Мазмұны
КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………..4
1. ЖҮСІП ҚЫДЫРОВ ЛИРИКАСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ……8
2. ЖҮСІП ҚЫДЫРОВ ЛИРИКАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІГІ…………………………….24
Қорытынды………………………………………………………………………………………..47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………….45
Кіріспе
Әр дәуірдің өз ақыны болады. Ал, әр дәуір өз ақынын туғызады десек, біз сөз еткелі отырған ғаламат ақын Жүсіп Қыдыров шығармалары өз заманының тұтас бір шежіресі секілді; көз алдыңа жан-жақты жүрек тебіренісімен, асқақтаған өз үнімен, қайталанбас өз ерекшелігімен көркем де шыншыл отты сөзбен жасалған тұлғалармен сомдалған соны дүниені қарсы алдыңа жайып салады.
Иә, сонау 1960 – жылдары ұланғайыр қазақ поэзиясына еркіндей кірген бір топ дарынды ақындардың ішінде ақын Жүсіп Қыдыров та өзіне тән қолтаңбасымен, форма жағынан өзінше ізденісімен, көркемдеуші құралдардың жаңа да, тың бір түрлерін тапсам деген талпынысымен көзге түскен еді. Оның небәрі қамшының қысқа сабындай ғана ғұмырында поэзия әлеміне жасаған қарымды қадамы өте сәтті болды деп айтуға толық негіз бар. Яғни поэзия — өмірдің сән берер әрі, сөл берер нәрі. Абай сөзімен айтсақ:
! Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.»
Міне, осы өнерді өрге сүйреп, уақыт өзгерісін сергектікпен қабылдап, ақын деген ардақты атты қадір тұтқан көрнекті өкілдерінің бірі де, ақын Жүсіп Қыдыров еді.
Демек, парасатты ақынның артына қалдырған мұралары қазақ әдебиетінің үлкен бір тарихы, ол әлі жан-жақты зерттеуді керек ететін аса ірі рухани байлық. Жүсіп өзі өлгенмен, ақынның артына қалдырған отты жырлары өлген жоқ, өлуге тиісті де емес. Данышпан ақын Абайдың сөзімен айтсақ:
! Өлді деуге сия ма, ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған.»
Иә, бұл нағыз шындық!
Ерсіз елдің өсіп-өнуі жоқ дегендей, халқының аяулысы, поэзия заңғарындағы жарық жұлдыз, ақын Жүсіп Қыдыров сүйікті халқын қандай да қиын-қыстау заманда өзінің сан қырлы шығармаларымен сүйсіндіре білді. Бірақ, Жүсіп жырларының сырлы құпиясы өз кезінде талай тағдырлы сын мен мінді, бағалау мен даттауды бастан кешірді. Алайда, ақын ешбір тайсалмады, берілмеді, ол қазақтың бай сөз өнерін өз бойына толық сіңіре қабылдай отырып, қажырлы ізденісті еңбегінің арқасында поэзияда қалыптасып орныққан өлшем — өрнекті керекті жерінде қырлап — өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан асқан шеберлік қырын таныта алды. Осы негізде жаңа өлшем, тың тақырып, ұйқас түрлерін қолдана отырып, ұлттық поэзияның ырғақтық, формалық, көркемдік бояу, әуезділік байлығын молықтыра түсті.
Демек, біздің қарастыратынымыз, Ілияс Жансүгіров атындағы сыйлықтың иегері, ақын Жүсіп Қыдыров лирикасының көркемдік ерекшелігі болмақ.
Сөз жоқ, Жүсіп Қыдыров шығармашылық қырлары сан алуан дарын. Ол – драматург, ол – зерттеуші, ол – аудармашы. Десе де Жүсіп талантының басты белгісі – ақындығы болып есептелсе керек. Алайда бір өкініштісі, Жүсіп Қыдыровтың лирикасы, шығармашылығы туралы бұрын да, тіпті бүгінде де зерттеу еңбектер жазылған жоқ, ал мақалалар жазылмады деп айта алмаймыз. Оның поэзиясы туралы: М. Қаратаев, Ә. Кекілбаев, Д. Досжан, Қ. Ергөбек, Қ. Мырзалиев, Б. Алдамжаров, Ф. Сахиев, Б. Айнабеков сынды әдебиеттанушы ғалымдар мен жазушы-сыншылар өз пікірлерін білдірген еді.
Жүсіп қаламының қуаты, құдіреті – желмен жарысып жаңалық ашуында емес, топырақпен табысып, дәстүр тілін дамытуында, қазақтың қара өлеңінің кем — кетігін түгендесіп, келісім кестесінде өзінің қасиетті қолтаңбасын қалдыруында, бүтін ғұмырын қазақ өлеңінің ұлттық үні мен сырын естіртуге бағыштауында, қатардағы қарабайыр құбылыстан шырайлы шындық туғызуында, сөйтіп қазақ халқының көркемдік тұлғасын біртұтас көркемдік жүйе арқылы бейнелеуінде. Сөзінде кездесетін әдемі әуез, сыршыл ырғақ кейде жүректі тебірентіп, кейде мұңға батырып, алыс арманға құлаш ұрғызады, кейде мына әлемнен басқа әлемді ұғындыратын, тылсым дүниенің қаттылығы мен тәттілігіне тәнті етеді, көркем ойды сұлу суретпен өзіне тән айшықпен өрнектей отырып, сөз құдіреті арқылы құлаққа жылы үн, көңілге әдемі әсер қалдырады.
Міне, осындай мол мұра қалдырған ақын поэзиясынан ұлттық ұғымға негізделген тұтас көркемдік ойлау жүйесін аңғарамыз. Өлеңдеріндегі мазмұн, мағынаның ондағы ой-сезім байлығының көркемділік қуаттылығын алуан түрлі суреттеу тәсілдерінің біріккен жүйелік тұтастығымен арттыра білді. Н.А. Гуляевтің сөзімен айтқанда! Әлемді жан — тәнімен игерудегі өзіндік мазмұнды құрылысы, ерекше көркемдік формасы бар көркемдіктің дамуына өзіндік сапалылығымен әсер беретін ерекше кезеңді айқындап берді.»[1, 17]
Поэзия тек суретті сөзбен өріліп, көрікті, айшықты сөзбен бейнеленетін сөз өнері. Ал, поэтикалық тілдің көркемдік, образдылық сыр — сипаттарын, әдемі айшықтарын, тіл өрнектерінің эстетикалық қызметін де айқындау оңай мәселе емес. Сондықтан біз Жүсіп Қыдыров лирикасының көркемдік ерекшелігін қарастырғанда, ақын өлеңдерінің тілдік бояуларына, өлең сөзді өрнектеу, көріктеу, ажарландыру, құбылту амал — тәсілдерін де айқындап, шығармаларында сомдаған өзіне тән тың, соны образдарына тоқталмақпыз.
Ақын лирикасының көркемдік ерекшелігін талдау арқылы, стильдік даралығын анықтау – оның көркемдік тілінің сан — салалы ерекшеліктерінің табиғатын тану болып табылады.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Біздің бітіру жұмысымыздың өзектілігі – бұл уақытқа дейін қазақ әдебиеттану ілімінде күн тәртібіне қойылып, әлі күнге шейін арнайы зерттелмеген тақырыптың бірі – Жүсіп Қыдыров лирикасының көркемдік ерекшелігін арнайы зерттеу нысанасы ретінде алып, теориялық тұрғыдан талдау.
Демек, жоғарыда аталған мәселелерді кең ауқымда қарастыру, Жүсіп Қыдыров шығармашылығының көркемдік ерекшелігі мен елеулі қырларын ашуға мол мүмкіндік береді. Бітіру жұмысының зәрулігі де осы проблеманың шешілуімен анықталады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыпты зерттеу барысында мынандай өзекті мәселелерді айқындауды мақсат тұттық:
— Жүсіп Қыдыровтың азаматтық, гуманистік, махаббат сарынындағы лирикасының тақырыптық, идеялық, эстетикалық мән — мағынасын ашып көрсету.
— Ақынның өмір, қоғам, адам, махаббат туралы философиялық ой- толғаныстарын және көңіл — күй лирикасының әр түрлі сыр — сипаттарын ашу.
— Жүсіп Қыдыров лирикасындағы оқырманның ой — санасына, эмоциялық ой — сезіміне әсер ететін астарлы балама, бейнелі сөздер – теңеу, эпитет, метафора, метонимия, символ, кейіптеу және т. б. көріктеу құралдарының ақын қолданысындағы әр түрлі ерекшелігін анықтау.
— Ақынның өлең өлшемдеріне, ұйқасы мен ырғағына, өзі тапқан жаңа пішін мен өрнектерге талдау жасау.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Біздің бітіру жұмысымызда көрнекті ақын Жүсіп Қыдыров лирикасының көркемдік ерекшелігі алғаш рет жүйелі түрде қарастырылып отыр.
Жүсіп Қыдыровтың ақындық, адамдық көзқарасын аңғартатын азаматтық, философиялық, көңіл — күй, махаббат, табиғат және т.б. лирикасы тақырыптық, идеялық тұрғыда топтастырылып, сараланды.
Ақынның ана тілінің тұнық мөлдірінен, суретті өрнектерінен терең сусындап, халық поэзиясының тіл кестесін өз шығармашылығында жаңғырта, жаңаша пайдалануы әр түрлі мысалдармен дәлелденді.
Жүсіп Қыдыровтың поэзияда өлең сөздің өрнекті, нақышты оралымдарын, сонымен бірге метафора, теңеу, эпитет,
кейіптеу, символ, және т.б. бейнелеу құралдарын орайын тауып қолдану арқылы өлең өрімін, жыр кестесін құлпырту, ажарландыру әдіс — тәсілдері анықталды.
Бітіру жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысымызды жазу барысында А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, Б. Майтанов т.б. ғалымдардың теориялық ұстанымдарын негізгі бағыт-бағдар ретінде ұстандық. Сонымен қатар еңбекте Жүсіп Қыдыровтың жарық көрген барлық кітаптарын, ол туралы жазылған ғалымдардың, сыншылардың мақалаларын, ғылыми пікірлерін, өзге де іргелі оқымыстылардың еңбектеріндегі жүйелі ой — пікірлерді басшылыққа алдық, теориялық және методологиялық тұрғыдан таяныш еттік.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық мәні. Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты ана тілімізге және сол туған тіліміздің сөздік қорын байытатын, ілгері дамытатын көркем әдебиетке деген көзқарас та түбегейлі өзгеруде. Ал, қазақ әдебиетін, оның ішінде поэзия жанрының тіл кестесін, өлең өрімін, саздылығы мен әуезділігін, яғни, көркемдік, сапалық қасиетін, ерекшелігін қарастыратын да — әдебиет теориясы. Сол себепті ! Жүсіп Қыдыров поэзиясының көркемдік ерекшелігі! деп аталатын бітіру жұмысының түйіндері мен тұжырымдары барша әдебиет сүйер қауым мен жыр сүйер қауым үшін пайдалы деп ойлаймыз.
Бітіру жұмысының құрылымы.
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Жалпы қорытындыдан басқа, әр тараудың соңында да дәйекті ой -тұжырымдар жасалып отырады. Сонымен қатар, сілтеме жасалған және пайдаланылған әдебиеттердің тізімі бітіру жұмысының аяғында орын алады.
І–тарау
Жүсіп Қыдыров лирикасының тақырыптық ерекшелігі
Қазақ әдебиетінде ерте кезден халық игілігіне айналған, ерекше орынға ие! Сөз патшасы, сөз сарасы! — поэзия екені белгілі. Поэзия туралы белгілі ғалым З. Ахметов:! Поэзия деген сөздің өлең, жыр деген мағынасынан басқа, ретіне қарай көркемдік, әсемдік деген мағынаны да беретіні тегін емес. Поэзия терең, нәзік сезімнен туады. Ол көңілдің толқынын, жүректің лүпілін білдіреді! [2, 1] – десе, атаулы ғалымдарымыздың бірі С. Негимов поэзия туралы:! Поэзия – қоғам, табиғат, адам арасындағы қатынастардың тұтастығын мұқияттайтын өнер саласы, оның үстіне музыкалық әуен мен поэтикалық тіл, дыбыс пен интонация, қайталаушы түр мен ұйқас, көркем кеңістік пен көркем шындық т.б. қабаттаса, астарласа өрілетін, қисынын тапса әлем қиысатын, алуан түрлі бояулармен сәулеленетін, әрі сәулеттенетін көркемөнердің өзгеше бір тарауы! [3, 39] – деп ерекше атап көрсетеді.
Ал, поэзияның ең бір керемет, тамаша түрі – лирика. Лирика табиғатына тән ерекшелік – ол адам баласын толғантып, тебірентіп қана қоймай, өзімен бірге мұңайтып, һәм қуантып, әр түрлі күйге салып отырады. Нәтижесінде, біз дүниеге, өмір құбылыстарына ақын көзімен қараймыз, ақын сезімімен толқып, ойланамыз. Демек, оқырман жарық дүниеге ақын көзімен қараса, сұлулық пен әдемілікті терең түйсініп, жақсы түсінеді. Өйткені, лирика тіршіліктің сан алуан құбылыстарын, өмір шындығын, көңіл толқыныстарын да мәнді де әсерлі етіп жеткізеді. Орыстың ұлы сыншысы В. Белинский:! Поэзия – это светлое торжество бытия, это блаженство жизни, нежданно посещаюшие нас в редкие минуты; это упоение, трепет, мление, нега страсти, волнение и буря чувств, полнота любви, восторг наслаждения, сладость грусти, блаженство страданий, не насытимая жажда слез; это страстное, томительное, тоскливое порывание куда-то, в полную всегда обольстительную и никогда недостигаемую сторону…»[4, 10] – деп жазған еді.
Ал, белорус зерттеушісі М. А. Палкин:! Лирикалық поэзияның нысанасы ақынның өзіндік! мені! ғана емес, сонымен қатар адамның ішкі жан дүниесіне көзқарасы және тұлғаның ішкі әлемі арқылы сыртқы әлемді де бейнелеуі! [5, 46] – деп ой түйіндейді.
Демек, бұл айтылғандардан шығатын қорытынды: ақынның жан дүниесін толқытып, толғандырған ішкі сыр ғайыптан пайда болмайды. Ол сырлар мен ой- толғаныстар, өмір мен қоғамның құбылыстарынан, әр түрлі мінез-құлқы, ойы, арманы бар адамдармен, табиғат әлемімен қарым-қатынастардан, көзқарастардан пайда болады, ой елегінен өтіп барып, ақ қағазға түседі, оқырманның рухани кәдесіне асады. Сондықтан айналаны қоршаған ортада, адамның ішкі жан дүниесінде болып жатқан өзгерістер мен құбылыстар ой адамы – ақынның назарынан тыс қалмайды. Бұл орайда академик З. Қабдолов:! Лирика – шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезімін астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі! [6, 34] – деп дұрыс пайымдаған.
Міне, көптеген пікірлер келтірдік, ал, біздің бітіру жұмысымыздың арқауы болып отырған қазақ поэзиясының ірі өкілі, ғажап та, көрнекті ақын Жүсіп Қыдыров өлеңнің, оның ішінде лириканың табиғатын терең түсінген адам. Ақынның өз ойынша:! Поэзия жанрының бірнеше түрге бөлінетінін жақсы білесіздер. Соның ішінде лирика оқушысымен әсіресе мұңдас, сырлас. Көбінесе! мен! арқылы баяндалатын мұндағы сезім де, сурет те, ой да, әуен де – бәр- бәрі нақты сезімнен туған нақты поэзия, әманда жүрек пен жүректің оңаша тілдесуі, үндесуі, ұғысуы іспеттес. Оның эстетикалық мәнінің құдіреті де осы қасиетінде! [7, 88] – деген болатын.
Мінеки, осы пікірлердің өзі-ақ лирика табиғатынан мол хабар беріп тұрған сияқты. Ал, біздің бұл тарауда қарастыратынымыз – ақын
Жүсіп Қыдыров лирикасының тақырыптық ерекшелігі.
Ақиық ақын Жүсіп Қыдыров өзінің лирикалық шығармаларында әр алуан тақырыптарды қамтыған. Адам баласы ақыл-ойымен танып, сезіміне әсер еткеннің бәрін де өзінше топшылап жырға арқау еткен. Соның бірі – табиғат лирикасы. Демек, ақынның лирикалық сарындарының қалыптасуына, өркендеуіне негіз болған арналар: біріншісі – туған жер табиғаты, екіншісі – дала көрінісінің тылсымдары, ал үшіншісі – солардың тыныс-тіршілігі. Ақынның:
— Тек қана туған жерде шөлі қанған,
Аруанамын алыста елі қалған,
Мен қайда, сен қайдасың қайран далам,
Келетін көк майсасы белуардан – [8, 86] –
деген жолдарынан -ақ ақынның туған жері табиғатының сұлу көрінісі көзіңе елестейді.
Демек, ақын таңдаған тақырыптардан, көз алдыңа сонадайдан жарқырап тұратыны, ол – ең бірінші, туған жер табиғаты.
«Әркімнің туған жері — Мысыр шаһары ” – дейді халық даналығы. Әйтсе де, адам баласында туған жер біреу болғанымен, дарынды ақындар оны шабыттың қызулы, отты сезіміне бөлеп, әрқалай жырлап келеді. Ақындар бірде туған жерді! сүйемін!! қасиет тұтамын! деп жалпылама жырласа, енді бірде сол жердің бір бөлшегіндей тауын, тоғайын, мөлдір бұлағын мадақтайды, енді бірде туған жердің тұрпат-тұлғасынан оймақтай етіп ойып алынған көркем деталь арқылы өз махаббатын білдіріп
жатады. Жүсіпті де осындай дарабоз ақын деуге қисын келіп тұр:
— Бозторғай көкте шырқады,
Төгілді көктен үн жаңа,
Құлпырып кетті қыр тағы,
Құлпырып кетті бұл дала [сонда] –
Ақын бұнда дала тағысын құлпыртуда бір ғана бозторғай бейнесін алып, оның қасиетін көктегі үнге теңейді. Тағы бірде:
— Сыбдырласып Қаратаудың желіне,
Ақ жапырақтар ән айтады еліне,
Еккенде әкем туған жерін перзентім,
Саған қарап мәңгі сүйсін деді ме [сонда].
Ал бұнда туған жеріне деген ерекше ыстық сезімі көрініп тұр.
Иә, далаға ерекше нұр беріп тұрған жаңа үн, бозторғайдың көкте кербез шырқауы, солай да құлпырып бара жатқан қыр тағы. Енді бірде, “ Ақ терек ” деген өлеңіндегі әкесінің еккен терегіне жан бітіріп, оның Қаратаудың майда желімен сыбдырласып жатып, ақ жапырақтарының туған еліне ән айтуы, соған қарап туған жерге деген мәңгілік махаббатының бейнесі не деген көркем, сырлы образ, сұлу сурет десеңші.
Ақиық ақын жырларында табиғат лирикасы мен адамның жан дүниесі бірге өріліп, бірге астасып жатады. Оның басты тақырыбы – дала, қаһарманы – туған жер, кейіпкері – сол ғаламат көріністердің образы. Сол себепті де Жүсіп — сыршыл ақын болған.
Иә, Жүсіп лирикасында ерекше орынды иелейтін тақырыптардың бірі – табиғат лирикасы дедік. Ақын өзі туып өскен ауасы тамаша туған жерін, бусанған бозаң даласын, тау қойнауындағы айдын да, тұнық көлін, жасыл желекті кең жайлауларын, қысқасы, бал иісті бұлағын, бір тал шидің шыбығына дейін шабыттана жан сезімімен жырға қосады:
— Есіктің алды бау қандай,
Айнала әсем гүл бағы,
Төселіп өзі қалғандай,
Қазақтың кілем сырмағы [9, 81]
Ақын көркемдеуіш тәсілі – теңеу арқылы туған жерінің бір бөлшегі, есігінің алдындағы бауының айналасын гүл бағымен көмкеріп, оны қазақтың кілем сырмағымен өрнектейді. Қарап отырсаң, көз алдыңа ақынның есік алдындағы бауы, айналасындағы әсем гүл бағы, мөлдір аспаны, тың ауасы, даланың кербездігін қазақтың кілем сырмағына теңеуі, бәр-бәрі керемет, көркем болып елестейді.
— Шүйінші!
Тас түйілген түн қабағы серпіліп,
Таң келеді жап -жарық боп тағы да,
Шүйінші!
Оянды әне бір дір етіп, көл тұнық,
Жаңа із түсті тіршіліктің жолына [сонда]
Бұл өлеңді оқып отырып бір тамсанасың, сосын жалғасын іздейсің:
— Күйге толы, нұрға толы тыныштық,
Мөлдір аспан, мөлдір көңіл, тың ауа,
Дүниеде осы маған шын ыстық,
Күнде ертемен қарсы аламын қуана [сонда]
Туған жеріне ақын жанының ғашықтығы күй секілді, ал сол күйге құлағыңды тоссаң, қуанышқа толы тыныштық, бейнебір тұнық көлдің дір етіп оянуы, ақынның ұлы сезімге мастанып, жас балаша! сүйіншілеуі! не деген құдырет, тәкаппар сезім десеңізші. Одан әрі оқисың:
-Мөлдіреп өзен ағады,
Рахаттан жүрек шым етер,
Даланың жібек самалы,
Тазартар ішті, түлетер [8, 86]
Бұнда да ақын жүрегінің толқынысы сол, табиғаттың тылсым кереметтеріне табынады, табынады да өзінің жырына арқау етеді.
Ақынның осындай өлеңдерін оқып отырсаң бір тақырыпты әрқалай жырлағанын көруге болады. Өлеңдері бірінен бірі сабақтастық тауып жатқандай. Меніңше, нағыз шабытты ақынның жырлары осындай болмақ керек.
Міне, ақын туған жер табиғатын, боз даласының көрінісін жырлағанда, оны жалаң алмай, өмір құбылыстарымен, адамзат тіршілігімен байланыстыра шеберлікпен суреттейді. Оның өскен жер табиғатына деген талпынысы ерекше ықыласпен, ақындық шабытпен жырланады.
Хас ақын тау туралы толғансын, не дархан боз даланың кеңдігін жырласын, тіпті көл, немесе жазғы таңды, күзгі кешті, егінді, не жер, күн, ай жайында айтсын, бірінші кезекте өзінің дүние түсінімі – ішкі жан дүниесі тұрады, ал жан дүниесінің түсінімі, ол – туған жерге деген айрықша сағыныш. Сонысымен ақын дала әлемін толғандырып, онымен бірге өзі де тебіренеді:
— Көктемнің күні қайда әлгі әсем жайнаған,
Қайда әлгі жасыл шетсіз де, шексіз тау, далам,
Өзендер қайда тобықты қаққан толқыны,
Бұлдырап кетті, бұлдырап кетті айналам.[9, 81]
— Қап — қара жерге көкпеңбек болып төселді жібек майса да,
Айнала толған қызыл да жасыл, ақ, ала, сары гүлдер мың,
Тірі жан біткен сағынып қапты-ау соншама,
Көктемнің шексіз кеулімжай, бостан күндерін [сонда,-196]
— Терезеден туған жерді көреді,
Жүрегінде сағыныштың өлеңі [сонда,]
— Көктемде қызғалдаққа оранған,
Сәмі желі самал желмен таранған,
Жаз келгенде кең жайлауым жайнаған,
Егінменен тебіренген бай далам [сонда,] – деп боз даласын аңсайды, торығады, сағынады, алайда оған кейде жете алмай, ақын өміріне налиды:
— Далама жете алмадым сағынсам да,
Ауасын жұта алмадым сарылсам да,
Шаршадым, шаршағанға тірлік мәнсіз,
Ажал кеп алмай жатыр жалынсам да [8, 86] – деп ағынан жарылады. Осылай жалғасқан жырларында ақынның кіндік қаны тамған даласына, үнсіз ғана жаңғырығып өткен тылсымына деген сүйіспеншілігі – табиғат лирикасының негізгі әуені болып табылады. Оны ақынның қалаған жыр жинақтарынан оқып, туған жердің сұлу табиғатын көркемдікпен суреттеген өлеңдерін көптеп ұшыратуға болады. Бұндағы қарапайым ғана зат, көріністер мен мол сырға не болып жол, дала, көк аспан, бұлт, су, тау – бәріне де жан бітіп, адамның өзімен тілдескендей әсер қалдырады.
Иә, даланы өзінің жырына қоспайтын ақын жоқ, ал, қай ақынның болмасын даланың дархандығын танытар тау образы қаламының ұшынан бір қалмайды. Мұны Жүсіп жырлары да дәлелдегендей. Ақынның “ Көңілім туа менің тау болыпты ” [8, 86] – деп ең алғаш өмірге қадам аттағанынан бастап, тау туралы жырлайды:
-Ақ бұлттар қалқып аспанда,
Қарасаң көзің шағылар,
Күн нұрын қайта шашқанда,
Тауларым зерге малынар [сонда]
Ақын айшықтаған тау образы бір өзі жеке алынбайды, ол табиғатпен тамырласып, дала образымен бір фонда өрнектеледі.
— Күн төбеде нұр шашып,
Жер төменде гүл шашып,
Тау далаға ұласып,
Дала тауға сыр ашып,
Күй тебірентті көк белді [11, 77]
Ал, бұнда ше, ақын бұл жерде күн мен жерді, тау мен даланы сабақтастырып, бірінен кейін бірін байланыстыра суреттеп, оларды ғажайып күйге ұластырады.
— Естілмейді алдан құстың дауысы,
Тынып қалған тым — тырыс боп бау іші,
Аспаннан бір хабар күткен сияқты,
Елеңдейді таудың үркек тағысы [8, 86]
Иә, ақынның ақындығы дегеніміз осы шығар. Бұны нақтылықтан гөрі философиялық тұжырым ба деп қаласың. Өйткені, мұзбалақ ақын М. Мақатаев та тау туралы жеріне жеткізе жырлаған ақындардың бірі. Мұқағалидікіне үңілейікші:
— Өлмесін деп берген ғой тауды маған,
Мен күрсінсем, күңіреніп тау жылаған,
Көңілімде бір құйын көтерілсе,
Тауларымда тұрады қарлы боран. [12, 89]
Қарап отырсаң, екі ақынның екеуінде тау образы екі түрліше жырланған, бірақ, біріне-бірі мағынасы ұқсас секілді. Мұқағалидың тауы да, Жүсіптің тауы да адамның жаны іспеттес. Мұқағали күрсінсе ақынның тауы күңіренеді, жылайды. Ал, Жүсіптің тауы аспаннан бір хабар күтіп елеңдейді, себебі Жүсіптің айтып отырған үркек тағысы ақынның өзі, ал аспаннан бір хабар күтуі оның үміті болып есептелсе керек. Тағы бірде ақын Мұқағали былайша жырлайды:
— Мен таулықпын,
Таудан мен жаратылғам,
Бұлт бүркеніп, жай отын ала туғам. [сонда] – деп таудан жаратылып, тауда туғанын ерекше әсірелейді. Ал, Жүсіп ақынға үңілейік:
— Жаралмаппын тау болып, дала болып,
Бұлақ болып, шөп болып, ара болып [сонда] — деп сырын шағады.Бұнда мақтаныштан гөрі налу көп. Бұл ақынның шындықты мойындауы, өзге ақындардың таудай талабын мойындауы, ал өзін сол таудың тағысына ғана балап, арманын асқақтатуы тамаша жалғастық тапқан.
Иә, бұл дегенің ғажап! Осы шумақтардан-ақ ақын жанының нәзіктігін түсінуге болардай-ақ. Ал, шын нәзіктікті түсіну үшін мына жолдарға көңіл аударайықшы:
— Майда желден майысар шөп именіп,
Су бойында қыпша бел топ инелік,
Қос қанаты дірілдеп, ұшып — қонып,
Жүргендей ме бір биді әлі үйреніп.
Инеліктер билейді таң атқаннан,
Таңдай қағып дүние қарап қалған,
Тіршіліктің әдемі әні еседі,
Дірілдеген жұп — жұқа қанаттардан [13, 79]
Ғажап! Тамаша! Сөзбен салынған сырлы да, әсерлі сурет. Бұдан басқа туған жердің тағысын енді қандай нәзіктікпен жеткізуге болады?! Ақын түсінігіндегі шөптің майысуы, жай майысу емес, желден именіп майысу. Ақын шөпке адамға тән ұялу, қорқу т.б. қасиетті әдемі үйлестіре қолданған. Кейіптеудің әсем де, әсерлі түрін тауып, ұтымды пайдаланған. Қыпша бел инеліктер де, дірілдеген жұп-жұқа қанаттар да сәтті табылған эпитеттердің соны үлгілері.
Жүсіп Қыдыров – тұлғалы талант. Қазақ әдебиетінің, оның ішінде поэзияның алымды да, арынды тарланбозы Ж. Қыдыровтың лирикасы өмірде жарық дүниеге құштар жанның мінезін танытатын, сол қасиетімен оқырман назарын өзіне тартып, сезімге, ойға жетелейтін лирика. Ақын лирикасының ерекшелігі де сол, ол өз көңіл-күйін жырлау арқылы өзгеге тән өзгерісті сезініп, соны дәл тауып айта алатындығында. Мұнда жеке адамдардың ой — сезімдері, ниет — пиғылы, арман — мақсаты айтылғанмен, сол арқылы бүкіл қоғам, заман, адам сырлары сипатталады.
Ақын өзі туралы айтқанда, аясы тар шеңберде шектеліп қалмайды. Қоғамдық құбылыстарға, өз замандастарының іс- тәжірибесіне сүйене отырып, заман сырын, адам баласының рухани өмірін бейнелейді. Ал, қоғам, дәлірек айтқанда қоғам өмірі – қай ақынның болмасын шығармашылық өнерінің табиғатын айқындайтын күрделі тақырып.
— Бостандық – қызыл ту боп желбіреген,
Мәңгілік таусылмайтын ол бір өлең,
Бостандық десем – жаңа елді көрем,
Қызғалдақтай құлпырған жерді көрем [14, 80]
— Ыстық шайым төгіліп,
Қақ бөлінді бал кесе,
Соғыс көзге көрініп,
Қоламтасы сөнбесе,
Ақын қалай отырар?! [сонда]
— Тас түнекте түртінектеп жүргенің,
Қайран елім, жылағандай күлгенің,
Тас түнекте не көрерсің, — надандық,
Сәуле — нұрдың не екенін білмедің [12, 79]
— Жылы ғой деп тасбауырға жылындық,
Жаңбыр менен қар суына жуындық,
Шырақ болып жана қалса Пушкиндер,
Жалп еткізіп сөндірді оны зұлымдық [сонда]
Әрине Жүсіп Қыдыров та басқа ақындар секілді өз заманының ұлы болды. Бізге қазір құбыжық көрінетін кеңес дәуірін ол да бір кісідей жырлап, негізгі тақырыбының бірі ретінде шығармаларына арқау етті. Ол үшін ақынды кінәлай да алмаймыз. Қалай десек те, ол өзі мойындаған, өзі таныған шындықты жырлады. Егер ол сол кездің өзінде қазақ елінің бостандығын өлеңіне арқау етіп еді десек, ол жалған болар.
Иә, қай кезден де қазақ ақындары үшін басты тақырыптардың бірі – бостандық тақырыбы болғандығы белгілі. Ал, Жүсіп ақынның бостандығы мүлде өзгеше. Бостандықты желбіреген қызыл туға балау, сол үнін айтса, жаңа елді көруі, қызғалдақтай құлпырған жер және де оны мәңгілік таусылмайтын өлеңге теңеу не деген парасаттылық. Сол бостандық жолында болған түрлі төңкеріс, алапат соғыстың көз алдына елестеп; ыстық шайы төгіліп, сол соғыстың қоламтасы сөнбесе, ақын да жай отырып шайын іше алмауы не деген ғанибет десеңізші. Ал, елінің тас түнекте жүріп, күлгені – жылағанымен пара — пар екендігін, елінің еш уақытта сәуле мен нұрдың не екенін білмей өтіп, әрдайым тасбауырға жылындық деп қайғыра мұң шағуы ше?! Бұл сонда ақындық емей не?!
Десе де, лирикалық өлеңдерінде ақын айтайын деген ойын әрдайым өз атынан айта бермейді. Онда ақынның ой-армандары, ішкі толқыныстары лирикалық кейіпкер арқылы көрініс табады. Әдетте көп айтылып жүрген! Лирикалық кейіпкер! немесе! Лирикалық қаһарман! ақынның творчестволық ерекшелігін, сезімін, мінезін де әр қырынан көрсетеді.
Академик З. Ахметов поэзиядағы ақын тұлғасы лирикалық бейне кейпінде көрінетінін айта келіп:! Лирикалық қаһарманның басты ерекшелігін айқындайтын ақынның қоғамдық, эстетикалық мұраттары, идеялары, өмір құбылыстарын, дәуірді, халық тағдырын өзінше сезініп, түсінуі. Сөйтіп! лирикалық қаһарман! деген ұғым ақынның көптеген шығармаларында ой — сезім дүниесінің, мақсат — мұраттардың бірлік — тұтастығын танытады! [15, 3] – дейді.
Иә, осы тұрғыда Жүсіп ақынның да лирикалық кейіпкерлерінің болмыс -бітімі, мінез қырлары басқа ақындардың кейіпкеріне ұқсамайды. Ақынның лирикалық қаһармандары адам ретінде байсалды, ой салмақтайтын, шындықты айтып, ағынан жарылатын парасатты тұлға. Сондықтан да Жүсіп Қыдыров өлеңдеріндегі лирикалық қаһарманның сөзі, ойы, арман — мұңы оқырманды бейтарап қалдырмайды. Олардың көңілінен шығып, сезіміне эстетикалық әсер етеді. Жүсіп ақынның сол тұстағы өзі сыйлаған, кейбір қасиеттерін ерекше қадірлеген ұлы адамдарға, замандастарына арнаған арнау өлеңдері де біршама.
Қоғамдық ойды қозғап, оны дамытып, қалыптастыратын жеке тұлғалар десек, сол тұлғалардың бірі – Отан соғысының жалынды жауынгері, даңқты қолбасшы, халық қаһарманы – Б. Момышұлы ақын назарынан тыс қалмаған:
— Қамшыдан аспас қаруы,
Қиянаты жоқ адамға,
Қазақтан туған қайран ұл,
Қылышын қанға малар да,
Қасірет қуған қаскөй жау,
Қауқарсыз бұлттай ыдырап,
Қасиетті менің жерімде,
Жұлынын үзіп жайланар [9, 81]
Міне, ақын батырға жай ғана арнау айтпаған, керісінше оның ерлігін бір қалыпты бояумен бейнебір көз алдыңа көрсетіп тұрған картина сияқты. Өлең ырғағы мен өлшем бірлігі жағынан Махамбет жырларына ұқсас секілді. Ал, ақынның қазақтың ұлы жазушысы М. Әуезовке арнаған оптимистік элегиясы ше:
— Естисің бе қаламұштың тысырын,
Кемеңгер ой кітаптарды парақтап,
Бітер емес бар білімді адақтап,
Жазып жатыр ұрпағына мұрасын,
Ұлылықтың өлшемімен сараптап,
Көз алдымда келбеті сол кісінің [сонда]
Міне тәкаппарлық. Бауыржанның ерлігін бейнебір нақышына келтіріп әсірелесе, ал, М. Әуезовтің данышпандығын, оны кемеңгер ойға теңеуі, ұлылықтың өлшемі, қаламұштың майда естілер тысыры, бәр-бәрі ойшылдықтың, кемеңгерліктің символы тәрізді. Міне, қараңыздаршы, Жүсіп ақынның лирикалық кейіпкерлері жансыз, қозғалыссыз, іс — әрекетсіз қаһарман емес. Олар да кәдімгі өмірде өзіміз көріп жүрген адамдар сияқты мінез- құлқы, арман — мұңы, сезік — сезімі бар ірі
тұлғалар. Ол кейіпкерлер! Отан! деген ұлы ұғымға кір жуытқысы келмейді. Ақын ниеті нашар, ұсақ пенделерді жек көреді, сол себепті оның сомдаған образдар галереясы оқырман қауымның аялы көңілінен шығуы әбден түсінікті жағдай.
«Лирик ақындарды кейде!ойшыл! деп жатамыз. Бұл тегінде шартты күрделі бөліс болса керек. Ойлы ақын сыр шертпей тағы тұра алмайды. Ал, ойшылдық пен сыршылдық образсыз бір қадам ілгері баса алмайтыны түсінікті! [16, 19] – дейді ғалым М. Дүйсенов.
Сөз жоқ, Жүсіп те ойшыл ақын. Десе де, ол өзі жайлы,
құбылмалы, өзгермелі өмір-тағдыр туралы ойланып қана қоймай, қорғасындай салмақты, келелі ой -тұжырымдарын қарапайым, бейнелі сөзбен жеткізуге ұмтылады:
— Жалғызбын, мұңымды кімге айтармын,
Бүгіліп, қара дауыл ұрған талмын,
Мұңымды кімге айтармын?
Ей, ағайын,
Бұл өмірмен жарыспаққа,
Сендер кетіп барасың алыс жаққа [8, 86]
Ал, ақын адам тағдыры, олардың бақыт жайлы түсінігі туралы не айтады дейсіз ғой. Ол былайша жырлайды:
— Қуанышың – шыққан күн, күнсіз тірлік солар шын,
Түн соңынан тоқтаусыз жарық қайта оралсын,
Ренішің бар болса, қуанышқа құшақ жай,
Бақытты жан болсаң да, бақыттырақ боларсың [сонда]
— Бақыт деген не екен – балбыраған таң ба екен,
Көк аспанға шаншылған көк шыңдағы қар ма екен,
Гүлді көктем даласын аралаған ән бе екен,
Бұл бақыттың не екенін білетіндер бар ма екен. [17, 74]
Жалпы өткен ғасырдың 60-жылдары поэзиямызға келіп қосылған талантты ақындар шоғырындағылардың бұндай философиялық мәселені аттап өткені кемде-кем. Оған М. Мақатаевты мысалға келтірсек те жеткілікті болар. Әсіресе, Жүсіп Қыдыровтың! бақытты жан болсаң да, бақыттырақ боларсың! дегені диалектикалық категория іспетті. Ойға ой қосатын, ойлануға себеп болатын тың пайымдау.
Иә, қарап отырсақ Жүсіптің үлкен ойға, терең сезімге құрылған лирикасында жарық дүниеде өмір сүрудің, бақытты болудың мән-мағынасы хақында философиялық түйіндер жасалады. Тағы біріне көңіл аударайықшы:
— Жоқ, жоқ, бақыт жалғыз — ақ, көрінбей ме қараса,
Алыс та емес, жақын да, биік те емес, аласа,
Отан үшін, жер үшін, отқа түсіп өртеніп,
Өмір сүру адамша, өле білу адамша. [8, 86]
Ал, осыған не дейсің? Бақыттың құдыретіне үңілу, яғни оны көре білу, оның Отан үшін отқа түсу, өртену, ал, оған жету үшін адамша өмір сүре біліп, адамша өле білу формасы терең философия емей немене?! Автордың ойынша нағыз бақытты тапқан адам ғана шын мұңайып, шынайы түрде қуана алады. Ал, мол қуаныш — өмірдегі жетістіктердің жемісі, жеңіске ұмтылған күрестің нәтижесі.
Ақын қандай тақырыпта жырласа да, нені суреттесе де дәуірдің сан қилы көріністерін, құбылыстарын реалистік шындықпен дәл, айқын бейнелеп шыққандығын байқатады. Оның алғашқы ақындық жолы Абай, Пушкин, Бальмонт, Гете, әсіресе, көп аталатын Блок және халықтың бай ауыз әдебиеті болды. Орыс, қазақ, шығыс, батыс әдебиеттерінің халықтық дәстүрлерін шамасы келгенше сарқа пайдалануға ұмтылған өрелі ақын сыршылдықты, табиғатты сүюді, қамқоршы болуды, шындықты жасырмауды солардан үйренсе керек.
«Нағыз ақын өз көңіл -күйі, өзі туралы айта отырып, көпшіліктің көкейін тескен проблемаларды жырлайды. Демек,! көңіл — күй! дегенді жеңіл- желпі түсінбеуіміз керек, бұл — өмірдің кез келген жағдайынан туа беретін құбылыс. Идеясыз жалпы әдеби шығарма болмайтыны секілді, лирикадағы ақынның көңіл — күйі оның өмірге көзқарасымен, таптық бетімен сабақтас! [18, 48] – дейді талантты сыншы ғалым
З.Серіққалиев. Жалпы адам мінезін, көңіл — күйін, ішкі жан дүниесін терең түсініп, оны жырға қосып, өзімен бірге басқаны қуантып, не мұңайтып, жан сезіміне әсер ете білу, ақындық қабілетті, үлкен сезімталдықты қажет етеді. Ал, Жүсіп Қыдыров творчествосында кездесетін көңіл — күй лирикасы, оның мазмұны, сөз қолданысындағы шеберлігі, эмоциялық әсерлілігі оқушысын әрдайым әр түрлі толқынысқа салып отырады. Өлеңдерінде адамның ішкі күйлері, психологиясының да көрініс беруі, жалпы алғанда, өлеңдегі жанды сурет – ақынның қуатты шабытының бір қырын танытады. Оның қай өлеңін алып қарасақ та, ақынның дүниеге селсоқ қарамай, жанымен тебіреніп, жалынын шаша жазғанын байқаймыз:
— Өкінеміз, өксиміз, өкінеміз,
Кеп қалған соң өмірдің шетіне біз,
Арттағы жұрт легімен тықсырған соң,
Өкінішпен құрдымға секіреміз [8, 86]
Әрине қай ақынның болмасын өміріндегі өкініші ең ауыр нәрсе. Бұл тақырып та қай ақынның болмасын жыр жинақтарынын кездеседі. Мысалы, тұлғалы ақынның біреуі Қ. Мырзалиевте қалай болатынын көрейік:
— Тіршіліктің түбіне жетіпті кім,
Жетпеймін деп мен неге түңілемін,
Ыстық құмға құм болып араласып,
Ылдилаймын, сусыймын, төгілемін [19, 90]
Ақындардың жүрегінің сезімталдығы да осы болар. Жүсіп ақын да өзге ақындар секілді арттағысына өкінеді. Алдағысынан үміт күтеді.
— Күресем күні — түні өлімменен,
Қаламымды әрең ұстап қолымменен,
Жазамын ақ қағазға шерді іштегі,
Жақынның жай сөзіне көрінбеген [8, 86]
Алайда ақын алдағысынан үміт күтіп жүргенде айықпас дертке шалдығады. Енді оның үміті ажал алдындағы өмірмен теке тірес күресу. Дәл осылай толқыған ақын М. Мақатаевқа үңілейікші:
— Қалай-қалай соғасың қан жүрегім,
Білмеймін, қанша өмірім қалды менің,
Торға түскен торғайдай боп барасың,
Қаршығадай самғаған алғыр едің [12, 89]
Міне, бұл хас ақындарда болатын тағдыр тәлкегі, яғни өмір заңдылығы. Ал, Жүсіп ақын өмір заңын мойындай тұра, оған сенгісі келмейді:
— Сенбеймін, бірақ, сенбеймін өмірдің заңы дегенге,
Қуана қалсам, мұңайсам, іздеймін досты елеңдеп,
Жақыным деп өкпе айтып, жат болайын десем де,
Асығамын апыр -ау сендерді қашан көрем деп [17,74]
Осылайша ақын өмірінің қиын сәттерінде сонау баяғы достарын іздейді, олардың қатарына қосылғанша асығады.
— Көрерміз тірі болсақ талайды әлі,
Төбеге шығып қалды самай қары,
Қарттықтың қызығы бар жас қызығар,
Болам деп енді ойлаймын қалай кәрі [8, 86]
Демек, ақын бәріне де мойынсұнады. Бірақ ақынның енді бір үміті, ол қарттықтың қызығын көру. Алайда, ақын айтқан өмір заңы осы болар. Ол жас қызығар қарттық деңгейіне жете алмады.
Иә, өкініш, мұң, өліммен күрес, өмір заңы, өткенге шер, келерге үміт, бәр — бәрі ақынның ішкі жан толқынысы. Осы ретте З. Қабдолов былай деген:! Ақынның көңіл — күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал — жайына байланысты, өзін қоршаған шындықтың саяси — әлеуметтік сырымен сабақтас. Ол қуана шалқыса да, жабырқай толғанса да, лирикада сол өз кезінің шындығы мен сыры жатады. Оқушы әрбір лирикалық шығармадан оны жазған автор өмір сүрген кездің жай — жапсарын аңғарып отырады! [6, 34]
Міне, біз айтпай-ақ, ғалымның тапқыр сөздері Жүсіптің бар сырын ақтарып тұрғандай.
Ақынның өз көңіл — күйін білдіретін өлеңдерінде сезімталдық та, ойлылық та бар. Кей тұстарда ақын өзімен — өзі сырласып, өзімен — өзі оқшау толғанады. Лирикалық кейіпкер қуанышын, я ренішін айта отырып, барлық адамдарға ортақ күйді баяндайды:
— Көкірегімде құлпырады гүл менің,
Өйткені мен халқымменен біргемін,
Соның ғана арқасы ғой бүгінде,
Шалқып, тойлап, өлең жазып жүргенім [14, 80]
Шынымен де, ақын халқымен таза көңілмен, айқын сезіммен ашық сөйлеседі. Өзін толғандырған сүйініші мен күйінішін де, күдігі мен сенімін де өлеңмен өрнектеп, оқырманға жайып салады. Ақын күйінің басты қасиеті – оның айтып отырған ойы, жан сыры да көпшіліктің ойы, сыры.
Мінеки, Жүсіптің көтерген тақырыптары сан-салалы. Оның жырларында бәрі бар: айнала дүниеге, тылсым табиғат пен тұңғиық өмір сырына таң қалып тамсану да, жарық дүниені құлай сүйіп, қимай қоштасу да, кей — кейде торығып түңілу де, бәр — бәрінен үміт үзіп, үгілу де табылады. Бірақ арқалы ақын творчествосының еңсесін көтеріп, түптің түбінде биікте қалдыратын бір үлкен тақырып бой көрсетіп тұр. Оның аты – махаббат. Әрі осы Жүсіп Қыдыров жазған махаббат ақын атаулы көп жырлаған, көп күйлеген жасық сезім ырғақтарына ұқсай бермейді. Жүсіптікі – негізінен жолы болған, жарқын бояулы махаббат. Мұнда да күйіп — жану, тіпті қызғану, өкпе — наз секілді бір — бірін сүйген ер мен әйел арасында жиі кездесетін сезім құбылымдары кездеседі. Бірақ, өкіну, опыну,! сені сүйіп қателесіппін! деген сарын атымен жоқ:
— Туғалы мұндай сезім дарымаған,
Жан едім еш әйелге табынбаған,
Құлдырап, құлап түскен сол биіктен,
Бір ауыз жылы сөзің дәрі маған.
Суық жел мені жұлқып,ұйпалаған,
Сендей ешкім аялап, сипамаған,
Қалтырап құшағыңа кіргенімде,
Бір ауыз жылы сөзің шипа маған… [20, 87]
Өзі сүйіп қосылған жарынан жанына шипа тапқан ақынның махаббаты осылай мың бір күнге созылыпты. Сүйген жарымен бірге өткен әрбір күнін ақын — махаббат жырларының бас кейіпкері тағдыр сыйлаған олжадай көреді. Оның ендігі өмірінің бар мағына — мәнісі, тәні мен жанының жалғыз жанашыр қамқоры да, бір сәт көрмесе шарқ ұрып іздейтін ынтызары да болған біреуге ғана — әйелге бұзаудай телінеді. Жүсіп ақынның махаббат жырларын — өзінің Хауа анасына айналған әйелге арналған сұлу Ода жырлары десек жарасымды. Сөйтіп Жүсіп ақын өмір бойы өзі таңдаған жаңашылдық өрнегін дүниедегі ең ұлы тақырып – махаббат ауылынан іздеп тауыпты.
— Күншығыстан білініп мыс шапағы,
Атты демде бұл жаздың қысқа таңы,
Пысықсынып шаруа күн келеді,
Көтеріп көк жиекті – іргелерді,
Ұйықтады ма, әлде ояу отырды ма,
Тіл бітті, әне, сайраған құсқа тағы! [сонда] – деп басталған өлеңді оқисыз да, әуелде жазғы таңның табиғатын шебер суреттеген ақын тілінің бейнешілдігіне бір сүйсініп қаласыз. Әрі қарай оқисыз:
— Таң атпаса қайтеді неше күнге,
Тіл бітеді түндерде әсем гүлге,
Жап – жарық боп барады, бара — бара,
Ерте оянып қарттардай қала, дала ,
Мұп -мұздай боп киініп кеттім өзім,
Ып — ыстық боп сен қалдың төсегіңде [сонда]
Сөйтсек, осыншама әдемі бояу таңертең ұйқысын қимай, төсегінде ып — ыстық боп жата берген әйелді сипаттау үшін ғана жасалған екен ғой.
Ақынның махаббат жырларын оқи отырып, оның осы опасыз дүниеде аз күн бақытқа кенелгенін анық байқаймыз:
— Неткен бақыт күн кешу сеніменен,
Алда жатыр ақ мақта терілмеген,
Бұл жалғанға қараймын сенімменен,
Жел күнгі өрттей шалқиды көңіл деген,
Осы екен ғой, тіршілік, өмір деген,
Айтайын ба себебін?
Саған қарап,
Қолыңды ұстап отырмын қолымменен… [сонда]
Сүйген әйелінің қолын ұстап отырғаны үшін ғана өзін осыншалық бақытты сезіну — әркімнің қолынан келе бермейтін сезім байлығы болса керек. Әрі бұл ақындық қиялдың шыққан биігі.
«Әлқисса, махаббат тіршіліктің тынысы, тірегі, бүлкілдеп соққан жүрегі, жарығы, сәулесі десек, сол асыл да аяулы сезімді оқушы жүрегіне жеткізудің ақын үшін бір-ақ жолы бар. Ол – шыншылдық, шынайылық. Яғни өзіне де, өлеңге де адалдық! [7, 88] – дейді автор. Міне ақынның осы пікірінен кейін, қайта махаббат жырының құдіреттілігіне бірге көз жүгіртейік:
-…От жанарың күндей болып ашылған,
Қара шашың ақ төсекте шашылған,
Мен отырмын тоймай қарап жүзіңе,
Осы дәурен өтпесе екен басымнан [20, 87] –
Міне таза табиғилық.Шын жүректің толғаныс тебіренісі.
— Мен ұйықтамай отырайын қасыңда,
Сен ұйықтай бер…
Мен ұйықтамай отырайын жаныңда,
Сенің айдай ақ жүзіңе табына,
Көре отырып, қайта — қайта сағына…[сонда]
Шөліркей, құлай сүю не екенін Жүсіп осылай да жыр еткен. Тағы бірде:
— Шашың қандай жаным — ау шашың қандай,
Қара раушан үлбіреп ашылғандай,
Төмен қарай төбеңнен құйылғанда,
Екеумізді қою түн жасырғандай… [сонда]
Расында, Жүсіп ақынның махаббат жырларында Шығыстың ғашықтық оты бар. Бір өлеңі бір өлеңін толықтырып, құлай сүйген жарын дүниедегі бар байлықтан артық көреді. Ғұмырының қысқа боларын сезгендей, бірде емірене, егіле, төгіле жыр төгеді:
— Жалғыз өзі,
Түн таусылмай, таң атпай,
Жатырмысың ұйықтай алмай дөңбекшіп,
Ауа қармап, судан шыққан шабақтай,
Жатырмын ғой ішім жылап, мен де өксіп [сонда ] – десе,
— Жоқ болсаң жаным қасымда,
Жер беті гүлін ашпайды,
Жұпарын маған шашпайды,
Тартылып көңіл таспайды,
Қиянға барар созылып,
Қырлардан қолым аспайды,
Мен сенсіз қалай күн көрем?. [сонда]
Демек, хас ақынның жан сыры, тіршілік жолындағы толқынысы, әрине осындай болар. Бір адамның басындағы таза махаббаттың бүкіл адамзат қауымына ортақ екендігін өзінің ішкі сезім — сырымен жеткізе білудің өзі қандай, шіркін…
Қалай десек те, Жүсіп Қыдыров өмірге ғашық. Ақын жарық дүниенің қымбат екендігін қатты сезініп,! тірлік мейрамында әрекет
етіп, еңбектеніп, тер төгу керек! — дейді. Өйткені ақын үшін әр минут, әр сағат санаулы. Әрине, уақыт ағын судай тұрақсыз: өтіп кетеді, қайта оралмайды.Сол ғұмырында ақын! әр сағатым – махаббатым – мәңгілік! дей отырып, өмір барда махаббат, құштарлық, жалын бар екеніне қуанады.
Жүсіп Қыдыров сыршыл, ойлы да мәнді өлеңдер жазумен қатар, оқиғалы сюжетке құрылған кең құлашты, терең мазмұнға бай поэмалар да жазған ақын. Өзі қатарлас ақындар там — тұмдап зерттелгенімен,
Жүсіп Қыдыров поэмаларының жыр — жүйесі ғана емес, тіпті идея — тақырыбы да зерттелмеген. Оның біздіңше көптеген себептері бар. Сонда да біз ақын поэмаларының тақырыптық ерекшелігіне тоқталуды жөн көрдік. Жүсіп ақын ! Фарабидің тригонометриясы!,! Тәттімбет!,
«Қазақ рапсодиясы!! Қызыл орамалдар!,! Гүлхайыр! атты көлемді поэмалар жазып, ежелгі эпикалық дастан үлгісін қазіргі сахналық монолог, әйтпесе, көркем публицистика стиліне жақындатпақ ниетпен біраз шабыт шақырып та көрді. Бірақ, әрине! СА, ВС екеуі де АЕ – ге перпендикуляр болғандықтан, өзара параллель болады. Сондықтан СА – ның АЕ – ге қатынасы ВЕ – ның СЕ – ге қатынасындай! [9, 81] – деген жолдармен поэзия жасалмайтынын, әйтпесе,! Гүлхайыр! атты ұзақ поэмада да жанды бейне образдар орнына, сыбызғы, сырнай, шертер, жетіген, шаңқобыз т.б.- ларды сөйлетіп, қаншама құбылтса да шын талғампаз оқырманның көңілін қозғай алмағандығын бәлкім ақын да іштей сезген болар. Әрине, бұнда біз сын беруден аулақпыз. Алайда, ақын поэмаларындағы көзге ұрар жай – тақырыпқа сескенбей барып, сөзді тайсалмай таңдайтыны:
— Иллалада пайда бар,
Білмеген құлға не айла бар.
ХХХ
Бісмілла!
Жаратқанды жад еттім.
ХХХ
Жаратқанды жад еттім,
Қаратауға бақ ектім,
Туған жерді тақ еттім.
Аумин.
Әкең Мұхаммед. [сонда]
Байқағанымыздай, ақында шығыстық стиль, мұсылмандық үрдіс кең көрінеді. Өйткені, шығыстың ең ірі классикалық шығармалары Аллаға арналған мадақтан басталатыны белгілі. Және де ақын поэмаларында ХІХ ғасыр әдебиетінің де әсері көрінеді:
— Атасы өлген қандай — ды,
Асқар тауы құлағандай,
Анасы өлген қандай -ды,
Тас бұлағы суалғандай.
Жалғызы өлген қандай — ды,
Көлеңке іздеп қалғандай. [21, 78] –
Тап мына өрімдері Майлықожаның! Анасы жақсы қандай -ды! термесін еске түсіреді. Алайда бұл құр қайталау емес, бармен, бұрынғымен жарыс, талант таласына ұқсайды.Нәзирашылық басым. Осы сарапта жазылып, біраз өзгелерден басқаша, жауһарлы жырлар да аз емес:
— Талмай шапқан тұлпардың,
Тұяғы тайған күн бе еді,
Талай ұшқан сұңқардың,
Қияғы сынған күн бе еді [сонда] –
Жүрекке сіңісті! тұяғы бүтін тұлпар жоқ, қанаты бүтін сұңқар
жоқ! мақалы былай айтылғанда басқаша нәр ашады. Демек, жыраулар әдебиетінің әдібін жатқыза айтқанда қалай естілетінін көреміз.
— Күлдір — күлдір кісінесе,
Күнде тұлпар түлеген,
Ауыздығын тістесе,
Алыс сапар тілеген [сонда].
Ғалым С. Негимов айтқандай:!…ақын — жыраулар поэзиясындағы суреттеу, мәнерлеу құралдары жүйесі халық ауыз әдебиеті дәстүрі шеңберінде қалып қоймай, одан әрі өсіп, жетіліп, көлемденгенін көруге болады! [22, 40].
Әр адамның өз идеалы, өз стилі болады десек, Жүсіп ақынның да өзіндік дара стилі алыстан! мен мұндалап! тұрады.! Дара стильдің қалыптасуына қажет бір шарт – ол жазушының өз басының дара адамгершілік стилі.Стилі айқын кемел шығармалардан жұмыстағы, тұрмыстағы, жеке басының стилін айтпай тануға болады! [23, 33] – дейді М. Қаратаев. Академик М. Қаратаев айтқандай, Жүсіптің де шығармашылық қолтаңбасы әбден қалыптасып, адамгершілік стилі де, жан-жақты кемелденген ақын. Жүсіптің бұл қасиеті — оның өмір құбылыстарына терең бойлауынан, адамдық, азаматтық борышын толық түсінуінен аңғарылады. Ақын уақыттың жаңа талабын барынша терең сезініп, ол туралы өзінің сезік — сезімін, ой -толғаныстарын білдіріп отырады. Бұл тұрғыда! 1960 – 80 жылдар поэзиясының өрнек кестесі ғылыми тұрғыдан зерртеуге әбден сай келеді. Сол кездегі жыр құрылымдары арқылы бүкіл қоғамдағы өзгерістерді нақ бейнелеуге болады. Десек те, 60 — жылдар өлеңінің құрылымы мол ізденісімен ерекшеленеді. Сонымен қатар әр ақынның ұйқасында болсын, буын санында болсын, стильдік ерекшеліктері көрінеді. Бұл тұрғыда, мысалы, М. Мақатаевта дәстүрлі он бір буынды қара өлең, Ж. Қыдыровта құрама жанрлы құрылым, Т.Айбергенов, Ж. Нәжімеденовтердегі ұзақ тармақтар т.б. ерекше көрінеді! [24, 21] – деген ғалымның жасаған ғылыми тұжырымдары куә.
Иә, біз бұл тарауда ақын лирикасының тақырыптық ерекшеліктеріне тоқтала отырып, яғни, оның жырларын оқи отырып, жанымызға рухани азық, эстетикалық, тәрбиелік әсер алып, ақынның жыр дүлділі екендігіне сүйсіндік, тіпті таңдандық та. Ақиық ақынның ақындық ақ көңілмен, поэтикалық нәзік сезімді серпіліспен, интонациялық өлең ырғағын үдете отырып, шебер жырлаған әр өлеңі көктемнің жанға жайлы қоңыр желіндей бір серпілтіп, халық жүрегінде мәңгіге ұялауда. Тау бұлағындай мөлдір, тау өзеніндей тасқын суын сарқырататын ақынның балаң жырлары, балаппан бүркіттей емес, ақиық қырандай заңғар биікке самғайды. Міне, осындай жырлар тудыра білген Жүсіп ақын қазақ лирикасына қалтқысыз жүрегін, күн жүзіндей пәк сезімін арнап, бірнеше тұщымды — тұщымды дүниелерін келесі ұрпаққа өсиет қылып аттандырды…
ІІ – тарау
Жүсіп Қыдыров лирикасының көркемдігі
Жүсіп Қыдыров қазақ поэзиясында өзінің бет-бағдарын анық айқындаған, ешкімге ұқсамайтын мәнер-машығы бар ақын. Ол әдебиеттегі дәстүр мен жаңашылдықты диалектикалық тұрғыдан ұштастыра отырып, сөз қолданысындағы сан-алуан амал-тәсілдердің қыр-сырларын жете меңгерген, оны өз шығармашылығында орнын тауып қолдана білетін қаламгер. Поэзияда өзіндік үні бар, поэтикалық тілі шұрайлы, шабыты асып-төгіліп жататын арқалы ақын.
Жүсіп Қыдыров поэзиядағы бейнелеу құралдарының өлшем-өрнектерін жаңарта, жақсарта отырып, өзіндік қолтаңбасын қалыптастырды. Қазақ поэзиясына жаңа ажар, соны сипат қосты. Ақын поэзиясының күрделі әлеміне көз жүгіртсек, халықтың ауыз әдебиетіне тән өрнектерді ғана көрмейміз, сонымен қатар, өлеңдеріне өзек болып, ішкі мағынасын байытқан жаңашыл үрдістерді де аңғарамыз.
Демек, біз жұмысымыздың бұл тарауында Жүсіп Қыдыров лирикасының поэтикасын сөз етпекпіз. Ал, поэтика туралы сөз қозғамас бұрын, осы терминнің теориялық қыр-сырларын айқындап алғанымыз жөн. Өйткені академик З. Қабдоловтың сөзімен айтқанда:… не нәрсенің болса да теориясын пайымдамас бұрын, алдымен оның өзін анық танып, біліп алған жөн. [24, 35]
Поэтика жайлы әр түрлі пікірлер сонау Аристотель заманынан бері айтылып келе жатқан, ұлы философтың әлі күнге дейін маңызын жоймаған! Поэтика! атты еңбегінің бар екендігін білеміз. Ал, одан келе А. Веселовский өзінің! Тарихи поэтика! деп аталатын ғылыми еңбегінде поэзияның қоғамдық міндетіне, поэтикалық тілдің дамуына тоқтала келіп, поэзия тілінің образдылығы жайлы:! Поэтический язык не низкий, а торжественный, возбуждаюший удивление, обладаюший особым лексиконом, чуждым прозе, богатым эпитетами, метафорами, сложными словами, произведениями впечатление чего-то не своего, чуждого поднятого над жизнью, строинного! [25, 12] – деп пайымдаған болатын. Ал, зерттеуші М. Поспелов:! Поэтика может изучаться в синхронном плане, рассматривая произведение как статическое явление, как механизм, части которого исследуется с точки зрения материала, и с точки зрения настроения, и с точки зрения функционирования.! [26, 45] – деп ой қорытады. Сол сияқты қазақтың әдебиеттану ғылымында да осы сала бойынша кейбір зерттеулер пайда бола бастады. Мәселен, Т. Әдірахманова! Қ. Аманжоловтың поэтикасы! деген еңбегінде поэтиканы ғылыми тұрғыдан жүйелей отырып:! Поэтика – зерттеуге алынып отырған объектінің күллі табиғаты! [27, 6] – десе, ал Р. Сыздықова:! Поэтикалық! деген анықтауыш тіл көркемдігінің, дәлірек айтсақ, көркемдік үшін қолданыстың биігін, идеалын білдіреді! — дей отырып, -! көркем шығармадағы, айталық өлеңді тұтас бір эстетикалық дүние деп қарастыратын болсақ, оның айтпағын ( мазмұнын ) білдіретін құрал – поэтикалық тілін тану қажет! [28, 47].
Бұдан шығатын қорытынды, ақынның поэтикалық тілін зерттеу – ақынның өзіне тән көркемдік қолтаңбасын зерттеу болып табылады. Осыдан барып біз Жүсіп ақынның поэтикалық әлеміне шолу жасап, оның поэтикалық тілінің ерекшелігіне, көркемдігіне, бейнелеу құралдарын қолданудағы амал-тәсілдеріне тоқталмақпыз.
Көркемдеу құралдарын қолданудағы өзіндік ерекшеліктері көп ақынның шығармасында поэзиядағы ежелгі дәстүрлер игерілуімен қатар, ол жаңа ізденістерге ұласып жатады. Өйткені Жүсіп творчествосына тән негізгі қасиет – жаңашылдық десек, ол ақынның дамылсыз ізденушілік еңбегінің нәтижесі. Осы ізденістің іздері көбіне ақынның теңеу, эпитет, метафора және т.б. көркемдеу-бейнелеу құралдарының кесте-өрнектерінен көрініп отырады. Себебі, өлеңдегі көрікті ой оқырманға құнарлы тілмен, тамаша шеберлікпен, ерекше сезімталдықпен жеткізілуге тиіс. Ол үшін ақынның поэтикалық тілі айтайын деген ойымен үндес, үйлесімді келіп, оралымды, шырайлы көркемдік кестемен берілуі шарт. Сондықтан да Жүсіп лирикасының көркемдік құндылығын тану үшін, ақынның поэтикалық тілінің ерекшеліктерін айқындауымыз қажет.! Өлеңге өлеңмен жазылған шығармадағы әрбір суретке, әрбір сөзге поэзиялық нәр, көрік беретін нәрсе – ақынның ой- сезімінің тереңдігі мен көркемдігі. Өлең сөз кестесіндегі, поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді дұрыс түсіну үшін ақындық ойдың ерекшелігін, дүниені эстетикалық жағынан қабылдап-танудың өзгешелігін жақсы ұғу шарт! [2, 1] – дейді академик З. Ахметов.
Ал, Ж. Қыдыров ана тілінің бар байлығын пайдаланып қана қоймай, ұлттық әдеби тілімізді дамытуға барынша үлес қосқан ақын. Оның лирикасының тілдік құралдары аса бай, көркем. Осы ретте ақын өлеңдерінің құндылығын арттыратын көркемдеу, бейнелеу бір түрі – эпитет немесе айқындау болып табылады.
Эпитетке Р. Сыздықованың еңбегінде былай деп анықтама берілген:
«Образды айқындап, оны әр қырынан танытар өрісін кеңейтетін көріктеу құралын әдебиеттану ілімінде эпитет деп айтатынын білеміз. Эпитет өзі атайтын белгіні бейнелеп ( образды ) көрсетеді, өйткені бұл белгі сол заттың адамның, құбылыстың табиғи, қалыпты белгісі емес.»[28, 47]
Қай ақынның болмасын, оның эпитетсіз өлеңі болмайды. Жүсіптікі де сондай.
— Тауқыметті тәңірім салды басқа,
Серігімде не амал қалды басқа,
Сылаңдаған аққудан айналғаны,
Қиық қанат, аппақ төс қарлығашқа [8, 86]
— Басталғандай белгісіз жаңа сапар,
Дүние кеңіп кеткендей аласа, тар,
Ақыл қосып күшіңді ап келеді екен,
Қара сақал соңынан ала сақал [сонда]
— Шу асау сияқты едім басым қатты,
Тас тұяқ жүре-жүре тасырқапты… [сонда]
— Қолым да менің сұп-суық,
Көңілім де менің сұп-суық [сонда]
Иә, көріп отырғанымыздай, ақын әрдайым тың эпитеттер іздейді. Бірінші шумақтағы! сылаңдаған аққу, қиық қанат, аппақ төс қарлығаш! секілді эпитеттер өлеңнің бейнелілігімен қоса мағынасын да ашып тұр. Ал, келесі шумақтардағы! қара сақал соңынан ала сақал, шу асау, тас тұяқ! секілді эпитеттер ешкімде қайталанбаған тың эпитеттер. Ал, осы шумақтардың мазмұнына үңілейікші: ешкім білмейтін жаңа сапардың басталуы, дүниенің тарылып бара жатуы, ал, сол кезде ақыл қосып, күшіңді алған, қара сақал соңынан ала сақал келуі, ақын өзін шу асауға балауы, тас тұяғының тасырқауы – бейнебір өмірдің картинасы секілді емес пе?! Ал, қолы мен көңілінің сұп-суық екенін ақын эпитеттің ұлғайған түрі арқылы бейнелеп және эпитеттердің өлең шумағының аяғында келіп, оған ерекше екпін, кең тыныс беруі тіпті ғажап.
— Таусылар емес азайып,
Даланың рахат самалы,
Шараптай буынды алады,
Қалампыр иісі ауаның [9, 81] –
Ал, осы шумақта ше? Мәңгілік таусылмайтын даланың рахат самалы, ауасының қалампыр иісі, оқырманды әр кез қиялға жетелейді. Тағы бірде:
— Бірге ала кеп ырыс, бақыт, күлкіні,
Сен іңгалап туғаныңда бұл күні,
Түнек басқан бағы жанып дүниенің,
Ашылған ба күннің алтын кірпігі [сонда] –
Бұнда ше? Бұндағы! күннің алтын кірпігі! деген эпитетті тіркес осы шумақтың діңгегі болып тұрған жоқ па. Егер ақын жай ғана
! күннің кірпігі! десе қалай болатын еді? Онда өлеңде ажар болмас еді. Сондықтан ақын шығармаларынан ондайды көзге елестету мүмкін емес. Ақын осынысымен ардақты.
Жүсіп Қыдыровтың көркемдік құралдарын қолданудағы шеберлігі, өзіндік жаңалығы: оның жаңадан әдемі сөз жасай алатындығында. Алысқа бармай-ақ, жоғарыда келтірілген эпитеттердің өзі жай ғана айқындау емес, образға оранған әр құбылыстың сыр-сипатын дәлдікпен жеткізетін эпитеттер екендігі ақиқат. Демек, Жүсіп ақынның бұл мысалдардағы қолданған эпитеттері – заттың, не құбылыстың бір ғана сапалық еркшелігін даралап көрсететін айқындау емес, бүтін бір ой, бір құбылысты нақтылайтын, бейнелейтін көркемдік құралдар.
Поэзияда Жүсіптің өзіндік үні өзгеге ұқсамайтын сыр-сипаты, стилі бар ақын екенін тағы айтқымыз келіп отыр. Өйткені, авторға тән стильдік ерекшеліктердің бірі – ешкімді қайталамайтын соны сөз, соны образ жасау тапқырлығынан байқалады. Асылында, Ж. Қыдыров өлеңдерінде кездесетін эпитеттер өлеңге ерекше ажар беріп, құлпыртып, көркейтіп тұрады.
— Сабыр деген шақтарға,
Сары ала қаздай сағыныш,
Сәулеме қанат қаққанда —
Сағындым десе болғаны [13, 79] –
Осындағы ақынның ешкімге ұқсамайтын сары ала қаздай сағынышы жүрекке жылылық, ал өлеңге жан бітіріп тұрған секілді. Ал, мына шумаққа назар аударайықшы:
— Кербез қайың, ақ қайың, желбір қайың,
Өлең оқып тұрасың сен бір дәйім,
Сырбаз қайың, сырыңа бөле мені,
Жаным сонда ақ нұрға бөленеді [20, 87] –
Осындағы бір ғана қайыңды ақын түрліше түрлендіреді. Өзге бір ақындар ақ қайың деп жатса, Жүсіп ақын болса,!желбір, кербез, сырбаз»- деп қайыңға өзгеше бір жан бітіргендей, оның нәзіктігін, мінезін, сұлулығын осылай суреттеген.
Қалай десек те, қазақтың жазба әдебиетіне жаңа сөз, тың эпитеттер әкелген қазақтың ұлы ақыны Абай болса, оның тәлімінен сусындаған шәкірті Жүсіп те Абай мектебінен үйрене отырып, соны, жаңа айқындаулар жасауға талпынады.
Демек, Жүсіп ақын да өзінің лирикасындағы үлгі-өрнектерді өзіндік тың, соны эпитеттерімен ажарландырып, өлең жолдарын көркемдеп отырады. Оның таңдап, талғап қолданған эпитеттері халық көңілінен шығар деген сенімдеміз.
Сонымен, Жүсіп ақынның жоғарыда атап өткеніміздей, өз шығармашылығында қолданған эпитеттері өзгеге ұқсамайтын, өзіндік сипаты бар бейнелеуші-көркемдеуші құрал болып шыққан.
Жүсіп Қыдыров поэтикасында салыстыра суреттейтін көркемдеу құралдарының бірі — теңеу. Өлеңнің эстетикалық әсерін, ой нақтылығын күшейте түсу үшін ақын теңеуді де жиі қолданады. Ақынның аршынды қиялынан туған теңеулері жай теңеулер емес, көркем теңеулер:
— Қаншама өрнек салыпты ғасыр дана,
Кербезденіп көрінер жасыл дала,
Мұз көтерген таулардай төбесімен,
Бұлшық еттей әр бөлек тасын қара [29, 72]
— Бір дыбыс жоқ, тау іші тынып қалған,
Қараңғылық көрпесін тұйықтаған,
Дөңге шыққан бір үйір жылқылардай,
Тұрған күйі қара орман ұйықтаған [сонда] –
Осы шағын үзінділердің өзінен-ақ, жас ақынның өмір бояуын поэзияда қалай пайдалана білетіні көрініп тұрған жоқ па? Өз жерінде көктеген шынарға сол алқаптың ауасы да, күн нұры да әсер етеді. Жүсіп те шынар іспеттес. Туған жерінің әр бөлек тасын бұлшық етке теңеу, мұз көтерген тауларының бейнесі ұтымды шыққан. Ал, Кавказ орманын жылқылардың тобырына теңеу, қандай орынды, әрі дәл, жарасымды!
Ал, мына суретті аңдайықшы:
— Шашың қандай жаным-ау, шашың қандай,
Қара раушан үлбіреп ашылғандай,
Төмен қарай төбеңнен құйылғанда,
Екеумізді қою түн жасырғандай [20, 87]
Біздің поэзиямызда М. Жұмабаев пен Қ. Аманжоловтан кейін жойылып кетті деп жүрген! интимді лириканың! бір түрі. Сүйіктісінің жай ғана шашын үлбіреп ашылған қара раушанға теңеу, ұзын қолаң шашы сүйгенінің төбесінен құйылғанда, қос ғашықты қою түннің жасырып бара жатуы секілді әдемі сурет ақынның ойына қайдан келді десейші. Иә, ақын өлеңдеріндегі ғашық-ғұмыр айналып келгенде, бейнелі теңеулерімен, көркемдікпен астасып жатады.
Бұл орйда, З. Қабдолов:! Әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын, сол арқылы әдеби шығарманың мазмұнын құнарландырып, пішінін ажарландыратын көркемдеу құралдарының бірі – теңеу! [24, 35] – десе, белгілі әдебиет теоретигі Г. Абрамович:! Важным изобразительно-выразительным средством языка является сравнение. Писатели прибегают к нему тогда, когда выделение существенных признаков в изображаемом может быть особенно выразительно осуществлено при помощи сопоставления его с чем-то знакомым и похожим. Поэтому и внешние сравнение выражается в упадоблении одного какого-либо явления другому при помощи слов,
как, словно, будто, это, похож и.т. д.! [30, 4] – деп жазды.! Орыс тіліндегі теңеулер! как, будто, подобно,что! арқылы жасалатыны тәрізді қазақта да кейбір теңеулер! секілді, деген! сөздер арқылы жасалады. Бұл орыс тіліндегі теңеулердің! будто, подобно! деген сөздер арқылы келетін теңеулеріне дәл келеді [31, 22] – дейді Қ. Жұмалиев.
Ал, теңеу көркемдеу құралдарының ішінде Жүсіп ақынның ең көп қолданған тәсілі. Автор теңеу арқылы бір-біріне ұқсас заттарды, нәрселерді, не құбылыстарды салыстырады, сөйтіп, сөзбен сұлу сурет өрнектейді:
— Қырдың үсті боянды таң кеп күрең,
Маңайда құлпырмаған қалмапты рең,
Қынаптағы қылыштай қылпылдаған,
Сені мен тот баспайтын жан деп білем [13, 79] –
Иә, бостандық үшін табынған коммунистті тот баспаған, қынаптағы қылпылдаған қылышқа теңеу, сол арқылы ақынның шындықты суретке айналдыру тәсілі десек болғандай.
— Қолыма өзің ұстаттың өмір гүлін,
Өзіме, өзің тұрғанда сенімдімін,
Ел намысы жолына басын тігер,
Сен секілді мәрттігім, момындығым [8, 86]
— Болса да асқар таудай талап деген,
Митыңдап күн кешіп ек жабы атпенен [13, 79] –
Ал, бұндағы теңеулер! секілді, деген! сөздер арқылы жасалып
тұр. Бірінші шумақта өзінің туған ауылына, мәрттігім де, момындығым да сендей дегеннің орнына! сен секілді! деп, екіншісінде талапты асқар тауға теңеп, көркемдеуі сәтті шыққан. Енді мынаған зер салайықшы:]
— Тозбайтын темір төзім – тебендей боп,
Тозбайтын сабыр, шыдам – теңгедей боп,
Сені ойлап жерді ұмыттым, елді ұмыттым [сонда]
— Төселеді үйіріліп күз желі де,
Сый әкелді қаншама бізге міне,
Қарашы махаббаттың моншағындай,
Тырналардың көктегі тізбегіне [сонда] –
Тозбайтын темір төзімін тебенге теңеу, сабыр мен шыдамын теңгеге теңеу, ал, ғажайып құс тырналардың көктегі тізбегін махаббаттың моншағына теңеу жалғыз Жүсіп ақынға ғана жарасымды.
Демек, Жүсіп Қыдыров теңеуді әр түрлі амал-тәсілдермен пайдаланғанда, оның бояу өрнектерін құлпыртып, тоты құстың қанатындай түрлендіріп отырады. Ол теңеуді тек көркемдік бояу үшін ғана емес, әр өлеңде айтайын деген идеялық түйінін терең ашу үшін жігін тауып шебер қолданады. Ақынның көркем теңеулері оның образбен ойлауға әбден машықтанғанын, қызу қандылығын, не туралы айтса да, шабыттана айтатынын аңғартады.
Жүсіп Қыдыровтың ақындық өнері бейнелеу құралдарына өте бай. Осы ретте ақын өлеңдерінің көркі, шырайы да – метафора, яғни ауыспалы мағынада қолданылатын сөздер. Сондықтан, сөздің поэтикасын зерттеген В. Григорьев:! Метафора не просто результат художественного освоения мира, она не только закрепляет в языковом выражении обнаруженное поэтом сходство или аналогию. Между различными окружаюшего мира, но и сама актвно формирует свой и более широкий контекст! [32, 16]– деп жазады.
Ж. Қыдыров сөздерді ауыспалы мағынада құбылтып қолданғанда сезімге, санаға ғана әсер етіп қана қоймайды, белгілі бір көркемдік жетістікке жетуге тырысады. Яғни, З. Қабдоловтың сөзімен айтқанда:! Құбылтудың түрлері көп. Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі – ауыстыру, яғни метафора – сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты, не құбылысты айқындай түсу үшін олардың өздеріне ұқсас өзге затқа, не құбылысқа балау, сөйтіп, суреттеліп отырған заттың, не құбылыстың мағынасын үстеу, әсерін күшейту! [24, 35].
Ауыстыру дегеніміз – суретті бейнелі, көркем ойлау арқылы бір нәрсенің тікелей өзін емес, оған ұқсас өзге затқа, не құбылысқа балап, мағынасын, мазмұнын тереңдете, әсерін күшейту дейтін болсақ, онда бұл көркемдеу құралы болған метафораны әр түрлі етіп қиыстырып, шығармада өз орнында істетуде қандай бір суреткер болса да, одан үлкен шеберлікті талап етеді. Мұны Ж. Қыдыров лирикасындағы өте
көп, әрі ерекше қолданғандығын және қалай пайдаланғандығын төмендегі мысалдардан айқын, анық көруге болады:
— Көңіл – жайлау, шуақты күмбір далам,
Бақытты өмір күлкісі сыңғырлаған [14, 80]
— Тұр ән айтып, тыныш атқан таңы – нұр,
Жаз – тірліктің салтанаты, сәні бұл [сонда]
— Алатауға шыққанда серуенге,
Саф ауасы жұтарым менің емге,
Бұлт тіреген шыршалар, көк майса жон,
Көкірегім – жап-жарық, толы кенге [сонда]
Ақынның көңілді жайлауға балап, шуақты күмбір даласының бақытты өмірін сыңғырлаған күлкіге ұластыру, тыныш атқан таңды нұрға балап, ән айтқызу, осы арқылы жаз айын тіршіліктің салтанаты мен сәні екенін айту, одан қалса, туған жерінің төс белгісі асқар тау Алатауға шыққандағы серуені, ондағы бұлт тіреген шыршалар, көк майса жоны бәр-бәрі ақын жүрегіне алау жағады, солай да ақынның көкірегі кенге толы жап-жарық болады. Бұл шумақтар өзінен -өзі құбылып тұр емес пе? Бейнебір көз алдыңа сан түрлі ұлттық бояу арқылы елестеп жатқан нәзік суреттер. Ал, автордың соңғы шумағындағы ұлғайған эпитет арқылы көкірегінің жап-жарық екенін әсірелеу – не деген көркем, әрі сұлу.
Иә, Жүсіп Қыдыров лирикасында өзіне тән қолтаңбадан туған сұлу метафоралар молынан кездеседі. Себебі, ол әншейінде басқалар байқамаған құбылыс, суретке ақын көзімен қарап, оларды басқаша қабылдайды. Айналаны қоршаған ортадан, табиғат әлемінен өмір, қоғам құбылыстарынан алған әсерін шеберлікпен ерекше ажарландырып, айшықтап, әдемі суреттейді:
— Өр мінезді, тәкаппар, асау керім,
Ентелеген еркектің басар демін,
Аузында – от, қолында алмас семсер,
Ондай қызды көргенде қашар өңің. [14, 80]
— Сен оралсаң мойныма мұрша кәні,
Басқан ізің — әлемнің гүл шаһары,
Белгісіндей алаулап атқан таңның,
Қабағыңның үстінде – күн шапағы [сонда]
— Екі сұлу – екі от,
Бірің – алтын қазығым,
Бірің – артық қызығым,
Қалай қиям, нетермін [сонда] –
Бірінші шумақта сүйген ғашығын! сен сұлусың, әдемісің! деп жатпайды. Керісінше, оны ең алдымен өр мінезді, тәкаппар, асау керім деп ерекше көркем етіп үстемелеп айтып, одан кейін аузында оты барын, қолында алмас семсері барын керемет әсірелеп жеткізген. Бұл – күрделі метафора. Екінші шумақта сүйіктісінің өзін ғана емес, тіпті басқан ізіне де ғашық болып, оны әлемнің гүл шаһарына балау, одан қалды қабағының үстіндегі белгісін алаулап атқан таңның күн шапағына әрі теңеу, әрі балау не деген шебер жасалынған. Ал, ақырғы шумақтағы өмірдегі екі сүйіктісін біріншіден екі отқа балау, одан қалса жеке-жеке, бірін – алтын қазығына балап, екіншісін артық қызығына балап, астарлы күрделі метафора арқылы көркемдеу, міне, бұл ақын махаббатының бағындырған биік шыңы.
Жүсіп Қыдыров не туралы айтса да, оны шабыттың ақ шапағына бөлеп, сұлу сөзбен сурет өрнектейтін тамаша ақын. Оның өз ойын дәл, жинақы етіп беру мақсатында қолданатын метафоралары — ақынның сөзді, өлең тармақтары мен жолдарын құбылтып, құлпыртып берудегі көп тәсілінің бірі. Ақынның метафоралары мөлдір сезім мен терең ойды бейнелеп береді. Өмірде құбылыс, өзгеріс, заттар қандай көп болса, ауыстыру арқылы бір-бірімен байланысқан образдар сонша көп. Бұл ретте ақынның бірнеше мысалдарын келтірейік:!Жан табиғат – адамның жан серігі!,! Қуанышың – шыққан күн!,! Екі балам – қолымдағы екі гүлім!,! Мазасыз ой – бөгелек!,! Өнер деген – қозғалыс, өнер деген – дүние! [8, -86],! Көңілім – ғарыш, көзім – нұр! [7, 88]– секілді көкейге қона кететін, әсері күшті соны метафоралар молынан ұшырасады. Ақынның бұдан басқа да!ем!,! ең! етістігі арқылы жасалған метафоралары да бар:
— Сүйгеннен соң тау болдым шатқал құзды,
Бұрын дала ем,
Жатушы ем кең көсіліп [9, 81]
— Сен менің ішімен кіріп көрсең,
Көрер ең:
Аққуды –жүзген көлдегі,
Киікті – жүрген жердегі,
Таудағы лағын еліктің,
Гүлдерін аппақ өріктің [14, 80]
Сонымен қатар, өлеңге ерекше екпін дарытар жіктеу есімдігі түрінде айтылатын метафоралар да кездеседі:
— Сен – киік ең оқ тиген,
Сен – жыр әнсің,
Сен сөйлесең, кеудем – нұр, кең – құлашым [сонда]
— Мен – Самарқан көк тасы, сен – шуақсың [сонда].
Міне, ақынның тұнып тұрған тұңғиықтай метафоралары. Бұл ретте,! Поэзия үшін үрдіс жаңалық, үнемі соны сүрлеу, қиын асу – образдылық. Сөздің жаңа сыңғыры, метафораның жаңалығы ойға да, өлеңге де әл-қуат. Соны образ, өзіндік бітімі бөлек метафора ақынды қанаттандырады, шабыттандырады, оқырман талғамын таң арайындай сергітеді. Ақындық ерекшелік те, даралық та, өзіндік дүниетаным да сондай өзіндік қасиеті күшті дара қолтаңбадан, детальдардан-ақ танылады! [33, 20] – деген А. Егеубаевтың поэтикалық метафора жайлы пікірі Жүсіп ақынның да шығармашылығына айтылғандай әсерге бөлейді.
Өлеңнің табиғатына тән аз сөзділік, сыйымдылық, образдылық және ықшамдылық көбінесе метонимиядан көрініс береді. Бір тектес заттар немесе ұқсас құбылыстарды бірді-екілі қысқа сөзбен беру тәсілін де
Жүсіп Қыдыров жетік меңгерген. Метонимия жөнінде А. Потебня былай дейді:! Метонимия – это прием замещание одного знака, несущего обозначение одного объекта, — другим знакам, несущим обозначение другого объекта, определенный разного рода часть ассоциативной соразмерностью рассматриваемых объектов! [34, 44].
Демек, қаламгерді ұзақ сонар баяндаудан құтқаратын, суреттейтін немесе айтпақ болған ойларын қысқаша, ықшам қып беруге жәрдемдесетін құбылтудың түрін алмастыру, яғни метонимия десе, бұл көркемдік құрал Ж. Қыдыров қолдануында айрықша құлпырып кетеді.
— Жылы ғой деп тасбауырға жылындық,
Жаңбыр менен қар суына жуындық,
Шырақ болып жана қалса Пушкиндер,
Жалп еткізіп сөндірді оны зұлымдық [13, 79]
— Әттең, әттең, қолға түстім жолда мен,
Тас қамалды бұзбақшы едім бомбамен,
Тас жүректі тоқтатпақ ем жан қиып [сонда]
Осындағы! тасбауыр! деп ақын оқымағандарды алмастырып отыр. Ал,! Шырақ болып жана қалса Пушкиндер! — деп, ол көкірегі ашық, оқыған адамдарды! Пушкиндер! деп алмастырып, поэтикалық тілге ерекше көрік бітірген. Ал, екінші шумақтағы тас қамал — әділетсіздік, ал, бомба – ақынның қайраты, тас жүрек болса – ешкімге жаны ашымайтын мен-меншіл адам.Автор осы балама бейнелерді дәл көрсетпей, тұспалдап, яғни көркем қылу үрдісімен өлеңге ерекше ажар бітірген.
— Келе жатқан күн бе десем күлімдеп,
Сөнбей тұрған шамы екен ғой бір үйдің
— Жүректерде кек-ашудан жанып қан,
Бүкіл Россия алды ентігіп тынысты
— Қылыш, мылтық ойнағанда төбеден,
Шекелерде білеуленген жалын қан [сонда]
Бірінші тармақтағы сөнбей тұрған бір үйдің шамы емес, ақын сол үйдің иесін айтып отыр. Ал, екінші тармақта автор бүкіл Россия ентігіп тыныс алды дегенде, Россияны емес, Россия елін айтып отыр. Үшінші тармақта мылтық, қылыш өзінен-өзі ойнамайтыны белгілі, оны ойнататын адам, ақын бұл жерде адамдардың орнын қылыш пен мылтыққа алмастырған.
Осылайша Жүсіп Қыдыров өлеңдерінде аз сөзге көп мағына сыйғызатын метонимияларды қолданғанда, әр түрлі заттар мен құбылыстарды көркем сипаттағанда, автордың ойы ажарланып кетеді. Осы секілді бірнешеуін тағы келтірейік:
— Әлі жетпей қалған кезде ақтарға, [17, 74]
— Су жүрек сірә, бара алмас,
Ер жүрек қайтіп оралмас [сонда]
— Тынымсыз жүрек жатқандай енді тынығып,
Ақылды көздер аңырайды ыстық жас толып [сонда]
— Жаман көздер жақсыны тез көре ме [8, 86]
— Қарашығы көзімнің келші маған [14, 80]
— Аппақ таңда соңғы із кесіп сонардан,
Ақ түлкіге ғашық болу – сол арман [8, 86]
— Қара қас, ақ қанатты құсы жердің,
Сағынып жүргенімде түсіме ендің [сонда]
Ал, осындағы жаңаша метонимиялар: ақ әскерді — ақтармен, қорқақ, батырды – фразеологизмдік тіркестер:су жүрек, ер жүрек деп алмастыруы, өлеңге айрықша әсер беріп тұр. Тынымсыз жүрек деп,
М. Әуезовтің бар қасиетін өлген кезде ықшам қып, бір-ақ тіркеске сыйдыру, оның мәйітінің қасындағы шәкірттерінің аттарын атамай,
«ақылды көздер! деп, бұл да бір-ақ тіркеске оп-оңай сиып кеткенін қарасаңшы. Одан қалса, өзінің қысқа ғана ғұмырында сүйген ғашығын жай ғана! ғашығым, махаббатым! деп еркелетіп жатпайды, асылын
«көзімнің қарашығы, ақ түлкі, жердің қара қасты, ақ қанатты құсымен! алмастыру сұлу образ, тіпті жанды сурет емес пе? Оқып отырасың да, таң қаласың. Одан әрі қарай оқисың:
— Мен білемін Ләйлінің тірі екенін,
Сен білесің Мәжнүннің өлмегенін [14, 80]
— Келсем елге барып қолын аламын,
Айтып берем хабарын мол қаланың,
Тұр, ол, әне, ат үстінде қыр шолып, —
Даналығы даланың [17, 74]
— Титтей жүрек қасымда тулап жатты,
Тас қамалым үгіліп құлап жатты [8, 86]
Бұндай суреткерлік туа біткен шеберлікте ғана шығар, сірә. Ләйлі мен Мәжнүннің өлмегенін — олардың махаббатының өлмей, тірі жүргенін пайымдау, титтей жүрегі – баласының елжіреуі, солай да баласын құшағына басқан әкенің тас қамалы – күш-қайратының үгіліп, яғни азайып бара жатуы, ал ауылындағы ақсақалды көркемдеп әсірелеуі ше? Оны ақсақал, қарт, көпті көрген демей, жаңаша даланың даналығына балап, алмастыруы ірі тұлға таланттарға ғана тән қасиет.
Міне, осылайша өз өлеңдерінде ақынның метонимиялары құбылысты жаңаша сипаттайды, оның ішкі табиғатын жарқырата ашады. Ал, бұл авторға тән шеберліктің бір қырын танытады.! Мастерство – это опыт былой культуры, передача взглядов и навыков определенной культурной традиции, живущей в поэте как система его эстетических представлений»
[35, 43] – деген зерттеуші В. Огневтің айтқаны Жүсіп ақынға тән секілді.
Сонымен Ж. Қыдыров метонимиялары – суретті, бейнелі болумен қатар, әрі ықшам, әрі көркем, әрі табиғи баламалар болып келеді екен.
Поэзияда өлең жолдарын ажарландырып, құбылтудың бір түрі – кейіптеу. Өлеңге ерекше әсер, көркемдік дарытатын бұл тәсіл – Жүсіп ақынның поэзиясында көп қолданылып, оның қарымды да құдіретті шеберлігінің сыр-сипатын жарқырата көрсетеді. Ақынның! Әнге ескерткіш!,! Тордағы торғай!,! Ақ терек! және т. б.өлеңдері кейіптеудің сан алуан үлгілеріне толып тұр.
— Сыбдырласып Қаратаудың желіне,
Ақ жапырақтар ән айтады еліне, [17, 74]
Ж. Қыдыров бұл өлең жолдарында жансыз затқа жан бітіріп, тілсіз затқа үн дарытып, табиғат құбылыстарының өзара үйлесімін дәл бедерлеген. Сондықтан, ақынның ақ жапырақтары Қаратаудың желімен сыбдырласады, еліне ән айтады.
Ал,! Әнге ескерткіш! өлеңінде:
— Бір ескерткіш көрдім мен қозғалатын,
Жүгіретін, ойнайтын, назданатын,
Кең дүниені шарлайтын, шаршамайтын,
Жайып алып жібектей жаз қанатын.
Таң да болып атады арайланған,
Күн болып та батады қарайған маң,
Бір қарасаң көл болып тербеледі,
Бір қарасаң жол болып тарайды алдан.
Маңдайымнан сипайды далам болып,
Қарсы алдымнан шығады анам болып,
Жарым болып еркелеп, аймалайды,
Құшақтайды мойнымнан балам болып [сонда]
Иә, ақын кейіптеуді қолданғанда, оны көркем етіп беруге тырысады, әрі онысы сәтті шығады. Бір ғана! ән! деген сөзге жан бітіріп, оны ғаламның түрлі ғаламаттарына балайды. Сондықтан оны ескерткіш қылып алып, оның ойнауы, наздануы, дүниені шарлауы, көл болып тербелуі, дала кейпіне, анасының, жарының, тіпті баласының кейпіне енуі – сөз жоқ, нағыз құдіреттілік, тәкаппарлықты аңғартатын қимылға толы бейнелеулер.
— Қос аққуды самал жел сүйді еріп, [8, 86]
Төбемізден күліп күз [сонда]
— Нөсерден кейін түлеп жер,
Көкпеңбек жұмаққа айналар
Аңғардан соғып жібек жел,
Құшақтар, сүйер, аймалар [сонда]
Рас, осы өлең жолдарына қарап отырсаң, Ж. Қыдыровтың ақындық қиялының арқасында табиғатқа қимыл-әрекет пайда болған.Жел қос аққуды еріп сүйсе, лирикалық кейіпкерді құшақтайды, сүйеді, аймалайды. Жүсіп ақын осы өлең жолдарында кейіптеуді құбылта отырып, өзіндік өрнек жасаған, әдемі де, әсерлі сурет салған. Осы ретте адам мен табиғаттың байланысы, оның поэзияда алатын орны жайында С. Негимов былай дейді:! Асылында, адамзат сәбилік шағында да, есейіп, дамыған шағында да табиғатпен тонның ішкі бауындай етене жақын болған. Сол себепті халық поэзиясында да жаратылыс, табиғат суреттері ерекше ажар-көркімен бейнеленеді. Адамзат, табиғат, поэзия – бір-бірімен төркіндес, тектес нәрселер. Поэзияда табиғатты сөйлету, оған жан бітіріп, тірілту – ежелден қалыптасқан көркемдік дәстүр. Және де ол дәстүр уақыт өткен сайын жалғастық, сабақтастық тауып отырады! [36, 41].
Осы секілді тағы бірнешеуін келтірейік:
— Алдымда жатыр көл табағы,
Ақырын жас қанатын жел қағады [8, 86]
— Арыстан жылап ақырды,
Байғыз зарлап шақырды,
Қазықта бота бақырды [сонда]
— Мен білмейтін ар-ұят! қой! деп ақыл айтады [17, 74]
— Самал желмен тұрған талдар таранып,
Мына ыстықтан күрсінеді аһ ұрып [20, 87]
— Нөсер жаңбыр бір өзін төпеп ұрып,
Қарлы боран бір өзін сабалайды [14, 80]
— Бағы лаулап, балбырайды жер күліп [20, -87]
Міне, көріп отырғанымыздай, ақынның кейіптеуді қолдануындағы тағы бір ерекшелігі: автор мейлі өз атынан сөйлесін, мейлі лирикалық кейіпкерін араластырып отырсын, ой мен сезімнің бірлігін бұзбай, бейнелеу нысанын нақпа-нақ, дәл сипаттайды.
Қысқарта айтқанда, кейіптеу Жүсіп Қыдыров лирикасында жиі кездесетін, оның поэтикалық әлемін байыта түсетін баламалардың бірінен саналады екен.
Сондай-ақ, өлең сөзіне астарлы мағына, әсерлі айшық беретін көркемдік құрал – символ да Жүсіп Қыдыров лирикасынан ерекше орын алады. Академик В. Виноградов символ хақында:! В поэзии обрашение к символу – это обрашение к третьей степени сложности. Символ – слово – образ, соотносимый с называемым явлением, часть обрамляется словами семантического комплекса данного образа – символа, что способствует легкому переходу от слово – образа к развернутой символической картине! [37, 13] – деп жазады.
Ал, Р. Сыздықова символ жөнінде:! Көркем әдебиеттің, оның ішінде поэзиялық тіл кестесін сөз ететін, орыс поэтикасына қатысты зерттеулерде! символ! термині суреткердің ( ақынның ) белгілі бір ұғымды, идеяны затық образбен ( оның атауымен ) білдіруін атайды.Демек, поэтикалық образдың заттық белгісі, яғни символ – белгілі бір заттың атауы ретінде білдірілген поэтикалық образ! [28, 47] – деп ой
қорытады. Сонымен, символ дегеніміз – бір затты немесе құбылысты астарлы ым-ишарамен білдіретін образ екен. Осы ойымызды мына бір мысалдар нақтылай түседі:
— Отырары өліп, ойран болған сахара,
Қызыл тудың құдіретімен тірілді,
Жан баспаған сонау жазық, жотада,
Жерді жарған есітесіз бір үнді [17, 74]
— Боталар боздап өрісте,
Аруана жалғыз жылайды,
Ақсақ қой қалып еңісте,
Қозысы таудан құлайды,
Аз көргенім жоқ мұндайды [сонда]
Осындағы, яғни бірінші щумақтағы! қызыл ту, жерді жарған үн! — ол бостандық туы, бостандық үні. Ал, екінші шумақты оқып қарағанда, әшейін бір малды ауылдың көрген тіршілігі секілді, бірақ та, оның ішіне үңілсек, кереметтей символикалы суреттер жатыр. Аруананы Отанға балап, боталарын халқына балап, ал, ақсақ қойды анаға, қозысын баласына балау, сол арқылы өлеңді түгелдей ым-ишарамен тұспалдап бейнелеу өте шебер шыққан.
— Тас қорғаны бұзылып қамалдың да,
Ләззаты жетердей талай жылға,
Түскен шығар бұғалық бір асауға,
Мәулет болса күлуге, жыласарға [8, 86]
Осындағы автордың! тас қорғаны! — ақынның күш-қайратын білдірсе,! бұғалық түскен асау! деп ақын өзін нұсқап тұрғандығын аңғартады. Осы секілді:
— Бұлбұл отыр үн-түнсіз бұтағында,
Қыран отыр тұғырда қалғуменен [сонда]
Бұнда автор бұлбұлды сүйіктісіне балайды, ал бұндағы! қыран! ақынның өзі.
Иә, жоғарыда келтірілген мысалдарда автор ойын астарлап жеткізумен қатар, сол ойын сұлу сурет, сұлу бояумен айшықтауға тырысқан. Бұны нақтылай түсу үшін тағы да мысалдар келтірейік:
— Қара қу – қаса сұлу сылаңдаған,
Көрмесе көңіл мәңгі жұбанбаған,
Жүзді ақ айдында сызып төсін,
Армандай ақ сағымда мұнарланған.
Шаш – қара,
Қасы – қара,
Көзі – қара –
Ішінде алуан құстың өзі дара,
Қарайды анталасып дүние оған [9, 81]
Қазақ үшін аққу бір киелі құс, әдемілік, сұлулық, бекзаттық символы. Ал, Жүсіп ақын оны! қара қу! деп алып, бірыңғай қара бояумен-ақ, әдемілік, әсемдік дүниесіне сүңгіп жөнеле береді. Тағы бірі:
— Қымбат деген құнсыз ед,
Семді иіліп гүл айша…
Жастық дәурен үнсіз кеп,
Самғады-ау бір құмайша.
Дәулет кетті алыстап,
Қайсар жүрек лаулайды,
Гүл жайнаған таныс бақ,
Махаббаттан аумайды [38, 76]
Бұл өлең жолдары оқыған кісіге жай әшейін жастық дәурен, өткен күн туралы сыр шерткен көңіл-күй лирикасы секілді. Әйтсе де ақын жұмбаққа толы символикаға, тұспалға да шебер болғанын тағы бір дәлелдейді. Сол тұспалмен бұрынғы отбасын аңсап, сонда қалған, құнсыз ғып кеткен алғашқы жары – Қымбатты, иіліп, сола бастаған гүл секілді тұла бойы тұңғышы – Гүлайшаны, көзден бұлбұл боп ұшқан – Дәуренді, алыстап кеткен – Дәулетті, қаны шапшып, жүрекше тулаған асауым деп – Қайсарды, баяғы таныс баққа ұқсаған – Гүлжайнаны небәрі екі-ақ шумақ өлеңге сыйғызып, кестелеп отыр. Осы екі шумақтың әрбір жолында өмір сыры, ақиқаты мол шындық бар.
Демек, ақын қолданған әрбір жол, әрбір сөзде символикалық қасиет басым, суретті-бейнелі образ, құралдар да жетерлік. Осы орайда ғалым А. Лосев символға былайша анықтама береді:! Символ указывает на какой-то неизвестный предмет, хотя и дает нам в то же время всяческие возможности сделать необходимые выводы, чтобы этот предмет стал известным! [39, 52]
Орыстың көрнекті ақыны А. Вознесенский қайталау туралы:
«Вообще в сегодняшней поэзии понятие повтора, заклинания – особа. Она не только для ритма. Оно говорит о характере создателя, о верности его своей идее среди тысяч иных понятий – зыбких и случайных. Повторение – мать творения. Как чередуются приливы и отливы, строка, отхлынув, возвращается к нам накопленная новым значением…! [14]– дейді.
Ақындық өнерге тән еселеу, қайталау – Жүсіп Қыдыров поэзиясында да елеулі орын алады. Кейбір сәттерде Жүсіп өлеңдерінде бүтіндей сөз, сөз тіркестері, тармақ пен өлең жолдары бірнеше мәрте қайталанып отырады. Сөйтіп, өлең мәнерлілігі, ой өрнегі ажарлана түседі.
— Бостандық – қызыл туым желбіреген,
Бостандық – кең аспаным мөлдіреген,
Бостандық десем, көсем, сені көрем,
Бостандық десем, жарқыраған елді көрем [14, 80]
Мұндағы! бостандық! сөзінің шумақтың басынан аяғына дейін қайталануы анафора жасап тұр. Сонымен бірге қайталаулар өлеңнің ортасында да кездеседі. Үшінші, төртінші жолдарда! десем! сөзі екі рет қайталанған. Сөйтіп, шумақтың эстетикалық әсері күшейе түскен.
— Жаралмаппын тау болып, дала болып,
Бұлақ болып, шөп болып, ара болып,
Жаралмаппын тас болып, темір болып,
Сексеуіл боп, мұнай боп, көмір болып.
Жаралмаппын аң болып, тағы болып,
Құйын боп, қара жолдың шаңы болып,
Жаралмаппын көктемгі жауын болып,
Піскен кезде үзілер қауын болып [8, 86]
Бұл мысалда ақынның өмірмен арпалысы суреттеледі. Бұнда әдепкі қайталау, яғни анафора да, кезекті қайталау, яғни, эпифора да және де қайталау өлең жолдарының ортасында да тұнып тұр. Ақын!жаралмаппын! деген сөзін өлеңнің басында қайта-қайта қолдану арқылы айтайын деген ойына ерекше қуат берген. Ал, ұйқас соңында келетін ! болып! сөзінің лирикалық қаһарманның жан арпалысына рух беріп, қайталануы арқылы өлең сөзінің толқынысы күшейе түскен. Сонымен бірге өлең ортасында кездесетін! боп! сөзінің қайталануы да өлеңге ерекше әсер дарытып тұр.
Поэзиядағы дыбыс үндестігі – аллитерация мен ассонанс та Жүсіп ақынның өлең өрнегінде айрықша орын алады.
Жүсіп Қыдыров өлеңдерінде не ылғи дауыссыз дыбыстардың – аллитерацияның, не ылғи дауысты дыбыстардан құралған – ассонанс жолдардың қайталанып отыруы, автордың айтайын деген ойын әсерлеп, көркемдеп, неғұрлым тартымды етіп, мағынасы жағынан оны тереңдете түседі. Кейде бұл аллитрерация мен ассонанстар ақын туындысында анафораға да ұласып жатады. Аталмыш тәсіл оның өлеңдеріне көктемгі судың тасығанындай ағынды екпін береді.
— Күз ғой, күз ғой, қыс тіпті-ақ,
Кеп қалғандай болар шын.
Күн шуақта ыстықтап,
Көлеңкеде тоңасың [8, 86]
Бұл шумақ аллитерацияға құрылған. Бұнда! к! дауыссыз дыбысы өлеңге ерекше ажар беріп тұр десек болғандай.
— Көңілім – заңғар аспандай шайдай ашық,
Көңілім – қырдай құлпырған түрмен жаңа,
Келатыр ем лепіріп, ойдай тасып,
Көрініп көзіме алуан гүлдер ғана [8, 86]
Келтірілген мысалда! көңілім! сөзінің анафора тәсілімен қайталанып келуі,! к! дауыссыз дыбысына құрылған дыбыстық қайталаудың түрі – аллитерацияның да осы жолдарда ұшырасуы, шумақтың әуезділік қасиетін арттыра түскен.
— Алдымда асқар ақ алмас,
Ақиық қыран ала алмас,
Су жүрек сірә, бара алмас,
Ер жүрек қайтіп оралмас [9, 81]
Ал, мұнда! А! дауысты дыбысының қайталанып келуі, яғни ассонанс тәсілі өлеңге ерекше әуезділік дарытып тұр. Әсіресе, шумақтың бірінші, екінші жолы бастан-аяқ! А! дыбысына құрылған ассонанстан тұнып тұр. Ал, шумақтың ұйқасы эпифораға ұласқан. Осы секілді:
— Жаңа көкті жұрттан бұрын көремін,
Жаңа лепті жұрттан бұрын сеземін,
Жаңа гүлді жұрттан бұрын теремін,
Жаңа қырды жұрттан бұрын кеземін [9, 81]
Бұл шумақта өлеңнің басы! Ж! дыбысы арқылы аллитерация құрып, әдепкі анафора жасап тұр. Бұнымен қоса қайталау шумақ ортасында да келіп өлеңге ерекше екпін дарытып тұр.
— Албырт көңіл айна бұлақ ағады,
Аунатардай мінезі ауыр тастарды,
Ұшпақ болып тал да қанат қағады,
Аңсады ма айдын шалқар аспанды [сонда]
Бұнда да шумақ бастан-аяқ! А! дыбысынан жасалған ассонансқа тұнып тұр. Осындай қызғылықты өрнек-ырғақ, дыбыс қуалаушылық ақынның көп ізденетін шынайы суреткер екенін тағы бір мәрте аңғартады.
Осындай сөздің ажарын келтіретін, әуезділігін арттыратын дыбыстық қайталаулар оның акустикасын күшейтіп, музыкалық қасиет дарытады. Бұл тәсіл – Жүсіп лирикасының әсерлі, әдемі дыбысталуын күшейтіп қана қоймай, әрін келтіріп, саздылығын арттырады.
Сонымен, Жүсіп Қыдыров өз лирикасында өлең сөзінің әуезділігін, дыбыстық үндестігін ажарландырып, құбылтатын әдепкі қайталау – анафора, кезекті қайталау – эпифора да жиі кездеседі екен. Кейде ол не дауысты, не дауыссыз дыбыстарды қайталау арқылы өз өлеңінің көркемдік, тартымдылық жағын күшейтеді. Көп жағдайда бұл әдіс өте орынды, мағынасы жағынан үйлесімді болып келіп, өлеңнің дыбыстық үндестігі мен қолданылған сөздің ажар реңкін құлпырта түседі.
З. Қабдолов егіздеу хақында:! Екі ұдай нәрсені, құбылысты, ұғымды, сезімді қатар қойып жұптау, суреттеу! [6, 34]– деп жазады. Ал, психологиялық параллелизмде ең бірінші адамның әрекеті мен табиғат құбылыстары жұптастырыла егізделеді. Бұл туралы:
«Изображения природы в образном параллелизме всегда на первом
месте, это первый член параллелизма, изображения человеческих действий и отношений – на втором это второй член параллелизма. Между первым и вторым членами параллелизма существует прямая связь! [40, 15] – делінген! Введение в литературоведение! оқулығында.
Психологиялық параллелизм немесе егіздеу поэтикалық әдіс-тәсілдің күрделі бір түрі. Бұл өрнектеуде лирикалық кейіпкер мейлі ақын болсын, мейлі жай адам болсын, оның көңіл-күйі табиғат әлемімен астастырылып суреттеледі.
Суреттелетін құбылысты табиғатпен байланыстыра сипаттау ауыз әдебиетінің поэзиялық үлгілерінде, содан мол сусындап, нәр алған Жүсіп Қыдыров лирикасында да кездеседі.
— Кісінеді боз дөненім шөлдеген,
Бұрылдым да таяу қалдым көлге мен,
Көл жағада аттан түсе бергенде,
Бір сурет-қыз тұра қалды көлденең [41, 83]
Мұнда астындағы көк дөнені сусағандықтан көлге бет түзеген кейіпкердің, қамысты, құрақты әсем су көрінісімен сурет-қыздың сұлулығы астастырылып, әдемі картина өрнектелген.
Бұл үзіндіде ақынның ойланып, толғануы, табиғат құбылысы – күннің күркіреп, найзағайдың ойнауымен қатарластыра суреттелген. Аспаннан найзағайлы бұлт ойнаса, ақынның басындағы ойы:! бұрқ-сарқ»қайнайды. Осы құбылыстан көріп отырғанымыздай, адамның ішкі жан-дүниесін табиғат әлемімен, оның бір сәттік өзгерісімен сабақтастыра жырлау, яғни, психологиялық егіздеудің көркемдік дәрежесі өте тамаша болып шыққан. Ақын айтайын деген ой-түйінін табиғат құбылыстарымен қатарластыра сипаттаған адам психологиясының бір қырын жарқырата ашып, әдемі сурет өрнектей алған.
— Тіріліп тірлік тынбайды,
Көкірекке жүрек сыймайды,
Жасы кеп бүгін өлмек жан,
Әңгіме шертіп гүл жайлы,
Құстардың әнін тыңдайды,
Көктемді мынау қимайды. [14, 80]
Мұнда да психологиялық жұптастыру бар. Жасы келген жанның жүрегінің аласұруы, табиғаттың қайта тіріліп, құстардың ән салуы, әсем көктемнің келуі, яғни өлмек жанның жастық шаққа деген сағынышы, елестері осылайша керемет те, көркем болып астарланып, құбылады. Мұнда автор ішкі сезім дүниесі және жастық шағын, көктем, гүл, құстармен параллельді түрде әдемі өрнектеген. Яғни, психологиялық егіздеуді бұл шумақта да ұтымды қолданған.
Ақын лирикасының лексикасы аса бай. Ана тілінің асыл жауһарын жетік меңгерген Жүсіптің сөздік қоры өте мол. Әр сөзін саралап қолданатын ақын өлең сөзінің мәнді, мағыналы жақтарына баса назар аударады.
Енді біз ақынның бір мағынаны әр түрлі сөзбен беру, яғни синоним сөзіне тоқталмақпыз.
Ал, синоним сөздер туралы:! Отбор писателя из ряда синонимических слов одного нужного ему для наиболее точной передачи какого-либо факта, мысли, чувство является существенным элементом его работы над языком литературного произведения. Употребление синонимических слов и выражений помогает писателю разнообразить речь, избегать повторений! [30, 4] – деп жазады Г. Абрамович.
Сөз қайталаудан бойын аулақ салатын Жүсіп ақын өз туындыларында синоним сөздерге де айрықша мән береді. Ол ойын дәл жеткізетін сөздерді таңдап, талғап барып қолданады. Мысалы:
— Дес бермей, алаяқ, қу, саудайыға,
Күш беріп өзің туған таудай ұлға,
Моп-момақан ауылым жатырмысың,
Баяғыша Қаратау баурайында.[8, 86] Бұл шумақтағы! алаяқ, қу, саудайы! сөздері бір мағынаны беріп тұр. Ақын өлең өрнектілінін артттыру мақсатында! өтірікші! деген ұғымды жоғарыда аталған үш сөзбен алмастырып берген.
Жүсіп Қыдыров өлеңдерінде осы секілді синонимдік сөздер тізбегі кейде әр түрлі жолдарда, кейде бір тармақ ішінде де кездесе береді:
— Маңдайыңда екі көз жанар қанша ( көз, жанар ) [8, 86]
— Өсу, өну қадірін ел біледі ( өсу, өну ) [сонда]
— Құшағым мен көңілім аспан құшып,
Айналамын жерімнен, көгімнен де ( аспан, көк ) [14, 80]
— Әлемнің кеңіп аумағы,
Түлкідей дүние аунады ( әлем, дүние ) [сонда]
Осы тәрізді жеке жолдарда, тармақтарда кездесетін синонимдер Жүсіп ақын лирикасында молынан ұшырайды. Осы секілді:
— Алматының әдемі көшелері,
Шаттықтың аман – жұрты, есен – елі.( аман,есен – жұрт, ел )
[14, 80]
— Мен қалдым жұлдызы өшкен тас түнекте,
Қолымменен сипалап қараңғыны ( тас түнек, қараңғы )
[сонда]
Осындай синоним сөздерді ұтымды пайдалану қашаннан да өлеңге бейнелілік арттырған.
Жүсіп Қыдыров лирикасында синонимдермен қатар, омоним сөздер тобы сирек болса да кездесіп отырады. Сөздің поэзиядағы ролі жайлы В. Жирмунский:! Каждое слово имеющее вещественное значение, является для художника поэтической темой, своеобразным приемом художественного воздействия, в то время, как в языке науки оно лишь отвлеченное обозначение общего понятия! [42, 26]– деп ой түйеді.
Жүсіп Қыдыров – көркем сөздің шебері. Ол көп ізденеді, әрелі сөз тауып, көрікті сурет жасауға ұмтылып отырады. Ақынның:
— Бір қара қу көрдім мен жаңа, көлде,
Мойны иіліп,
Сыймаған қара жерге,
Ажарын қу жалғанның ашатұғын,
Көл жүзіне біткен ол қара мең бе [9, 81]
Бұнда! қара! деген сөз көп болғанымен, беретін мағынасы әркелкі болып тұр. Автор аққуды! қара қу! деп, өзінше символ ғып бедерлесе, екінші бірде қара жерді айтып тұр, ал, үшінші бірде, меңнің түсін айтып, бейнелі сурет жасаған. Бұнымен қоса,! қу! сөзі де омоним болып тұр.
Автор антоним сөздерді де шебер қолданады:
— Жеңгелердің ұшырап қарғысына,
Һәм бөленіп солардың алғысына,
Жеті басты қайнысы отыр бүгін,
Әнін қосып аяулы таң құсына [8, 86]
Мұндағы антонимдер –! алғыс пен қарғыс! деген сөздер. Аталмыш сөздер өлең шумағында қарама-қарсы мағынада алынып, ой кеңістігін кеңейте түскен. Сондай-ақ:
— Жастық – қатты, екпінді, асқақ үнді,
Ол бақытты іздемес құр сарғаюдан,
Кәрілікке бір қадам басқанымды,
Білдім мен жұмсарғанымнан [8, 86]
— Сен кеттің,
Төбемнен Алматының қашты күні,
Көзімде жатыр екен жас тығулы,
Еңсемді ерге лайық теріскейдің,
Азынаған алты айлық басты түні [14, 80]
Бұл өлең жолдарында кездесетін! жастық – кәрілік!,! күн – түн! деген сөздер антонимдер. Осы секілді антонимдік жұптар ақынның өмір жайлы ой-тұжырымын ашып қана қоймай, өлең сөздің эмоциялық әсерін де күшейте түскен.
Жүсіп Қыдыров адамдар арасындағы, өмірдегі, табиғаттағы жарастық пен келісімнің жыршысы. Оның лирикасы шын тебіреністен, шын шабыттан, шын күйзеліс пен шын қуаныштан, шын сағыныштан туған. Ақын тілі — өте бай. Қисынды теңеулер, күрделі эпитеттер, метафоралық тіркестер, сөздің көп мағыналық топтары: омоним,
синоним, антоним т. б. тіл байлықтары толып жатыр. Бұған куәлік ретінде З. Қабдоловтың:! Әдеби тілдегі әрбір тәсілге – ажарлауға, құбылтуға, не айшықтауға байланысты жеке-жеке қорытыла тұрса да, іс жүзінде әрқайсысы әр жерде жеке-жеке қалып қоймайтыны мәлім. Анығырақ айтқанда, әр шығарма тек бір ғана тәсілмен жазылмайды, керісінше бір шығармада әр алуан тәсіл қатар жүреді.
— Қап-қара, мөп-мөлдір, тұп-тұнық көзіңді –ай,
Қарындас бойыңа жарасқан,
Қарасы шындықтың өзіндей,
Аласы – бұлты жоқ ақ аспан.
( Ж. Қыдыров )
Осы өлеңде өзіміз жоғарыда жеке-жеке байыптаған бірнеше тәсіл біте қайнасып, бірге жүр: айқындау ( эпитет ) керек пе, теңеу керек пе, ауыстыру ( метафора ) керек пе… бәрі бар. Бұлардан басқа да қызық-қызық үйлесімдер бар. Қап-қара, мөп-мөлдір, тұп-тұнық – ұлғайған эпитет, оның үстіне мағына жағынан, біріне-бірі қарама қарсы антонимдер, ал айшығына қарасақ – антитеза. Сондай-ақ, бір көздің аласы мен қарасын ақын бірде теңеу арқылы ажарласа, бірде метафорамен құбылтады да, енді бірде ұғым жағынан егіздеу ( параллель қою ) арқылы әп-әсем айшық жасайды! [43, 36] – деген теориялық тұжырымы куә. Қарап отырсақ, ақынның заңғар ұлылығы да, өлеңге деген ерекше құрметі де таң қаларлық жәйт. Бұндай заңғарлық – тек қана хас ақынға ғана тән құдіреттілік.
Сонымен, Жүсіп Қыдыров ақындық стилі әбден қалыптасқан, шығармашылық өнері кемелденген, қазақтың поэзиясында өзіндік үні
бар, орны бар қаламгер екен. Дегенмен, Жүсіп Қыдыров лирикасының жанды өзегі – айшықты, нақышты поэтикалық сөз. Ал, сөз өнері – маржандай тізілген, айналасына жарық сәуле шашып тұратын бейнелі, суретті сөз кестесі десек, бұл көркемдік құбылыс Жүсіп өлеңдеріне де тән екен.
Десе де, өлең сөздің тіл өрнегі, оның бейнелілігі мен көркемдігі ақынның айтайын деген идеясымен, шығарма мазмұнымен тығыз байланыста болады. Екінші жағынан, поэзиядағы тұспал сурет, баламалы бейнелер – халықтың тұрмыс-тіршілігімен, салт-санасымен, әсемдік, сұлулық туралы ұғым-түсінігімен қатарласа дамиды. Сондықтан Жүсіп Қыдыров та халық поэзиясының тамаша үлгілерінен, өнер иесі – Сыр сүлейлерінің ақпа-төкпе жырларынан терең сусындағандықтан, солар қалыптастырған теңеу, баламаларды өз творчествосында молынан пайдаланады.
Осы ретте, ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігін зерттеген
С. Негимов:! Шын ақын жарқын дәстүрден қол үзбейді. Сонымен бірге оны қаз-қалпында қайталамайды да. Белгілі сөз – образ, сөз – символдар эстетикалық сипаттарын, мағыналық реңктерін толықтыра, молықтыра түссе, немесе бұрынғы ақындық салттың өміршең, өшпес өнегесіне құрмет көрсетілсе, нұр үстіне нұр болар еді! [36, 41].
Зерттеуші айтқандай, Жүсіп Қыдыров халықтың сөз өнерінде орныққан поэзиялық образдармен шектелмей, оған жаңа леп, кең тыныс беріп, бейнелі, өрнекті баламалар қосып отырады.
Егер:! Өлеңдегі әр сөз адамның жан-жүйесімен, көңіл-күйімен, сезім толқындарымен өзара байланыста! ( З. Қабдолов ) болады десек, адам баласының ішкі жан иірімі, сезімі мен көңіл-күйі поэтикалық тілдің бейнелеуші-көріктеуші құралдарымен сипатталады. Ал, Жүсіп қыдыров лирикасы, оның әсем де, күрделі поэтикалық әлемі — әсірелеу, көріктеу, бейнелеу құралдарына бай. Оның үстіне Жүсіп Қыдыров шабыты асып-төгілген және ой-қиялы өткір де жүйрік ақын. Сол себепті ол қолданған: эпитет, теңеу, метафора, метонимия, символ
т. б. көріктеу құралдары әсерлі де әсем, өрнекті де мағыналы болып, жаңаша сыр-сипатқа ие болады.
Жүсіп Қыдыров астарлы сөз, теңеу, баламаларды орнын, жүйесін тауып қолдануға әбден шеберленген. Сондықтан ол қоғамдық-әлеуметтік жай-жағдайларды, лирикалық кейіпкер портреті мен табиғат әлемін, ақындық көңіл толқыныстарын сипаттағанда, жоғарыда аталған өлең сөзінің көркемдеуші-бейнелеуші құралдарын әр қырынан түрлендіріп, құбылтып қолданады. Сөйтіп, ол құралдардың қолдану аясын кеңейтіп, поэзиялық күрделі образдарды өрнектейді.
Сонымен бірге, Жүсіп Қыдыров лексикасы қанатты образдар мен әдемі сөздерге кенде емес. Сондықтан ақын өлеңдерінде тіл жұтаңдығы, ой мен сезім таяздығы, сөз қайталаушылық та сирек кездеседі. Өз өлеңдерінің әр сөзін, көріктеуші құралдарын да саралап, таңдап-талғап барып қолданатын ақын синоним, омоним, антоним сөздерді де өз жүйелі орнымен пайдаланады.
Тағы бір айта кететін нәрсе,! Поэзиядағы ұлы қасиет – үндестік – гармония! ( З. Қабдолов ) деген пікірге сүйенсек, Жүсіп Қыдыров лирикасында өз орнында қолданылған әр сөз, дыбыс, үндестігі де, оның өлеңдеріне әуезді саз дарытады.
Қорыта айтқанда, поэтикалық образдарға аса бай, өрнекті, кестелі Жүсіп Қыдыров лирикасы –! Өлең – суретті сөз! деген әрі ескі, әрі жаңа ұғымды тағы да нақтылай түседі.
Қорытынды
«Ақын деген мынау қам-қарекеті мол дөңгеленген дүниеде сапырылысқан адамдар тағдыры мен жасыл табиғат арасындағы дәнекер ме? Әлде жаратқан иенің жерде жүрген елшілері ме? Әлде жұртқа жақсылықтан жылу таратсам, жүрегіне үміттен шам жақсам деп жүрген жаны мырза әпенділер ме? Әйтеуір, былайғы жер басып жүрген, жұртқа ұқсамайтын, сәл болса да басқашалау… Өлшеуге келмейтін, қалыпқа сыймайтын адамдар болып көрінеді көзіме! [44]– дейді ақындар жайлы үлкен жазушы ағамыз Д. Досжан.
Ақын… Ақындық… Не деген ауыр ұғымдар. Ал, сол ұғымды иеленген, сол атты иемденген адам тағдыры ше?!
Міне біздің бітіру жұмысымыздың өзегі болған ұлы поэзия көшіне 60-жылдары ат басын тіреген көрнекті, ғаламат ақын, заңғар тұлға Жүсіп Байболатұлы Қыдыров.
Қалай десек те, ұлы қазақ поэзиясына дәмді жырдың, тірі сөздің, мәнді әуеннің жолына басын тіккен, лириканың ақиқатты ақ жолында еркіндей қалам тербеген, қазақ поэзиясының гладиаторы атанған ақын Жүсіп Қыдыров халқымыздың көз алдынан көшкен бұлттай бұлбұл секілді ұшып ғайып болса да, ақынның түрлі ізденістерге толы, көркемдік шеберлікке мейлінше бай, асқақ та, балаң жырлары өлмек емес, керісінше аспандай бермек.
Жүсіп Қыдыров лирикасы тұтастай алғанда тақырып, идея жағынан ғана емес, түр, көркемдік тұрғысынан да жаңалықтың, ізденімпаздықтың үлгісін танытатын поэзия. Ақын өлеңдерінің көкейге қонымдылығының сыры – сезім шынайылығы мен ой тереңдігінде деп қараймыз. Ақын қандай құбылысты жырға қоспасын шамырқанып, ашынып, тебірене, толғана отырып жазады.
Біз бітіру жұмысымыздың бірінші тарауында ақынның лирикасының тақырыптық ерекшелігін, оның ішінде табиғат, махаббат, көңіл-күй т. б. тақырыптар тұғырында эстетикалық мән-мағынасын ашуға, ақындық дара стилінің орнын айқындауға көңіл бөлдік. Ал, екінші тарауында ақынның көріктеу құралдары: эпитет, тнңеу, метафора, кейіптеу секілді түрліше қолданған амал-тәсілдерін нақтыладық. Ақын өлеңдеріндегі дыбыс үндестіктері: аллитерация мен ассонанстың оның өлеңдеріне ерекше әуенді саз дарытып тұрғандығын айқындадық. Бұдан басқа да ақынның поэмасына аз да болса көңіл бөлдік.
Жалпы көркемдік ізденіс деген өте күрделі ұғым. Ол суреткерлік пен ойшылдықты, философиялық ой толғаудағы жаңалықты, көзқарас пен дүниетанымдағы диалектикалық тереңдікті, осылардың табиғи бірлігін қамтиды.
Жүсіп Қыдыровтың ақындық жолы – тынымсыз ізденістің жолы. Ол осы жолмен ілгерілеп, кемелдену кезеңіне аяқ басты. Оның өмірі, өмірді тануы, сөйлеуі, ұғымы – бәрі өлең. Оның ақындық жолындағы игерілген тың тақырыптар, жаңаша ұйқас, формалар, өлеңіне тән аз сөзділік бәр-бәрі ақындық шеберліктің бағындырған биіктігі.
Бәріміз білер бір ақиқат — өмір көшімен жарысып поэзия да өз дамуының көкжиегіне құлаш ұрып барады. Айтпағымыз: өлең түрі, оның ішкі иірімі үнемі өзгеріске түсіп, ғасыр үніне айнала бермек. Жүсіп ақын да қалауынша өлең формасына өзіндік иін әкеліп, жаңаша мазмұнға үйлестіреді. Бірақ, қай өлеңін алсақ та, ой мен сезім үнемі бірлікте жымдасып, әдемі өріледі. Сырлы сөзді көркем сөзбен жеткізуде тың өрнек, тосын образ іздеу – Жүсіп ақынның ақындық әлеміндегі айқын белгілер.
Сонымен, поэзиядағы көркемдіктің табиғаты ой мен образдың гармониялық бірлігіне қоса сыңғырлаған сымбатты сұлу сөздердің музыкалық үйлесім-үндестігінен тұрады деп қорытынды жасауға болады. Сондай-ақ, көркемдік бар жерде шын мәнідегі шеберлік те бар. Мұның бәрі айналып келгенде, шынайы талғампаз, мол ізденіс бұлағынан сусындаған Жүсіп Қыдыровтың толыққанды ақындық мәдениетінің толысқан мәуелі жемісі деп пайымдауымызға болады.
Қорытындылай келе, менің айтарым: — дүниеде қазақтың ұлы поэзиясына өзінің тың ізденгіштігімен, өлең құдыретінің қасиетін, терең сырын меңгерген бірегей ақындар болса, мен ол қатарға зор мақтанышпен Ілияс Жансүгіров атындағы сыйлықтың иегері, шынайы махаббат жыршысы, заңғар ақын Жүсіп Байболатұлы Қыдыровты қосар едім.
Қазақтың ұлы поэзиясының келелі көшін арқалаған Жүсіп Қыдыров лирикасы халқымызбен бірге өлмей, өшпей, жасасып, келесі толқынға, Яғни келесі ғасырға сенімді түрде керуенін көшіруде…
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектап, 1973. – 212 б.
2. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – 408 б.
3. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 270 б.
4. Абрамович Г. Введение в литературоведение. – Москва: Просвещение,
1979. – 352 с.
5. Әбдірахманова Т. Ақын сыры. – Алматы: Жазушы, 1965. – 136 б.
6. Әбдірахманова Т. Қ. Аманжоловтың поэтикасы. – Алматы: Ғылым,
1976. – 372 б.
7. Бекхожин Қ. Өлең өткелдері. – Алматы: Жазушы, 1986. – 328 б.
8. Бекхожин Қ. Дәстүр және жаңашылдық. – Алматы: Жазушы,
1969. – 245 б.
9. Базарбаев М. Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы. – Алматы: Жазушы,
1973. – 252 б.
10. Белинский В. Избранное. – Москва: Московский рабочий, 1954,- 552 с
11. Боранбаева Ж. Мағжан поэзиясының көркемдік жүйесі: фил. ғыл. канд. ғыл. дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 2004.
12. Веселовский А. И. Историческая поэтика. – Москва: Высшая школа,
1989. – 406 с.
13. Виноградов В. В. Поэтика русской литературы. – Москва: Наука,
1976. – 508 с.
14. Вознесенский А. Заметки поэта. // Литературная газета, 20 – октябрь.
15.Введение в литературоведение. – Москва: Высшая школа, 1976. – 442 с.
16. Григорьев В. П. Поэтика слова. – Москва: Наука, 1979. – 442 с.
17. Гуляев А. Теория литературы. – Москва: Наука, 1985. – 210 с.
18. Дүйсенов М. Сейдеханов Н. Халық ақындары творчествосының көркемдік сипаты. – Алматы: Ғылым, 1982. – 192 б.
19. Дүйсенов М. Уақыт және қаламгер. – Алматы: Жазушы, 1974. – 324 б.
20. Егеубаев А. Сөз жүйесі. – Алматы: Жазушы, 1985. – 272 б.
21.Елікбаев С. 60-80 жылдардағы өлнң құрылымы: фил.ғыл канд. дәрежесін
алу үшін ұсынылған диссертация. – Астана, 2000.
22. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиетінің мәселері және Абай поэзиясының тілі.
— Алматы: Қаз. Мем. Бас, 1960. – 367 б.
23. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп, 1964. – 248 б.
24. Жұмалиев Қ. Стиль — өнер ерекшелігі. – Алматы: Жазушы,1966. – 227 б
25. Жүсіпов Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік: фил. ғыл. док. ғыл. дәр. алу үшін дайындалған автореферат. – Алматы, 1966.
26. Жирмунский В. Теория литературы. – Ленинград: Наука, 1977. – 404 с.
27. Жүнісбекова К. Ә. Абайділданов поэзиясындағы көркемдік ізденістер: фил. ғыл. канд. ғыл. дәр. алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 2004.
28. Кәрібаева Б. Қара өлең және лирика. – Алматы: Қаз. Б. Ак. Рес. Баспа каб, 2001. – 173 б.
29. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының аоэтикасы. – Алматы: Жалын, 1988. – 151 б.
30. Көркемдік кілті шеберлік. – Алматы. Ғылым, 1985. – 348 б.
31. Қаратаев М. Дәстүр мен жаңашылдық. – Алматы: Ғылым, 1980. – 367 б
32. Қаратаев М. Ізденіс іздері. – Алматы: Жазушы, 1984. – 376 б.
33. Қаратаев М. Стиль – зерттеу принциптері. – Алматы: Ғылым,
1928. – 335 б.
34. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1976. – 352 б.
35. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп,
1970. – 376 б.
36. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.- 352 б.
37. Мәуленов С. Сыр мен жыр. – Алматы: Жалын, 1991. – 352 б.
38. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы: Жазушы, 1970. – 543 б.
39. Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980, — 136 б.
40. Негимов С. Өнерпаздық өрнектері. – Алматы: Ана тілі, 1996, — 88 б.
41. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – Алматы:
Ғылым, 1991. – 196 б.
42. Нарынбетов Ә. Уақыт шындығы – көркемдік кепіл. – Алматы: Жазушы,
1989. – 162 б.
43. Огнев В. Книга про стихи. – Москва: Современный писатель,
1963. – 479 с.
44. Потебня А. Эстетика и поэтика. – Москва: Искусство, 1976. – 614 с.
45. Поспелов М. Вопросы поэтикий и художественной семантики. – Москва:
Советский писатель, 1986. – 478 с.
46. Палкин М. А. Лирика и искусство стихотворного слова. – Минск:
Высшая школа, 1986. – 272 с.
47. Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы. Санат, 1975. – 206 б.
48. Серікқалиев З. Ақ жол. – Алматы: Жазушы, 1990. – 464 б.
49. Ысмағұлов Ж. Абайдың ақындық тағылымы. – Алматы: Жазушы,
1984. – 376 б.
50. Шыныбекова А. Ә. Тәжібаев поэзиясының көркемдік ерекшелігі: фил. ғыл. канд. ғыл. дәр. алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 1999.
51. Сариев Ш. 60-70 жылдардағы қазақ лирикасы. Көркемдік ізденістер: фил.ғыл.канд. ғыл. дәр. алу үшін ұсынылған диссертация. – Алматы, 1993
52. Лосев А. Ф. Проблемы символа и реалистическое искусство. – Москва:
Искусство, 1983. – 367 с.
53. Якобсон Р. Работы по поэтике. – Москва: Процесс, 1987. – 464 с.
Баспа бетінде жарық көрген мақалалар мен сындар
54. Қыдыров Ж. Поэзиядағы стандарт және ізденімпаздық // Жұлдыз, 1977,
Сәуір.( № 4 ) – 195-204 б.
55. Қаратаев М. Жаңалық па, жаңа былық па? // Қазақ әдебиеті, 1963,
25-қаңтар. – 3-4 б.
56. Қыдыров Ж. Ғашық ғұмыр // Жұлдыз, 2004,( № 8 ) – 119-129 б.
57. Сәрсенбаев О. Ақынның мың бір күні. // Қазақ елі, 1997, 4-сәуір.
( № 13 ) – 4 б.
58. Сахиев ф. Мың бір күнмен қайта дидарласқанда. // Қазақ елі, 1997,
28-қараша. ( № 47 ) — 6 б.
59. Алдамжаров Б. сырбаз жанды өлеңдер. // Қазақ елі, 2003, тамыз.
( № 23 ) – 7б.
60. Кеңбейіл М. Махаббат деп түсінді мына әлемді. // Егемен Қазақстан,
2007, 14-наурыз. ( № 66 ) – 6 б.
61. Ергөбек Қ.! Махаббат – пірім, сенгенім! // Қазақ әдебиеті, 1997,
1-сәуір. ( № 13 ) – 15 б.
62. Досжан Д. Поэзия гладиаторы. // Парасат, 1997, ( № 1 ) – 20-21 б.
63. Айнабеков Б. Ақын рухына хат. // Жас Алаш, 1997, 26-маусым.
64. Айнабеков Б.! Жүргейсіңдер еске алып, пайғамбар аттас ақынды!
Естелік-ессе. // Заң газеті, 2007, 16-наурыз. – 4 б.
65. Мағлұмова Г. М. Мақатаев өлеңдерінің көркемдік ерекшелігі.
// ҚазҰУ хабаршысы.Фил. сериясы, 2005, ( № 6 ) – 41-43 б.
66. Қыдыров Ж. Өлең жаны жаңалық. // Лениншіл жас, 1962, 14-ақпан.
67. Қыдыров Ж. Айтыс арзандап кеткен жоқ па? // Лениншіл жас,
1964, 4-желтоқсан.
68. Қабышұлы Ғ. Арамыздан асығып аттанғандар // Таңшолпан, 2001,
( № 5 ) – 69-83 б.
69. Кекілбаев Ә. Елгезек жыр. // Қазақ әдебиеті, 1966, 30-қыркүйек.
70. Дулатова Ж. Сазгер ақынды еске алды. // Қазақ әдебиеті, 1998,
27-наурыз. ( № 12 ) – 3 б.
71. Қыдыров Ж. Арман сапары. // Жұлдыз, 1963, ( № 12 ) – 149-150 б.
Жинақтар
72. Қыдыров Ж. Тұңғыш кітап. – Алматы: Жазушы, 1964. – 48 б.
73. Қыдыров Ж. Таңғы сәт. – Алматы: Жазушы, 1966. – 80 б.
74. Қыдыров Ж. Жұлдыздарға жол. – Алматы: Жазушы, 1969. – 80 б.
75. Қыдыров Ж. Нұр жаусын саған. – Алматы: Жазушы, 1971. – 88.
76. Қыдыров Ж. Сәуір лебі. – Алматы: Жазушы, 1972. – 96 б.
77. Қыдыров Ж. Шынарым, шырайлым. – Алматы: Жазушы, 1974. – 152 б
78. Қыдыров Ж. Гүлхайыр. – Алматы: Жазушы, 1976. – 112 б.
79. Қыдыров Ж. Жанартау жүрек. – Алматы: Жазушы, 1978. – 112 б.
80. Қыдыров Ж. Гүл ашқан шақ. – Алматы: Жалын, 1979. – 224 б.
81. Қыдыров Ж. Жайсаң жаз. – Алматы: Жазушы, 1980. – 344 б.
82. Қыдыров Ж. Жібек жел. – Алматы: Жалын, 1981. – 168 б.
83. Қыдыров Ж. Құмыр бұлбұл. – Алматы: Жазушы, 1982. -140 б.
84. Қыдыров Ж. Мың бір күн. – Алматы: Жалын, 1983. – 264 б.
85. Қыдыров Ж. Салтанатым – шеруім. – Алматы: Жазушы, 1985. – 392 б.
86. Қыдыров Ж. Сүйемін сені, өмір. – Алматы: Жазушы, 1988. – 128 б.
87. Қыдыров Ж. Мың бір күн. – Алматы: Шартарап, 1997. – 326 б.
88. Қыдыров Ж. Мың бір күн. – Астана: Фолиант, 2003. – 320 б.
89. Мақатаев М. Аққудың қанатына жазылған жыр. – Алматы:
Шартарап, 2001. – 352 б.
90. Мырзалиев Қ. Домбыра. – Алматы: Жазушы, 1979. – 352 б.
