– Жақында «Болашақ» халықаралық стипендиясы арқылы Англияға сапарлайды деп естідік. Журналистердің осы бағдарлама арқылы шетел асқаны көп емес. Сұхбатымыздың әлқиссасын осы тұстан өрбітсек. Нендей мақсат көздедің?
– Қазір оқимын деген жастарға шетелдің кез келген оқу орнына түсуіне кедергі жоқ. Өйткені көптеген дамыған мемлекеттер жатжұрттың жастарын өздерінде оқуға тартып, арнайы гранттар да бөледі. Мұның саяси астары бар. Шет мемлекеттің оқуын түгескен жастар сол елге барынша лояльды, толерантты болады. Әрі шет мемлекет дарынымен ерекше көзге түскен жастарды өздерінде қалдыруға бар күшін салады. Осы тұрғыдан алғанда бір досымның АҚШ мемлекеттік департаменті бөлген грантқа әлемнің ең озық Гарвард университетіне оқудан бас тартуын ерлікке бара-бар деп білемін. Оның себебін сұрағанымда «шетелдің ақшасына оқысаң, оның «ақысын» түбі сол елге қайтару керек» деп жауап қатты. Өз басыма келер болсам, жатжұрттың грантына емес, туған мемлекетім бөлген стипендияға оқуды өзіме ерекше мәртебе көремін. Оқу орны ретінде әлемдік тележурналистика үрдістерінің негізін қалаушысы – Британия Корольдігін таңдадым. Мақсатым біреу ғана. Әлемнің ең дамыған мемлекетіндегі журналистік дәстүрлерді көріп-білу – мен үшін аса маңызды. Әрі ағылшын тілін тереңдеп игеруге бел будым.
– Қазір ағылшын тілінің маңызы біздің қоғамда артып келеді. Бірақ көбіне біздің журналистерге ағылшынша тіл білу шетелдегі меншікті тілшілерге ғана қажет сияқты. Айлап, жылдап шетелге бір шығатын журналистер күнделікті жаттығып тұрмағасын тілді ұмытып қалуы мүмкін ғой…
– Журналистігіміздің арқасында көптеген шет мемлекеттерге сапарлап жатамыз. Шетелдегі журналистерге арналған түрлі семинар, конференциялардың «дәмі» бұйырып жатады. Бір нәрсе анық – шетелге шығатын журналистер өз елін таныстыратын өкілдер. Біздің қазақ журналистері шетелге көп бармаса, онда жатжұрттықтар біздің ел туралы қандай байлам жасайтынын кім білсін?! Осы ретте қазір бізде «халықаралық журналистика» саласы дамымай жатыр деп айта аламын. Мамандығым да негізі осы халықаралық журналистика еді. Бірақ әзірге осы салада жұмыс істеп жатырмын деп айта алмаймын.
– Жақында фейсбуктегі әлеуметтік желіде «Бойымда вестернизация мен қазақылық тайталасып жатыр. Соның қайсысы жеңер екен?!» деген жазбаңды оқыдым. Сенің басыңдағы жағдай біздің қоғамда орын алып жатқан жоқ па, қалай ойлайсың…
– Қазір барлық салада ғаламданған қазақ пен қазақы қазақтың арасында жүріп жатқан тайталас қой. Өйткені ұлттық болмысыңды сақтап, әрі батыстық озық дәстүрлерді теңдей етіп бойыңда тәрбиелеу айтуға оңай болғанмен, іс жүзінде қиындау. Тіпті бұл тайталасу құбылысы дінімізде де бар. Қанша жерден, ұлттық дәстүр, салт-санамызға негізделген Әбу-Ханифа мәзһабын ұстанамыз десек те, кей жастар өзімізге жат ағымдардың жетегінде кетіп қалып жатқан жоқ па?! Бұл тұрғыдан алғанда өз ұлттық болмысын сақтап, әрі озық технологияларды игере білген Жапония, Қытай, Малайзия, Түркия сияқты мемлекеттер үлгі тұтуға лайық. Осы мемлекеттер басшыларының барлығының өткен ғасырдағы басты саяси бағыты – «вестернизация» болған. Меніңше, батыстану мен қазақтанудың арасында теңгермешілік ұстай білген азамат қана ұтары анық. Қуантарлығы, біздің қазақ қоғамында ондай азаматтар көбейіп келеді. Қарабайырлық, ескінің сарқыншағы деп түсінетіндерді «қағынан жеріген» деп жатамыз. Мұндай ұлттық нигилизмнің қаупі туралы көп айтылады. Санасы ұлттық құндылықтардан ада пенде манипуляцияға оңай көнеді, яғни, олардың ерік-жігерін билеп-төстеу оңай. Тіпті кейде «қазақ тілін білмесек те, ұлтжандымыз» деп өрекпитіндерді өз басым сана соғысында жеңілгендер деп білемін, аяймын. Сондықтан оны қарабайырлық деп түсінетіндерді осы соғыстың құрбандары деп танимын.
– «Өзекжарды» бағдарламасын дайындау барысында біраз тұлғаларды –мемлекеттік шенеунікті эфирге шығардың. Жалпы, ел ішінде көңілінен шыққан тұлғаларды «шенеунікке ұқсамайды, кішіпейіл» деп жатады. Шенеуніктің бүгінгі бейнесі жайлы пікіріңді көпшілікпен бөлісуге дайынсың ба?
– Тәуелсіздіктің алғашқы елең-алаң жылдарында билік тармақтарына бақылау әлсіреген соң, басқарушы органдар қызметтерін тек баюдың жолы деп түсініп келгені жасырын емес. Салдарынан, ел ұғымында шенеуніктің жағымсыз кейпі қалыптасты. Журналистиканың лексиконында да «парақор шенеунік, жемқор әкім» сияқты стереотип сөздер сол тұстарда мықтап бекіген еді. Қазір байқасам, бұл жағымсыз стереотип толықтай болмаса да, аздап сейіле бастаған. Өйткені заң, тәртіп қаталданған сайын, шенеунікке артылар жауапкершілік те күшейе бастады. Меніңше, халықтан жасырары жоқ, барынша ашық шенеунік ақпарат құралдарында жиі көрініп тұруы керек. Сол арқылы халықтың оған деген сенімі қайта арта түседі. Менің журналистік тәжірибемде мынадай қызық болған. Кезекті түсірілімде қатардағы жол полициясы қызметкерін сұхбат беруін өтініп ем, шімірікпестен: «Саған сұхбат берсем, көлік жүргізушілердің бәрі мені экраннан көре салып, «мынау не деп ақылсынып тұр, кеше ғана көшеден ұстағаны үшін оған ақша бергем» деп айтар» деп күліп жатыр. Эфирге шығудан қашқандарға мен кейде осы оқиғаны айтып беремін. Кейбіреуі түсініп, еріксіз келісімін береді. Алайда эфирофобиясы барлардың тағы бір танымал желеуі бар. Ол «теледидардан қайта-қайта жылтыңдай берсем, жоғары тұрған бастықтарыма жақпай қаламын-ау» дейтін қасаң түсінік. Айтары бар азаматтар осылай жалтақсынып, эфирден көрінуден ат-тонын ала қашатыны жақсы емес. Саясаткерлер арасында айтылатын мынадай әзіл бар: «ТВ көру үшін емес, сөйлеу үшін қажет».
– Телеарна табалдырығын жаңа аттаған жас тележүргізушілер мен аға буынның арасында байланыс бар ма?
– Аға буын мен жас буын арасындағы байланыс дегенде мені қынжылтатын нәрсе бар. Дұрысы, ол байланыстың үзіліп қалғанына мына жайт куә. Телевизияның алғашқы қарлығаштары болған тұлғаның бірі әрі бірегейі Совет Мазғұтов болатын. Қазақ баспасөзінде Сейдахмет Бердіқұлов қандай қадірлі болса, қазақ телевизиясында Мазғұтов есімі сондай қастерлі. Қай саланың тұңғышы әдетте айрықша ұлықталады ғой. Совет аға тұңғыш ер азамат диктор, спорт комментаторы, Мәскеуде «Время» бағдарламасын орыс тілінде жүргізген диктор, қазақ тележурналистикасы теориясы бойынша алғашқы тырнақалды кітаптың авторы да еді. Соған қарамастан Мазғұтовқа арналған бірде-бір ғылыми конференция, ісшара, дөңгелек үстел, тіпті ең құрығанда мини-футболдан турнир өткенін де көрмеппін. Осыдан үш жыл бұрын телевизия телқоңырының жетпіс жылдығы елеусіз ғана өтіп кетті. Телевизия тұңғышының шетқақпай қалғанын таутұлғаның аталас туысы, профессор, ғалым Серік Негимов те қынжыла жеткізген еді. Жалғыз ол емес, телевизияға бар ғұмырын арнаған талай тұлғаларымыз елеусіз ғана өмірден өтіп жатыр. Енді тек барымызды бағалап, тірілерді құрметтесек деген ой ғана мендегі.
– Дәл қазіргі кезде қазақ телеарналарына байланысты бір теріс тенденцияны байқауға болады. Біріншісі, кез келген телеарнаны алып қарасаңыз, қостілділікті нормаға айналдырып алған. Екі жүргізушінің бірі – орысша, бірі – қазақша сөйлейді. Қостілділікті қалыпты дүние секілді телеарналар арқылы арнайы насихаттап отыр. Бұл үрдіс сенің көңіліңе жаға ма?
– Қостілділік мәселенің ең тиімді шешімі емес екені белгілі. Өйткені жағдай тең емес. Ықпалсыздауы ықпалдысына әлі де кіріптар. Бірақ түбінде ресми тілдің ықпалы азайып, орнына ағылшын тілі үстемдік орнайтын сыңайын байқаймын. Сол тұста ағылшынша бағдарлама, хабарларды көптеп дайындау өзекті болады. Қазір бұл болжамым ерсі боп көрінер. Бірақ жағдайдың өзі соған әкеп тірейтінін аңдаймын. Қазірдің өзінде мектептерде бірінші сыныптан бастап, ағылшынды оқыту қолға алынды. Университеттерде ағылшынша сабақ беретін оқытушылар легі қалыптасып жатыр. Келешекте ағылшын тілді орта қалыптасса, ағылшынша ақпарат құралы да қалыптаса бастайды.
– Сонда бір тілді екінші тілмен алмастырғанда не ұтамыз?
– Бұл жерде айырмашылық бар. Орыс тілі – кезінде бізге күштеп таңылған тіл, ал ағылшын – қазіргі ғаламдану, техника, ғылым, экономика тілі. Осы үдерістен қалып қоймаймыз. Уақыт бәрібір дегенін жасайды. Тиісінше, қазақ тілі мен ағылшынды біздің қоғам қатар үйренеді. Басты мәселе сонда. Бұл бағытта ақпарат құралдарының да атқарар рөлі зор. Мені ойландыратын тағы бір мәселе бар. Бізде көптеген кабельдік жүйеде тарататын батыстық, ресейлік телеарналар бар. Олар біздің ақпарат кеңістігін пайдаланып отыр. Тиісінше, біздің заң аясында жұмыс істеп, қазақ тілінде хабар таратуы тиіс қой. Мәселен, әлемнің 33 тілінде хабар тарататын «Discovery Channel» телеарналар желісі бұрынғы кеңестік елдер арасынан украин, тіпті эстон тілінде хабар таратады. Әлемге әйгілі «Euronews» та украин тілінде таратады. Ал Қазақстанның ақпарат кеңістігіне орыс тілінде тарайды. Қисын қайда? Түбінде әлемдік ауқымдағы телеарналардың қазақ тілінде таратуы тосын емес, қалыпты жағдай ретінде қабылдануы тиіс. Бұл жерде «алдымен өз арналарымызды қазақшалап алайықшы» деп кежегені кейін тартқан да құп емес. Бұл шара қатар жүріп отырғаны мақұл.
– Әңгімені өзге арнаға бұрсам. Фейсбукта «Заман-пайым» айдарындағы күнделік іспеттес жазбаларыңды жариялап тұрасың. Келешекте құнды пайымдарды кітап етіп шығаратын ойың бар сияқты…
– Дөп түстіңіз. Бұл ой мені көптен бері мазалап жүр. Кітап шығару қазір тіптен оңай. Тіпті демеуші табу да қиын емес. Бар түйткіл кітаптың прокаты, маркетингінде боп тұр. Бұл жүйе көрші Ресейде дамыған. Ол жақта бір жазушы немесе журналистің кітабы шықса, оның арғы өтімділігімен, яғни, маркетингімен сол кітапты тарату құқын алған кітаптар желісі айналысады. Мысалы, Леонид Парфеновтың кезінде жүргізген «Намедни» бағдарламасындағы жазбалары жинақталып, жақсы безендіріліп, иллюстративті кітап болып шықты. Ол кітап біздің кітап дүкендері желісінде де сатылып жатыр. Отандық қаламгерлер тек мемлекеттік тапсырысқа ғана арқа сүйейді немесе кітапты көбіне болмашы 2000 данамен демеуші қаржысына шығартып, ақырында мұқабасына қолтаңбасын қойып, өзі таратып әуре боп жүргені. Сол кейіпке енгім келмейді. Әзірге кітап шығаруға құлшынысымды тежеп тұрған осы себеп.
– Қазір ғаламтор мен телевизия арасындағы тартыс айқын байқалады және бұл үрдіс алдағы уақытта тек үдей түспек дейді мамандар.
– Әзірге интернет телевизияны тұтастай алмастыруы неғайбіл. Өйткені телевизияның ғаламторға қарағанда қолжетімділік сияқты ерекшелігі бар. Теледидар ылғи да адамның көз алдында, көрнекі жерде тұрады. Тек дистанционды пультты алып, қажетті телеарнаны қоса қойыңыз. Әрине, кез келген телеарнаны «он-лайн» режимде интернеттен де көруге болады. Бірақ ол үшін компьютерді қосуға кететін уақытты қосыңыз. Алайда келешекте бұл айырма да жойылатын сияқты. Ауылдық жерлерге интернет қолжетімсіз деу – қате түсінік. Көлік және коммуникация министрлігі енді бір жылдан кейін барлық шалғай шағын ауылдарға дейін интернетпен қамтамасыз етілетінін мәлімдеп қойды.
– Өзіңіз қазір қайсысының тұтынушысыз?
– Көбірек интернетке иек артатынымды жасырмаймын. Ғаламтордан қызықты жаңалықтар, қоғамдағы жаңа трендтер туралы мәліметтер іздеймін. Жаңалықтар демекші, ақпарат құралының ешқайсысы ақпарат жеткізудегі жеделділік жағынан жаһандық желімен иық тірестіре де алмайды. Өйткені телеарнадан таралатын жаңалық алдымен түсіріліп, монтаждалып, эфирге кетемін дегенше, интернет оның алдын орап қояды. Жуырда, мәселен, елімізде болған ұшақ апаттарын халық әлеуметтік желілер, ақпарат агенттіктері арқылы ұшақ құлаған соң жарты сағаттан соң-ақ, біліп, талқылап халықтық қорытындысын да жасап қойған. Ал телеарналар бұл кезде ұшақтың құлағанын енді ғана жариялап жатты. Бірақ телевизия маманы болған соң, әлбетте телевизиядағы жаңа тенденцияларға құлағым түрік жүреді.
– Ендеше, заманауи телевизиядан қандай оң нышан байқайсыз?
– Отандық телевизияда «narrowcasting» бағытында салалық телеарналар көптеп ашыла бастағаны қуантады. Тікелей аударғанда «narrowcasting» – тар аяда тарату. Студент кездегі мына оқиға ойыма орала берді. Белгілі ақын, журналист, қазір хитке айналған «Көк тудың желбірегені» әнінің авторы Алмас Ахметбекұлы мәтін 1999 жылы осы салалық телеарналар, яки, «narrowcasting» туралы дәріс оқығанда, біз «ертелі-кеш тек бір тақырып аясында қалайша хабар жасауға болады?» деп таңғалғанбыз. Бұл Америкада салалық телеарналардың қарыштап дамыған кезеңі еді. Алғашқы салалық телеарналар АҚШ-та тіпті өткен ғасырдың жетпісінші жылдардың аяғында ашыла бастаған. Әзірге бізде ақпарат, мәдениет, спорт, білім, балалар, поп-саз саласында тарататын сегіз телеарна бар. Енді келешекте Қазақстан табиғаты, тарихы, қазақ киносы туралы телеарна ашылуы жуық келешектің еншісінде деп білемін.
– Заманауи телевизияның бағытын айттың, ал баспасөзде қандай жағымды үрдіс байқайсың?
– Қазақ журналистері де сала бойынша жазуға қалыптаса бастағанын аңдаймын. Қуантарлығы, экономика, спорт тақырыбына жазатын журналистер қауымы қалыптасып келеді. Қазақ журналистикасы бұрындары көбіне этнографиялық журналистика сияқты әсер қалдыратын. Мақалалардың көбі «біздің қазақта бұрын былай болған», «атам қазақ айтқандай», «біздің қазақ бұлай істемеген» деген сарында жазылар еді. Өз басым мұны құптай қоймаймын. Сосын байқайтыным, мәселені бірден «алқымнан» алмай, алыстан орағытып келіп жазу, жалпыдан бастаудан арыла бастаған сияқтымыз. Әлемдік журналистикада қазір кеңінен қолданылып келе жатқан тәсіл – «төңкерілген пирамиданың» (іnverted pyramid) қазақ журналистеріне жетіспей жататынын ғалым Намазалы Омашұлы да айтып жүр. Ол қағидат бойынша мақаланың мәйегі, ең қызық тұсы аяғына қалдырылмай, бірден басына шығарылады. Сол арқылы оқырманды тартуға талпыныс жасалады. Қазір «төңкерілген пирамидаға» қазақ журналистері жиі жүгіне бастағаны қуантады.
– Сұхбатыңызға рақмет.
