғанда жеткіншекте жаңаның көп болуының нақ өзі оның балалықтан арыла бастағанын көрсетеді.
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады. Осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас өзгереді. Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуғы және өзіне жұрттың осыла деп қарауына ұмтылады. Ересектік сезім деп аталатын бұл ерекшеліктің өзіне тән белгісі жеткіншек өзін балалар қатарынан шықтым деп санайды, бірақ төңірегіндегілер менің ересек болғанымды таныса деген қажетсіну бар болғанымен онда шынайы, толық ересенктікті сезіну болмайды.
Ересектік сезім дене дамуы мен жыныстық толысудағы ілгірілушіліктерді ұғынып, бағалаудың нәтижесінде шығуы мүмкін, бұларды жеткіншек анық сезінеді және оны өз ұғымында да обьективті түрде неғұрлым ересек етіп көрсетеді.
Осы жас кезеңiнiң ерекщелiктерiн ата-аналар, мектеп мұғалiмдерi, сынып жетекшiсi, басқа да жеткiншектiң айналасындағылар жақсы түсiнетiн болса, барынша төзiмзiк көрсетiп, түсiнушiлiк бiлдiрсе, балалар жас қиындығын оңайырақ көтередi.
Сонымен, жеткiншек жастың ерекшелiктерi:
- барлық нәрсенi өз бетiмен орындап, үлкендердiң қамқорлығы мен ақыл-кеңесiнен құтылғысы келедi;
- үйге берiлген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзiмен түсiнiктi етiп айтуға тырысады;
- үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мiнеп, кей кезде өрескiл мiнез көрсетуi, жеткiншек iстi игеру жағынан әлi бала болса, ал талап қою жағынан ересек, өз мүмкiншiлiгiн жоғары бағалап, бәрiн өзi iстей алатындай сезiнуi;
Жеткiншектердiң қырсық мiнез көрсетуiне, ересектер талабын оңай орындамауына негiз болатын бiрнеше себептер бар. Олар:
- Балалардың оқудан басқа айналысатын шаруасының болмауы.
- Радио, теледидар, басқа да ақпарат көздерiнен ересектерге арналған хабарды көрiп, соған елiктеуi.
- Күнi-түнi фантастикалық және криминалистикалық әдебиеттердi оқып, ондағы кейiпкерлерге елiктеуi.
- Өздiгiнен үлкен балалармен танысып, солардың жағымсыз әрекеттерiне елiктейтiндiгi.
- Агрессияның анық байқалуы.
Психологтың жеткiншек жас кезiндегiлермен жүргiзетiн жұмыстарының мiндеттерi мен мазмұны осы ерекшелiктерден туады. Барлық iс-шаралар жеткiншектердiң жасымен байланысты проблемаларын ескере отырып, оларды шешуге немесе шешу жолдарын табуға көмектесуге бағытталады. Сонымен қатар осы жас кезеңiнде баланың интеллектуалдық дамуына үлкен көңiл бөлу қажет.
- Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiнiң психологиялық тұрғыдан теориялық зерттелу жағдайы
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының өмірге келуі XIX ғасырдың екінші жартысына жатады жэне психология ғылымына генетикалық идеяның енуімен байланысты. Даму үстіндегі психологиялык-педагогикалық ой-пікірге көрнекті орыс педагогы К. Д. Ушинскийдің сңбектері, алдымен оның «Адам — тәрбие такырыбы» деген жұмысы едәуір үлес қосты. Адамды жан-жақты тәрбиелеуге ұмтылған педагог, алдымен оны барлық жағынан танып білуі тиіс деп есептей отырып, К- Д- Уишнский мүғалімдер мен тәрбиешілерге арнап: «…өздеріңіз басқарғыларыңыз келетін психикалык кұбылыстардың заңдарын зерттеңіздер, осы заңдарға және оларды қолданғыныз келетін жагдайларға сәйкес іс-әрскет жасаңыздар»— деп жазды. Жас ерекшелігі психологиясының дамуына Ч. Дарвиннің эволюциялык идеяларының айтарлықтай ыкпалы тиді. Олар психикалық дамудың кайнар көздері проблемасына зейін аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсінудегі психикалык іс-әрекеттің маңызын кернекті орыс ғалымы Я. М. Сеченов те атап көрсетті.
Бала психикасының даму және оны оқыту процесін бақылау эмперикалық материалдарыкын жинакталуы және қорытылуымен қатар педагогикалық және балалар психологиясына эксперименттік зерттеулер еңгізе бастады. Эксперименттік зерттеу балалар мен жеткіншектердің психикалык дамуына объективті сипаттама беріп оқыту мен тәрбиелеуге ғылыми түрғыдан келуді негізден алатыны педагогтар мен психологтарға айкьн болды. Алайда ІХ ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында психологиялык, экспериментті педагогикада колданудың арнайы жолдары әлі табыла коймады. Эксперименттің жалпы психологиядағы едәуір жетістіктері (Вебер мен Фехнердің психофизикалык заңды ашуы, Эббингауздың есті зерттеуі, Гельмгольцтің сезім мүшелсрінің психофизиологиясын талдауы, Вундтың түйсік пен физиологиялық психологиядағы кимыл-қозғалыстарды зерттеуі т. б.), оны педагогикалық және жас ерекшеліктері психологиясында қолдануға болатындығы жөнін де үміт туғызды. Ашылған зацдылықтарды педагогикалык және балалар психолопиясына тек жан ауыстыра салса жетіп жататыи тәрізденуі болып көрінді. Психофизиология заңдарын немесе мәселен кимыл-қозғалыс реакцияларының жылдамдығы мен формасына катысты фактілерді біле отыръп, мұғалімдер міндетті түрде баланың жан дүниесі мен оқу материалдарын игерудің заңдарьн түсіне алады деген жорамал болды. Орыс педагогы әрі психо-логы П. Ф, Каптеревтің «Педагогикалык, психологиясы» (1877), америка психологы У. Джемстің «Психология жөнінде мұғалімдермен әңгіме» (1902) атты кітабы жәме сол кездегі басқа да психологиялық-педагогикалық еңбектер осындай сенімде жазылды.
М. Жұмабаев сынды жыр дүлдiлiнiң тәлiм — тәрбие ғылымының (педагогика, психология және т. б.) теориялық мәселелерiне бой ұруы таңғаларлық жайт. Өйткенi бұл салада ғылыми еңбек жазған әлемдiк ақын — жазушылар некен — саяқ. Осы тұрғыдан алғанда Мағжанның «Педагогика» (1922 — 1923 ж.ж.) атты кiтап жазуы өмiрде өте сирек кездесетiн, тек аса талантты, данышпан адамдарға ғана тән қасиет.
Кеңестiк кезеңде Қазақстанда психология ғылымының дамуына өзiндiк үлес қосып, осы салада артына мол мұра қалдырған академик Т.Т.Тәжiбаевтың ұлт психологиясына орай айтылған жеке пiкiрлерiмен қатар, Абайдың психологиялық көзқарастары туралы еңбегi; Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқан, өзiнiң 20 жылға созылған этнопсихологиялық еңбектерiнде қазақ халқының сонау ерте замандардың өзiнде — ақ ой — өрiсi өте жоғары болғанын эксперимент арқылы дәлелдеп берген ғалым. М.М. Мұқановтың 1979 жылы жарық көрген » Дәстүрлi мәдениет өкiлдерiндегi когнитивтi эмпатия мен рефлексияның зерттелуi» атты ғылыми мақаласы мен 1980 жылы жарық көрген «Ақыл ой — өрiсi» кiтабынан жекелеген тараулар да осы кiтаптан орын алып отырғандығын айтады.
ХХ ғасырдың екiншi жартысында, яғни 1930 — 1990 жылдар арасында қазақ елiнде, жоғарыда аты аталған ғалымдардан басқа, ұлттық психология ғылымына азды — көптi үлес қосқан басқа адамдар да аз емес. Олар психология ғылымдарының докторлары — профессорлар Жарықбаев Қ., Жақыпов С., Намазбаева Ж., Шериязданова Х., Хамзин Б., Бердiбаева С., Кәрiмова Р. және т.б. Бұлардың барлығын бiр жинаққа енгiзуге мүмкiндiк болмағанын оқырман қауымының есiне салады.
«Қазақтың психологиялық ой — пiкiрлерi» атты соңғы оныншы том, негiзiнен, елiмiздiң егемендiк алып, тәуелсiздiк алған кезеңiнде дейiнгi қазақ халқының он төрт ғасырлық психологиялық ой — пiкiрлерiн баяндаумен аяқталды. Яғни, бұл сонау VI-VIII ғасырлардан басталып, ХХ ғасырдың соңғы жылдарымен аяқталатын аса дүбiрлi үлкен кезең. Ал үстiмiздегi ХХI ғасырдағы қазақ психологиясының тарихын жазу бiзден кейiнгi ұрпақтың еншiсi болмақ деймiз.
Ол 1922 жылы тұңғыш «Педагогика » атты оқулық жазып, бала тәрбиесiнiң проблемаларымен айналысушы мұғалiмдер қауымына үлкен көмек көрсеттi.Сонымен бiрге педагогика, психология ғылымдарының қазақ тiлiндегi терминдерiн жасауға белсене ат салысады.
Жеткiншек жастағы балалар бойында көп өзгерiстер байқалады. Әсiресе мiнез-құлқында өзгерiс айқын байқалады. Осындай өзгерiстердiң бiрi мiнез акцентуациясы болып табылады. Акцентуация- барлық адамға тән психикалық қасиеттерiнiң кейбiр көрсеткiштерiнiң ерекше дамып, шектен шығып кетуi.
Акцентуацияны анықтау үшін К.Леонгардтың теориясына сүйене отырып бұл мәселені зерттеуге кеңінен қолданылып жүрген классификацияны ұсынады. Ұсынылған классификация бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі түрлерге бөледі:
- Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі — көңіл-күйі барлық уақытта көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер. Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі, сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді. Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді. Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
- Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне
байланысты – жұмысқа жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді. Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
- Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды.Туған-туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады. Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі қатал
бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда — эпилептикалық психопатия. - Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық жеткіншектер — тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер. Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
- Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз, көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық белсенділігі төмендейді.
- Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған, эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
- Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң, ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып, агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
- Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын, экстровагантты, өз
ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды. Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі. Патологияда — истериялық психопатия.
- Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта гипертимдік типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген қиыншылыққа кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен ерекшеленеді. Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйда сәтсіздіктерге өте көп көңіл бөлетін
- Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетіге жақын, экзальтацияға, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген, педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын, өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект жагдайында болады. Агрессия көрсетуі мүмкін. Паталогияда — параноялды психопат.
- Жеткiншектердiң дамуындағы қарым-қатынастың рөлi
Жеткіншектің жаңа құқықтарға ие болмақ тілегі ең алдымен ересектермен қарым-қатынастың бүкіл саласын қамтиды. Жеткіншек бұрын ынталана орындайтын талаптарға қарсыласа бастайды: өзінің дербестігін тежегенге және жалпы алғанда «кішкентай бала секілді » қамқорлық жасап, бағып — қаққанға, бақылағанға, тіл алуды талап етіп, жазалағанға т.б ренжіп қарсылық көрсетеді. Ересектермен қарым-қатынастың балалық кезде болған типі жеткіншек үшін енді қолайсыз, оның өзінің ересектік дәрежесі туралы түсінігііне сәйкес келмейтін болады. Ол ересектердің құқықтарын шектейді да өз құқықтарын ұлғайтады, өзінің жеке басымен адамдық қадыр-қасиетін құрметтейді, сенім білдіріп, дербестік берілуін, яғни ересектермен айқын тең құқықтылықты талап етіп, оларға мұны мойындаттыруға тырысады. Жеткіншектің ересектігі сезімнің және төңірегіндегілердің оны мойындауын қажетсінуінің пайда болуы ересек пен жеткіншектің бір бірімен қарым-қатынастарындағы құқықтарының мүлдем жаңа мәселесін туғызады.
Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы мен ерекше орнын айқындайтын жай сол, нақ осы уақытта ересек адам баланың қарым-қатынасының балалық шаққа тән типінен ересек адамдардың қарым-қатынасына тән, саналық тұрғыдан жаңа типіне өтуi жүзеге асады.
Ересектермен қарым-қатынастың жаңа нормалары жеткіншектің қалыптасып келе жатқан этикалық дүниетанамының маңызды мазмұны.
Егер ересектің өзі бастамашылдық білдірсе, немесе жеткіншектің талаптарын ескеріп, оған деген қарым-қатынасын қайта құрса, қарым-қатынастардың жаңа типіне өтудің сәтті формасы жеткіншекке әлі бала деп қарамау болмақ.
Жеткіншек кезеңнің басында егер ересек адамда жеткіншекке әлі бала деп қарайтын көзқарас сақталатын болса, қарама-қарсылықтар тууы мүмкін болатын жағдай қалыптасады. Әлгіндей көзқарас бір жағынан тәрбиелеу міндеттеріне қайшы келіп, жеткіншектің әлеуметтік есеюінің дамуына кедергі жасайды, ал екінші жағынан, жеткіншектің өзін ересекпін деп санайтын түсінігі мен оның жаңа құқықтарды талап етуіне қайшы келеді. Міне, нақ осы қайшылық ересек пен жеткіншектің қарым-қатынысындағы талас-тартыстар мен қайшылықтардың көзі болады. Талас тартыстар мен қиыншықтар жекіншектің құқықтары мен дербестігінің сипаты туралы олардың түсініктерінің үйлеспеушілігінен келіп шығады.
Ересектің қарсылығы жеткіншектің тіл алмау қарсыласудың алуан формалары түріндегі жауап қарсылыққа кезігеді. Бұл қарама-қарсы тенденциялардың болуы мен бір-біріне қарсылық қақтығыстар туғызады. Ересек адам өз көзқарасын өзгертпесе олар жиылып, жеткіншектің қарсыласуы барған сайын табанды бала түседі. Мұндай жағдай сақталатын болса, бұрынғы қарым-қатынастарды бұзу бүкіл жеткіншектік кезеңге созылып, әдетке айналған талас тартыс формасын алуы мүмкін. Бағынбау мен қарсыласудың әр түрлі формалары арқылы жеткіншек ересектермен бұрынғы «балалық» қарым-қатынастарды бұзады да, болашағы бар жаңа «ересек» қатынастарды орнатады. Талас тартыс ересек адам жеткіншекке деген көзқарасын өзгертпегенше жалғасуы мүмкін.
Талас-тартыс — ересек адамның жеткіншектік кезеңде адамның дамуымен санасуға, жеткіншекке өз жанынан жаңа орын тауып беруге қабілеті жетпегендігінің немесе оған ынтасы болмағандығының салдары.
Егер ересек пен жеткіншектің арасындағы қарым қатынас ересектер қарым-қатынасының белгілі бір типi бойынша мазмұнды, достық ынтымақ, бұған тән өзара сыйластық, сенім, көмек нормаларына сәйкес құрылса, онда ересек пен жеткіншектің қарым-қатынасында оған тән қиыншылықтар болмауы мүмкін. Жеткіншекке ересек адам тарапынан түсінушілік қажет. Нақ осы ынтымақ ересек адамға жеткіншекті әр түрлі істер мен кәсіптерде өзінің көмекшісі және жолдасы жағдайында қоюға, ал өзіне оған үлгі-өнеге, әрі дос болуға мүмкіндік береді.
Құрдас балалардың қарым-қатынасы жеткіншектер үшін ерекше тартымды болады. Жеткіншектің жолдастарымен, құрдастарымен, сыныптастарымен қарым-қатынасы төменгі сыныптардағы балалардың қарым-қатынасынан гөрі күрделірек сан-салалы әрі мазмұндырақ. Жеткіншек кезеңде жақынды дәрежесі жөнінен әр түрлі қарым-қатынастар қалыптасады, оларды жеткіншектер әншейін жолдастар, жақын жолдастар, жеке дос деп нақты саралайды. Жолдастарымен қарым-қатынас жеткіншек үшін ерекше құндылыққа ие болады, оның маңыздылығы соншалық ата-ана, туған туыстармен қарым-қатынас тартылымдылығын едәуір азайтып оқудың өзін екінші қатарға ығыстырады. Әдетте мұны бірінші болып шешесі сезеді, ұлының өзімен алшақтап, қайсыбір өзгеше бір өмір сүре бастағанын бұл туралы айтпай үйден жодастарына баруға асығып тұратынды шығарғанын байқайды. Жеткіншек үшін құрдастарымен қарым-қатынасы оның жеке басының қарым-қатынастар сферасы болып сараланып, бұнда ол дербес іс-әрекет етеді. Оқшау жүретін деп аталатын жеткіншектерде әр түрлі жағымсыз ерекшіліктер болуы мүмкін, бірақ олардың бәріне тән кемшілік жақсы жолдас болу қасиеттерінің жоқтығы. Сыныптастары оны осылай деп санайды, ал жеткіншектер бұл кемшіліктің есесін еш нәрсемен де толыруға болмайды деп біледі. Сондықтан үздік оқушы да оқшау қалуы мүмкін.
Жеткіншектердің достығы. Жеткіншектің жеке басының әлеуметтік-моральдық ересектігінің дамуында қарым-қатынастың ерекше түрі жақын жолдастарымен және досымен қарым-қатынас маңызды роль атқарады. Жыл өткен сайын олар неғұрлым қажет бола түседі. Жеткіншектер сыйлы, беделді, қайсыбір салада озық сыныптастарымен қарым-қатынас жасауға ұмтылады. Жақын жолдастардың қарым-қатынасында әңгімелесу үлкен орын алады. Әр түрлі істе де, серуен кезінде де әңгіме үзілмейді, шфндап келгенде оларды осы әңгімелесу ғана байланыстырады. Маңызды әрi жеке адамға қытысты деп ұғынылатын мазмұнның ұлғайып тереңдеуі ақылдасуға, қолдау мен көмек алуға болатын досқа зерулік туғызады.
Жеткіншектік жаста ер балалар мен қыз балалар арасындағы қарым-қатынаста айтарлықтай өзгерістер болады. Бір-біріне ден қою ұнатуға тырысу ал осыған байланысты өзінің сырт пішініне зер салып ұнамды көрінуге ұмтылу байқалады. Дене және жыныстық жетілуде қыздар балалардан озып кетеді. 5-6 сыныптарда кейбір қыздар балалардан биік әрі ірі болады. Бастапқыда басқа жынысқа көңіл аудару көптеген ер балаларда кіші жастағы жеткіншектерге тән қыз балаларға «тиісуден» көрініп, дамиды. Кейін қарым-қатынас өзгереді, ашықтық қалады, жасқану ұялу, ыңғайсыздану келіп шығады. Басқа жынысты құрадстарына ден қоюдың жеткіншектің жеке басының дамуы үшін маңызы зор. Ұнатқан обьектісіне барынша көңіл аудару саралай ағғарғыштықтан көрінеді. Өзіне ұнаған құрдасының қылығындағы, көңіл-күйіндегі, толғаныстарындағы нәзік өзгерістерді аңғаруға бейіімділік пайда болады. Романтикалық ұнату жеке бастың барлық мүмкіндіктерін ширықтырады, жақсы болуға, жақсылық жасауға, көмектесуге, қорғауға ұмтылдырады. Бұл ден қою өзін-өзі жетілдірудің себептерінің біріне айналады.
Адамның тірілік-тұрмысында көрсетілген қажеттіліктерден басқа, қоғамдық қажеттіліктер де: еңбекке, адамдармен қарым-қатнасқа қоғамдық іс-әрекетке деген қажеттіліктер маңызды орын алады. Бұларды материалдық та, рухани да қажеттіліктерге жатқызуға болмайды, өйткені бұл екеуінде де осы қажеттіліктердің қайсысының болсын белгілі бір нышаны байқалмай қоймайды.
Еңбекке деген қажеттілік барған совет адамдарының негізгі қажеттілігіне айналып отыр. Еңбекке деген қажеттілк өмірге керекті әрі ләззат әперер іс-әрекетпен айналысуға құлшыныс түрінде көрініс табуда. Мұндай жағдайда адам еңбек етпей отыра алмайды: егер ол уақытша бұл мүнкіншілікпен айырылып қалса, мысалы, қарны ашып, тамақ ішкісі келетін сәтте басынан қандай күй кешсе нақ сондай күй кешетін болады.
Өмірдің бірінші қажеттілігіне айналған еңбек адамға үлкен қуаныш пен бақыт әкеледі.
Кеңестiк қоғамда еңбек адамның арының ісіне, адамгершілік мәртебесінің өлшеміне айналады. Ол жеке адам дамуының қайнар көзі болып табылады.
Еңбекке деген қажеттілік таяу болашақта әр адамның қажеттілігіне айналатын болады. Техниканың дамуы еңбек күнін қысқартуға, еңбекті мейлінше жеңіл әрі интеллектуалды етуге мүмкіндік туғызады. Адамдар қабілеттеріне қарай өз еңбегін, күшін қоғам мүддесіне ақысыз-пұлсыз беретін болады және өмірінің мәнін еңбектен іздейтін болады.
Қарым-қатынас жасауды қажетсіну адамның әлеуметтік табиғатын танытады. Бұл қажеттілік еңбекте қалыптасты, өйткені қарым-қатынас – қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың қажетті шарты.
Қарым-қатынас жасауды қажетсіну жеке адам дамуына игі әсерін тигізеді. Қарым-қатынас нәтижесінде адам басқаларды ғана емес, сонымен бірге өзін де танып біледі, әлеуметтік өмірдің тәжірбиесін жинақтайды. Адамдармен қарым-қатынас жасау жеке адамды интеллектуалдық және эмоциялық жағынан байыта түседі; білім, тәжірибе және пікір алмасуына өз ықпалын тигізеді. Қарым-қатынас жасауды қажетсіну достықты туғызады.
Жан-жақты дамыған адамның бойында жоғары әлеуметтік қажеттер басты роль атқара отырып, қажеттіліктердің бәрі де болуға тиісті. Жеткiншектердiң қарым-қатынастарының сипаты оның қызығушылығымен тiкелей байланысты.
Қызығу дегеніміз-жеке адамның объектіге, оның өмірлік мәні мен эмоциялық тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы. Қызығулар қажеттіліктер негізінде пайда болады, бірақ олрдың өзі емес. Қажеттілік міндетті түрде керек нәрсені белгілейді, ал қызығу белгілі бір іс-әрекетке адмның жеке қатынасын көрсетеді. Терең тамыр жайған және орнықты болған қызығу қажеттілікке айналуы мүмкін. Мәселен , театрға деген қызығу –спектакльді құр жібермеуді әдетке айналдыру тіпті сахна ісімен өзінің де айналысатын болуына жеткізуі мүмкін.
Қызығудың қалыптасуын әрқашан қажеттіліктерді , талантты немесе қоғамдық борышты сезінуден бастала бермейді. Қызығу объектінің эмоциялық тартымдылығы өз-өзіне және бет алды көрінуі мүмкін ал кейін : қажеттіліктер, қоғамдық талаптар, қабілеттілік сияқты көптеген себептер арқылы анықталып әлгі объектінің өмірлік мәні танылуы мүмкін.
Объектінің эмоциялық тартымдылығың, алғашқы кезде, бәлкім, аңғарыла қоймағанымен, терең тамыры болуы мүмкін, ол тамыр объектінің қасиетінен де, сондай-ақ субъектінің қасиеттерінен де көрінбекші. Неліктен объект назар аударып, қуаныш, рақаттану сезімін туғызады? Себебі, ол өзінің қасиеттерімен белгілі бір дәрежеде адамның психикалық көңіл күйіне немесе қажеттілігіне жауап береді. Сол бір объектінің барлық адамдардың бойында біркелкі сезім туғызбайтыны да содан. Рас, кейбір объектілер адамдардың жалпы адамзаттық табиғатына жауап берсе, басқалары-жас мөлшерінің ерекшеліктеріне, үшіншілері әлеуметтік – топтық және төртіншілері – жеке адамның биімділігі мен икеміне, көзқарасы мен талғамына сай келеді. Мәселен, жалт-жұлт еткен объекті, дыбыстық ырғақ, әуен барлық балаларды да ләззаттандырады.
Объектіге деген көзқарастың бір-біріне ұқсамауы жеке адамның өмір тәжірбиесінің көп немесе аз болуына, білімділігі мен тәрбиесіне, оның өмірі мен қызметінің тарихын бейнелейтін рухани дүниесінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болады.
Субъектінің көзқарасын басқа адамдар бағыттап қана қоймайды, сонымен бірге ол тәрбиеленеді де. Мәселен, объектінің сапасы және оның өмірлік мәні туралы коллективтік пікір, оған беделді адамдардың көзқарасы-осының барлығы жеке адамның сол объектіге деген көзқарасына ықпал етеді. Авиацияның айрықша дамыған кезінде жастар авиацияға құштар болды, ал космонавтика дәуірінде космосқа ұшуға құштарлық жалпылама сипат алды.
Сөйтіп, индивиттің қызығуы объектінің еркшеліктері мен индивиттің өзінің психикалық сапасына (оның мәдениетіне, тәрбиелілігіне, қабілетіне және мінез-құлқына) байланысты бола тұрса да, оны түптеп келгенде басқа адамдар, коллектив, қоғам, қоғамдық психология қалыптастырады. Демек адамдар қызығуының қоғамдық-тарихи тегі бір деу керек. Қызығу өндіріс пен қоғамның рухани мәдениетінің деңгейіне, әлеуметтік қатнастарының дамуына тағы сол сияқтыларға байланысты.
Қоғам дамуының әрбір тарихи кезеніңде жалпы адамзаттық мүдделерімен қатар таңтық мүдделер де бой көрсетіп отырады. Буржуазиялық қоғам өмірінің бүкіл құрылысының ықпалымен, мысалы, «жайсаң» жастар ақшалы болуды және ойнап күлуді ең бірінші мақсат тұтады.
Социалистік қоғамда алдыңғы қатарлы жастар жасампаз еңбекке, ғылым, практика (техникалық творчество) саласындағы творчествоға деген қызығуды жоғары ұстайды. Қызығу еңбекке деген құлшыныс және қанағаттанушылық, объектіге тез бауыр басу, ең соныңда адамның еңбекке қажеттілігінің арта түсуі сияқты қанағаттану сезімдері түрінде көрініс табады.
Қызығу адам өмірі мен іс-әрекетінде елеулі орын алады. Адам өмірдің бақыты мен бар болмысын өз бойында қызығу бар кезде ғана сезінеді. Қызығу әрекетке талпындырады, адамды ширатады. И.П.Павлов қызығуды адам жанын жадыратушы, ми қыртысында іс-әрекет жағдайын туғызушы фактор деп қарастырған. Қызығып істелінетін жұмыс жеңіл және жемісті болады.
Жеке адамның дамуы мен білімінің қалыптасыу үшін қызығудың мәнін ескеру педагогикалық практикада ерекше маңызға ие болады. Қ. Д. Ушинский ешбір қызығусыз, тек қана зорлық күшімен жүргізілетін оқу оқушы бойындағы білім алуға деген құштарлықты жойып жібереді деп өте әділ жазған болатын. Сонымен бірге ол, барлық оқудың мәнін тек қана қызығуға құруға болмайды деп атап көрсеткен. Білім беру қара жұмысты да, едәуір ерік күшін де қажет етеді.
Жасөспірімдерге психологиялық қызмет көрсету барысында оларды терең толғандырып және алаңдатып отырған кез–келген мәселені анықтауда келесі екі факторды ескеру қажет. Бірнешеден, жас кезеңіндегі тұлғалық даму ерекшеліктерін толық суреттеу, екіншіден, тұлғаралық қарым-қатынас процесін оңтайландыруға әсер ету. Бұл екі фактордың бір-біріне сай келуі кеңес беру және коррекция жүргізу стратегиясын адекватты құруға мүмкіндік береді
Жасөспірімдер үлкендік өмірге жақындағандықтан олар өздерінің келбетін сәнді үлгілерге ұқсас етіп шығаруға тырысу әсіресе қыз балаларда өте көп уақыт алуы мүмкін. Балалар үшін сыртқы көріністері «балалық» түрде болмай, «ересектерге» ұқсас болғаны, кездесулер, дәстүрлі би, шарап болатын кештер өткізілгені маңызды бола бастайды. Мұндай жағдайларда жасөспірімднер алғашқы кезде өздерін көбінесе ыңғайсыз сезінеді: айтатын сөздері де болмайды, өздерін қалай ұстауды да білмейді, дегенмен мінез-құлықтың, қарым-қатынастың, көңіл көтерудің белгілі бір формасын сақтауға тырысады. Көптеген балалар студенттерге қарап бағдарланады, кинодан, теледидардан, көшеден көргендеріне еліктейді.
Жасөспірімдерге психологиялық қызмет көрсету барысында бұл жас кезеңінде орын алатын мінез ауытқуларының түбірі кіші мектеп және жеткіншек жас кезеңдерінде жатқанын ескере отырып, ең алдымен олардың психологиялық сферасының дамуында қарама – қайшы келетін себептер анықталады. Ол себептерді ортақ көрсеткіштері бойынша топтастырып талдауға болады.
- Жасөспірімдердің барлық психофизиологиялық көрсеткіштер бойынша дамуының аяқталмағандығы;
- өзінің сыртқы көрінісін менсінбеуі, сұлу емеспін деп сезінуі;
- эмоционалды сфераның тұрақсыздығы;
- жүйке жүйесі функциялары әлі қалыптасу үстінде болуы;
- ситуативті мазасыздану дәрежесінің тұрақсыздығынан дискомфортты сезінуі.
- Жасөспірімдердің таным процестерімен байланысты жеке дәрежесінде олардың қалыптасуына кедергі келтіретін саналы және санасыз себептердің ішінен мыналардың әсері терең:
- териялық ойлау дамуынцың кедергіге ұшырауы;
- мағыналы ес дағдыларының жетімсіздігі;
- оперативті ес көлемінің тапшылығы;
- зейіннің негізгі компонентттерінің дамымағандығы;
- қиялдың шындыққа сай келмеуі;
- жекелік мазасызданудың жоғарылылығы;
- бірінші немесе екінші сигналды жүйені шектен тыс меңгеруі;
- ерік сферасының қалыптаспағандығы т.с.с. себептерді айтуға болады.
- Жоғары сынып оқушыларының жеке тұлғалық қасиеттерінің объективті және субъективті дәрежелері келесі жағдайларға байланысты көрініс береді:
- өзін — өзі басқара алмайтындығы;
- өзін бағалау мен талпыну деңгейінің бейадекватилығы;
- дүниетанымының жағымды эталондары мен идеалдарының қалыптаспағандығы.
- Жасөспірімдердің микротоптық деңгейдегі бір-бірімен қарым-қатынастарынан туатын қиындықтары:
— отбасы мүшелерімен қарым–қатынасының қалыптаспағандығы;
— мұғалімдерімен қарым–қатынасына көңлі толмауы;
- қарым–қатынас дағдысының қалыптаспағандығы (үндеместік, ұялшақтық, мылжыңдық);
- жоғары адами сезімнің, достық және махабаттық қатынастың нақтылығын бейадекватты түсінуі;
- эгоистік тенденциянының анық байқалуы;
- ақиқаттағы шындықты теріс түсінуі;
- ашық сыншылдық скептицизмнің орын алуы;
- ересектердің талаптарымен позицияларын қабылдамауы;
- өзін басқаларға көрсету тенденциясының анық байқалуы;
- айналадағылармен қатынас кезінде жасөспірімдік максимализмнің орын алуы;
- Жасөспірімдердің әлеуметтік ортаға адаптациядан тез өтіп барлық жағдайға тез бейімделуге қиыналатындығына алып келетін себептер:
- өмірдің мағанасын түсінуінің төмендігі және өмірлік жоспарының болмағандығы;
- мемлекеттік және қоғамдық өмірге қатынасуының төмендігі мен саяси белсенділігінің болмауы;
- түрлі еңбектерге деген көзқарасы және мамандықты меңгерудегі шынайы мүмкіндіктері;
- кәсіби қызығушылығы және мамандық таңдау мотивінің қалыптаспағандығы;
- оқуы мен кәсіби қызығушылығының сай келмеуі;
- міндеттілікті сезінбеуі және әлеуметтенуге тырысуының төмендігі.
Бұл жағдайларды анықтауға бақылау, әңгімелесу, социометрия, референтометрия, «аяқталмаған сөйлем», топтық дискуссия сияқты, таным процестерінің ерекшеліктерін бағалау және дамыту әдістемелері, коммуникативтік және ұйымдастырушылық қабілетін, қарым-қатынас мәдениетін бағалау әдістемелері пайдаланылады. Сонымен қатар факторлық талдау, интеллектуалдық қабілетті анықтау, мамандық таңдау мотивациясын Е.Климов, М.Краун шкалалары бойынша талдау т.с.с. әдістемелер қолданылады.
Ал, жас өспірімдік шақта достықты қажетсіну күрт өседі және бұл сезім өте тұрақты да терең бола бастайды. Достық туралы жас өспірімдік ұғым мен оның нақты дәрежесі әр балада әр түрлі болады. Қыз балаларда олардың ертерек толысатындығымен байланысты интимдік достықты қажетсіну ер балалардан ерте басталады. Егер жастары бір шамалас ер балалар мен қыз балалардың достық мұраттарын салыстырса, қыз балалар ер балаларға қарағанда достыққа неғұрлым жоғары талаптар қоятындығы көрінеді. Есейген сайын бұл айырмашылықтар жоғалады.
Достыққа деген көзқарастың жекелей айырмашылықтары да өте үлкен. Біреулер жұп достықты ғана мойындап, нағыз дос біреу ғана болу керек деп санайлы. Ал екіншілерінде екі, үш және одан да көп достар болады. Тіптен барлықтаныстарымен достасатындар да кездеседі. Бұл мәселе тәлім-тәрбие барысында көңіл аударатын проблемалардың бірі болғандықтан психологиялық қызмет көрсету барысында оны талап, шын достықтың мән-мағанасын балаларға көрсету психолог міндеттерінің бірі болып саналады.
Жас өспірімдердің біреулері оңашалықты ұнатса, екіншілері жалғыздықтан үрейлене қорқады, аз уақытқа да жалғыз қала алмайды. Кейде мазасыздану,фобия белгілері де орын алуы мүмкін. Психолог осы шақтағы баланың психологиялық дамуындағы ерекшеліктерін анықтап, оның нормадан ауытқуларына ерекше көңіл бөліп, әрқайсысына жеке-дара қажетті көмек көрсетуі керек. Бұл жас өспірімдерге психологиялық қызмет көрсетудің келесі міндеті.
Адамның күрделі интеллектілік оперецияларды меңгеруі және ұғымдық аппаратының баюы, теориалық интеллектінің қалыптасуы және көрініс беруі жас өспірімдік кезеңде жетіледі. әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің бағытталуының барған сайын саралана түсумен қосылып, мұның өзі жастардың ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда күрделі де дара сипат береді.
Қазіргі кезде жаңа тестік жүйені қолдану арқылы жоғары сынып оқушыларын мамандық таңдауға даярлануы қажеттілігін ескере отырып, олардың шығармашылық қабілетін, білім меңгерудегі дербестік дәрежесін арттыруға аса маңыз беру қажет болып отыр. Арнайы қабілеттердең қалыптасуы оқытудың сипаты мен қатар психологиялық түзету-дамыту жұмыстарымен де тығыз байланысты. Сондықтан психологтің келесі міндеті –жоғары сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуына ықпал жасау.
Осы аталған, тағыда баланың жас ерекшеліктеріне, өмір талабына байланысты туып отырған міндеттерді басшылыққа ала отырып, әр психолог жас өспірімдермен жүргізетін қызметінің мақмұнын анықтайды.
2-ТАРАУ. ЖЕТКIНШЕКТЕРДIҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБIЛЕТТЕРIН ДАМЫТУДЫҢ ӘДIСТЕМЕЛIК НЕГIЗДЕРI
- Жеткiншек жастағы балалардың даму ерекшелiктерiн айқындаудың жолдары
Жеткіншектердің психикасы аса түрақсыз болғандықтан оларда мектеп неврозы мен мазасыздануы бір-бірімен ұштасып келіп, себепсіз агрессияны жоғарылатады. Бұлар баланың мектепке баруға қорқуынан, сабаққа қатынасудан, тақтаға шығып жауап беруден бас тартуынан т.б. дезадаптивті мінез-құлықтан көрініс береді.
Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оның жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де олардың шамадан тыс зорлануымен сипаттауға болады. Оның себебі, мұғалім мен оқушы арасындағы қатынасының бұзылуы. Бүл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе оқушыға байқамай ауыр сөз айтуынан т.б. сондай үлкендерге елеусіз себептерден болуы мүмкін. Әдетте мұғалімдердің байқаусыз айтқан, не әдепсіз айтылған сөзінен оқушылардың жалпы мектепке деген көзқарасының бұзылуына алып келуі мүмкін. Баланың мүндай көңіл-күйінің бұзылуына бұрын ауыр сөзді естігендер тап болады. Осындай жағдайлар баланың тұлғалық қалыптасуына теріс әсерін тигізіп, оқушының оқуға деген мотивтік сферасының бұзылуына алып келеді. Білім алуға тырысушылық мотиві оқу ісінде жетекші болудан қалады. Сонымен қатар балалардың құндылықтарды бағалауы, өз-өзін бағалауы өзгереді. Біртіндеп мазасыздану неврозы тұлғалық дамудың ауруына ауысып кетуі мүмкін. Мектеп неврозына себептер көп болғандықтан оның көріну шеңбері де кеңейеді. Невротикалық жағдайға апаратын себептерінің бастылары ретінде мектептік мазасыздану, акцентуацияның орын алуы, агрессиясының жоғарылауы, басқалармен тіл табыса алмай әуреге түсуі және неше түрлі жағдайларда бала жанының жарақаттануы. Көптеген зерттеулер нәтижелері көрсеткендей, егер оқушыларға невротикалық реакцияларының алғашқы белгілері кезінде назар аударылса оның дамуын тоқтатуға болады. Мектептік невроздың алдын алу психологиялық кеңес беру және коррекция жасау арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін баланың даму ерекшеліктеріне ерте диагностика жүргізіп, оның мүмкіндіктерін оқу-тәрбие процесінде ескеру мен қатар балалардың ата-аналарымен, мұғалімдермен психологиялық қызмет шеңберінде жүмыс істеу керек.
Жеткіншектік жас кезеңдегі оқушыларды невроз жағдайына алып келетін және олардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі себептер келесі деп айтуға болады.
Біріншіден, дисгармониялық отбасы — ол психологиялық үйлеспеудің түрлі варианттарынан тұрады. Агрессиясының анық байқалуы мұндай отбасыдағы негізгі мәселе болып табылады, ал оның негізгі себебі отбасы мүшелерінің бір-бірімен қарым-қатынасының қалыптаспағанына байланысты дисгармония орын алғаны. А.Е.Личконың өз зерттеулерінде дисгармониялық семьялардың түрлері мен типтері көрсетілген: гармониялық емес, бұзылып бара жатқан және бұзылаған отбасылар, сонымен бірге сырт көзге үйлесімді қалыптасқан болып көрінетін отбасылар. Ал А.С.Спиваковская отбасында қалыптасқан қарым-қатынас түрлеріне байланысты оларды «театр», «санатория», «қамал», «вулкан», «маскарад» деген түрлерге бөлуге болады деп көрсеткен. Екіншіден, мектепішілік қарым-қатынастың бұзылуы, оқушының өзімен бірге оқитындармен, мектептен тыс құрбыларымен, басқа оқытушылармен тіл табысуының төмен болғандығы. Үшіншіден, жеткіншектердің қырсық мінез көрсетуіне негіз болатын келесі себептерді атап көрсетуге болады:
- отбасыдағы белгілі бір мүшелерінің біреуінің жүйке-психикалық ауытқуы, не алкогольдік, наркотикалық, химиялық заттарға тәуелді болуы;
— соматикалық аурулар және ауыр жарақаттар салдарынан жеткіншектерде «кемістік» сезімінің орын алуы;
- эмоционалды сфераның тұрақсыздығы;
- ситуативті мазасыздану дәрежесінің тұрақсыздығынан өзін дискомфортты сезінуі;
- барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкендердең қамқорлығы мен ақыл-кеңесінен құтылғысы келуі;
- үйге берілген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түсінікті етіп айтуға тырысуы;
- үлкендерге сын көзбен қарап, олардың айтқанын сынап-мінеп, кей кезде өрескіл мінез көрсетуі;
- істі игеру жағынан әлі бала болса, ал оларға қойған үлкендердің талаптары бойынша оларды ересек деп есептегендей болуы;
- жеткіншектердің өз мүмкіндіктерін жоғары бағалап, бәрін өзі істей алатындай сезінуі;
- балалардың оқудан басқа айналысатын шаруасының болмауы;
- радио, теледидар, интернет және басқа да ақпарат көздерінен ересектерге арналған хабарларды көріп, соған еліктейтіндігі;
- өзінен үлкен балалармен танысып, солардың жарамсыз әрекеттеріне еліктейтіндігі;
- күні-түні фантастикалық және криминалистикалық әдебиеттерді оқып, ондағы кейіпкерлерге еліктеуі;
- акцентуацияның көрініс беруі.
Жеткіншектің өмірінде орын алған осы көріністер, олардың өз қатарларымен және ата-аналарымен дұрыс қатынас жасай алмауы мен олардың мінез-құлқында нешетүрлі ауытқулардың орын алуына алып келеді. Олардың ішінде ең кең тарағаны мінез акцентуациясы. Акцентуацияның белгілері: адамның ызақор болып, кейбір стресс факторларына өте қызу түрде реакция беруі. Сонымен қатар дәл өзіне тікелей қатысы жоқ факторлаға немқұрайды қарауы. Акцентуацияны көп психиаторлар психопатияның бастамасы деп түсінеді. Оларды шизоидты тип және этелептикті тип деп екіге бөледі.
Жеткiншек жастағы балалардың мiнез — құлқында болатын өзгерiстердi дер кезiнде байқап, түзетулер енгiзiп отыру керек. Ол үшiн көптеген зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi мен психолог ғалымдар ұсынып жүрген әдiстемелiк тесттердi қолдану тиiмдi. Солардың бiрқатарына тоқталып өтейiк.
Жеткiншектердiң мiнез акцентуациясын анықтау (Шмишек тесті). Мақсаты: Жеткiншектердiң акцентуация көрініс беруін анықтап, оның түрін және күшін бағалау.
Бүл тесті құру негізіне К.Леонгардтың жеке тұлға акцентуациясы туралы тұжырымдамасы алынған. К.Леонгардтың бүл концепциясы бойынша, акцентуация деп барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір
көрсеткіштері ерекше дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі. Шмишек осы теориялық қағидаға сүйене отырып акуцентуация түрін және оның сапалық көрсеткішін анықтау тестін жасаған. Орындау ережесі: Тест 88 сұрақтан тұрады. Оның әрқайсысына зерттелінуші «ия» немесе «жоқ» деп жауап беруге тиіс. Жауаптар 10 шкала бойынша бағаланады. Алдын ала сауалнама буклеті және жауап парағы даярланады. Тесті жүргізу алдында даярланған материалдар әр адамның қолына беріледі де, олар жауап беру тәртібімен таныстырылады. Жауап парақта сұрақ номері, оның тұсында (+) немесе (-) деген белгілір қойылған болады. Зерттелінуші таңдап алған жауап вариантына сөйкес белгі қойып отырады.(А қосымшасы).
Жеткiншектердiң агрессиясын диагностикалау. (Басса-Дарки әдiстемесi)
Мақсаты: бала агрессиясының түрін және оның көрініс беру ерекшелігін анықтау.
Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама
береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан
өзін қорғауға арналған тұқым қуалаушылыққа негізделген
қасиет деп көрсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль
атқаруға бағытталған әрекет (Моррисон) деп түсіндіреді.
Агрессияны фрустрация мен байланыстыратын теориялар да бар
(Маллер, Дуб, Доллард).
Агрессия терминімен жеке тұлғаның субъект-субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке жақындығын белгілейді. Деструктивтік әрекет дегеніміз адамның алдында тұрған бөгетке шабуыл жасап, қиындықты жеңуге деген белсенділігі. Сондықтан агрессияның оң және теріс көріністері бар екенін жақсы түсіну қажет. Мысалы, адам өз өмірін, немесе басқа адамдардың өмірін сақтауға, табыс көзіне төнген қауіпті жоюға бағытталған агрессияны ақтауға болады. Сонымен қатар, ешқандай ақтауға болмайтын агрессия байқалуы мүмкін.
Жеткіншек жас кезеңінде себепсіз агрессия, немесе жалған қауіпке бағытталған шабуылшылық орын алуы мүмкін. Бүл құбылыстың түрлерін, себебін, және мөлшерін анықтауға болады. Психолог осы мәселені зерттеп, агрессиясы нормадан тыс дамыған балалармен түзету жұмысын жүргізуі керек.
А.Басс және А,Дарки агрессияны сипаттағанда оны негізгі екі топқа бөледі. Біріншісі — мотивациялық агрессия, осы құбылысты туғызған себеп-сылтаулар. Психолог ең алдымен агрессияның осы түрін анықтап алуға тиіс. Екіншісі -инструменталдық агрессия, немесе өзін қорғау үшін, басқаларды зөбірлеуге қолданатын әрекеттері. Бүл қасиеттің көрініс беруі сегіз формада болуы мүмкін.
Агрессияны зерттеуге қолданылатын әдістемелердің бірі Басса-Дарки сауалнамасы. Бүл әдістеме көмегімен агрессияның орын алуын және оның түрін, көрініс беру формасын диагностикалауға болады.(В-қосымшасы)
Ассоциативтiк ес көлемiн анықтау әдiстемесi
Мақсаты: балалардың ассоциациясының көрiнiс беруiн және ассоциация бойынша есте сақтау механизмiнiң қалыптасқанын анықтау.
Зерттелiнушiлерге тестi орындау тәртiбi түсiндiрiледi:» Мен сөз сөз тiркестерiн жұптастырып оқимвн. Мысалы :»трактор — дала». Ал сiздер оқылған өздердi жақсылап тыңдап, әр сөздiң екiншi сөзбен қандай белгi бойынша жұптастырылғынын, олардың бiр- бiрiмен байланысын түсiнiп есте сақтаңыздар. Сөз тiркестерiн оқимын. Ал сiздер сөз жұптарының екншiсiн есиерiңiзге түсiрп, оның жауабын параққа жазыңыздар. Мысалы: мен «трактор» деген сөздi оқығанда сiздер оның жұбы «дала» деген сөздi жазасыздар».
Тапсырмалар
1.Жаңа- үй 11.Мәдениет- кiтап
2.Құрыш- экватор 12.Күндiз-азан
3.Кеш- түн 13.Стол- журнал
- Машина- дөңгелек 14.Даналық- оқу
5.Су- құбыр 15.Қоңырау- сабақ
6.Есiк- терезе 16.Сәуле- дыбыс
7.Шу- тыныштық 17.Мереке- би
8.Қатынас- тiл 18.Ақша- киiм
9.Материал- ағаш 19.Спорт- күрес
10.Қате- жазу 20.Мәскеу- қала.
Бағалау шкаласы
Дұрыс жазылған сөздер (+) белгiленедi. Қалып кеткен және басқа сөзбен жаңғыртылған сөз жұптары дұрыс жауапқа есептелiнбейдi.
15 және одан көп (+) — ассоциативтiк ес көлемi жақсы;
10 — 14 — орта;
1 — 9 — төмен.
- Жеткiншектiк жастағы балалардың даму ерекшелiгiне сай таным процестерiн дамытудың әдiс-тәсiлдерi.
Жеткiншектердiң психикалық қасиеттерiн дамыту үшiн ең алдымен олардың өзiндiк даму ерекшелiктерiн айқындап болған соң олардың қалыптасу деңгейiне қарай тапсырмалар мен тесттердi, жаттығуларды орындау арқылы дамытуға болады. Мысалы, ойындар ойнату, психикалық қасиеттiр айқандау жаттығулары олардың белгiлi бiр дағдыларының қалыптасуына мүмкiндiк туғыжады. Сондықтан бiз психологтар ұсынған бiрқатар жаттығулар мен тесттердi қарастырайық. Соның бiрi: жеткiншектердiң таным процестерiн зерттеу және сөздер қатарын есте сақтау әдiстемесi. Оны сөздiк тестердi вербалдық интеллектiнi зерттеу әдiстерi деп те атайды.
Мақсаты: қысқы және ұзақ мерзiмдi есте сақтау қабiлетiн бағалау және вербалдық интеллектiн дамыту.
Барлық вербалдық тестердi қолдану барысында балаларға бiрнеше қосымша тапсырмаларды орындату арқылы олардың интеллектуалдық қабiлетiн дамыту жұмысы жүргiзiледi. Ұсынылып отырған тестi орындау барысында баланың шығармашылық қабiлетiн дамытуға үдкен мән берiледi.
Балаларға тапсырмалардыорындауға арналған 6-ға бөлiнген бiр парақ қағаз таратылады. Оның әрқайсына тапсырмадағы сөдер қатарымен орындалатын операциялардың бiреуi толтырылада да, жауап парақ сол сәтте психологқа қайтарылып берiледi. Әр қатардағы сөздермен алты тапсырма орындалады.
Оқушыларға тестi орындау тәртiбi түсiндiрiледi:» Қазiр мен сөздер қатарын асықпай оқимын. Ол создердi сол ретiмен есте сақтаңыздар. Бiр сәт өткеннен соң мен белгi беремiн, ал сiздер естерiңiзде қалған сөздердi берiлген парақтың бiрiншесiне жазып, оны маған тапсырыңыздар».
Орындау ережесi түсiндiрiлгеннен соң келесi тәртiп бойынша жүргiзiледi. Қағазға жазылған 15 сөз бiр рет асықпай, анық оқылады. Бiр- екi секунд өткеннен соң балалар сөздер ретiн бұзбастан бiрiншi параққа жазып бередi. Бұл бiрiншi тапсырма. Оны орындау нәтижесi балалардың қысқа мерзiмдiк ес көлемiн көрсетедi.
Бiрiншi тапсырма:
1- шi вариант:
(Бiрiншi тапсырма ретiнде келесi сөздер қатарын қолдануға болады)
- Май; 2.Қол; 3. Шар; 4.Ой; 5. Күн;
- Киiм; 7.Мезет; 8. Күмiс; 9. Аяқ; 6. Бет;
- Қоян; 12.Балық; 13. Мұрын; 14. Мата; 15. Жыл.
2- шi вариант:
(Жоғарыда айтылған тәртiп боцынша тапсырманы екiншi рет орындатуға болады)
- Сөз; 2. Мұрын; 3. Бас; 4. Шкаф; 5. Мыс;
- Көйлек; 7. Сабын; 8. Құлақ; 9. Түлкi; 10. Ай;
- Балға; 12.Сағат; 13. Асхана; 14. Шеге; 15.От.
Екiншi тапсырма
Бiрiншi тапсырманы орындап болғаннан соң зерттелiнушiлермен ауа райы т.с.с. мәселелер бойынша әңгiмелесу жүргiзiледi.Бұл тәсiл балалардың көңiлiн тапсырмадан басқа нәрсеге аудару үшiн қолданылады.
10 минут өткеннен соң екiншi параққа алдында оқылған сөздердiң есте қалғандары қайта жаңғыртылып жазылады. Бұл екiншi тапсырма. Оның көмегiн ұзақ мерзiмдiк ес көлемiн өлшеуге болады.
Бағалау шкаласы 1: ( ес көлемiн бағалау)
9 және одан көп сөздiң ретi бұзылмаған- жоғары;
5-8 — орта;
1-4 — төмен.
Қорытындылау барысында сөздер саны және олардың ретi сақталғаны ескертiледi. Ес колемi өлшенгеннен соң интеллектi зерттеуге және дамытуға арналған тапсырмалар орындатылады. Оның нәтижесiн бағалау келесi шкала бойынша жүредi.
Бағалау шкаласы 2 : (интеллектуалдық дамуын бағалау)
Тапсырмаларды толық және мағыналы орындаған- жағары;
Төрт- бес тапсырманы орындаған — орта;
Тек бiрiншiден үшiншiге дейiн орындаған — төмен.
«Шульте кестерелi» әдiстемесi
Мақсаты: зейiннiң тұрақтылығын және жұмысқа қабiлеттiк динамикасын анықтауға арналған. Шульте кестеi зейiндi дамытуға да қолданылады.
Орындау ережесi: Бұл әдiстеме 1 ден 25-ке дейiн сандар аралас орналасқан бес кестеден тұрады.Зерттелiнушiге олар ретiмен көрсетiлiп, келесi нұсқау берiледi:» Сiзге бiрiнен соң бiрi бес кесте көрсетiледi. Олардың әрқайсысында 1 ден 25-ке дейiн сандар араластырып жазылған.Әр кестедегi сандарды тез-тез, ретiмен тауып көрсетiңiз.Бiрiншi кестенi орындп болғаннаг соң екеншiсiн ашып, ондағы сандарды, дәл сол тәртiппен 1-ден 25- ке дейiн ретiмен табыңыз».
Кестенi ашып бергеннен соң секундомер қосылып, тапсырманы орындауға жiберiлген уақыт анықталады. Зерттелiнушi бiрiншi кестедегi сандарды тауып болғаннан соң, келесi кесте ашылып, оны орындау уақыты секундомер бойынша анықталады. Солайша үшiншi,төртiншi және бесiншi кестемен жұмыс жұргiзiледi. Әр тапсырманы орындау уақытының өзiне тән мән- мағнасы бар. Сондықтан, оның әрқайсысына қажет болған уақыт Т1,Т2,Т3,Т4,Т5- деп белгiленедi де, олар секундомер көрсеткiшi бойынша тiркеледi.
Жеткiншектердiң интеллектуалдық даму деңгейiн анықтау тестi (ШТУР тестiнiң жеткiншектерге арналған модификациясы)
Мақсаты: орта буын оқушыларының интеллектуадық даму деңгейiн және жалпы мағлұматтылығын бағалау.
Бұл тест төрт субтестен тұрады.Субтестiлер тапсырмалары жеке- жеке бланкiлерге түсiсiледi және әр субтестiге жеке жауап парақ даярланады. Тапсырмаларды орындату алдында балаларға оның ережесi түсiндiрiледi. Сонан соң жауап парақтар көрсетiлiп, оған белгiнi қалай түсiру керек екекнi айтылады. Бiрiншi тапсырманы орындау уақыты аяқталғаннан соң тпсырма бланкiсi мен жауап парақты жинап алвп, екiншi субтест тапсырмалары мен жауап парағы берiледi.
1-шi субтест
Орындау ережесi: Әр тапсырмада бес сөз брiлген. Олардың төртеуi ортақ қасиеттермен сипатталады, ал бесiншi тек өзiне тән көрсеткiштермен ерекше болып тұр. Сол сөз артық деп аталады. Артық сөздi тауып оның әрiптiк белгiсiн жауап парақта көрсету керек.
Мысалы: а)кiрпiш; б)тас; в)балшық; г)әк; д)үй.
Бұл қатарда алғашқы төрт сөз құрылыс материалдары, ал соңғы сөз д) үй) — артық, сондықтан осы сөздiң әрiптiк белгсiн (д) жауап парақта көрсету керек.
ҚОРЫТЫНДЫ
Жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiн айқындауда бiз көптеген психологтар мен педагогтардың, әлеуметтiк педагогтар көзқарастарын негiзге алдық. Ең алдымен жеткiншек жастағы балаларда кездесетiн қасиеттердi айқындауға, олардың өмiрiнде кездесетiн қиыншылықтар мен соның салдарының көрiнiсiн айқындап алуға назар аудардық. Жеткiншек жастағы балалардың қалыптасуына ықпал ететiн факторларды сипаттап көрсеттiк. Олардың өмiрiнде қарым-қатынастың, өз iс-әрекетiнiң рөлiн түсiндiрдiк. Сондай-ақ, жеткiншек жастағы оқушылардың психологиялық, педагогикалық, әлеуметтiк, дене жағынан жетiлу процестерiн айқындауда Т.Р.Нұрмұханбетованың еңбектерiндегi тесттер мен зерттеу әдiстерiн пайдаландық.
Жеткiншектердiң психологиялық таным қасиеттерiн дамытуда көптеген психологиялық жаттығуларды орындадық. Мектеп қабырғасындағы жеткiншек жастағы оқушылардың психологиялық-педагогикалық қасиеттерiн дамытуда бiз диплом жұмысымыздың орындалу барысында пайдаланған және оңтайлы нәтиже алған тесттер мен бағдарламаларды мектеп тәжiрибесiнде пайдалануды ұсындық.
Сонымен, зерттеу жұмысын қорытындылай келе жеткiншектердiң даму ерекшелiктерiнiң кейбiр мәселерiн былайша тұжырымдауға болады:
- жеткiншектiк жас кезеңi бала өмiрiндегi ең маңызды даму кезеңi болып табылады;
- азаматтың қалыптасуы осы кезеңге сәйкес келетiн болғандықтан мектеп психологы, сынып жетекшiсi және ата-ана одағы арасында ынтымақтастықтың берiк болуын қамтамасыз ету маңызды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
- Н.Ә.Назарбаев өзiнiң «Инновациялар мен оқу-бiлiмдi жетiлдiру арқылы бiлiм экономикасына» студент жастарға арнап оқыған лекциясы.
- Жарықбаев Қ.Б. Психология. -Алматы, 1993.
- Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. -Алматы, 1996.
- Аймауытұлы Ж. Психология. -Алматы, 1995.
- Алдамұратов Ә., Рахымбеков Қ. Қызықты психология. -Алматы, 1992.
- Тәжiбаев Т. Жалпы психология. -Алматы, 1993.
- Немов Р.С. Психология 3-х томах. -М., 2002.
- Елеусизова С. Қарым-қатынас психологиясы. -Алматы, 1993.
- Рубинштейн С.Д. Основы общей психологий. -Санкт-Петербург. 2000.
- Радугина А.А. Педагогика ипсихологии.-М., 2001.
- Гальперин Л. Введение в психологию. -М., 2000.
- Карпова А. Общая психология. -М., 2005.
- Елiкбаев Н. Ұлттық психология.-Алматы, 1992.
- Жарықбаев Қ. Әдеп және жантану. -Алматы, 1994.
- Немов Р. Общая и социалная психология.-М., 1996.
- Морозова А. История психологий. -Санкт-Петербург. 2000-Санкт-Петербург. 2001..
- Еникеев М. Общая и социальная психология. -М., 2002.
- Якунин В. История психологий. -Санкт-Петербург. 2001.
- Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжiрибелiк психология. -Шымкент, 2006.1-том.-188 б.
- Столяренко Л.Д. Педагогика и психология высшей школы. М., 2002.
- Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов-на-Дону, 2002.
- Немов Р.С. Психология. В 3 т. М., 1995.
- Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2007.2-том.
- Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
- Андреева Г.М. Социальная психология. М.,
- Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.
- Гришина Н.В. Психология конфликта. Санкт-Петербург, 2001.
28.Глиьбух Ю.Э. Как учиться и работать эффективно. Минск, 1985.
- Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. Алматы. 1992.
- Каракулов К.Ж. Педагогика управления. Шымкент, 2001
- Кушембаев Р.К. Психология успеха. Алматы, 1999.
- Морозов А.В. Деловая психология. Санкт-Петербург, 2001.
- Немов Р.С. Психологическое консультирование. М., 1999.
- Психологические тесты для деловых людей. Под ред. Н.А.Литвинцевой М., 1998.
- Психология управления. Под ред. А.К.Аверченко. Новосибирск, 2000.
- Психология и этика делового общения. Под ред. В.Н.Лавриненко М.,
- Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
- Степаненко Т. Этнопсихология.-М., 1999. -320 с.
- Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. -Алматы, 1981.
Қосымша -А.
Акцентуациясын анықтау (Шмишек тесті).
Мақсаты: Акцентуация көрініс беруінін анықтап, оның түрін және күшін бағалау.
Бүл тесті құру негізіне К.Леонгардтың жеке тұлға акцентуациясы туралы тұжырымдамасы алынған. К.Леонгардтың бүл концепциясы бойынша, акцентуация деп барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір
көрсеткіштері ерекше дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі. Шмишек осы теориялық қағидаға сүйене отырып акуцентуация түрін және оның сапалық көрсеткішін анықтау тестін жасаған. Орындау ережесі: Тест 88 сұрақтан тұрады. Оның әрқайсысына зерттелінуші «ия» немесе «жоқ» деп жауап беруге тиіс. Жауаптар 10 шкала бойынша бағаланады. Алдын ала сауалнама буклеті және жауап парағы даярланады. Тесті жүргізу алдында даярланған материалдар әр адамның қолына беріледі де, олар жауап беру тәртібімен таныстырылады. Жауап парақта сұрақ номері, оның тұсында (+) немесе (-) деген белгілір қойылған болады. Зерттелінуші таңдап алған жауап вариантына сөйкес белгі қойып отырады.
Сауалнама және жауаптарды бағалау кілті.
1. Сен, әдетте, байсалды және көңілдісің бе? (1).
2. Сен тез ашуланып, әбіржейсің бе?.
3. Жылауың оңай ма? (6).
4. Жұмысымда қате жоқ па, деп бірнеше рет тексересің бе? (-2).
- Сен, өзіңнің сыныптастарыңдай күштісің бе? (-2).
- Сенің көңіл-күйің қуаныштан қобалжуға және керісінше тез өзгереді ме? (9).
- Сен ойын барысында жетекші болғанды ұнатасың ба? (8).
- Себепсіз ашуланып жүретін күндерің болады ма? (5).
- Мұғалімнің берген тапсырмасын әрдайым адалдықпен орындауға тырысасың ба? (7).
- Жаңа ойынды ойыңнан шығара аласың ба? (1).
- Біреуді ренжітіп қойғаныңды тез ұмытасың ба? (-7).
- Өзіңді мейрімді, басқаларды аяйтын деп санайсың ба? (6).
- Пошта жәшігіне хат салғанда, ол бір жеріне ілініп қалды ма, деп тексересің бе? (4).
- Мектепте, спорт секциясында, үйірмеде озық болуға тырысасың ба? (8).
- Кішкентай кезіңде иттен, найзағайдан қорқатын ба едің?(2).
|
|
- Балалар сені өте ынталы және ұқыпты деп санайды ма?(2).
- Көңіл-күйің мектептегі және үйдегі жағдайларға байланысты ма? (9).
- Таныстарыңның көпшілігі сені жақсы көреді деп айтуға болады ма?(8).
- Ішіңнен қобалжып жүретін уақытың болады ма? (5).
- Әдетте мұңданып жүресің бе? (3).
- Қайғыны бастан кешкенде өкіріп жыладың ба? (10).
- Бір орында ұзақ отыру саған қиын ба? (1).
- Саған әділетсіздік жасағанда өз құқығыңды қорғайсың ба? (7).
- Мысықтарды рогаткамен атқан күндерің болды ма? (6).
- Дастархан немесе перде қисайып тұрса оған сенің жының келеді ме? (4).
- Кішкентай кезіңде үйде бір өзің қалуға қорқатын ба едің? (2).
- Ешқандай себепсіз қуанышқа немесе уайымға бөленесің бе? (9).
- Сыныпта ең жақсы оқушысың ба? (8).
- Көңіл көтеріп есерленетін кез жиі болады ма? (-3).
- Ашулануың оңай ма? (5).
- Кейде өзіңді бахытты сезінесің бе? (10).
- Біреу туралы өз ойыңды ашық айтасың ба? (7).
- Қаннан қорқасың ба? (6).
- Мектеп тапсырмасын шын көңіліңмен орындайсың ба? (-4).
- Әділетсіздіктің құрбаны болғандарды қорғайсың ба? (7).
- Қараңғы, бос бөлмеге кіруге қорқасың ба? (2).
- Жылдамдың пен нақтылықты талап ететін жұмысқа қарағанда жай және нақты емес жұмысты көбірек ұнатасың ба? (4).
- Адамдармен танысу саған оңай ма? (9).
- Ертеңгілік пен кештерде өнер көрсетуге құмарсың ба? (8).
- Үйіңнен қашып кеткен уақытың болды ма? (5).
- Балалармен, мұғалімдермен ұрысып қалып, мектепке бара алмай жүрген кез болды ма? (3).
- Өмір сүру қиын ба? (3).
- Сәтсіздікке ұшырағанда өз-өзіңді мазақтап күлесің бе? (1).
- Ұрысып қалғанда, өзің кіналы болмасаң, татуласуға әрекет жасайсың ба? (-7).
- Жануарларды жақсы көресің бе? (6).
- Үйден шығып кеткеннен соң, бір оқиға болмасын деп, тексеруге қайтып ораласың ба? (4).
- Кейде өзіңнің немесе туысқандарыңның басына бір қауіп төнгендей болып сезінесің бе? (2).
- Көңіл-күйің ауа райына байланысты ма? (9).
- Сұрақтарды біле тұрып жауап беруге қиналасың ба? (8).
- Біреуге ашулансаң төбелесесің бе? (5).
- Балалармен бірге болу саған ұнайды ма? (3).
- Бірнәрсе қолыңнан келмесе оны үйренуден үміт үзесің бе? (10).
- Істерді, ойынды ұйымдастыру қолыңнан келеді ме? (1).
- Қиындықтар кездескеніне қарамастан мақсатыңа жетуге өрекет жасайсың ба? (7).
- Кино көргенде, кітап оқығанда жылайсың ба? (6).
- Міндеттеріңді орындауға қиналасың ба? (4).
- Тапсырманы көшіріп алуға бересің бе? (-7).
- Түнде қараңғы көшемен жүруге қорқасың ба? (2).
- Барлық заттар өз орнында болуын қадағалайсың ба? (4).
- Жатарда көңіл-күйің көтеріңкі, ал тұрғанда — тұнжыраған болған ба? (9).
- Бейтаныс балалар арасында өзіңді еркін сезінесің бе? (8).
- Басың ауырады ма? (5).
- Жиі күлесің бе? (-3).
- Егер біреуді ерекше силайтын болсаң, оны білдірмей жүре аласың ба? (8).
- Бір күннің ішінде әр түрлі жұмыс жасай аласың ба? (1).
- Әділетсіздікке жиі кездесесің бе? (7).
- Табиғатты жақсы көресің бе? (6).
- Үйден кетерде, ұйқыға жатарда есікті, электр тетіктерін тексересің бе? (4).
- Өзіңді, қорқақпын деп санайсың ба? (2).
- Мерекелік дастархан басында көңіл күйің өзгереді ме? (9).
- Драмкружокқа қатынасуды, сахнадан өлең оқуды ұнатасың ба? (8).
- Себепсіз бұртыйып, ешкіммен сөйлеспей жүретін кездерің болады ма? (5).
- Болашаққа көңілсіз қарайсың ба? (3).
- Қуаныштан бірден қайғы-қасыретке ауысатын кез кездеседі ме? (10).
- Қонақ күте аласың ба? (1).
- Ашуың ұзаққа созылады ма? (7).
- Достарыңның қайғысын бөліп аласың ба? (6).
- Жіберген қатені жөндеу үшін дәптердің бір бетін көшіріп жазасың ба? (4).
- Өзіңді сенімсіз адам дер есептейсің бе? (7).
- Қорқынышты түсті жиі көресің бе? (2).
- Өзіңді терезеден тастағың келген кез болды ма? (4).
- Қоршағандар уақытын шаттықпен өткізіп жатса, сенің көңілің көтеріледі ме? (9).
- Жағымсыз жағдайды уақытша ұмыта аласың ба? (8).
- Сәтсіздікті ойдан шығармай жүресің бе? (8).
- Әдетте аз сөйлейсің бе? (3).
- Орындаған роліңе беріліп кеткенде, өзіңнің кім екеніңді ұмытасың ба? (8).
Тест нәтижесін талдау.
Сұрақтар соңында жақшада берілген номерлер акцентуация типін көрсетеді. Әр номер бойынша жиналған оң жауаптар санын кестеде көрсетілген коэффицентке көбейту арқылы акцентуацияның баллы анықталады. Нәтижесі 12 баллдан артық болса акцентуацияның сол түрі орын алғанын білдіреді. Талдауды жоғарыда берілген акцентуация түрлерінің мінездемесі бойынша жүргізіледі.
Қосымша-В
Жеткiншектердiң агрессиясын диагностикалау.
(Басса-Дарки әдiстемесi)
Мақсаты: бала агрессиясының түрін және оның көрініс беру ерекшелігін анықтау.
Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама
береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан
өзін қорғауға арналған тұқым қуалаушылыққа негізделген
қасиет деп көрсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль
атқаруға бағытталған әрекет (Моррисон) деп түсіндіреді.
Агрессияны фрустрация мен байланыстыратын теориялар да бар
(Маллер, Дуб, Доллард).
Агрессия терминімен жеке тұлғаның субъект-субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке жақындығын белгілейді. Деструктивтік әрекет дегеніміз адамның алдында тұрған бөгетке шабуыл жасап, қиындықты жеңуге деген белсенділігі. Сондықтан агрессияның оң және теріс көріністері бар екенін жақсы түсіну қажет. Мысалы, адам өз өмірін, немесе басқа адамдардың өмірін сақтауға, табыс көзіне төнген қауіпті жоюға бағытталған агрессияны ақтауға болады. Сонымен қатар, ешқандай ақтауға болмайтын агрессия байқалуы мүмкін.
Жеткіншек жас кезеңінде себепсіз агрессия, немесе жалған қауіпке бағытталған шабуылшылық орын алуы мүмкін. Бүл құбылыстың түрлерін, себебін, және мөлшерін анықтауға болады. Психолог осы мәселені зерттеп, агрессиясы нормадан тыс дамыған балалармен түзету жұмысын жүргізуі керек.
А.Басс және А,Дарки агрессияны сипаттағанда оны негізгі екі топқа бөледі. Біріншісі — мотивациялық агрессия, осы құбылысты туғызған себеп-сылтаулар. Психолог ең алдымен агрессияның осы түрін анықтап алуға тиіс. Екіншісі -инструменталдық агрессия, немесе өзін қорғау үшін, басқаларды зөбірлеуге қолданатын әрекеттері. Бүл қасиеттің көрініс беруі сегіз формада болуы мүмкін.
Агрессияны зерттеуге қолданылатын әдістемелердің бірі Басса-Дарки сауалнамасы. Бүл әдістеме көмегімен агрессияның орын алуын және оның түрін, көрініс беру формасын диагностикалауға болады.
Орындау ережесі: тест сауалнамасында 75 тұжырымдама берілген. Оларға «ия» немесе «жоқ» деп жауап беріңіз.
Сауалнама:
- Менің кейде басқаларға зиян келтіргім келеді.
- Кейде өзім жақтырмайтын адамдар туралы өсек айтамын.
- Мен тез ренжіп, жылдам басыламын.
- Егер маған жақсылап өтіш жасамаса, тапсырманы орындамаймын.
- Өмірден маған қажетті нәрселерді толық ала алмаймын.
- Басқалар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білемін.
- Мен достарымның қылықтарын ұнатпасам, пікірімді оларға білдіремін.
- Егер біреуді алдаған кезім болса, мен ар-ожданымның алдында қатты қысыламын.
- Мен басқа адамға қол жұмсауға қабілетті емес сияқтымын.
- Мен еш уақытта, заттарды лақтыратындай болып, қатты ашуланбаймын.
- Басқалардың кемістігіне барлық уақытта кешірімдімін.
- Егер маған орныққан ереже ұнамаса, мен оны бұзғым келеді.
- Басқалар қолайлы жағдайды пайдаланып қалады.
- Басқалар маған, күтпеген жерде, си-сияпат көрсетсе, мен одан сескеніп қаламын.
- Менің басқалармен келіспейтін кезім жиі болады.
- Кейде менің ойыма өзім ұялатын нәрселер келеді.
- Мені біреу бірінші болып ұрса, мен оған жауап бермеймін.
- Мен ашуланғанда есікті тарс еткізіп жабамын.
- Мен сыртқы көрінісімнен әлде қайда ашушаңырақпын.
- Егер біреу біреу маған үкімін жүргізгісі келсе, әрқашан мен оған қарсы тұрамын.
- Менің тағдырым мені онша қанағаттандырмайды.
- Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын.
- Басқалар менімен келіспесе, мен олармен дауласпай тұра алмаймын.
- Жұмыстан қашатын адамдар өздерін кіналы сезінуі керек.
- Менің отбасымды әбіржіткендер — жұдырыққа жығылғысы келгендер.
- Дөрекі әзілге мен бармаймын деп ойлаймын.
- Мені сықақ жасағандарға қатты ашуланамын.
- Егер біреулер өздерін бастықсымақ санаса, олар мен-менсіп кетпеу үшін бар күшімді саламын.
- Апта сайын мен өзіме ұнамайтын адамдардың біреуін жолықтырамын.
- Адамдардың көбі маған қызғаншақтықпен қарайды.
- Басқалардан өзімді силауды талап етемін.
- Ата-анам үшін ешнәрсе жасамағаныма қамығамын.
- Сізді әрқашан ызаландырған адамдардың «тұмсығын бұзуға» тұрады.
- Мен еш уақытта ашуға бөленіп, тұнжырап жүрмеймін.
- Егер басқалардың маған деген көзқарасы мәртебеме сай келмесе, мен оларға режімеймін.
- Мені біреу ренжіткісі келсе, мен оған көңіл бөлмеймін.
- Ешкімге байқатпауға тырыссам да, қызғаншақтық «ішімді ит жегендей» етеді.
- Кейде мені күлкіге көтеретіндер бар сияқты.
- Мен қатты ызалансам да балағат сөз айтпаймын.
- Менің күнәларымның барлығы кешірілсін.
- Маған біреу қол көтерсе, менің жауап қайтаруым сирек болады.
- Айтқаным болмай қалса мен ренжимін.
- Кей кезде адамдарды көргенде мен жынданамын.
- Шынымен жек көретін адамым жоқ.
- Бөтендерге еш уақытта сенім білдірмеу — менің ұстанымым.
- Егер біреу мені ызаландырса, мен ол туралы не ойлайтынымды айтуға даярмын.
- Кейін өкінетін нәрселерді жиі жасаймын.
- Ашуланған кезде қол жұмсауым мүмкін.
- Кішкентай кезімнен бастап долылық көрсеткен емеспін.
- Мен өзімді атылуға дайын оқтай жиі сезінемін.
- Қандай екенімді жұрттың бәрі білсе, олар мені, бірге жұмыс істеуге қиын адам, деп есептер еді.
- Қандай себепке байланысты басқалар маған жағымды нәрсе істейді, деп ойланамын.
- Маған біреу дауыс көтерсе, мен де оған айқайлаймын.
- Сәтсіздіктер мені мазасыздандырады.
- Төбелескенде басқалардан артық-кемім жоқ.
- Қатты ашуланғанда, бірінші қолыма түскен затты сындырғаным есімде.
- Кейде төбелесті бірінші болып бастаймын.
- Өмір маған әділетсіз екенін кейде анық сеземін.
- Мен, бүрын, адамдар тек шынын айтады, деп ойлайтын едім.
- Ашуланғанда ғана ұрсамын.
- Егер қателік жіберсем қысылып жүремін.
- Өз құқығымды жұдырықпен қорғау керек болса — күшімді көрсетемін.
- Өзімнің ашуымды, кейде, стол төбелеп көрсетемін. „
- Өзіме ұнамайтындарға дөрекілік көрсетемін.
- Маған зиян келтіргісі келетін дұшпандарым жоқ.
- Дөрекілерді өз орнына қоя алмаймын.
- Өзім дұрыс өмір сүрген жоқпын,- деген ой маған жиі келеді.
- Мені төбелеске дейін апаратындарды білемін.
- Кішкентай нәрсеге бола ренжімеймін.
- Басқалар намысыма тиіп, ызаландырғысы келеді, деген
ойға сирек бөленемін. - Мен, көбінесе, адамдарды тек қорқытамын.
- Соңғы кезде мен жабысқақ болып кеттім.
- Дау барысында мен дауысымды жиі көтеремін.
- Басқаларға теріс көзқарасымды көрсетпеуге тырысамын.
- Мен дауласпастан келісімге келгенді ұнатамын.
Авторлар сауалнаманы келесі ұстанымдарға сүйене отырып жасаған:
- Әр сұрақ агрессияның бір түрін анықтауға арналған.
- Сұрақтарға берілген жауаптарға басқалардың пікірі әсерін тигізуін төмендету жолдары ойластырылған.
Бағалау шкаласы.
Жауаптар сегіз шкала бойынша бағаланады.
- Физикалық агрессия: ия-1, жоқ-0 келесі тұжырымдамаларға: 1, 25, 31, 41, 48, 55, 62, 68; Жоқ — 1, ия — 0 келесілерге: 9, 7.
- Жанама агрессия: ия-1, жоқ-0: 2, 10, 18, 34, 42, 56, 63; жоқ-1, ия-0: 26, 49.
- Тітіркенушілік: ия-1, жоқ-0: 3, 19, 27, 43, 50, 57, 64, 72; жоқ-1, ия-0: 11, 35, 69.
- Негативизм: ия-1, жоқ-0: 4, 12, 20, 28; жоқ-1, ия-0: 36.
- Өкпелегіштік: ия-1, жоқ-0: 5, 13, 21, 29, 37, 44, 51, 58.
- Күдіктенушілік: ия-1, жоқ-0: 6, 14, 22, 30, 38, 45, 52, 59; жоқ-1, ия-0: 33, 66, 74, 75.
- Вербалды агрессия: ия-1, жоқ-0: 7, 15, 23, 31, 46, 53, 60, 71, 73; жоқ-1, ия-0: 1, 33, 66, 74, 75.
- Кінәні сезіну: ия-1, жоқ-0: 8, 16, 24, 32, 40, 47, 54, 61, 67.
Көрсетілген шкала бойынша жауаптарды баллға аударып, барлық жиналған ұпайлардың екі түрлі қосындысы шығарылады. Біріншісі қастандық индексі деп аталады да ол 5 және 6 шкалалардың қосындысы арқылы анықталады. Ал екіншісі, агрессия индексі — 1, 3, 7 шкалалар қосындысы бойынша анықталады.
6,5 плюс-минус 3 — қастандық көрсеткіші нормада екенінің белгісі; 21 плюс-минус 4 — агрессияның нормадағысын көрсетеді.
Қосымша-Г.
Зейiндi бағалау ( Мюнстерберг әдiстемесi )
Мақсаты: зейiннiң таңдамалылығын және кедергiлерге көңiл аудармай iс- әрекетiн тиянақты орындауын бағалау.
Орындау ережесi әрiптерден тұратын текстiң iшiнде мағынасы бар сөздер кездеседi. Текстi мүмкiнiдiгенше тезiрек қарап щығып, әрiптер арасындағы «жасырынып» тұрған сөздердi тауып, олардың астын сызып отыру керек.
Мысалы: рекледпсихологфыврукэж. Бұл қатардағы әрiптер арасында «психолог» деген сөз жасырынып тұр.
