Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
филология факультеті
әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасы
Жұмбақ жанры
Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………………………………………………
I тарау. Қазақ жұмбағының жиналу, жариялану және зерттелу тарихы…..
II тарау. Жұмбақтың жанрлық ерекшелігі…………………………………………………
2.1 Жұмбақ жанрының көркемдік-стильдік сипаты……………………………………
2.2 Жұмбақтың тақырыптық бөліністері……………………………………………………
III тарау. Жұмбақтың басқа жанрлармен байланысы……………………………….
Қорытынды………………………………………………………………………………………………
Пайдаланылған әдебиеттер……………………………………………………………………….
Қосымша әдебиеттер………………………………………………………………………………..
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Жұмбақ жанры
Жұмыстың көлемі: бет
Жұмыстың негізгі мақсаты: Жұмбақтың адамзаттың рухани өмірінде мәні бар құбылыс екендігін дәлелдеу; қазақ жұмбағын жинау, басу, зерттеуде біршама жұмыстар істелгенін көрсету; жұмбақтың өзіне тән дара қасиеті мен басқа фольклорлық жанрлармен ұқсас тұстарын салыстыра отырып айқындау; жұмбақтың көркемдік-поэтикалық жүйесіне талдау жасау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады.
Жұмыстың құрамы: Бітіру жұмысы кіріспеден, «жұмбақтың жиналу, жариялану және зерттелу тарихы», «жұмбақтың жанрлық ерекшелігі», «жұмбақтың басқа жанрлармен байланысы» деп аталатын тараулардан және қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімде: Халық мұраларының үлкен бір бұтағы – жұмбақтарды зерттеудің өзіндік мәні сипатталады; Негізгі бөлімде: Ауыз әдебиетінің көне заманнан келе жатқан және күні бүгінге дейін дамуын тоқтатпаған жанрының бірі – жұмбақ жанрының жиналу, зерттелу жайы; аталмыш жанрдың фольклордың басқа жанрлармен ара қатынасы; сондай-ақ, жұмбақтың жанрлық ерекшелігі сөз етіледі. Қорытынды бөлімде: Жұмбақ жанры туралы түйінді тұжырымдамалар айтылады.
КІРІСПЕ
Тақырыптың зәрулігі. Көшпелі ғұмыр кешкен қазақ халқының өткен өміріне көз салғанда, оның рухани дүниесінде ауыз әдебиетінің – фольклордың орны айырықша болғаны айқын аңғарылады. Жазу-сызуы, оқу мектебі, театры кенделеу қоғамда ұлттың рухани сұранысының алуан қырлы, сан түрлі мұқтажын фольклор арқалаған. Фольклордың тағы бір өзгеше қасиеті — халықтың дағдылы тұрмыс-салтымен, ғұмыр-тіршілігімен тонның ішкі бауындай ажырамайтын бірлікте болуы. Шыр етіп сәби дүниеге келген сәтінен бастап дүниеден көшкенге дейінгі аралықтағы халықтың сан сала әдет-ғүрпында, салт-дәстүрінде өлең-жырдың, өрнекті сөздің араласпайтын тұстары кемде-кем. Фольклордың қоғамдағы ықпалы пәрменді, атқарар уәзипалары қаншалықты тармақты болса, оның түрлері мен жанрлары да соншалықты мол.
Халық мұраларының үлкен бір бұтағы — жұмбақтар. Жұмбақтар телегей-теңіз фольклорлық дүниеліктер арасында ауқымды орны бар, халық болмысымен ежелден біте қайнасып келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, қазіргі уақытта да тарих сахнасынан сыпырылып қалмай, жаңа даму кезеңін бастан өткеріп отырған бағалы жауһарлар санатына жатады.
Қазақ фольклорының жекелеген жанрлары турасында
бұрынырақта жүргізілген зерттеулерді былай қойғанда, тек XX
ғасырдың соңғы ширегінде ғана қыруар жұмыстар атқарылды.
Эпос, дастан, айтыс, халық өлеңдері, арбау өлеңдері, халық прозасы, күй аңызы хақында Б.Уахатов, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, Р.Бердібай, Ш.Ыбыраев, О.Нұрмағамбетова, С.Садырбаев, Н.Төреқүлов, М.Жармұхамедов, Б.Әбілқасымов, А.Сейдімбек, Б.Әзібаева сынды ғалым-зерттеушілердің арнаулы зерттеулерінің жазылуы соны растайды. Дегенмен ұлттық фольклорлық көмбелерімізді ақыл-тақыл тексеріп болдық деуге әлі ертерек.
Фольклордың қанша қарастырылып, зерттелгенімен кезінде назарға ілінбеген, еленбеген, түпкілікті шешілмеген тың, соны мәселелері жетерлік. Бір кезде сөз болғанымен жаңа методология тұрғысынан, ғылымның соңғы жетістіктері биігінен уақыт өте келе қайта оралып, тағы зерттелуді тілейтін мәселелерінің де туындап отыруы зандылық. Ғылымның бір орында тұрып қалмай, үнемі қозғалыста толысып, жетіле түсуі теориялық деңгейінің тереңдеуімен кіндіктес.
Жұмбақтың ауыз әдебиетінде, жалпы ұлтымыздың рухани өмірінде алатын орны мен маңызын айқындау осы еңбектің көтерер жүгі. Бұрын-соңды жұмбақ жайлы жазылған пікірлерге шолу жасап, саралай отырып қастерлі мұрамыздың жиналу, басылу тәжірибесін қорытындылап таразылайтын кез жетті деп санаймыз.
М. Әуезов 40-жылдардың өзінде-ақ: «Жалпы, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады. Жұмбақ ақындықтың ұрығы — дәні тәрізді. Бұл жақтарын тексеріп, тану да ғылыми міндет» — деп, оның көркемдік құнарлығына, бейнелігіне үңілудің қажеттігін айтқанымен, күні бүгінге дейін бұл мәселе қозғаусыз қалды. Жұмбақ бізді тек ұшқырлығымен ғана емес, әр түрлі құбылыстарды берудегі икемділік пен дәлдік, сезімге әсерлігімен, оралымдығымен сүйсінтеді. Сол себепті жанрдың бейнелеу тәсілдері мен көркемдік құралдарына тоқталып, нақты талдаулар жасау арқылы эстетикалық тегеурінін көрсетпекпіз.
Жұмбақтағы халық өмірінің бейнеленуін, яки оның шындықпен астасқан тұсын, поэтикалық құрылымын, басқа жанрлармен қарым-қатынасын айқындау қажеттілік болып табылады. Әрбір жанрдың даралық белгісі, өзіндік қасиеті стильдік айшықтарынан айқын бой көрсетеді. Сондықтан жұмбақтың жанрлық ерекшелігін бажайламақ болсақ, оның поэтикалық, стильдік сипаты мен өлеңдік-ырғақтық түзілімін, бейнелеу кестелерін айналып өте алмаймыз. Күні бүгінге дейін жұмбақ тек сөз өнері тұрғысынан ғана зерттеу өзегі болып, оның қазақтың ескі наным-сенімімен, тұрмыс-салтымен тығыз ұштасқан қырлары толық ашылмай келді.
С.Қасқабасовтың: «Әр фольклорлық жанр мен шығарманың мақсаты мен қызметін түсінбесек, біз оны дұрыс танып, зерттей алмаймыз. Кез келген жанрдың, шығарманың белгілі бір нысанасы болады. Айтушы да, тындаушы да ол жанрға, шығармаға өзінше тиісті міндет артады», —деген теориялық байламы жұмбаққа да қатысты. Басқа фольклор жанрлары тәрізді жұмбақ та көп қызметке ие. Оның ең басты қызметі — тәрбиелік, танымдық. Жұмбақ қоршаған ортаны, табиғаттың сырларын, заттардың беймәлім жақтарын тереңдеп бойлап білуге арналған. Жұмбақтың ат салысуымен адам өзінің айналасындағы дүниені жақын танып біледі, заттар мен құбылыстардың сан қабат күрделі қарым-қатынасы мен жақындастығын айқындауға, олардың өзара ұқсас және бөлек белгілерін жыға ажыратуға төселеді. Г.Л.Пермяков жұмбақтың, әсіресе, жазу-сызуы кенжелеу дамыған қоғамда педагогикалық-тәрбиелік қызметінің басым болғандығын көрсетеді. Ғалым дәл керсеткендей, кітап мәдениеті мен ғылымы бел алмаған қауым арасында табиғат, қоғам хақындағы түсініктерді жұртшылыққа жеткізуде жалпы фольклордың өзіндік салмағы болды. Әрбір жанрдың пайда болуы қажеттіліктен туындаған, қоғамдық өмірдің мұқтаж талап-тілектеріне орай өрістеп отырған, қоғамдық сүранымға ие болмаған рухани құбылыс дамуын тоқтатқан. Жұмбақтың тәрбиелік уытты қызметі бүгінгі таңда да солғын тарта қойған жоқ. Десек те бұрын жұмбақ айтысуға жас-кәрі түгел қатысып белсенділік байқатса, қазір балаларға ғана бағышталған түрге айналған. Жұмбақ жасөспірімдердің дүниетаным көкжиегін кеңейтіп, ойын ұшқырлап, тұспалды сөздің мәнін ұғынуға септігін тигізіп, тапқырлығын шыңдайды.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЖҰМБАҒЫНЫҢ ЖИНАЛУ, ЖАРИЯЛАНУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Басқа фольклорлық мұралар сияқты жұмбақтың да пайда болу, қалыптасу, даму тарихы бар. Жұмбақтың арғы тегі көне дәуірлерден тамыр тартып, алғашқы қауымдық кезеңдерден бастау алады.
Қазақ жұмбақтарының жинала бастаған уақыты – XIX ғасырдың аясы. Ш. Уалиханов хатқа түсірген 20 шумақ өлең-жұмбақ Санк-Петербург мұрағатында сақталуда. Бұл жұмбақтар алғаш рет Әлкей Марғұланның назарына ілінген, кейін 1992 жылы «Ана тілі» газетіне жарияланды [1]. Ы.Алтынсарин өзі хатқа түсірген халық әдебиеті үлгілерін таза педагогикалық мақсаттағы қызметіне байланысты пайдаланған. Ы.Алтынсариннің өзі тұстас орыс шығыстанушылары мен саяхатшыларынан айырмашылығы сол, ол бала кезінен қазақ ертегілері мен батырлар жырын, жұмбақтар мен мақал-мәтелдерді тыңдап, еркін сусындап, жаттап есейген. Кейін ұстаздық-ағартушылық жұмысты өмірлік мұрат етіп, осы салада қажымай, талмай еңбек сіңірген кезінде фольклорды халықтық ғасырлар бойы жинаған тәжірибесінен туған тәрбиенің пәрменді құралы деп қарады. Педагог «Қазақ хрестоматиясына» фольклор мен ауыз әдебиеті үлгілерінен тек қолына іліккенін емес, көркемдігі жағынан айшықтыларын, жас өспірімдердің ой дүниесіне қозғау салатындай тартымдыларын екшеп алған. Ағартушы-ғалым жұмбақтарды бүлдіршіндерді ынтықтыратындай, ой-қиялын ұштайтындай тәрбиелік қасиетін бағалай білген. Ы.Алтынсарин жинаған жұмбақтар тақырыбы жағынан алуан: көшпелі өмір салтынан өрбіген, төрт түлік мал, киіз үй, оның жасаулары, тағам түрлері, тағы да басқа. Ең бастысы – балалардың білім, жас, сана ерекшеліктеріне сәйкес сұрыпталып, іріктеліп алынған [2].
1883 жылы «Киргизская христоматия» атты жинаққа Ақмешіт маңындағы қазақтар арасынан жазылып алынған 146 жұмбақ енген [3]. Бұл жұмбақтар тақырыптық құрамы жағынан сан алуан. Алайда жұмбақтар тақырып бойынша жүйеленбей, орыс әліпбиінің тәртібімен тіркелген. Жұмбақта өзек етілген тақырыптар: аспан, жер әлемі, табиғат құбылыстары (ай, күн, жұлдыз, күннің күркіреуі), адам және оның дене мүшелері (аяқ, қол, бас, тіс), хайуанаттар әлемі (бүркіт, жарғанат, шегіртке, балық, түйе), өсімдік-дақыл (егін, тары, сәбіз, ағаш), үй мен оның жабдықтары (киіз үй, кереге, мұржа, пеш, сандық, тұтқыш), ыдыс-аяқ (құман, ожау, шәйнек, қазан), ас-ауқат (ұн, жұмыртқа, сөк, ет), еңбек құралдары (ине, ұршық, орақ, диірмен), қару-жарақ (балта, мылтық, оқ, зеңбірек), діни жұмбақтар (ораза, пейіш, имансыз, құдай), оқу-білім (кітап, қауырсын, қалам, сия, сауыт) тағы басқа.
Кітапта жаңа заманға сай туған жұмбақтарды да жолықтаруға болады. Мәселен:
«Бір минутта дүнияны аралайды,
Сонда да шаршамайды» дегендегі бір минут өлшемі сол заман үшін сонылау образ. Соның ішінде Сыр бойын ежелден тұрақ еткен қандастарымыздың егіншілікке байланысты туындаған жұмбақтары назар аударарлықтай. Егіншілік кәсібіне тән сөздер тек жұмбақтың шешуінен ғана емес, сонымен қатар мәтінде жиі кездесетін жүгері, бау, гүл, астық, тары, ұн, сөк, анар тағы сол сияқты сөздерден көзге ұрады. Хрестоматиядағы мәтіндер орыс тіліне аударылмаған.
Ертеректегі жұмбақтар енген басылымдардың ішіндегі елеулісі – А.В.Васильевтің 1900 жылы Орынборда бастырған «Киргизские загадки» атты кітапшасы [4]. Жинақта қазақ жұмбақтары алғаш рет белгілі бір жүйемен беріліп, алғаш рет тақырыптарға жіктелген. А.В.Васильев бұл жұмбақтарды үш топқа:
— әлемнің физикалық құбылыстары;
— жануарлар туралы;
— адамдар мен олардың үйлері және оны қоршаған заттар туралы; деген тақырыптарға жіктеген. Зерттеуші кітап алғы сөзінде жұмбақ айтысының ауыз әдебиетінің қызғылықты ерекше түрі екенін баса көрсеткен және «Әубәкір мен Қожахметтің», «Қыз бен жігіттің айтыс жұмбақтарын» ұсынған. Оның үстіне зерттуеші жұмбақтардың тақырыбы халық өмірінің әр түрлі саласын қамтитынын ескерген. Ғалым діни мазмұндағы жұмбақтарды жеке топтап бере отырып, оның қазақ жұмбақтары ішінде мол екендігін айтады, әрі оны таратушылар оқығандар мен молдалар деп тұжырымдайды.
А.В.Васильев – қазақ жұмбағы хақында ой түйіп, алғаш рет ғылыми пікір айтқан адам. Ол жұмбақтың айтылу ғұрпына да назар аударып, жұмбақ жасыру кезінде топ-топқа бөлініп, көбіне әйел мен еркек болып екі жікке бөлінген, не топ арасынан суырылып шыққан жеке кісілердің арасында болатындығын айтады. А.В.Васильев жұмбақтың ұқсату арқылы жасалатындығын, мәселен, айдың нанға, жұлдыздың ұсақ тасқа, аспанның төселген теріге, ал самаурын құлағының шошқа құлағына ұқсатылатынын, мұндай ұқсатулардың сауатты адам үшін нанымсыз, аңғалдық сияқты көрінуі мүмкін, сөйте тұра тыңдаушылардың күлкісін шақырып, езу тартқызады деген қызықты тоқтамға келеді.
А.В.Васильев қазақ арасында жұмбақтардың кең таралғанын айта келіп былай дейді: «…Қырғыздар (қазақтар) арасында жұмбақтар көп кездеседі, әрі құрметке ие. Жастардың жұмбақсыз өтетін кештері де сирек. Жұмбақ сайысына жиналғандар жасыратындар және шешетіндер болып екі топқа бөлінеді, сайыс көбіне ерлер мен қыздар, не топтан іріктеліп шыққан жеке адамдар арасында болады. Қырғыздарда жұмбақ сайысы өлең, хат түрінде де келеді, мұның үлгілері халық жадында ұзақ сақталып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырады. Жұмбақтардың дені әдетте ауызша шығарылады, олардың жалпы қолданысқа еніп кеткендері де баршылық және олар қырғыз даласының әр түрлі өңірлерінде мәлім. Мұндай түрлерді үлгі жұмбақ деп айтуға болады» [5].
Қазақ жұмбақтарын жинауға белгілі фольклоршы ғалым Г.Н.Потанин де үлес қосты. Г.Н.Потанин жинаған жұмбақтар ішінде: «Үш нәрсе кішкенеден үлкен болады (от, өлім, дау); сегіз нәрсе тоймайды (көкірек ақылға, көңіл – ойға, ер – малға, қатын – ерге, от – отынға, жер – адамға, көз – көруге, тіл – сөзге); төрт нәрсеге тоқтау жоқ (кәрілік, аштық, ажал, ұйқы)» тәрізді қызықты үлгілерін оқуға болады [6].
Әубәкір Диваев жинаған қазақ халқының көл-көсір фольклорлық жаратындыларының арасында жұмбақтар бір шоғыр. Бұл жұмбақтардың көпшілігін ол 1880-1890 жылдары Шымкент уезі, Ноғайқара болысының тұрғыны Е.Ақынбековтың айтуымен хатқа түсірген. Ә.Диваев өзі жинаған 15 жұмбақты Сырдария жинағында орыс тіліне аударып, жариялаған. Ә.Диваев жұмбақтағы кейбір түсініксіз деп есептеген сөздерге орыс тілінде қосымша түсінік берген. Мәселен, қазақтың:
«Қатар-қатар тас қойдым,
Жиреншемді бос қойдым», деген жұмбағын:
«Разложены камешки рядами,
Главенствует над ним Джеренче», деп тәржімалап, Жиренше сөзіне «Адам аты, қазақ ертегілерінде көп көрінеді, Жәнібек ханның уәзірі болған, өткір де тапқырлығымен ерекшеленген, астарлы сөйлеген және шешен деген ат иеленген», — деп түсінік жазған. Дегенмен жиренше — Ә.Диваев көрсеткендей адам аты емес, жылқының түсіне байланысты алығау атау. Ә.Диваев жинаған жұмбақтар қомақты болғанымен олардың бәрі сол уақытта жарияланбай тек қолжазба күйінде келіп, бірсыпырасы кейін басылды [7].
Сонымен, қазақ жұмбақтарын қағаз бетіне түсіріп, жариялау XIX ғасырдың аяғында басталып, XX ғасырдың басында жанданған болса, кейін Кеңес Өкіметі тұсында жалғаса түсті.
Көріп отырғанымыздай қазақ жұмбағын жинауда біршама шаруа атқарылған, әр түрлі қолжазба қорларында ертелі-кеш хатқа түскен ауқымды жұмбақ жазбалары шашылып, олардың біразы қалың қауымға жол тартып үлгерді.
Көрнекті ағартушы А.Байтұрсынов жұмбақты қазақ фольклорының бір жанры ретінде қарастыра келіп, былай деп жазады: «Жұмбақ деген аты жұмудан шыққан: яғни қолдың ішінде бір нәрсені жасырып, жұмып тұрып, соны тап дегеннен шыққан. Жұмбақта нәрсені қолға жұмып тұрып таптырмайды. Ойды бүгіп, айтпай қойып, сол нәрсеге ұсақ нәрселерді сипаттап айтып, ұқсастығы бойынша таптырады. Жұмбақ зейінді ұстартуға пайдасы бар нәрсе» [8]. Алайда ғалымның жұмбақ сөзінің төркінін түсіндірген пікірінен басқа да пікірлердің бар екенін ескерген жөн. А.Байтұрсынов одан әрі жұмбақтың бейнелеу құралдарына тоқталады.
Жазушы Ж.Аймауытов халқымыздың уақыт, жаратылыс, киім-кешек, мал жайындағы бір топ жұмбақтарын, «Көк өгіз» атты жұмбақ ертегісін жариялаған [9].
Айтылмыш жанр туралы зерттеу жүргізген ғалымның бірі – Мұхтар Әуезов. Оның жұмбақ хақындағы зерттеу мақаласы алғаш рет «Әдебиет майданы» журналының 1938 жылғы 10-санында жарияланды, кейін 1940 және 1959 жылдарда жарық көрген жұмбақтар жинағы ғалымның беташар сөзімен ашылған. Оқымысты әлгі мақаласында жұмбақтың дүниежүзі халықтарының бәрінде бар Байырғы жанр екендігін айта келіп, оның кейінгі заманда жақсы дамып, тәрбиенің қуатты құралына айналғандығына көңіл бөледі. Оқымысты: «Сырт қарағанда соңғы уақыттарда жазба әдебиет күшеюімен қатар, жұмбақ азайған шығар, жаңадан жасалмайтын шығар» деген ойлар болушы еді. Анығында бұл теріс боп шыкты. Жұмбақ қазақ халқының арасында да және союздің барлық басқа халықтарының арасында да әлі күнге тыңнан туып, молайып, дамып келеді.
Олай болса, халықтың жұмбақ деген фольклор қорын жинап, басып, тексеріп тану, ғылымдық зор міндет болады» [10.5.],- дейді.
М.Әуезов түрлі халықтардың жұмбақтарының үндесіп жататына көңіл аударады, оның себебін дұрыс айқындап береді:
«Көп елдің жұмбақтарында ұқсас келетін түрі де бар. Ол бұрынғы өткен шақтағы шаруашылық, қоғамдық құрылыстары ұқсас болғандықтан. Сонымен қатар бүгінгі жаңа жұмбақтардың ішіндегі теңеу, салыстырулардың ұқсас кеп отыратыны тағы бар. Мысалы: жаңа жұмбақтарда трактор мен паравозды өгізге, тұлпарға теңестіру, аэропланды құс деп сипаттау халықтар тіршілігіндегі шаруашылық іргенің бір негізге құрылғандығынан» [10. 7.] .
60-жылдары баспа бетін көрген «Қазақ әдебиеті тарихының» фольклорға арналған томдарында жұмбақ жайлы арнаулы тараулар бар. Фольклордың XX ғасырға дейінгі кезеңіне арналған томында Әлкей Марғүланның зерттеуі [11.737], кейінгі томында Шеген Ахметовтің мақаласы енген [12.348-359]. Ә.Марғүлан қазақ жұмбақтарының зерттелу тарихына шолу жасап, тақырыптық ауқымы, образдық жүйесі жөнінде кеңірек баяндайды. Ғалым өз тоқтамдарын бұрын жарияланған жұмбақтармен бірге өзі ел аузынан естіген фактілерді келтіру арқылы тиянақтап отырады. Ә.Марғүлан: «жұмбақ айтушы көбінесе өзінің істейтін кәсібіне қарай үйлестіріп, не көрсе, не істесе соны жұмбақ ететін болған, мәселен, егінші егін туралы айтса, бақташы мал туралы, пішенші көп шабатын еңбек құралын жұмбаққа қосады, аңшы жыртқыш аң туралы айтса, мерген атқыштығын айтады», — деп бағамдайды. Қызықты түйін. Әр түрлі кәсіпке маманданған еңбек иелерінің репертуарындағы жұмбақтарды жазып алып зерделеу, толымды топшылау жасауға әкелері хақ, себебі жұмбақшы ат үсті көзге шалынған құлағы шала-шарпы естіген жәйттарды емес, өзіне қыры- сыры мәлім, етене жақын заттарды тұспалдауға ұмтылатыны заңды. Орыс тіліндегі «Қазақ әдебиеті тарихының» жұмбақ турасындағы тараушасының авторы — танымал тілші-ғалым Телқожа Жанұзақов [13].
Жоғары оқу орындарының студенттеріне бағышталған М.Ғабдуллиннің «Қазақ ауыз әдебиеті» (1959), Ә.Қоңыратбаевтың «Қазақ фольклорының тарихы» (1991), М.Тілеужановтың «Ел әдебиеті» (1991) оқулықтарынан жұмбақтың жанрлық сипаты туралы ой-түжырымдарын табамыз. М.Ғабдуллин жұмбақ не себептен шықты деген сұраққа өз пайымдауымен жауап іздейді: «Алғашқы кезде адам баласына дүниедегі заттардың, жаратылыс құбылыстарының барлығы, олардың сыры, неден жасалғандығы мәлім болмаған, жұмбақ болған. Бірақ адам баласы сол жұмбақты шешуге тырысқан, білу жолын қарастырған, айнала жаратылыс дүниесін, оның құбылыстарын, еңбек-кәсіп құралдарын, әр түрлі хайуанат жайын бір-біріне салыстыру арқылы тануды көздеген. Ол үшін өздеріне таныс бір затты екінші бір затқа салыстыра отырып немесе сол заттардың бір-біріне ұқсас белгілеріне қарап, олардың қандай зат екенін, неден шыққанын анықтаған. Жұмбақтардың алғашқы үлгілері осыдан шыққан». Жұмбақтың түп тегі, даму эволюциясы жайында келесі тарауда кеңірек баяндайтын болғандықтан бұл жерде тоқталып, өз пікірімізді келтіріп жатпаймыз. Нысанбек Төреқұлов та қазіргі қазақ жұмбақтарының даму бағдарлары жайында сөз қозғайды [13, 81-85].
Жұмбақтар хақында айтқанда, ерекше бөліп көрсетуге тұрарлық еңбектер — Машрап Әбжанов пен Жаңыл Адамбаеваның зерттеулері. М.Әбжанов «Қазақ халқының жұмбақтары» (А., 1966) атты кітабында жұмбақтың тарихи даму жолдары және басқа жанрлармен ара қатынасы, тақырыбы, мазмұны турасында сөз етеді. Ғалым жұмбақтарды құрылысы, айтылу, жасалу жолдарына қарай мынадай топқа бөліп қарастырады:
1.Қара сөзбен айтылатын жұмбақтар;
2.Жұмбақ ертегілер;
З.Өлеңмен айтылатын жұмбақ ертегілер;
4.Жұмбақ айтыстары;
5.Жұмбақпен айтылатын шешендік сөздер;
6.Диалогқа құралған сұрау, жауап түріндегі жұмбақтар;
7.Есеп жұмбақтар.
Екінші арнаулы зерттеу – Жаңыл Адамбаеваның «Қазақ жұмбақтарының әдеби-стилистикалық және тілдік ерекшеліктері» атты тақырыптағы филология ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін жазған диссертациясы (Алматы, 1966). Мұнда диссертант жанрдың тілі мен құрылысы, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық ерекшсліктерін нысанаға айналдырумен шектеліп қалмай, оның шығу тегі, поэтикалық-бейнелеу құралдары, мазмұны мен тақырыбы жөнінде сөз қозғайды.
Академик Зәки Ахметов қазақ өлеңі туралы көлемді монографиясында жұмбақтың ырғақтық құрылымы, ұйқастық жүйесі жайлы байсалды тұжырымдар жасаған. Оның: «Халық мақалдары, жұмбақтар, афоризмдер — ырғақты сөйлеудің тамаша үлгісі, олар көлемі жағынан кішкене болуына қарамастан көбіне нағыз өлең санатына жатады. Егер аса көлемді поэтикалық туындылар (өлеңдер мен поэмалар) қатаң ырғақтық құрылымға иеленіп, аяқталған формасы болса, біз мақал, жұмбақтар мен афоризмдерден сан алуан, әрі қарапайым әрі ырғақтық түрі жағынан еркін өлең үлгілерін табамыз, [14. 210] деген пікірінің мәнді екендігіне дау жоқ.
Қазақ фольклорының белгілі жинаушысы Қыдырәлі Саттаров халқымыздың қызғылықты салты — жұмбақтың айтылу ғұрпынан хабар береді[15. 87-91].
Психолог-мамандардың жұмбаққа ден қоюы оны басқа қырынан тануға мүмкіндік ашқан [15. 28].
Ақын Мұзафар Әлімбаев пен сыншы Құлбек Ергөбековтің «Қазақ әдебиеті» газетінің бетінде жарық көрген (1987, №26) «Жүйрік ойдың жүлдесі» атты көлемді мақаласы қазіргі жұмбақ пен бұрынғы фольклорлық дәстүрдің сабақтастығынан ой өрбітеді. Авторлар әуелі жұмбақтың ерекшелігіне, зерттелу тарихына, туысқан халықтар мұраларымен үндес жақтарына, «Кодекс куманистегі» үлгілеріне тоқтала келіп: «Орыс жұмбақтарының өлеңдік құрылысы соңғы жылдары арнайы зерттеу нысанасына айналып отыр. Біздіңше, жұмбақтың поэтикалық зандылығына көп уақыт зер салынбаған, себебі сол мақал, мәтел, жұмбақты поэзия деп танымау. Шындығында ауыз әдебиетінің шағын формалы жанрлары мақал-мәтел де, жұмбақ та өлең», «жұмбақтың поэтикалық заңдылығын, өлсң құрылымын» арнайы тексеру керек деген ой түйеді.
М.Әлімбаев пен Қ.Ергөбеков қазіргі ақындардың жұмбақтарына шолу жасай келе, ауыз әдебиеті тәжірибелерінен өнеге, тәлім алу керек деп қорытындыласа, Ш.Ахметов пен К.Ісләмжанұлы жұмбақтың балалар өмірінде үлкен орын алатындығына, оның тәрбиелік жөне танымдық мәніне назар аударған [16, 30].
Н.Оңғарбаева «Қазақ жұмбақтарының тілі» (А.,1997) атты филология ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазған диссертациясында жұмбақты төрт негізден: жұмбақ объектісі, жұмбақ баламасы, жұмбақ тексі, жұмбақ мотивінен тұрады деген түйін жасап, нақты талдаулар жасаған.
«Міне, осы төрт негізге сүйенгенде ғана жұмбақ жұмбақ бола алады,— деп тұжырымдайды Н.Оңғарбаева, — олар өзара тығыз байланысты және бірінен-бірі туындап отырады: жұмбақ түзуші, ең алдымен, жұмбақтың объектісін таңдауы керек, одан соң ол объект — атаудың мән-мағынасын басқаша айтып түсіндіретін, оған орынбасарлық жасайтындай сөз, сөз тіркесі не тұтас сөйлем түріндегі балама сайлау қажет. Бұл түгел «бас қосып жұмбақ тексін кұрайды» [Сонда, 66- б.]
Ол қазақ жұмбактарын былайша жіктейді:
- Қара сөз түріндегі жұмбақтар:
ҚСТ ертегі жұмбақтар,
ҚСТ сюжетті жұмбақтар,
ҚСТ сұрақ-жауап жұмбақтар,
ҚСТ есеп жұмбақтар,
ҚСТ әзіл-ойын жұмбақтар,
ҚСТ ең қысқа жұмбақтар.
Халық жұмбақтары,
Авторы белгілі жұмбақтар.
- Өлең (сөз) түріндегі жұмбақтар:
Өлең түріндегі жұмбақтар,
ӨТ айтыс жұмбақтар,
ӨТ сұрақ-жауап жұмбақтар,
ӨТ есеп-шешім жұмбақтар.
- Сөз жұмбақтар:
Сөз жұмбақ,
Ұқсас сөздер жұмбағы,
Ұйқас сөздер жұмбағы
Метаграммалар,
Шарадалар.
Зерттеушілер жұмбаққа қатысты әр түрлі терминдерді көлденең
тартады. Қытайдағы қазақ фольклорын тексерген Дәлелбек
Қиянатұлы «Жұмбақ анықтамасы мен түрлері туралы» атты
мақаласында жұмбақ екі бөліктен тұрады дей келе, теңеулік және
түбірлік деген терминдерді қолданған 17, 9-87]. Бұл тұста
автор айтып отырған теңеулік-тұспал мәтін, түбірлік деп отырғаны
— байламы, яғни шешімі.
Жұмбақтың адам бойындағы әсемдік сезімін ұштайтынына тоқтала келіп, Ш.Әлібеков қызғылықты пікір айтады:
«Жұмбақтарды оқып отырғанда халық тұрмысы, эстетикасы, өмір тынысы көзге елестейді. Жұмбақтар кішкене құбылыстарды суреттегенімен, өмірдің үлкен шатқалаңдарын, қоғам бейнесін, адам тұрмысын көрсете біледі. Заман көрінісін, мәдениетін танумен бірге, әсемдік жайлы ойлары мен көзқарасын білдіреді. Жұмбақтар адам бақытын, өмір көркін, сәнді тұрмысты, астарлы, ойлы, нақышты сөзбен суреттсп көпшілікті желпіндіріп отырады» [18. 70].
Қазақ жұмбақтары 1934 жылы баспаға әзірленгенмен сол кездс жарыққа шықпаған. Кітапқа алғы сөзді белгілі қаламгер Зейін Шашкин жазған. Кітаптың латын әрпіндегі қолжазбасы Ғылым Академиясының ғылыми кітапханасының қолжазба қорында тұр.
1940 жылы көрнекті тілтанушы ғалым Сәрсен Аманжоловтың құрастыруымен қазақ жұмбақтары кітап болып басылып шықты. [19]. Бұл кітапқа 818 жұмбақ топтастырылып, олар мазмұнына сәйкес жиырма тақырыпқа жіктелген, нөмірленген. Кейін айтылмыш, басылым толықтырылып, екінші рет баспа бетін көрді[19]. Бұл кітаптағы жұмбақ саны — 929. Кітапта халқымыздың бұрыннан келе жатқан дәстүрлі мұраларымен бірге жаңа өмірді сипаттайтын, ғылым мен техниканы бейнелейтін алуан тақырыптағы жұмбақтар қамтылған.
1940 жылғы жинақтағы жұмбақтар төмендегіше топтастырылып берілген:
I бөлім. Аспан туралы, жер жайында, хайуандар мен жәндіктер,
құстар хақында, егіс және өсімдікке қатысты.
II бөлім. Адам және оның мүшелері туралы. Тамақ және ішімдік
жайында. Киім-кешек жайында. Үй-қыстақ турасында. От жағу,
жарық қылу жайында. Ыдыс-аяқ, қол ісі, үй жабдықтары және керек-жарақ, қатынас, жүріс-тұрыс, оқу-білім, техника және ақша,
ойын-сауық, ән-күй туралы, уақыт туралы, жұмбақ айтыстар.
Бүгінгі таңда жұмбақтардың жариялану жайын сөз еткенде қазақ жұмбақтарын жинап-жариялауда «балдырған» журналының елеулі қызмет атқарғанын бөліп көрсету абзал. Журнал алғашқы шыққан күнінен бастап, халық ауыз әдебиеті үлгілерінің тәлімгерлік уытын байқағандықтан да беттерінен тұрақты орын беріп отырады. Редакция бұрыннан мәлім фольклорлық мұраларды ұсынуға қанағат тұтып қоймай, басқа жұрттардың фольклорлық ертегі, санамақ, балалар ойыны тәрізді қазыналарын аударып бастырумен шұғылданады. «Балдырған» ел ішіндегі фольклорлық жауһарларды ескеріп, жинауға қозғау салды. Журналдың мұндай жинаушылық шаруаға ат салысуы күн санап ұмытылып бара жатқан қастерлі мұраларымызды тез арада хатқа түсіруге көпшілікті тартудың, араластырудың қажеттілігін сезінгендіктен.
1971 жылғы 2-санында балаларды ел ішіндегі тың мақал-мәтел, жұмбақтарды өздеріне жіберуді сұраса, 1973 жылғы 1-санында: «1971 жылдан бері біздің журналдың тапсырмасы бойынша оқырмандар көптеген жұмбақ пен мақал-мәтелдерді жинап, редакцияға жіберді. Журнал алқасы халық ауыз әдебиетінің қазынасын жинауға қатысқан кішкентай оқырмандарға алғыс айтып:
«Балалар! Алдағы уақытта да жаңылтпаш, жұмбақ, мақал-мәтел, аңыз-ертегі, күлдіргі әңгімелер, әзіл-оспақтар жинап жіберіңдер.
Төменде редакцияға келген хаттардан бірнеше жұмбақтар жариялап отырмыз», — деп жазады.
Журналдың жұмбақтарды жинаған оқушыньң аты-жөні, мекен-жайымен қоса жариялауы жас өспірімдерді ынталандырып, ортақ іскс араласуына жұмылдырған. Ертегі, жұмбақ тәрізді мұралардың соны үлгілері журналдың тартымдылығын арттырып, ажарландыра, әрлсндірс түсуіне септескен.
Соңғы кезде әр түрлі газет-журнал беттеріндс жарияланып жатқан жұмбақтар да қыруар. Әсіресе, мұндай қазыналар «Қазақстан пионері» (қазіргі «Үлан»), «Мәдениет және тұрмыс» («Парасат»), «Қазақстан әйелдері», «Ана тіл» басылымдарда үздіксіз көрінуде. Алайда газет-журнал беттерінде оқырманға жол тартқандардың бәрі бірдей халықтың дәстүрлі мұралары емес, олардың ішінде авторлық дүниеліктер де аз кездеспейді. Кейде авторлы жұмбақ пен халық жұмбақтарының аражігін ажыратып алу да оңайға соқпайды. 1972 жылы «Жазушы» баспасынан басылған «Жұмбақтар» атты кітапшаға М.Әлімбаев, Қ.Ыдырысов, Қ.Мырзалиев бастаған 10 ақынның туындылары енсе, «Жеті жүз жұмбақ» (Жалын,1985) атты жинаққа негізінен авторлы жұмбақтар кірген. «Жеті жүз жұмбақ» (құрастырған Әдібай Табылдиев) топтамасынан 120 халық жұмбағын, Сапарғали мен Нұржан, Әсет псн Ырысжан, Қожахмет пен Кердері Әбубәкірдің арасындағы жұмбақтарды, Абай, Сұлтанмахмұт, Шораяқтың Омары, Қалибек Қуанышбаевтың жұмбақтарын оқуға болады. Кітапта қазіргі ксзеңнің 51 ақынының жұмбақтары бар. Олардың ішінде Мүзафар Әлімбаев, Әбдікәрім Ахметов, Қабдыкәрім Ыдырысов, Жақан Смақов іспеттес танымал қаламгерлермен қатар Ақылбек Шаяхметов, Көмек Ыбыраев, Шарифолла Саниев сықылды аты беймәлімдеу авторларды жолықтырамыз. Кітап балаларға бағышталғандықтан бұған кірген мұраларымыз солардың талап-талғамына, қабылдауына сәйкес іріктелген.
ІІ ТАРАУ. ЖҰМБАҚТЫҢ ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
Жұмбақтың өзіндік ерекшелігі неден көрінеді? М.Ғабдуллин оны
былайша тұжырымдайды: «Жұмбақ заттың өзін айтпай, оның түр-
түсін, сыртқы белгілерін, жұмбақ болып отырған затқа ұқсас
жақтарын сипаттайды, ол заттың өз атын жасырын ұстайды.
Сондықтан да ойға алған нәрсенің өзін айтпай, оның сырт
көріністерін, сыртқы белгілерін қысқаша сипаттауды, солар арқылы
жұмбақ етілген затты табуды жұмбақ дейміз» [19. 320], ал В.П.Аникин: «Загадка есть мудреный вопрос, поданный в форме замысловатого, краткого, как правило, ритмически организованного описания какого-либо предмета или явления…» «сделанное с целью придать ему поэтический взгляд на действительность» [20. 54-56], — деп жазады.
Жұмбақ жанрына анықтама беруіміз қажет. Жанрға анықтама берудің тек теориялық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан да мәні бар. Себебі мұндай үлгілерді ажырату жұмбақ топтамаларын құрастыру кезінде басқа осыған ұқсас үлгілердің еніп кетуін болдырмау үшін қажет.
Жұмбаққа анықтама беру үшін оның қызметін саралауымыз дұрыс. Жұмбақ — адамның ақыл-ойын, білігін сынау мақсатындағы сауал. Бұл анықтама да жеткіліксіз. Жұмбақ жай ғана сауал, не сұрақ емес, өзі жасырған не құбылыстың бір белгісін, қасиетін нұсқап, сол арқылы оны табуды тыңдаушыға жүктейді.
Жұмбақтың композициялық құрылымы, әдетте, екі бөлікті болып келеді. Оны қазақ дәстүрінде «жұмбақтың байлауы» және «жұмбақтың шешуі» дейді. Шешуі болмаса — жұмбақ мағынасыз. Әрине, әдейі адамдарды адастыру үшін ойлап табылған әзіл үлгілері де кездеседі. Сол себепті Ахмет Байтұрсынов «Әдебиеттанытқыш» атты кітабында:
«Бас қатырғыш. Бас қатырғыш жұмбақ сияқты бұл да ойландыратын нәрсе, бірақ жұмбақтай шешуі болмаған соң, босқа әурелейді. Шешуі жоқтығын білмей, жұмбағын табамын деп ойланып, адамның басы қатады. Сондықтан бас қатырғыш деп айтады,» -дейді [8. 235-236].
Ғалым осы кітабында өзі саралаған ауыз әдебиеті түрлерінің үлгілері қосымшада тіркелгенін ескерткенімен, ол бүгінгі күнге жетпеген. Ауыз әдебиетінің осы бір қызғылықты түрінің жиналмай, елеусіз қалуы өкінішті. Бас қатырғыштың есеп ретінде келетін төмендегі үлгісін Ахметулла Қалиұлының аузынан хатқа түсірдік: «Тоқсан өгізді тоғыз қазыққа жұпсыз байлап бер».
Шешімсіз жұмбақ өзінің жанрлық ерекшелігін жоғалтады. Жанрдың екі бөлігі бір-бірімен тығыз байланысты. Кейде бір жұмбақтың екі не одан да көп шешімі болуы мүмкін:
Екі басы жұдырықтай,
Ортасы қиық қылдырықтай.
(Құмырсқа) [21. 52]
Екі басы жұмырықтай,
Ортасы қылдырықтай.
(Тұтқыш) [21.98].
Жатса — қояндай,
Тұрса — түйедей.
(Шымылдық) [21.104]
Тұрса — түйедей,
Жатса — қояндай.
(Ер-тоқым) [21. 109].
Осы тәріздес мысалдарды кез келген жұмбақ топтамаларынан ұшыратамыз. Мұндай болу себебі – жұмбақта тиек етілетін қасиет бірнеше заттың бойында болуы мүмкін. Жұмбақты әркімнің түрлі ұғынуына таңдануға болмайды. Бір жұмбақты адамдар тәжірибесі мен түсінігіне байланысты түрлі шешетінін, бұл шешімнің өзінше дұрыс болатындығын айта келіп, М.М.Мұқанов пен К.А.Нұрғалиев бұл құбылысты көп мағыналы логика, өйткені бір ақиқаттың көп мағынасы болады деп пайымдайды [22. 36].
Жұмбақтың екі жағы бар: бірінші, тыңдаушының көз алдында
тұратын сурет те, екіншісі, тындаушы назарына ұсынылған бүркеме
бір зат, не құбылыс. Осы астарлы бүркемені білу үшін болжалдап
Ой жүгірту, бас ауырту керек.
Жұмбақтың басқа фольклорлық жанрлардан оқшау, өзгеше тұстары неде?
Қандай да бір жанрдың сипаты туралы сөз болғанда сюжеті бар ма деген сұрақ тууы хақ. Мәселен, ертегі, батырлар жыры тәрізді жанрларда сюжет маңызды орын алып, қандай бір оқиғаны, не жағдаятты баяндайды, әрбір сюжеттің басталу, шарықтау шегі мен шешімі болады. Осылайша ертегі мен батырлар жырында сюжет жетекші құралдардың бірі болып, сюжет көмегімен образдар сомдалып, негізгі идеялық мазмұны ашылады. Ал лирикалық жанрлар, мақал-мәтел, жұмбақ тәрізді жанрларда сюжеттің болуы шарт емес, олар бір оқиғаны, шытырман жағдайды ұзақ-сонар баяндап жатпайды. Басқа шағын жанрлар іспетті жұмбақ та белгілі бір жүйемен дамып, шешілетін оқиға болмаса да, сюжеттік элементтер, оқиғаның ұшқыны, үзік-үзік эпизодтар көрініс табады. Жұмбақ еркін көсіліп жайылуды сүймейді, көп сөзділікке бой ұрмай, ықшам, жинақы пішіледі.
Көлемі, құрылымы жағынан жұмбаққа ұқсас келетін жанр — мақал-мәтел. Бірақ фольклорлық екі жанрдың атқаратын уәзипасы, мақсат-мүддесі, көтерер жүгі екі басқа. Мақал-мәтел көбіне жақсы мен жаманды айырып, пайымдау, дидактикалық уағыз айтуды көксесе, жұмбақ бір затты не құбылысты нысана ете отырып, оны астарлап, бүкпелеп бейнелеуді, осы тұспал бейнені тындаушыға табуды артады.
Сюжетті жанрлардың, негізінен, кейіпкер немесе персонаждың атын атап, мінез-құлқын бедерлеуге, әрекет үстінде оның болмысын, жақсы-жаман қасиеттсрін ашуды, даралауды мұрат ететіні мәлім. Сюжетсіз жанрлар қатарына жататын ән жанрында адамның ішкі жан тербенісін, сезімін қозғай отырып, лирикалық каһарманның ішкі дүниесін ақтарады. Ал жұмбақ бір адамдарды, не жануарды ауызға алғанымен оның мінез-болмысын айқындауды, тағдырын баяндауды мойнына алмайды, тек оның қимыл әрекетін, қасиетін, өзгеше белгісін елестететін штрих, детальді ғана дөп басады. Шағын деталь, кішкентай штрих тұспалдаған затты, не құбылысты бір қырынан суреттеп, көшірме бейнесін жасауға септеседі.
Фольклордағы қызықты процесс – айтушы мен тыңдаушының байланысы, олардың бір-біріне тигізер ықпалы. Бұл екі тұлға кеңістік пен уақыт арқылы бөлектеніп, ажырамайды. Бір кеңістік пен аудитория екеуін жақындастырады, табыстырады, бетпе-бет отырғандықтан тыңдарманның ынта-ықыласы, қабылдауы, көзқарасы сол арада көрініп тұрады. Жұмбақ жасыру кезінде айтушы мен тыңдарман бір-бірінен сырт қалып алшақтамайды, жасыру мен шешу — екі жақтың қатысуымен жүзеге асатын шығармашылық өнер. Шешуші енжар күйінде қалмай, өз байламын көлденең тартады. Айтушы қарсыласының ой-өрісін ескереді, егер жұмбақ жеңіл болса, күрделіге ауысады, ал қиындық келтірсе, жеңілге қарай ойысады. Мұндай коммуникациялық қатынаста екеуінің орны жылдам өзгереді, енді шешуші жұмбақ жасыруға тез көше алады. Екі жақ та ойын кезінде бірін-бірі қанаттандырып, ұштап отырады. Жұмбақ мәтіні мен оның шешімі бір жағынан адамдардың диалогы тәрізді, осы «диалог ойынға» кемінде екі адам қатысуы шарт, біреуі — жасырушы, екіншісі — шешуші.
Фольклор жанрларының арасына шекара қою қиын. Олар бір-бірімен тығыз байланыста болады. Кейде жанрлық жіктелудің шартты екенін де ескергеніміз абзал. Кейбір халық әдебиетінің түрлері жұмбақ тәрізді астарлы, емеурінмен келеді. Жоғарыда айтқанымыздай, жұмбақтың белгілі шешімі болуы қажет. Осы тәріздес халық әдебиетінің басқа жанрлары да ортаға сауал тастап, оны табуды керек етеді. Бірақ оны таза жұмбаққа жатқызу қиын. Жұмбақтар мазмүндық әрі ішкі қүрылымдық байлығымен ғана емес, әр алуан жанрлармен астасып-тоғысып жататын, аралық жанр түзетін ерекшелігімен көзге шалынады. С.Қасқабасовтың сөзімен айтсақ: «Ешбір жанр саф алтындай таза күйде болмайды. Өйткені, ол жападан-жалғыз өмір сүрмейді, ұзақ көркемделу процесінде жанрлар бір-бірімсн тығыз байланысқа түседі, олар бір-біріне ықпал жасап, кірігіп, тіпті жаңа жанрға негіз де болады, бірақ олар қосылып кетпейді, әрқайсысы өзіне тән қасиеттерімен ерекшеленеді» [23. 22].
2.1. Жұмбақ жанрының көркемдік-стильдік сипаты
Әрбір жанрды оқшаулайтын қыры алдымен поэтикалық амал, тәсілдерді екшеп, талғап қолданудан байқалады. Бұл пікір әр жанр басқа жанрда кездеспейтін тәсілдерді ғана қолданады дегенді аңғартпайды. Мәселен, қайталау, ырғақ, айқындау, әсерлеу фольклордың көпшілік жанрларына еншілі, бірақ олардың әрқайсысы осы компоненттерді мақсаты мен мүддесіне орайластырып, әр түрлі дәрежеде кәдеге жаратады. Жұмбақтың жасалу, суреттеудегі әдіс-тәсілі басқалау екендігін аңдау қиынға соқпайды. Бұл сұрақтарға жауап беру үшін жұмбақтың поэзиялық құрылымы мен образдық көркемдік кестесін айналып өте алмаймыз. Жұмбақтың поэтикалық болмысын екі бағытта қарастыруға болады:
1.Өлеңдік-ырғақтық жүйесі;
- Образдық бейнелеу тәсілдері;
Осы екі қыры жұмбақтың төн бойында шебер табылып мазмұнды көркемдік-эстетикалық тұрғыдан уытты етуде бірін-бірі толықтырады.
Аталған жанрда белгілі бір өлеңдік қалып сақталмайды. Оның ырғақтық ұйқастық құрылымы сан түрлі өрнектеледі. Олардың ішінде төрт аяғын тең басқан өлең түріндегі үлгілермен қатар қарапайым қара сөзбен келетіндері аз емес. Жұмбақ жанрына тән басты ерекшелік — көлемі шағын, құрылымы жағынан жұп-жұмыр, шымыр болып, аз сөзбен көп нәрсені айта білуге бейімділігі. Жұмбақтың синтаксисі де осымен байланысты, бөлек-салақ ештеңе байқалмайды. Ол көбіне қысқа, жақты сөйлемдерден етек-жеңі жинақы пішіледі. Архитектоникасы түйінді, ықшам болуына қарамастан құрылымдық бітімі әр алуан болады. Кейде образбен өрілген кішкене ғана үғымды білдіретін сөйлем, не сөз тіркесі түрінде кездеседі. Осы жағынан алып қарағанда мақал-мәтелге қатты үқсайды. Академик Зәки Ахметовтің төмендегі пікірінің жұмбаққа да қатысы бар:
«Мақал-мәтел де басқа поэтикалық формалардың үлгілері тәрізді кейде шағын сөйлемдерден тұрады. Мұндай жағдайда ол қарапайым ғана ырғақты-құрылымдық түрге иеленеді, әдетте аяқталған ырғақтық түрге иеленбесе де, түрлі дыбыстық қайталаулар арқылы біріледі» [24. 212]. Жұмбақтың жоғарыда бір ғана жолдан тұратындығын айттық. Мысалы:
- Үйдің іші толған мыс кене.
(Керегенің көзі).
2.Қырық қой қырқылдақтан су ішіп жатыр.
(Уық, шаңырақ). З.Таудан тас құлады.
(Көздің жасы). 4.Үй айнала қан төктім.
(Басқұр). З.Бір ұяда — жеті жұмыртқа.
(Апта).
Мысалдар — синтаксистік тұрғыдан қарағанда жай сөйлем үлгілері. Біреулері толымды болса, екіншілерінің бастауыш, не баяндауышы түсіріліп толымсыз сөйлемге айналған. Жұмбақ – үнемішіл, басы артық, орынсыз тұрган сөзді көтермейді. Егер айтудан ұғымға ауырлық келтірілмесе, эллипсис тәсілімен әдейі қалдырып кетеді. Бірінші жұмбақта «толған» етістігі «мыс кене» сөзінің алдына шығарылып, саналы түрде инверсияға барған. Бұлайша сөздердің дағдылы орын тәртібін бұзу мағыналық реңк дарытқан. Жұмбақтардың бәрі қара сөзбен келуіне қарамастан образды, айшықты. Тек екінші, үшінші жұмбақтарда ғана аллитерациялық үндестік, буын сәйкестігі сақталған. Қара сөз жұмбақтарда ішкі ұйқас, дыбыс қайталаушылықтың болуы шарт емес. Бірақ жұмбақты тыңдаган не оқыған кезде жай ғана хабарлы сөйлемдей қабылдамаймыз. Мұның сыры — бейнелі ауыстырумен келуінде.
Сонымен, қазақ жұмбақтары қара сөз және өлең түрінде болады. Өлең түріндегісі екі жолдан асуы қажеттілік.
Екі жолды:
Мекеде бір ағаш бар түбі жуан,
Он екі ұл, алпыс қызы бір күні туған.
(Адамның он екі мүшесі, алпыс тамыры).
Сырты — қылшық,
Іші — былшық.
(Кірпік пен көз).
Үш жолды:
Таңертең төрт аяқты,
Түсте екі аяқты,
Кешке қарай үш аяқты.
(Адамның балалық, есі кірген, қартайған кезі).
Төрт лаулау,
Екі дің-дің,
Бір шібжің.
(Түйенің төрт аяғы, екі өркеші, құйрығы).
Жұмбақтардың буын саны әрқилы, төрттен он екіге дейінгі аралықта. Бәрінде де ұйқас бар. Тармақ жолдары ұйқас арқылы бірігіп тұтастық алған. Жұмбақ ішінен ұйқастың толымды, толымсыз түрлерін кездестіреміз. Жұмбақ кейде қара өлең ұйқасын пайдаланады, мұндай жағдайда буын саны тұрақты, біркелкі.
1.Адам жоқ, салмақ салмаған, /а
Орны жоқ, кезіп бармаған, /а
Тізе бүкпей әлі тұр, /б
Сонда да таяғы талмаған /а
- Төрт аяқты болса да жүре алмайды, /а
Өздігінен еш нәрсе біле алмайды, /а
Жайлаған дүниеге бір ғажайып, /б
Тік көтеріп отырар адамдарды. /а.
Мысалдардағы үйқас өрімі: а,а,б,а буын саны алғашқысында — 8, кейінгіде 11 буынды болып кестеленген.
Осындай өлең өрнегіндегі көркемдігі келіскен жұмбақ мысалдарын сандап табамыз. Алтай, башқұрт т.б. түркі халықтарының жұмбақ топтамаларынан 11 буынды қара өлең формасын ұшырата алмаймыз. Аталған өлең формасы қазақ өлеңінің жетілгендігін айғақтайтындығы теоретиктер еңбектерінде анық айтылған. [25.92].
Енді жұмбақтардың буын өлшеміне көңіл қоялық.Неғұрлым аз буынды жұмбақ тілге жеңіл оралып, тез жатталады.
Үш буынды:
Бек тұрған,
Белін буып,
Тек тұрған.
Төрт буынды:
Жайса – көлдей,
Жиса – жеңдей
Алдын айпар,
Жанын жайпар.
Бес буынды:
Түнде түйедей
Күндіз түймедей,
Тептім терекке
Шықтым биікке.
Жеті буынды:
Бәсіредегі бес бие
Бесеуі де құлынды,
Құлындары торы ала,
Құйрықтары сары ала.
Сегіз буынды:
Кішкене ғана тостаған
Айдалаға тастаған.
Аралас буынды:
Асты тас
Үсті тас
Ортасында шандыр бас.
Мысалдар жұмбақтардың буын саны бір қалыппен емес, неше алуан құбылатынын айғақтайды. Ең бастысы бәрінде де ырғақ, Соңғы ұйқас бар.
Жұмбаққа тән тағы бір ерекшелік – тармақ соңындағы сөздің үнемі қайталануы. Сонымен қатар синтаксистік параллелизм, сөздердің грамматикалық құрылысындағы ұқсастық арқылы да күшейе түседі. Тармақ соңындағы сөздің қайталануымен шектелмей, оның алдындағы сөздер үйлесіп, грамматикалық құрылымы жағынан құшақ айқастырады. Мына мысалдар осы сөздерімізге айғақ болады:
Ұзын-ұзын жолдар бар,
Үйрек қонар көлдер бар.
Ат үстінде шоқиып,
Отыратын күндер бар.
Шумақтың үшіншісінен басқа жолдары «бар» сөзімен аяқталған, оның алдында тұрған «жолдар», «көлдер», «күндер» сөздері морфологиялық жағынан бірдей, зат есім, оған көптік жалғау қосылып, сол арқылы үндеседі.
Жұмбақ қысқа да нұсқа бола тұра, композициялық құрылымы жағынан алуан өрнекті болады. Сондай бір тәсіл – тізбекті, тіркесті түрде келуі:
Қара үй, қара үйдің ішінде ақ үй,
Ақ үйдің ішінде бес бала,
Бесеуінің қолында бес айна.
(Етік, ақ байпақ, бес саусақ, бес тырнақ)
Бір топ қамыс,
Бір топ қамыс астында қиған қамыс,
Қиған қамыс астында жылтырауық,
Жылтырауық астында пышылдауық,
Пышылдауық астында тебіндеуік,
Тебіндеуік астында қатар-қатар тас,
Ортасында жылмыңдауық.
(Шаш, қас, көз, мұрын, ерін, тіс, тіл )
Сурет біртіндеп сатылап берілген. Алдыңғы жолдарда айтылған суреттен кейінгі ой өрбіп жалғасады. Бір қамыс, одан кейін қиған қамыс, жалтырауық, пышылдауық,тебендеуік, жылмыңдауық. Қайталау ішкі дыбыс үндестігі, ұйқас жұмбақты шымырландырады. Бір көріністі соңғы ауыстырулар толықтырып, нақтылай түседі.
Жұмбақтың көркемдігі жайында сөз қозғаған ғалымдардың дені оның басты поэтикалық құралы ауыстыру(метафора) деп түйеді. Орыс фольклорының көркемдік қасиетін үңіле тексерген зерттеуші С.Г. Лазутиннің былай деуінде үлкен мағына бар:
«Ауыстыру жұмбақтың ьазмұны мен түр ерекшелігін сипаттайды, оның негізінде стилистикалық және композициялық құрылым жатыр, сонымен бірге шындықты көркем бейнелеудің творчестволық принципін айқындайды. Ауыстыруды түсіну – жұмбақты түсіну, оның мәнін, жанрлық ерекшелігін айқындаумен бара-бар» [27. 108].
Жұмбақта тұспал дап-дайын, ап-айқын күйінде көрінбей емеурінмен елес береді. Міне ауыстырудың дәнекерлік қызметі осы тұста. Ауыстыруға түсер салмақ – тұспал заттың ішкі, не сыртқы қасиетін тыңдарман құлағына жеткізу, көзіне елестету.
Жұмбақтың тілдік өрнектерінде халықтың тарихи-қоғамдық өміріндегі, тұрмыс-тіршілігіндегі өзгешеліктерді танытатын, солардан туындаған нақыш-өрнектер, ауыстырулар өте мол. Көбіне көзбен көріп, қолмен ұсталған, тұтылған заттар ауыстыруларға желі болады. Ауыстыруларға ұйтқы, тірек сөздер алуан түрлі, олар сан саналы табиғат құбылыстарына, тұрмыс пен шаруашылық, әдет-ғұрып қоғамдық қатынастарға байланысты лексиканы қамтиды. Желілік өзекті бейне ретінде көрінетін аңдар мен құстар дүниесіне қатысты атаулар да қисапсыз. Ойымызды дәлелдеу үшін құстармен байланысты туындаған сөздерге тоқталайық.
Байшағырдың түбінде балапан жатқан дуадақ.
(Қоян).
Атасы мен баласы,
Үш жүз алпыс бес баласы,
Он екі ауыл шамасы,
Отыз ор дуадақ,
Бсс балақ сан,
Елу екі қарашы. [26. 16].
(Күн, ай, үш жүз алпыс бес күн, он екі ай, бір айдағы отыз күн, айлардан тыс алынып жылға қосылатын бес күн – «бес қонақ», жыл ішіндегі елу екі апта).
Отыз дуадақ,
Қырық қыр дуадақ,
Екі қоңыр үйрек.
(Ораза, шілде, айт).
Бұл мысалдарда шөл құсы — дуадаққа — қоян, отыз күн ораза баламаланып тұр. Немесе:
Әуеден айнала ұшқан бөдене екен,
Бөдене біреу атып жеген екен,
Еті — арам, сорпасы — адал немене екен?!
Қаршығам өзі қансыз қолда қонар,
Қиын жерде қуанып ауыз толар,
Мен өзім қаршығамнан дән алыппын,
Шешуі бұл жұмбақтың қандай болар? — дегенде жасырылған зат қаршығаға ауыстырылып отыр. Немесе мына жұмбақтарға назар аударып көрелік:
Он екі көлді жайлар отыз үйрек,
Он екі аққу бір шетте жүрер бөлек,
Қырық сегіз сол көлдердің ұясы бар,
Адамға қиын болар бұны білмек.
Сонымен, қазақ жұмбақтарының поэтикасына тән қас ерекшеліктер бар екеніне көз жеткіздік. Оларда дыбыстық қайталаулар, ассонанс, аллитерация, буын, сөз қайталау мол.
Жұмбақтардың ішінде өлең түрінде келетіні де аз емес. Образдық жүйесінде ең көп қолданылатын поэтикалық құрал — ауыстыру. Бұл жанрда тұрақты формулаға айналған образдар, сөз тіркестері баршылық.
Фольклор заңы қатал. Ауызша суырып айту дәстүрі белең алған фольклор да жаңа да туындының дүниеге келуі қаншалықты тез болса, оның ғұмырының қамшы сабындай қысқа болып, ұмытылуы соншалықты жылдам. Халық жадында хаттай жазылып, буыннан буынға аман-есен аманат етіліп отыратын мұралар — көркемдік жағынан нәрлі, нақышты нұсқалар. Сәтті айтылған жұмбақ жекелік қолданыстан шығып, ауыздан-ауызға көшіп, жалпы көпшіліктің иелігіне өтеді.
Көптеген жұмбақтардың үзақ уақыт өміршеңдікпен халық жадында ұмытылмай сақталуының сыры не? Себеп – жұмбақтардың сүрең, қарабайыр жолдар болып келмей, маржандай тізілген айшықты, әсем образды сөздерге толы болуында. Қиыннан қиысу, ықшамды, қысқа болуына қарамастан ойнақы, сыңғырлаған поэзиядай сұлулық – жұмбақтарға тәп қасиет [27. 156].
2.2 Жұмбақтың тақырыптық бөліністері
Халық жұмбақтарының тақырыбы өте көп. Жаратылыс дүниесі, табиғат жайы, еңбек-кәсіп кұралдары, хайуанаттар мен өсімдіктер, адам және оның өмірі, өнер-білім, техника т. б. жұмбақтардың басты тақырыбы болумен қатар, мазмұны да болады. Бұл такырыптардың бәрі жұмбақ көлеміне енгенде, әрқайсысы жалпылама түрде алынбай, бөлшектене, жекелене алынады.
Аталған тақырыптағы жұмбақтардың қайсысы қай кезде туғандығын керсету, толық хронологнясын беру қиын нәрсе. Дегенмен кейбір тақырыптағы жұмбактардың қашан туғандығын белгілеуге болады. Мәселен, өнер-білім, техника жайында шығарылған жұмбақтар бергі кезде, XIX ғасырдың ішінде туа бастағанын байқаймыз. «Аяғы жоқ жүреді, аузы жоқ сөйлейді» (хат), «Өзі жаңа, өзі тесік» (елеуіш), «Өмірді өлшейді, ешкімнен сұрамай; тіліңді алмайды, тетігін бұрамай» (сағат) дейтін жұмбақтардың ерте заманда тууы мүмкін емес. Өйткені ертедегі адамдарға хат, елеуіш, сағат дегендердің өзі түсініксіз болатын. Сондықтан бұл тектес жұмбақтарды бергі кездің шығармасы деп карау керек.
Жұмбақтардың мол тақырыбының бірі адам баласының жаратылыс дүниесін тану әрекетіне байланысты туған деуге болады. Бұл тақырыптағы жұмбақтардан адамдардың дүние танудағы ой-өрісі, түсінігі, табиғат құбылыстары жайындағы ұғымдары да көрініп отырады. Олар Ай мен Күнді, Жер мен көкті, от пен суды, кыс пен жазды, кар мен жаңбырды, жел мен құйынды, т. б. жұмбақ еткенде, өздерінің ұғым-түсінігіне жақын нәрселерге салыстырады.
Аспан әлемі жұмбақ көлеміне енгенде көз жетпейтін дария, үлкен көк шатыр, кең сарай бейнесінде алынады. Қейде сол аспан әлемін мекендеушілер кімдер екенін жұмбаққа қосады. Мәселен:
Көріп едім бір үлкен дарияны,
Барша қыз мекен етіп жатыр оны.
Ішінде ерлі-байлы екі аққу бар,
Жарықтық жеті сарбас балалары, —
деп, аспанды — дарияға, жұлдыздарды — қызға, Ай мен Күнді — аққуға, Жетіқарақшыны — балаға теңейді.
Ай мен Күн, жұлдыз, Жетіқарақшы, үркер, Шолпан үнемі парланып жұмбақталмайды, әрқайсысы өз алдына бір жұмбақ болып та отырады. Сонда күнді алма деп немесе күміс табақ, ақ сандык деп бейнелейді.
Жұлдыздар, көбінесе, ақ моншақ, меруерт, шашылған тары, ұсақ тас немесе кыз бейнесінде жұмбаққа қосылады («Үй үстінде ұсақ тас», «Там басына тары шаштым», «Тақиям толған сөк, ертеңгісін дым да жоқ», т. б.).
Айды жұмбақ еткенде, көбінесе оның үш мезгілі (жаңа туған ай, айдың жартысы, айдың толған кездері) бөлшектене алынады. Әр мезгіліне бөлек-бөлек бейне табады. («Көп бауырсақ ішнідс бір калаш», «Жабық астында жарты күлше», т. б.) Мұнымен катар, Айды су бетіпе түскен көлеңкесімен де суреттеп отырады. Мысалы:
Қонақтап күнде келер су бетіне,
Пар келмес гауһар затты келбетіне.
Мекені су жүзінде көрінеді,
Тамаша, қарап тұрсам суретіне. —
Халық аспап әлемінен Шолпап, үркер, Жетіқарақшы, кемпірқосақ, найзағайды да жұмбағына енгізеді. Әрқайсысына ұқсас келетін сыртқы бейне, сурет, сипат, белгі табады. Шолпан, үркер, Жетіқарақшыны, көбінесе, кұс бейнесінде (Жетіқарақшыны — үйрек, үркерді — балапан, Шолпанды — тоты кұс деп) суреттейді.
Жаратылыс тақырыбына шығарылған жұмбақтардың бірсыпырасы жерге байланысты айтылады. Бұл ретте жұмбақ келеміне енетіндер: жер, су, от, боран, қар, тау, тас, өсімдік, т. б. Жерді жұмбақ еткенде өлшеусіз пішілген бір дүние, көлеміне көз жетпейтін кілем түрінде сипаттайды (мысалы: «Өлшеусіз піштім, жіпсіз тіктім», «Зер-зер кілем, зер кілем, көтерейін десем зор кілем», т. б.). Суды жыланға теңейді немесе ағысымен аңғартады («Жылт-жылт еткен, жырадан өткен», «Өзі тоқ, көлеңкесі жоқ»). «Отқа жанбас, суға батпас» деп мұзды, «Жер түбінен боз жорға ат келеді» деп боранды жұмбақ етеді.
Жер әлемін жұмбаққа енгізгенде оған жер бетіне шығатын өсімдіктерді де қосады. Бұл ретте халықтың жұмбақтарынан егін, шөп түрлері орын алады, әрқайсысының шаруашылыққа пайдасы көп екендігін көрсетеді. «Аласа терек, алпыс бұтақ, бұтақ сайын ұя, ұя сайын жұмыртқа» деп егіннің басын жұмбақтайды. Қауын-карбызды көгепде жатып семірген көк лаққа теңейді. «Қырға кілем жайдым» деп, жазғы жасыл жер көрінісін, образды түрде бейнелейді.
Қазақ жұмбақтарының күрделі бір тақырыбы — төрт түлік мал, жалпы хайуанаттар жайына арналады. Мал өсіріп кәсіп еткен, опың сырын жақсы білген халық төрт түліктің езіне тән мінезі мен қасиетін, адам баласы үшін жасайтын қызметін, келтірер пайдасын айтып жұмбағына қосады. Төрт түлікті жұмбақ еткенде, әрбір малдың аты айтылмайды, тек мүшелері айтылады. Бұл тақырыптағы жұмбактар «Төсек астында төрт бауырсақ» (сиырдың емшегі), «Екі кісі карауыл қарады, бір кісі шөпшек терді» (түйенің өркеші, ерні) секілді больп келеді. Кейде әр түліктің неше айда төлдейтінін де жұмбақ арқылы білдіреді. «Он екі түйе, он жылқы, тоғыз сиыр, бес ешкі» дегенде түйенің он екі айда бір боталайтынын, жылқы он айда кұлындайтынын, сиыр тоғыз айда бұзаулайтынын, ешкі бес айда лақтайтынын көрсетеді.
Хайуанаттар дүниесінен жұмбақка косылатыны: қасқыр, коян, аю, жолбарыс, арыстан, түлкі, т. б. Бұларды жұмбақтағанда, олар сыртқы бейнесімен, мінез-кылығымен алынады. Кейде жыртқыш аңдар жұмбақ көлеміне өздерінің адам баласына, төрт түлікке жасайтын қастығымен енеді. Мысалы:
Кілемнің түрлеріндей жүндері бар,
Айбатты, жан шыдамас үндері бар,
Шаршы бой, сұлу құйрық, қысқа кұлақ,
Кететін зиян қылып бір жері бар, —
деп жолбарысты жұмбақтайды. Немесе:
Белестен шапқан бесті ат,
Бүлкіл келген желісті ат,
Күзетсізді іздейді,
Малдан күдер үзбейді,—
деп қасқырды сипаттайды.
Қасқыр жайы жұмбаққа, көбінесе, оның үй малына жасайтын қастығымен алынады. Мәселен, «Келінінің атасына айтқаны» дейтін әңгімеде қасқыр ғана жұмбақталмайды. Онымен бірге ескі ауылдың әдет-ғұрпы да суреттеледі. Бұл әңгімеде келіні атасына: «Сарқыраманың ар жағында, сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр, қынамадан жаныманы әкеліңіз»,— депті. Мұнда өзен, камыс, қой, қасқыр, қынап, бәкі жұмбақ түрінде айтылады. Ескі салт бойынша, жас келіндер ауылдағы үлкен кісілердің атын атамайтын болған, атай қалса, ол кінәлі саналған. Ал мына жұмбақ түрінде айтылып отырған әңгімеде кісі атына ұқсас келетіндері бар (Өзенбай, Қамысбай, Қасқырбай, Қойшыбай, Бәкібай болуы мүмкін). Сондықтан оларды дана келін әрі жұмбақ, әрі түсінікті етіп тапқырлықпен жеткізеді. Бір жағынан, қасқырдың малға келтірген қаскүнемдік зиянын айтса; екіншіден, ескі салтқа байланысты ұғымды да жұмбақ етеді.
Хайуанаттармен катар, қазақ жұмбақтарынан шыбын-шіркей, кұрт-кұмырсқа, бақа-шаян, т. б. қысқасы, барлық жәндіктер дүниесі орын алады. Бұлар өздерінің түс-түгі, сыртқы белгілерімен, әр түрлі тіршілігімен жұмбаққа енеді. Бұл тақырыптағы жұмбақтар «Ұшқанда өлең айтады, қонғанда жер қазады» (қоңыз), «Кішкене ғана қара тас, атан түйе тарта алмас» (қарақұрт), «Елек-елек тарым бар, көтере алсаң бәрін ал» (құмырсқа және илеуі), «Ат басты, арқар мүйізді, бөрі кеуделі, бөкен санды» (шегіртке) сияқты болып келеді.
Жұмбақтардың аса бір мол тақырыбы — еңбек-кәсіп құралдары және тұрмысқа керекті жабдықтар жайына арналады. Бұл тақырыптағы жұмбақтар үлкенді-кішілі құрал-саймандардан бастап, ыдыс-аяқ, ине-жіпке дейін қамтиды. Арба, шана, қамыт-сайман, ер-тұрман, балға, балта, қысқасы, барлық шаруа кұралдары, үй жабдықтары, киім-кешек, ыдыс-аяқ, ине-жіп, т. б. жұмбақ көлеміне енеді. Мысалы:
Ізі бар, қадамы жоқ аяғының,
Тимейді ұшы жерге аяғының.
Қос қолды хайуанға арта салып,
Салады әуезіне баяғының, —
деп, арбаны суреттейді. Немесе «Өзі батыр, жасырынып жатыр» (қақпан), «Тұрса түйедей, жатса қояндай» (ер-тоқым), «Алдын айпар, жанын жайпар» (шалғы), «Ерте тұрдым, екі айыр жолға түстім» (шалбар), «Екі шеті жұдырықтай, ортасы қылдырықтай» (тұтқыш), «Кішкене ғана тостаған, көтеріп мені тастаған» (үзеңгі), «Бір тышқанда екі құйрық» (ине, жіп), «Кішкене ғана ақ күшік, жүгіре-жүгіре буаз болды» (ұршық), «Ұзын құйрық сауысқан, бір көлдің суын тауысқан» (кауға), «Отыз омыртқа, қырық қабырға, бәрін ұстап тұрған — ауыз омыртқа» (отызы — уық, кырқы — кереге, ауыз омыртқасы — шаңырақ), деп жұмбақ етеді.
Қазақ жұмбақтарының тақырыбы және мазмұны жағынан әрі күрделісі, әрі көбі: оқу-білім, өнер, техника жайын суреттеуге арналады. Бұл тақырыптағы жұмбақтардың біразы қазақ елінің Ресей мемлекетіне қосылған кезінде туған секілді. Ал басым көпшілігі біздің социалистік заманымызда, қазақ халқының экономикасы мен мәдениеті өркендеген советтік дәуірде туғандығын байкаймыз.
ХХ-ХХl ғасырларда қазақ халқы экономикасы өркендеген, мәде-
ниеті гүлденген елге айналды, оқу-білім, техникаға ие болды.
Ертедегі қазақтардың түсіне енбеген, тек арманы болған мәдениет ордалары, оқу-білім беретін орындар, техника құралдары көбейді. Қазақ жастары оқуға ұмтылды, әр түрлі жоғары мамандықтар алды, техниканы меңгерді. Қазақ аулының тұрмысына енген бұл жаңалықтар халықтың ауыз әдебиетіне, соның
ішінде жұмбақтарға үлкен әсер етті; тақырыбы мен мазмұны
жаңа жұмбақтар тууына себепкер болды.
Аталған тақырыптағы жұмбақтар өнер-білім, оқу, техниканы жалпылама түрде алмайды, әрқайсысын ажырата, жекелеп алады және нәтижесін айтады. Мысалы, оқу оқып, білім алуға керекті жабдықтар мен құралдарды сипаттау арқылы оқу-білім жайы жұмбақталады. Бұл ретте жұмбаққа енетіндер: қағаз, карындаш, қалам, әріп, кітап, географиялық карта, дәптер т. б.
Жұмбақ калам мен карындашты жүйрік жорғаға, сия сауытты —
тастан соғылған, суы таусылмайтын құдыққа, әріптсрді — ағайындас адамдарға теңейді. Кітапты «жаны жоқ болса да, акыды адам ісін істейді» деп, немесе:
Бір нәрсе білмегенді білгізеді,
Өзіңді карап тұрсаң күлгізеді.
Жалғанда әңгімесі сондай қызық,
Жаныңды тындай берсең кіргізеді, —
деп сипаттайды. Географиялық картаны жұмбақ еткенде:
Жер көрдім каласы бар,
Үйлері жоқ мекендейтін.
Көл көрдім, өзен көрдім,
Сулары жоқ тереңдейтін,—
деп бейнеленді.
Техника туралы шығарылған жұмбақтардың көлеміне енетіндер: көбінесе, автомашина, паровоз, поезд, телеграф, телефон, радио, комбайн, трактор, электр, самолет т. б. Халықтың жұмбақтарында паровозды алып күшті қара айғыр немесе боздаған кара інген деп, поезды көшіп бара жатқан керуен деп суреттейді. Радионы жансыз бұлбұлға немесе аспан тілшісіне теңейді. Самолетті аспан айдынында жүзген жайын бенесінде алады. Электрді «байласаңыз жүре бастайды, шешкенде тұрып қалады» деп көрсетеді. Телеграфты жұмбақ еткенде:
Білмепмін аяқтарын неше мыңнан,
Бір нәрсе арқасында жалғыз қылдан,
Өзінің иелері әмір қылса,
Жер жүзін бір сағатта сайран кылған,—
деп сипаттайды.
Өнер-білім жайында шығарылған жұмбактар бір жылда неше ай, неше күн, неше жұма бар екендігін де суреттейді. Бұл ретте жұмбақ жылды самұрық кұска, бір жылдағы 365 күнді жұмыртқаға, 12 айды ұяға, 48 жұманы балапанға теңейді. Сөйтіп бұл жұмбақты халық календарь есебінде айтады.
Халық жұмбақтарының кейбіреулері өткен замандағы байлар мен дін иелерін күлкі, әжуа етіп сипаттайды. «Қу ағаштың басында құтырған адам айқайлайды» (мешіт, молда) деген жұмбақ та халықтың дінге, азаншы молдаға көзқарасы кандай екенін білдіреді. Дін ордасы деп молдалар айтатын мешітті куарған ағашқа, азапшыны кұтырған адамға теңейді, мазақ етеді.
ІІІ ТАРАУ. ЖҰМБАҚТАРДЫҢ БАСҚА ЖАНРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
Қазақ жұмбағының ерекшеліктерін танып білу үшін оның түрлерін және басқа жанрлармен қарым-қатынасын ажыратып алганымыз мақұл. Жұмбақтың басқа жанрлармен қарым-қатынасын тексеру арқылы оның өзгеру, даму тарихын тереңірек білеміз.
Жұмбақ кейде қарапайым сұраулы сөйлемге де ұқсас болады. Сұрауда белгілі бір жауап беруін тілейді. Мәселен, қазақ фольклорының әйгілі жинаушысы Мәшһүр Жүсіп Көпейүлы материалдарының ішінде мынадай үлгілер бар:
- Бір айрылып кеткен соң қосуға көнбейтін не нәрсе?
(Жастық, жігіттік). - Үш арсыз, үш даусыз бар, үш қадірсіз бар, бұлар ше?
(Үйқы, тамақ, күлкі).
- Кісінің қолына түспейтұғын, еккенмен піспейтұғын, қуғанмен
жетпейтүғын не нәрсе?
(Сабыр).
- Бірін-бірі қуысып шаршамастан, талмастан өмір өткізген не нәрсе?
(Күн мен түн).
Ал төмендегі сұрақтардың шешуі берілмеген: Жансыз, денесіз дем алып тұрған не нәрсе? Өзі өлді де, өлгендік себебімен екінші өлікті тірілтті, ол не нәрсе? [28. 368].
Бұл тәрізді сұрақтар ел арасында көп: Ақылсыз қашан ақылды болады?
(Үндемегенде).
Дүниеде кірпіксіз жан не болады?
(Жылан). Қылыштан не өткір?
(Көз).
Түн күйіпті,
Түн күйіптің түбіне қм қиыпты,
Күн мен түннің некесін кім қиыпты?
(Нұр қиыпты).
Сауал жұмбақтар бірнеше жолдардан келуі мүмкін:
Жолдың иесі кім?
(Тұяқ).
Судың иесі кім?
(Бұлақ). Сөздің иесі кім?
(Құлақ).
Немесе:
- Жүйрікте не жүйрік?
Семізде не семіз? - Жүйрікте көңіл жүйрік.
Семізде жер семіз.
-Тәттіде не тәтті?
Қаттыда не қатты?
Жұмсақта не жұмсақ?
- Тәттіде — ананың сүті тәтті,
- Жұмсақта — ананың қолы жұмсақ , Қаттыда — атаның жүрегі қатты.
Бұл сауалдардың ерекшелігі — тізбекті болып, әрі диалог әрі ұйқасқа құрылуы. Сан арқылы келетін сауалдар: Үш нәрсе кішкенеден үлкен болады?
(От, өлім, дау). Төрт нәрсеге тоқтау жоқ.
(Кәрілік, аштық, ажал, ұйқы). Немесе:
Үш арсыз, үш ғайып, үш жетім болады, ол не?
Үш арсыз — ұйқы, күлкі, тамақ, үш ғайып — дидар, несібе, ажал.
Он төрт тоймас бар:
Жер жұтуға тоймайды, от отынға тоймайды, кісі ойға тоймайды, бәрі қойға тоймайды. Құлақ естуге тоймайды, көз қарауға тоймайды, бай малға тоймайды, ғалым ғылымға тоймайды, өмір жасауға тоймайды, жер суға тоймайды, қатын ерге тоймайды, өлік дұғаға тоймайды, бала нанға тоймайды, тірі іске тоймайды [29. 75].
Балаларға арналған санамақтар да жұмбақ түрінде жасырын сипатқа ие. Санамақтағы алғашқы дыбыстары бойынша ұйқастырылған өленді жатқа айтуы, сан аттарын жаңылыссыз олардың сандық мәндерін терең ұғынуға пәрменді түрде жәрдем етеді. Айталық, «бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, он бір. Ал, тап жұмбағым осы, — дейді. Шешуі:
Бір дегенім — білеу,
Екеу дегенім — егеу,
Үш дегенім — ұшпақ,
Төрт дегенім — төсек.
Бес дегенім — бесік,
Алты дегенім — асық,
Жеті дегенім — желке,
Сегіз дегенім — серке,
Тоғыз дегенім — торқа,
Он дегенім — оймақ,
Он бір — қара жұмбақ.
Орыс санамактарына катысты Г.С.Виноградов: «Басқа бірде-бір жанрда жұмбақ сөздер санамақтардағыдай көл-көсір, алуан түрлі және шебер пайдаланылған емес»,- десе, қазақ балалар фольклорын зерттеген К.Ісләмжанүлы: «Санамақтардағы мағынасы түсініксіз жұмбақ сөздер де өзгеше назар аударуды қажет етеді», — деп түйеді [30. 98].
Шешендік сауалдар да сандарды жұмбақтап айтуға құрылады.
«Төле би:
Он түрлі жұмбағым бар: бір,ек, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тогыз, он.
Бұл жұмбақты Қазыбек би былай шешкен екен:
Бір дегеніміз — бірлігі кеткен ел жаман,
Екі дегеніміз — егесіп өткен ер жаман,
Үш дегеніміз — үш бұтақтан шідерден шошынған ат жаман,
Төрт дегеніміз — төсектен безген жас жаман,
Бес дегеніміз — белсеніп шапқан жау жаман,
Алты дегеніміз — асқынып кеткен дерт жаман,
Жеті дегеніміз — жас келіншек жесір қалса, сол жаман,
Сегіз дегеніміз — серпілмеген қайғы жаман,
Тогыз дегеніміз торқалы той, топырақты өлімге бас көрсетпесе,
сол жаман,
Он дегеніміз — оңалмас кәрілікке дауа болмас» [31. 34-35].
Бұрын қазақта күйеу таңдаған дана қыз жұмбағын шешкен кісіге тием деп серт береді. Бертін келе жұмбақ қазақ ақындарының айтыс өлеңінен көп-көп орын алатын олған.
Жалпы жұмбақ деген сөз түрін халықпен бірге, сол халықтан шыққан ақындардың көп пайдаланатынын көреміз.
Жұмбақтың өзіндегі ақындық, көбінесе, едәуір күшті ақындық болады. Сондықтан ақындар жұмбақ үлгісімен жыр айтуды әдейі таңдамалы есебінде қолданады.
Қазақ ақындарының жұмбақты жақсы бағалауы арқасында
біздің көп жұмбақтарымыз өлең боп айтылады. Жұмбағы ғана
өлең емес, шешуі де өлеңмен келетін жұмбақтар толып жатыр.
Жалпы, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға бо-
лады. Жұмбақ ақындықтың ұрығы – дәні тәрізді. Бұл жақтарынан тексеріп тану да ғылымдық міндет. [32. 77]
Көріп едім бір үлкен дарияны
Барша қыз мекен етіп жатыр оны.
Ішінде ерлі-зайып екі аққу бар,
Жарықтық, жеті сары бас балалары.
Мұндағы дария — аспан, қыздар — жұлдыздар, қос аққу — ай мен күн, жеті сары бас балалары — Жетіқарақшы. Жұмбақ — айтушы мен шешушінің тапқырлығын байқататын өнер. Әдетте, сұлулығымен, ақылдылығымен даңқы шыққан қыздар жігіттерді таңдағанда алдымен оларға әр түрлі жұмбақтар айтқан. Кімде-кім шешуін тапса, соған өз еркімен жар болуға ант еткен.
Жұмбақтың көбірек қолданатын орны — айтыс өнерінде. Жұмбақ айтысы екі түрлі жағдайда айтылады: айтысатындар бірін-бірі
жеңе алмай, тең түскен тұста, жеңудің, құлатудың әдісі ретітнде бейтаныс жұмбақ жайларды өлеңге қосады. Ал, жұмбақпен басталған
айтыс жұмбақпен аяқталады. Мәселен, жұмбақ айтысына Нұржан
мен Сапарғалидың, Ырысты мен алты ақынның, Тұрмағамбет пен
Шәді төренің айтыстары жатады [33. 87].
Халқымыз ежелден аузы дуалы, қара қылды қақ жарып төрелік айтатын билерді қатты қадірлеген. «Батыр деген барақ ит, екі қатынның бірі табады, би деген ақ шариғат ілуде бір-ақ қатын табады» деуінде мән жатқан жоқ па [34.]. Қара сөздің майын тамызатын билер қазақ мемлекетінің қалыптасуына, әдет-ғүрып, заң ережелерін орнықтыруға үлес қосқан елдік келелі мәселелерді шешіскен. Олар жайындағы бізге жеткен аңыз-әңгімелер би-шешендердің ойын тұспалмен, емеурінмен сөйлеп, бүркелей айтуға бейім екендігін растайды.
Кіші жүз, шекті Мөңке би жайлы мынадай аңыз сақталған.
«Бір жігіт Мөңке биді керуге құмар болып, іздеп келеді. Есіктен кірген жігітке Мөңке: Түлкім, жоғары шық, — дейді.
Шай келеді, бір-екі аяқ шай ішкен кезде Мөңке:
— Сыншым, сөйле дейді. Жігіт түсінбей отыра береді.
Жігіт кетер кезде:
— Жыршым, енді рұқсат, үй-ішіне аман жет, ел-жұртыңа сәлем
айт — дейді.
Жігіт сауал қояды:
— Сіз маған үш сөз айттыңыз. Мәнісін мен түсінбедім. Осыны айтыңыз.
Мөңке сонда былай деп жауап қайырыпты:
— Түлкі құсап құбылып келдің. Әр мейман кірер кезде сен сияқты
толқып келетіндіктен соны айттым. Қонақ біраз отырған соң үйдің
оң жақ, сол жағына сынай бастайды. Сыншым дегенім — сол. Қонақ
сол үйден аттанғанда көрген-білгенін жыр қылып айта жүреді.
Жыршы дегенім — сол» [35. 14].
Тағы бір аңыз:
«Барымтагершілік уақытта Орта жүз жәдігер Күлнәзір деген кісіні Ұлы жүз ошақтының жігіттері өлтіріп, теңдік бермейді, құн төлемейді, осыған байланысты жәдігерден төрт кісі Төле бидің алдына келсе, би жөнді сөйлеспейді. Талапкердің біріншісін тыңдап оң қолын, екіншісін тындап сол қолын созады.
Япырмай, мына екеуінен сөз қалды ма? — деп үшінші кісі сөйлегенде үстіңгі ернін, төртінші кісі сөйлегенде астыңғы ернін созады. Төртеуі Төле биден бір ауыз жауап ала алмай еліне келіп, көрген-білгенін айтқанда, Айдабол Едіге би былай дейді:
— Теле бидің ишарасы төртеуіңе берген бағасы екен. Алғашқы
екеуің сейлегенде, екі қолын созғаны – «Сендер ағайынды екі адамның арасына өсек тасып, ас ішерлік қана адам екенсіндер. Сендер бітім сөз сөйлеп, дауды бітіре алмайсындар» — деп қайырған екен.
Ел сонда Төлеге Едігенің өзін жұмсайды, қасына он шақты кісі ертіп, Төле би ауылына келсе, би алдынаң шығып «Алмасыңа мойным бар, асылыңа қойным бар» деп жүріп кетіпті. Едіге: «Би, мойын бұрмайсың деген екен?» Төле: «Жарлық сізден болғанда жабдық бізден» депті. Едіге: «Төле би осы болса дау бітті. Ертең жасауылдап қыз береді», — дейді жолдастарына. Айтқанындай, Төле би қонақтарды алты арыс арғынға түйе бостатқан бас тоғыз, төрт ата төртуылға ат бастатқан орта тоғыз жолымен жасаулап қыз беріп, разы етіп қайырады» [35. 47].
Емеурінмен астарлап сейлеу үшін адамның қиялы жүйрік, зерделі болуы керек. Ақылды, ойы ұшқыр адамдар ғана ишараны түсініп, одан туйін шығара алған. Жоғарыдан көріп отырғанымыздай, тұспал тек сөзбен ғана емес, қимыл-әрекет пен қолдың, бет-әлпетінің қозғалысы, көздердің қағысы арқылы меңзеледі. Кейде белгілі зат арқылы да ой тұспалданады. Тұспалдарды тез аңдап, оқып-білу кез келген адамның маңдайына жазылмаған, оны тек зерек жандар ғана түсінеді [27. 169].
Ертегі — фольклордың ескіден келе жатқан, қилы-қилы даму белестерін басып өткен жанр. В.Я.Пропптың айтуынша, ертегілерде алғашқы қауымдық құрылымның жаңғырықтары, бағзы әдет-ғұрыптардың ізі жойылмай келген, сол себепті оның сарындарының қайнар көзінің көне жоралғылармен үндесіп жатқанына таңдануға болмайды, қайта олардың тегін салыстырмалы материалдарға табан тірей отырып, аршып алу дұрыс болмақ [36. 23]. Ертегі сарындарының тасасынан өткендегі тарихи шындықты, ықылым замандардағы өмір көріністерін, қадими әлеуметтік құрылымдар мен ырым-кәделердің елесін шаш етек жолықтыруға болатындығы ғылыми тұрғыдан мойндалып, дәлелденген.
Сонымен жұмбақтың ертегіге кірігуі қай уақытта басталған, оның сюжеттік арқауында қандай мәні бар, көркемдік қызметі қай дәрежеде?!
Әр кезде ертегілердегі қиын сын, жұмбақ шарттар туралы М.Дикарев, Я де Фризе, А.Жолле, В.Я.Пропп, Е.М.Мелетинский, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов т. б. пікір білдірген, сөйтіп ертек зерттеушілерінің қай-қайсысы да жұмбақтың ертегіге кірігуі әріректе деген тоқтам жасайды. Осы мәселеге қатысты байыпты зерттеу жүргізген И.М.Колесницкая ертегілердегі жұмбақтарға үңілу жұмбақтың тегін, байырғы даму сатыларынан хабар береді дей келе, бұған тарихи түрғыдан қарап, түп тамырларын айқындау үшін этнографиялық жөне тарихи материалдарға иск арту абзал деп түйеді [37. 98-100].
Ертегі кейіпкері қиын сәтте жұмбақтай сөйлеп, тұспалмен тілдеседі. Осылайша қиындықтан жол табады. «Шал мен келін» дейтін ертегіге үңілейік.
«Ертеректе жасы тоқсанға келген бір хан елінің аса көрікті жас қызына көңілі ауып, осы қызды жар етпек ойымен құда түсуге адамдарын жіберіпті. Қыздың әке-шешесі жаушыдан хабарды естіп, не деп жауап беруге сөз таба алмапты. Сонда қыз хан жаушыларына жұмбақтап былай деген екен:
«Менің құным — он қозы, жиырма бөрі, отыз нар, қырық ардагер, елу айғыр, алпыс азбан, жетпіс ноқта, сексен шідер, тоқсан дорба».
Қыздың бұл жұмбағын құда түсуге барғандар ханға айтып келеді, бұны хан да, оның нөкерлері де шеше алмапты. Кейін сол елдің бір ділмар шешені былайша шешкен екен:
«Он қозы дегені — он жасында секірген қозыдай болады, жиырма жаста — қайтпас қасқырдай, отызда — адам толысып нардай болады дегені, ал қырықта — елге қадірі артады, елуде — елінде ақырған айғырдай боласың, алпыс жаста — ат тайса, жетпісте — ноқталы малдай, сексенде — шідерлі аттай тұсаласың. Тоқсан дорба деп, тоқсанға келгенде іліп қойған қу сүйекке теңелесің дегенді меңзеген».
Бұл шешуді естіген хан өз уақытының өткенін, кәріліктің жеңгенін мойындағандай аһ ұрып, төсегіне құлаған екен. Осы сарындас мысал қарақалпақтар арасында таралған .
Жигирма уйрек, отыз ғаз,
Ұшып жүрген пыр-пырлап,
Тамға таяқ сүйедим,
Отыз бестен сыр-сырлап,
Қырым деген шәһәрдин,
Ортасында қырқ булақ,
Бәбишени байға көндирдим,
Ақыл менен тур-турлап,
Алпыс қасқыр аналы,
Оның қасты қой қырмақ.
(Жигирма үйрек, отыз ғаз — адамның усы жаслардағы үйректей сұлыулығы, отыз бестен сыр-сырлап — усы жасларға шекем өнердиң хәр қилы әлуан түрлерин ийеленуи, қырқ булақ – бәйбишени байға көмдирдим, алпыс қасқыр — адамның усы жаста ақылы әбден толысып, дана болып, ел басқарыуы, қайырқом болғандығы) [38. 124].
Осы сарындас мысалдарды қырғыз, алтай, өзбек халық жұмбақтары топтамаларынан кездестіреміз [38. 124].
Алтайлықтарда он жас — итке, жиырма — тиынға, отыз — қасқырға, қырық — тышқанға, елу — төлемге, алпыс — таяқ, жетпіс — бір уыс, сексен — шүберек, тоқсан — келсап, жүз — жұмыртқаға баланады. Тектес халықтар фольклорының дәстүріндегі мұндай сәйкестіктер тегі бір туысқандықтан, тамырластықтан хабардар еткендей.
Бұрын біздің жерлерде, басы Мәңгі Тауда мұз жаласа, құйрығы Бестауда шыбын қорыған бір өгіз, қанаттары аспанды жапқан бір қүс, күн туған кезде сақалының түбінде бір отар жайылған бір теке болыпты.
Бір жаңбырлы күні сол құс осы өгізді теке мүйізіне қонып отырып жеген-ді. Отарымен теке сақалы түбінде тұрған бір жігіт, жаңбыр тоқтайды ма деп аспанға қарағанда өгіз жауырыны салбырап, оның көзіне түскен екен.
Ол көзін қасығанда жауырыны жерге түскен-ді. Жауырын жерде қозғалып, оның үстіне ел қонады. Бір түлкі жауырынды жерден керіп, жан-жағын тістеймін деп түнімен елді ары-бері қозғалтқан екен. Бір күні елшілік жиылып, түлкіні өлтіреді. Олар түлкінің бір жағын сойған екен. Екінші жағын соярға қозғалта алмаған.
Жаңа туған сәбиі бар бір қатын ұлымен түлкіні бір жанынан екінші жанына айландырып, сойылмаған жағын сойды.
Түлкі терісінің бір жартысынан бүкіл елге бөрік шыққанда, жартысынан сәбиге бөрік шықпады.
Өгізден, құстан, текеден, жігіттен, түлкіден, қатыннан, сәбиден қайсысы үлкен?
Жауабы — теке.
Сонымен, қазақ жұмбағы фольклорлық басқа жанрда шешендік сөз, ертегі тәрізді сюжетті жанрлардың ішінде келіп, көркемдік айшық түзеді. Байырғы әдет-ғұрыптарымыздағы тұспалды сөздердің жұмбақпен ұштасып жатуынан атамзаманнан желі тартатын бірліктің ізі айқындалады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Жұмбақ жайындағы бұл зерттеуіміз нәтижесінде мынадай түйіндер жасауға болады. Жұмбақ қоғамда бірнеше қызмет атқарған, заман ағымына сәйкес қоғамдық қызметіне өзгерістер еніп отырған. Қазақтың көшпелі қоғамында эстетикалық-сауықтық жүкті арқалаған. Қазіргі уақытта жасөспірімдердің сүйіспеншілігіне бөленіп, тәлімгерлік міндетті көтеруде.
Жұмбақтың бұрынғы қоғамдағы мәнділігі сондай, оны айтып-жасырысуға ертеректе тек бір адам емес, топ, ұжым болып араласқан. Ойын ғұрыптық бағыт алған, төреші тағайындалған, диалог арқылы жеңілгендер сын садағына ілініп, әжуаға ұшыраған. Халқымыздағы жар таңдап, күйеуге шықпақшы болған қыздардың болашақ ерін жұмбақ арқылы сынау әдеті де жайдан-жай шықпаған, ол — бағзы жоралғылардың жаңғырығы.
Жұмбақ еркін көсіліп жайылуды сүймейді, көп сөзділікке бой ұрмай, ықшам, жинақы пішіледі. Ол бір затты не құбылысты нысана ете отырып, оны астарлап, бүкпелеп бейнелеуді, осы тұспал бейнені тыңдаушыға табуды артады. Жұмбақ өзі тұспалдаған заттың барлық қасиетін толық қамтып, тұтас кескіндей алмайды. Мәтінде байламның барлық қасиеттері толық суреттелмей, бір ғана белгісі айтылуы мүмкін. Сондықтан жұмбақ шешуін табудың ауыр-жеңілдігі нысана суретінің қаншалықты толық, дәл салынуында. Жұмбақты жасыру да, шешу де адам миындағы күрделі ойлау жүйесіне негізделеді.
«Жұмбақ тілі – қарабайыр емес, образды, құнарлы тіл.
Жұмбақтың нақышты да айшықты образдарына, алмастыруларына арқау болатын нәрселер – адамдардың күнделікті тұтынып, Қолымен ұстап жүретін заттары, айналасында байқап жүрген құбылыстары. Халық жұмбақтарында қазіргі ұрпақ үшін беймәлім, ескілікті этнографиялық айғақтар да қылаң береді. Жүмбақ өзі дүниеге келген дәуірдің шындығын сәулелейді, сол себепті онда халқымыздың өткендегі көшпелі өмір салтын, байырғы әдет-ғұрпын кестелеген суреттер мол. Бүгінде уақыт, замана ырғағына байланысты жұмбақтардың тақырыптық арнасы өзгерген, енді жұмбақтардың нысанасына техника жаңалықтары ілінумен қатар оқу-білім хақындағы жұмбақтар қомақтана түсті. Онда қарапайым заттардың өзі асқақ поэтикалық толғаныспен бейнеленетін кездерінің аз ұшыраспайтынын да байқадық.
Жұмбақтың поэтикалық болмысын екі бағытта қарастырамыз:
- Өлендік-ырғақтық жүйесі;
- Образдық бейнелеу тәсілдері;
Осы екі қыры жұмбақтың төл бойында шебер жымдасып, бір жұдырықтай жұмылып, мазмұнды көркемдік — эстетикалық тұрғыдан уытты етуде бірін-бірі толықтырады. Аталған жанрда белгілі бір өлеңдік қалып сақталмайды. Олардың ішінде төрт аяғын тең басқан өлең түріндегі үлгілерімен қатар қарапайым қара сөзбен келетіндері аз емес.
Жұмбақ жанрына тән басты ерекшелік — көлемі жағынан шағын, құрылымы жағынан жұп-жұмыр нақышталуы. Оның ырғақтық-ұйқастық құрылымы сан алуан өрнектеледі. Әуезділікке, саздылыққа жол ашады. Жұмбаққа ойнақылық дарытатын тұтас буындардың, тармақтардың, жол ішіндегі алғашқы не соңғы сөздердің қайталануы. Өлең түрінде келетін жұмбақ үлгілерімен қатар образбен өрілген сөйлем не сөз тіркесі түріндегі жұмбақтар да қыруар.
Жұмбақ байламының бөлек, оқшау тұратын, оның өзіне ғана тән, өзгелерде қайталанбас қасиетін тайға таңба басқандай етіп ұсыну ауыстыруға тәуелді. Ауыстыру тұспал бейнені көркем образ түрінде жеткізу мүддесіне бағындырылады. Сондықтан ауыстыру жұмбақтың ауқымды, жетекші тәсілі ретінде талданып, оның бейнелігі, ұтымдылығы, тосындығы егжей-тегжейлі сарапталғанда ғана жанрлық табиғаты ашылмақ. Жұмбақ тұспал дап-дайын, ап-айқын күйінде көрінбей, емеурінмен елес береді. Ауыстыру арқылы байламның сыңар бейнесі сомдалады, оның бейнесі басқа құбылысқа көшіріледі. Ауыстыруға түсер салмақ – тұспал заттың ішкі, не сыртқы қасиетін тыңдарман құлағына жеткізу, көзіне елестету.
Жұмбақтың ең басты поэтикалық құралы — ауыстыру. Ауыстыруға ұйтқы сөздер табиғат құбылыстары, қоғамдық қатынастар, аңдар мен құстар дүниесіне қатысты лексиканы, туыстық атауларды т.б. қамтиды. Жұмбақтың тұрақты қолданылып, формулаға айналған ауыстырулары сабына төмендегілер кіреді: кемпір, қыз, құдық, дария, сандық, айдаһар т.б. және дуние, жапанда сөзімен басталатын жүмбақтар да баршылық.
Жұмбақ заттың өзін айтпай, оның түр-түсін, сыртқы белгілерін, жұмбақ болып отырған затқа ұқсас жақтарын сипаттайды, ал заттың өз атын жасырын ұстайды. Сондыктан да ойға алған нәрсенің өзін айтпай, оның сырт көріністерін, сыртқы белгілерін қысқаша сипаттайды, солар арқылы жұмбақ етілген затты табуды жұмбақ дейміз.
Жұмбақ фольклордың басқа жанрлармен байланысты болып келеді, Атап айтқанда жұмбақ ертеректе, айтыста кездеседі. Жұмбактап, тұспалдап сөйлеу би-шешендердің сөздерінде ұшырасса ол мақал-мәтелдерге де жақын. Ал кейбір ертегілерде жұмбақ кейіпкердің тапқырлық-ақылдылығын сынау ретінде қолданылады. Жұмбақпен айтысу дәстүрі күні бүгінге дейін жалғасып келеді.
Жұмбақ табиғатын танып білудің ұрпақ тәрбиесі үшін де, педагогика үшін де мәні зор. Себебі ұлттық фольклорлық мұрамыздың аталған саласы қазіргі таңда мектеп оқулықтары мен хрестоматияларға, түрлі кітаптарға енген. Алдағы уақытта да келер ұрпақтың қажетіне жарайтын көмек құрал болып қала бермек. Демек, жұмбақ тәрізді халқымыз ерекше қадірлеген қазыналарын зерттеу ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан ділгірлік мәселе деп білеміз.
Қорытындылай айтар болсақ, жұмбақ ұлттық фольклорымыздың қанаттанып дамыған, үлкен орны бар саласы болып есептелінеді.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Әбжанов М.М. Қазақ халқының жұмбақтары. Алматы, 1966.
- Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. Алматы, 1994.
- Марғұлан Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы, I том Алматы, 1994.
- Киргизские загадки. Оренбург, 1960.
- Керім Ш. Қазақ фольклорындағы жұмбақ жанры. Док. дисс. Алматы, 2000.
- Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. Алматы, 1972.
- Қазақ халқының творчествосы (Ә.Диваев жинаған материалдар). Алматы, 1989.
- Байтұрсынов А. Шығармалар. Алматы, 1989.
- Аймаытов Ж. Жаман тымақ. Алматы, 1992.
- Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959.
- Қазақ әдебиетінің тарихы. Бірінші кітап, II том. Алматы, 1960.
- Қазақ әдебиетінің тарихы. Екінші кітап. Алматы, 1960.
- Төреқұлов Н. Қазақ совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. Алматы, 1979.
- Ахметов З. Казахское стихосложение. Алматы, 1964.
- Саттаров Қ. Жұмбақтың айтылу тарихынан // «Қазақ тілі мен әдебиет мәселелері», Қазақ ССР Жоғарғы және Орта Арнаулы білім министрлігі, IХ шығуы. Алматы, 1972.
- Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті. Алматы, 1974.
- «Мұра». 1987, № 2.
- Әлібеков Ш. Қазақ фольклорының эстетикасы. Алматы, 1991.
- Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы, 1974.
- Аникин В.Г. Руские народные пословицы, поговорки и детский фольклор. Москва, 1957.
- Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959.
- Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. Алматы, 1965.
- «Ана тілі» газеті, 1992, №47
- Керім Ш. Қазақ жұмбағы. Алматы, 1999.
- Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, 1992.
- Әуезов М. Жұмбақтар (жинақ). Алматы, 1940.
- Қазақ фольклористикасы. Алматы, 1972.
- Қазақ фольклористикасының тарихы. Алматы, 1988.
- Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Ел аузынан жиналған әдебиет үлгілері. Алматы, 1992.
- Ахметов Ш. Балалар әдебиетінің очеркі. Алматы, 1960.
- Ел аузынан. Алматы, 1985.
- Қазақ жұмбақтары (жинақ). Алматы, 1993.
- Жолдаспеков М. Ертедегі әдебиет нұсқалары. Алматы, 1974.
- Негимов С. Шешендік өнер. Алматы, 1993.
- Билер сөзі. Шешендік толғау, арнау, дау. Алматы, 1992.
- Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. Ленинград, 1986.
- Колесницкая И.М. Загадка в сказке // Учен. зап. Ленинград. ун-та, 1941.
- Қазақтың халық творчествосы (Ә.Диваев жинаған материалдар). Алматы, 1989.
Қосымша әдебиеттер
- Төрт түлік: төресі кім? – Алматы, 1980.
- Садырбаев С. Қазақ халық әдебиеті. – Алматы, 1990.
- Диваев Ә. Қазақтың халақ творчествосы. – Аматы, 1988.
- Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Хрестоматия. – Алматы, 1974.
- Айтыс өлеңдер. – Алматы, 1965.
- Ақыш Б.Ө. Балалар прозасындағы жеткіншектер бейнесінің жасалуы. Канд. дисс. автореф. – Алматы, 2006.
- Тіл ашар. Әңгімелер. Өлеңдер. Ертегілер. Жұмбақтар. Жаңылтпаштар. / Құраст. Шәкенова А. – Алматы, 1989.
