Бізді? ?о?амда?ы б?рімізді ала?дататын негізгі м?селе ол халы?ты? ?леуметтік жа?дайы. Б?л жай ?лемдегі ?ай заманда болмасын барша адамзатты? тіршілігіне т?н екені белгілі. ?йткені адамдарды? ?мір с?руіні? негізі ?оректену мен ?зіні? к?нделікті т?рмысты? ?ажеттіліктерін шешулеріне байланысты. Халы?ты? «Ораза, намаз то?ты?та, аш болса? с?лде? ?алар бо?ты?та» деген ма?алында адамдарды? ?мір с?ру болмысыны? философиялы? ?а?идасыны? а?и?аты жатыр. ?кініштісі, бізді? елдегі мемлекетті? саясатын ?алыптастырушы элита осы ??ымды ескере бермейтін сия?ты.
Елімізді? экономикалы? дамуыны? негізгі ма?саты ?з хал?ыны? кедейшіліктен ??тылып, ау?атты ?мір с?руіне жер ?ойнауы байлы?ы мен бас?а да м?мкіншіліктерді толы? пайдалану болуы тиіс. Бізді? еліміздегі ?алыптасып отыр?ан жа?дайлар?а тере? ??ілетін болса? ел экономикасы ?з хал?ы ?шін емес, керісінше ?лемдегі халы?аралы? алпауыт елдерді? ?алыптастыр?ан саяси-экономикалы? даму ж?йесіне тез арада тере?дей кіру, соны? жолында халы?ты? м?ддесінен г?рі саяси элита мен мемлекет атына имидж жинау ?ымбат сия?ты болып к?рінеді. Я?ни ?о?амны? таби?и даму за?дылы?ы ескерілмей ?сірелікке жол берілу к?рінісі беле? ал?ан?а ??сайды. Ж?не де осы жа?дайларды? болуын д?ниеж?зілік либералды? капитализмні? нары?ты? экономикасы мен жа?андану(интеграция) ?дерісіні? за?дылы?ына байланысты деген ??ымды халы?ты? бойына сі?іріп келеді. Осыны? салдарынан еліміздегі кедейшілік кемуді? орнына ?аржылы? да?дарыс пен дайынды?сыз кедендік ода??а кіруден туында?ан ?ымбатшылы? зардабынан ас?ынбаса, азаймайтын т?рі бар.
Кедейшілікті? зардабын шегетіндер негізінен мемлекет??рушы республика хал?ыны? к?леміні? ?штен екісін ??рап отыр?ан ?зімізді? ?аза?. Ресми деректерді? ?зі де кедейшілікті? оша?ы ауыл екенін растайды. О?ан елімізде дау ту?ызбайтын сонау ке?ес д?уірінен ?алыптас?ан ?йсіз-к?йсіз ?ала ?аза?тары мен кейінде ауылда табыс к?зіні? жо?ты?ынан ?алаларда шо?ырланып, т?ра?ы жо?ты? пен ж?мыссызды?тан маргинал?а айнал?ан ауылдан келгендерді ?осу ?ажет. Кедейшілікті ?л?айтатын факторды? бірі — ж?мыссызды? м?селесі ?з шешімін табуды? орнына жылдан жыл?а т?йы??а тіреліп келе жат?ан сия?ты. Біра? кейінгі кезде осы м?селені ушы?тырмай т?бегейлі шешуді? орнына бізді? ?о?амда ?аза?тарды? кедей болуы оларды? таби?атынан жал?ау болуына байланысты деген ??ымды жедел ?алыптастыру?а бейімделе бастады. Ж?не осы ??ымды ел арасына таратып отыр?андар ел билігіндегі к?рінекті азаматтардан бастап, кейбір ?о?ам ?айраткерлері, ?алымдар та?ы бас?а да о?ы?андарды? болатыны ?кінішті-а?. Сонда ?алай, ?аза?ты еліміздегі онсыз да, оны? не м?ддесін, не тілін, не м?дениетін, не ???ын мойында?ысы келмейтін кейбір диаспораны? ?перба?ан, т?к?парларына жы?ып беру ме? ?лде, «мы?ты к?ршілерге» ?аза?ымыз осындай сіздерсіз бізде келешек жо? деп мойнымызды игеніміз бе? ?аза?ты? зиялы азаматтары б?ны ?аза?ты? арын, намысын таптау ж?не жастарды? жігеріне ??м ??ю деп ??ады ж?не барша к?пшілікке топыра? шашып «?аза? жал?ау» дегенмен келісе алмайды.
Ал, ?ткен аптада ?аза? телеарнасында(б?ріміз жа?сы к?ретін арнаны? атын ?дейі атамадым ) ?йымдастырыл?ан екі пікір сайыста?ы бол?ан ??гіме к??ілге к?ле?ке т?сіріп, ашу-ыза тудырады. Бірінде, ша?ырумен келген екі жасты? пікірін ты?дап, ?о?амны? ішіндегі жа?дайды ??уды? орнына олар?а ж?мыссыз болса?дар неге жо?ар?ы білімді диплом алып, ж?мыс табалмай ?а??ыр?анша слесарь, д?некерші, шаштараз т.б. ж?мысшы маманды?ын ?айта алма?ансы?дар деп ауыз аштырма?ан танымал саясаткер, ?алым, колледж директоры, к?сіпкерледі к?ргенде жа?амызды ?стады?. Олар, сендер жал?аусы?дар дегенге дейін барды. Сайысты? тапсырмамен ?йымдастырыл?ан деуге, ж?ргізушіні? ша?ыр?ан жас ?она?тарды? пікірін есту ар?ылы ж?мыссызды? м?селесіні? кейбір сырларын ашуды? орнына олар?а ?з пікірін ты?палап, м?дениетсіздік пен д?рекілік к?рсетіп «етікші сорлы маманды?», ?азіргі жастар жал?ау дегені та?дандырды. Осы пікір сайыстарына ?атынасушыларды? — ауыл жастары неге жо?ары білім алу?а ??мар, одан да ауылда ?алып тракторшы, авток?лік ж?ндеуші, электр ж?не газ д?некерші ж?мысшы маманды?ын о?ып ауылында ж?мыс істемей ?ала?а ж?гіруі жал?аулы? дегендері тіпті д?рекі, шеттен шы??анды?ты к?рсетіп отырды. Оларды? ?азіргі ауылды? жа?дайында бір ауыл?а бір медицина маманы мен азда?ан м??алімдерден бас?а ж?мыс табатын орынны? жо?ты?ын, ал ауылды? ?кімшіліктегілерді аудан та?айындайтынын білмейтіндері та?дандырды. Осы «зиялыларды?» т?жырымдары ?аза? жал?ау, сонды?тан ауыл жастары болсын, ?аланы? ?арапайымдары болсын ?з ?лін біліп ж?мысшы маманды?ына ?ана бар?аны ж?н, сонда ?ана ж?мыссызды?ты? тау?ыметін тартпайды дегенге келеді. Сонда не, ?ара халы?тан шы?ып жо?ары білім ал?ан «жал?аулар» ?айда секіргі? келеді, ?з орны?ды біл деген с?з бе? Министрді?, депутатты?, ?кімні?, бас?а да шенеуніктер мен олар?а жа?ын т?р?андарды? балаларыны? орнына таласуы? орынсыз дегенді ??ындыру ма? Министрді? баласы — министр, д?кейді? баласы – д?кей болады, ал ?арапайым ?аза?ты? балалары ?келері мал ба?са, к?ше сыпырса сол к?сіпті ары жал?астыра берсін дегенді ме?зей ме?
Бізді? елде, со??ы жиырма жыл ішінде биліктегі мен бас?а да д?кейлерді? балаларыны? жо?ар?ы о?у орнын бітірген со? ж?мыс таба алмай сенделіп, ая?ы ж?мысшы маманды?ын та?дауды? ар?асында е?бек жолын бастады деп, бір мысал келтіретін тірі жан бар ма екен? Б?ндай саясаттан безгеніміз ж?н болар. Оны? т?бінде халы?ты жікке б?лу жатыр, я?ни ел билейтін «жа?а т?релер» мен «жа?а малайларды» (?анаушылар мен ?аналушыларды) ?алыптастыруды армандау не болмаса ?азіргі саяси элитаны? м??гілік ?стемдігін са?тау болуы м?мкін. ?аза?ты? кедей болуы оларды? жал?аулы?ынан емес, оны? себебі еліміздегі экономикалы? дамуда?ы ?ателіктерді? салдарынан ?леуметтік м?селелерді? тияна?ты шешілмеуінен туындап отыр. Б?л жерде, ?аза? жал?ау ж?мыссыз ж?ргеніне ?зі кін?лі деп, ?о?амда?ы орын ал?ан жем?орлы? пен «мы?тыларды?» ?ол ?шімен жал?асып, бірін-бірі с?йреуі сия?ты жа?ымсыз істерді а?тап ?алуды? да болуы ?ажап емес.
Ресми деректер бойынша елімізде т?рып жат?ан 16,5 миллион адамны? 9,2 миллионы ж?мыс?а жарамдылар болса , оны? 55 пайыздан астамы ?ндіріс, ауылшаруашылы?, к?ліктік тасымалдау мен ??рылыс салаларында е?бек ететін к?рінеді, я?ни б?л салаларды? е?бек ?орыны?(ресурсыны?) 75 пайызын ??райды екен. ?ал?андары халы??а ?ызмет ету салалары, білім беру, сауда, денсаулы? са?тау ж?не бас?ару орындарында е?бек етеді. Осы к?рсеткіштерді тере?ірек сараптайтын болса?, сол салаларда ж?мыс істеп ж?ргендерді? б?рі жыл бойына ?здіксіз е?бек етіп т?ра?ты табыс таба ма деген с?ра? туындайды. ?йткені сол жылды? мерзім ішінде осы салаларда туында?ан ?иыншылы?тар?а байланысты (да?дарыс?а байланысты б?л т?ра?тылы?та са?талады) ж?мыстан шы?арылмай, біра? е?бека?ысыз ?за? мерзімге демалыс?а жіберілгендер, ?ыс?артыл?ан ж?мыс са?аттарына байланысты толы? е?бека?ы т?ленбейтін ж?не ж?мыс жо?алтып бас?а ж?мыс?а туру кездерінде айлап табыс таппау адамдарды? ?леуметтік жа?дайыны? т?мендеуіне себепкер болады. Осы жа?дайлар мемлекетті? ?леуметтік ?ор?ау шараларынан тыс ?ал?ан, я?ни адамдарды кедейшіліктен ?ор?ау механизмі жетілдірілмегені ?ой.
2011 жылды? ?ортындысы бойынша елдегі ж?мыссызды?ты? к?рсеткіші — 5,4 пайыз, ал биыл?ы жылды? тамыз айында — 5,2 пайыз болып, ж?мыссыздарды? саны 487,6 мы? бол?ан. Б?л дамы?ан шет елдерді? к?рсеткіштерінен ?лде ?айда т?мен бол?анды?тан біраз к?м?н тудырады. Б?л к?рсеткіштер халы?ты? ?леуметтік жа?дайларыны? айнасы бола ала ма? ?ндіріс ?німдерін шы?ару, ауылшаруашылы? ?німдерін ?алды?сыз ??деу, тама? ?нерк?сібі мен же?іл ?нерк?сіптері дамыту мен орташа ж?не ша?ын бизнесті? ж?мыс істеуіне ?олайлы м?мкіншілік жасалма?анды?тан елімізде ?з хал?ыны? ?ажетін толы? ?тейтіндей бірде – бір т?тыну тауарын ?ндірмей отыр?анда ж?мыссызды? де?гейіні? т?мен болуы ?алай деген с?ра?ты? тууы ?исынды. О?ан жауапты мемлекеттік статистика ?ызметіні? 2011 жыл?ы ж?мыссызды?ты? 5,4 пайыз?а т?мендеуіне байланысты «…Б?гінгі к?ні е?бек нары?ы ?з ?алпына ?айта келіп, еліміздегі т?р?ындарды? ж?мыссызды? де?гейіні? т?мендеуі 1993 жыл?ы 6 пайыздан т?мен бол?ан жа?сы к?рсеткішіне таяды?» деген ?те ?ызы? м?ліметі жауап беретін сия?ты.
Ойланатын жай, 1993 жылы елімізді? экономикасы т?ралап, ?ндіріс орындарыны? б?рын?ы ке?ес ?кіметіні? ыдырауына байланысты барлы? шаруашылы? байланыстары ?зіліп, барша халы? ?айда барып к?н к?рерін білмей ж?рген кездегі к?рсеткіштерді? а?и?ат?а ?аншалы?ты жа?ын болатынына кім кепілдік береді. Осыдан туатын ой, бізді? елде ?леуметтік м?селелерге байланысты экономикалы? стратегия жаса?ан кездерде к?рсеткіштерді? есебін(расчет) жаса?анда олар?а ?ылыми негізделген д?рыс критерий таппа?анды?тан методикалы? ?ателіктер жіберіп отыр?анымыз жо? па?
Та?ы бір естен шы?армайтын н?рсе ол — ж?мыссыздар?а та?айындалатын ж?рдема?ы. Оны алу ?шін арнайы орындарда бекітілген ереже бойынша тіркелумен ?атар, сол орынны? ?сын?ан ?ызметіне бару ж?не ?айта ж?мысшы маманды?ын алу ?ажет. Жо?ары білімі бар жастар болсын, орта жаста?ы адамдар болсын, о?ан бара ?оюы не?айбыл. Б?л да ескерілмей келе жат?ан жа?дай. Ж?мыссызды? к?рсеткіш де?гейіні? а?и?аттан алша? болуына к?п ы?пал ететін «е?бекпен ?зін ?зі ?амту деген» деген ??ым. ?йткені осы ??ымны? ?ылыми негізделген критерийі за?дастырылма?ан. Содан да болар осы к?рсеткіш ауылды жер т?р?ындарыны? ?леуметтік м?селелерін шешетін экономикалы? стратегия жасауына к?п зиян ?келеді. ?йткені ?зін ?зі е?бекпен ?амтитын адамдарды? 71,2 пайызы ауылды? жерлерді? т?р?ындары болса, осы де?гейге жататындар ж?мыспен ?амтамасыз етілгендер деген к?рсеткішті? ?штен бірінен астамын ??райды. Соны? салдарынан ауыл адамдарыны? таяу арада кедейшіліктен ??тылуына м?кіншілік жасалма?ан. ?леуметтік м?селелерді шешуге байланысты экономикалы? шараларды жоспарлап, о?ан сараптама жасап ба?а берудегі кемшіліктерді? ?аза?ты? кедейшілікте ?мір с?руіне ?келетін ы?палын аны?тауды? орнына ?аза? жал?ау содан да олар кедей деп айдар та?уды? т?бінде не жатыр? ?аза?ты? кедейшілікте ?мір с?руі оларды? жал?аулы?ынан емес, оны? тамырын бас?а жерден іздеу ?ажет. ?лемдік ?о?амды? даму за?дылы?ы — ?р мемлекетті? е? негізгі міндеті ?з хал?ыны? м?ддесін, ?леуметтік жа?дайын, азаматты? ???ы?тарын, намысы ж?не ?ауіпсіздігін ?ор?ау екенін к?рсетеді. Олай болса бізді? мемлекет билігінде ж?рген саяси элита ?аза? хал?ыны? намысын к?зіні? ?арашы?ындай ?ор?ауды естен шы?армауы ?ажет. ?аза?та «?сер ел ?з баласын батыр дейді, ?шер ел ?з баласын ?атын дейді» деген с?з бар. ?аза?ты? намысын ешкімге таптатпайы?.
Болат Д?йсембі
Фотосуреттер web.worldbank.org , eurasianet.org ,voxpopuli.kz сайттарынан
http://www.ult.kz/kz/article/view?id=535
