«Оқымысты» атты жинаққа енген «Менің Қасқабасовым» («Мой Каскабасов») деген мақаласында Мәскеу мемлекеттік университетінің Халықаралық білім орталығы тағылымдамалар және оқытудың қысқа мерзімді үлгілері бөлімінің бастығы В.Частных былай деп жазады: «Сейіт Асқарұлы Қасқабасов – кемеңгер ғалым әрі керемет жақсы адам. Мен онымен ежелден ежеттеспін деп мақтана алмаймын, бірақ соған қарамастан, компьютер айнасы алдында бір сағат отырып ондаған толғамдарды шолып шыққанымда, бұдан артық әлқиссаны таппайтынымды түсіндім».
Сауытбек АБДРАХМАНОВ.
Ал мына мен ол кісімен ежелден ежеттеспін, яғни талайдан жақын аралас-құраласып келемін деп мақтана алсам керек.
Сейіт Қасқабасовтың менің өмірімдегі орны бөлек. Солай болған, қазір де солай. Осынау адаммен кездесуім менің әдебиеттанушы ретінде қалыптасуыма шешуші шарапатын тигізді. Мұның бәрі 1989 жылы Сейіт Асқарұлы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің консультанты болып тағайындалған кезде басталды. Таныстығымыздың алғашқы күндерінен дерлік бір-бірімізді жақын тартып кеттік. Сейіт Асқарұлы қазақ әдебиеті тарихындағы «ақтаңдақтарды» жоюға көп еңбек сіңірді.
Мәдениет секторының меңгерушісі бола жүріп мен Сейіт ағамен тонның ішкі бауындай араластым. Біз әдебиет жайында көп әңгіме-дүкен құрушы едік. Екеуміз де Пушкинді өте жақсы көреді екенбіз. Айтқандай, ол кісінің зайыбы Тамара Ғабдиқызы «Татьянаның әнін» нәшіне келтіре шырқайды. Мен оған «Евгений Онегиннің» қазақ тіліндегі аудармаларына, Пушкин романының желісімен туған бес халықтық қисса-дастандарға таң-тамаша сүйсінгенімді айттым. «Осының өзі-ақ ұлы ақын талантын құрметтеудің керемет үлгісі ғой» деймін. Міне, сол кезде ол маған алғаш рет кандидаттық диссертация қорғау туралы ой тастады. Мен сол уақытта ғылыми еңбек жазуға кірісіп кетпесем де, бұл мені Пушкин шығармашылығын да, сондай-ақ пушкинтануға қатысты қолжетімді барлық әдебиетті де неғұрлым жүйелі, ізерлей зерделеуге ынталандырды. Содан көп жылдар өткенде, Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі кезінде ол «А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» романы қазақтың фольклорлық және әдеби дәстүрлерінде» деген диссертациялық жұмыс тақырыбын табандап отырып бекіткізді. Сәтті қорғаудан кейін (1999 жылдың қорытындысы бойынша аталмыш диссертацияны Жоғары аттестациялық комиссия әдебиеттану саласындағы таңдаулы жұмыс деп таныды) Сейіт Асқарұлы өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы мәселелерін неғұрлым тереңірек зерттеуге ақыл қосты. 2007 жылы жарық көрген «Төлтума мен телтума» монографиясы сөйтіп кіріскен көпжылдық еңбектің нәтижесі еді. Кітаптың негізін құраған диссертациялық жұмыс үшін маған кейіннен филология ғылымдарының докторы деген ғылыми дәреже берілді. Менің өміріме Сейіт Асқарұлының тигізген ықпал-шарапаты, міне, осындай!
Біздің қазақта біреуге деген ерекше ілтипатын өзінің баласына немесе немересіне оның атын қою арқылы білдіретін үрдіс ежелден бар. 2010 жылы немерем дүниеге келгенде біз оны Сейіт деп атағымыз келді. Бірақ оның әкесінің, менің ұлымның аты Асқар болғандықтан, немеремнің аты-жөні Сейіт Асқарұлы-екінші болып айтылады ғой. Сондықтан, біз бұл есімді азырақ өзгертіңкіреп алуды жөн санадық. Сөйтіп, атын Сейітжан деп қойдық. Осынау адамға деген менің құрметім, інілік ізетім осындай. Иә, шын мәнінде де алтын жүректі ардақты адам. Үлкен тұлға. Әлемдік ауқымдағы ғұлама ғалым. Қалай десеңіз де сыяды, жарасады. Мерейтой иесіне әзілқошты арнауымда: «Жетекшім болмағанда не етер едім, Өмірден бір дипломмен өтер едім» дейтінім де сірә да бекер емес еді.
Жақында Астанада Білім және ғылым министрлігі, Халықаралық Түркі академиясы және Гумилев атындағы ЕҰУ ұйымдастырып, академик Сейіт Қасқабасовтың 75 жылдық мерейіне арналған Халықаралық фольклоршылар конгресі өткізілді. Сонда сөйлеген сөзінде қазақ әдебиетінің адал досы, «Художественная литература» баспасының директоры Г.В.Пряхин: «Өзінің атақты адамдарын осылай ардақтауға қабілетті ұлт құрметке лайық», деп атап көрсетті.
Иә, Сейіт Қасқабасов шын мәнінде де еліміздің атақты адамдарының бірі. Филология ғылымдарының докторы. Профессор. Ұлттық ғылым академиясының академигі. ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Дүниежүзілік Шыңғыс хан академиясының, Халықаралық Айтматов академиясының академигі. ТМД елдерінің Мемлекетаралық «Достастық Жұлдыздары» сыйлығының иегері. Халықаралық фольклорлық проза зерттеушілері қоғамының мүшесі. ҚР Президенті жанындағы Ұлттық кеңес мүшесі. М.Шолохов және Ұлы Петр атындағы Ресей медальдарының иегері. ҚР Жоғары аттестациялық комиссиясының негізін қалаушы және оның бірінші төрағасы. ЖАК-тың негізгі құжаттарын әзірлеп, Қазақстанда ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрларды мемлекеттік аттестациялау жүйесін құрған да, ТМД елдері ауқымында Аттестациялау жөніндегі мемлекеттік органдар Халықаралық қауымдастығын құрудың бастамашысы әрі тұңғыш төрағасы болған да нақ осы кісі.
Фольклоршылардың Халықаралық конгресінде жасайтын баяндамамның тақырыбына мен академик Сейіт Қасқабасовтың мәдениеттануын таңдадым. Неге? Өйткені, біз әлі де болса оны мәдениеттанушы ретінде онша жақсы біле қоймаймыз. Біздің санамызда ол филолог, фольклоршы ретінде берік орныққан. Ал, біле білсек, мәдениеттанушы Қасқабасов тұлғасының толымдылығы фольклоршы Қасқабасов тұлғасынан бір де кем емес. Оған тіпті классикалық филология аясы да тарлық етері әбден хақ. Сейіт Асқарұлы іс жүзінде гуманитарлық білімнің бүкіл немесе барлық дерлік салаларында еркін қарыштаған іздемпаз ғалым. Сейіт аға бұл орайда зерттеушілік құлашы филология, археология, тарих пен өнертануды бірдей қаусырған академик Әлкей Марғұлан дәстүрлерінің жарқын жалғастырушысы ретінде өнеге танытуда. Өзінің атақты һәм алып ізашары сияқты, Сейіт Қасқабасов көп салаларда еңбек етуде. Осы тұрғыдан келгенде біз оны қазақстандық гуманитарлық ғылымдар интеграциясының негізін қалаушылардың бірі деп те айта алсақ керек.
Туған елге деген ғаламат сүйіспеншілікпен жазылған Сейіт Қасқабасов туындылары біздің тарихымыздың ақиқат мәнін оның мәдениеті арқылы танып-білуге көмектеседі. Академик кітаптарынан біз көп-көп толғамды сұрақтардың жауабын табамыз. Айталық, өз тәуелсіздігінен үш ғасыр бойы көз жазып қалып, қатал сындардан өткен біздің халқымыз, отызыншы жылдардың басындағы сұмдық ашаршылық алапатында жартысына жуығы дерлік қырылып қалған халық, өзінің төл тілінен, айшықты мәдениетінен және сайып келгенде, ұлттық бітім-болмысынан айыру орайындағы небір озбыр да залым тәжірибелерге, қияпат та қилы тағдыр-талайға душар етілген халық осыншалықты зілмауыр тауқыметке қалай төтеп берді? Сейіт Қасқабасовтың еңбектерінен мынадай ой түйеміз: қазақ халқы сол сұмдықтарға өзінің негізінде қазыналы мәдениеттің қордалы қыртыс-қабаттары, ең алдымен – ұлан-ғайыр фольклор жатқандықтан төтеп берген. Қазақтар толағайдай толымды әрі ұлы мәдениет жасай алды. Сейіт Қасқабасовтың жетекшілігімен шығарылған қазақ фольклорының жүз том-
дық (!) басылымы – осының бұлтартпас айғағы. Әлемдік мәдениеттің сирек құбылысы. Бүгінгі таңда қазақ халқы – өз фольклорын жүз томға жинап шығарған әлемдегі бірден-бір халық. Бұл – біздің жалпыұлттық мақтанышымыз. «Мәдени мұра» атты теңдессіз бағдарламаны бастап берген Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың жауапты тапсырмасын Сейіт Асқарұлы абыроймен орындап шықты. Ол осынау басылымның құрастырушысы болды, сонымен бірге сол жылдарда М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры қызметінде жүріп, ғылыми ұжымға жетекшілік еткен еді.
Сірә, әлемде бір топтамадағы кітаптарды дайындаған кезде жеке өзі 100 миллионнан астам баспа таңбаларын қарап шыққан фольклоршылар көп табыла қоймас деп ойлаймын. Дәлел керек пе? Мінекиіңіз. «Бабалар сөзі» кітап сериясының әрбір томы орта есеппен 400 бетті құрайды. Серияның жалпы көлемі – 2540 баспа табақ. Егер әрбір баспа табақта 40 мың таңба болатынын ескерсек, онда жүз томдағы таңбалардың жалпы саны 100 миллионнан асып түсетініне көз жеткізу де қиын емес… Сонда бұл дегеніңіз ғалымның ғаламат ерлігі болып шығады.
Шағын газет мақаласында Қасқабасов мәдениеттануының барлық қырларын қамту мүмкін емес. Тек бір ғана мысал келтірейін. «Академик С.А.Қасқабасовтың ғылыми мектебі» кітабында былай деп айтылыпты: «Қазақ фольклорының поэтикасын талдай келе ғалым онда циклизация үдерісі бар екенін анықтады. Осы орайда циклизацияның сюжеттік, өмірбаяндық, тектік, тарихи және географиялық дейтін бес түрін ашты. Бұрын фольклорға циклизацияның 3 түрі ғана тән деп есептелетін. С.Қасқабасов болса, қазақ фольклоры құрамындағы эпостың тағы 2 түрін тапты. Сөйтіп, бұрынғы 4 түрге (архаикалық, қаһармандық, романдық және тарихи) балладалық және дастандық эпостарды әкеліп қосты. Оның пайымдауынша, біздің дастандарымыз әдеби емес, ең алдымен фольклорлық жанр болып табылады, әрі бірнеше ішкі әралуан тармақтарға бөлінеді».
Бүгінде Сейіт Қасқабасов қазақ қоғамының адами-парасат императивін айқындайтын тұлғалар тобындағылардың бірі десек ләзім. Оны құрметтейді, оны оқиды, оны тыңдайды, оны жариялап жарыққа шығарады, оған сенеді, оған жүгінеді. Оның беделіне шүбә келтірмейді.
С.Қасқабасов еңбектерінің қарапайымдылығы, көңілге қонымдылығы бір ғанибет дерсіз. Мұның өзі оның түсінікті болып қана қоймай, түсінілуіне де жол ашқандай. Айтқандай, бұл оның өз сөзі. Оның кітаптары ерекше құштарлықпен оқылады. Бұған тіл шұрайы, стильдің айқындығы, толғамды топшылаулар игі ықпалын тигізеді. Нақ осы айтылғанның қазақ тіліндегі де, сондай-ақ орыс тіліндегі де кітаптарға бірдей қатысы бар. Сейіт Қасқабасов – ғылыми билингвизмнің классикалық үлгісі. Осы сирек қабілеті оған кезінде бүкілодақтық конференциялар мен симпозиумдар мінберлерінен қазақ әдебиеттануының жоғары деңгейін лайықты паш етуге мүмкіндік берді. Беделді мәскеулік баспалар оның кітаптарын шығарды, әлі де солай. Сол кездегі жас ғалымның «Казахская волшебная сказка» атты тырнақалды монографиясы КСРО-да 1972 жылы жарық көрген таңдаулы бес ғылыми жұмыстың бірі болып танылды. Оның негізгі еңбектері әдебиеттануға қосылған сүбелі үлес болып табылатыны, олардың түркітілдес елдер фольклористикасына игі ықпал жасағаны ғылыми орталарда баяғыда-ақ мойындалған. Егер ғылыми еңбек құндылығының маңызды бағамдарының бірі көбірек сілтеме жасау деп саналса, бұл тұрғыда да С.Қасқабасов отандық әдебиеттанушылар арасында озық келе жатқаны айдан анық. Оның еңбектері әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде ағылшын тілінде де жарық көрген.
Сейіт Қасқабасовтың аса көрнекті филолог, әлемдік өлшемдермен алғанда, осы заманның ғұлама фольклоршыларының бірі екендігі еш күмәнсіз. Светлана Ананьеваның «Казахстанская правдадағы» мақаласы «Фольклорист мирового масштаба» деп өте орынды аталған. Әділеті де сол. Қазақстандық гуманитарлық ақыл-ой тарихында әмсе көрнекті биіктен көріну Сейіт Қасқабасовтың пешенесіне жазылғаны және шүбәсіз.
Академик Қасқабасовтың жақында аталып өткен мерейтойы оның іргелі еңбектерін неғұрлым ден қоя зерттеп зерделеудің жаңа белесін бастайтынына баршамыз сенеміз. Айтқандай, ғалымның 75 жылдығына орай астаналық «Фолиант» баспасы академик шығармаларының бес томдығын жарыққа шығарды.
«Central Asia Monitor» газеті, 22 қазан 2015 жыл.
Аударған Қорғанбек АМАНЖОЛ.
http://egemen.kz/
