– Компьютерлік технологиялар заманында ?аза? ?андай ?лт болу керек?
– ?аза? а?ылды ?лт болу керек. Басты істететін. ?олды емес, ая?ты емес, ?арынды емес, басты істететін халы? болу?а тиіспіз. «А?ыма? бас ая??а дамыл бермейді» дейді. Жалпы, ?аза?ты? арты?шылы?ы к?п, біра?, сол арты?шылы?тары кемшілікке ?шыратып жатады. Мысалы, а?айынгершілік, с?зді ??рметтеу, ?лкенді сыйлау, туыс?анына к?мектесу б?рі д?рыс. Біра?, к?п жа?дайда б?л жем?орлы??а ?кеп тірейді. ?з туыс?анына, жерлесіне ?ана к?мектесу сия?ты рушылды??а ?ласады. Біреу ат?а мінсе, он туыс?аны ат?а мінеді. М?ндай ?деттен арылу керек.
– Бір с?хбаты?ызда б?л туралы ?аза? технократты? ?лт?а айналуы тиіс деген екенсіз. Онда проблеманы? тілі – технология, арбасы – тіл дейсіз. М?ндай елге айналуымыз ?шін, неден бастауымыз ?ажет?
– Оны? барлы?ы белгілі, алдымен, басымызды, а?ылымызды іске ?осу керек. Фантастардан Жюль Верн, Ефремов б?ріні? фантастикалы? жазбаларын алып ?араса?, ешбірі компьютер не екенін, оны? пайда болатынын болжама?ан да. Еш жерде компьютер шы?ады деген жо?. Б?рі де Марс?а ?шып, жерді? астына т?сіп кетейік деген сия?ты ?ияли бірде?елерді айтады. Компьютерді? шы?атынын еш?андай фантаст ойлап таба алмады. Бірден жер астынан шы??андай б?р? ете ?алды. Сол сия?ты, ерте?, он жылда ?андай технология шы?атынын ешкім білмейді. Оны білу ?шін білім керек. Технократты? ?лт деген – е? алдымен, білімді ?лт. Я?ни, с?зге емес, іске м?н беретін ?лт. Абай «?нер алды – ?ызыл тіл», – деген. ?азір б?л ?тірік. Тура ??у?а болмайды. Абайды? с?зін ??у?а тиіспіз, біра?, абсолют ретінде емес. Абай – ?лы адам, о?ан с?з жо?. С?зіне ??ла? асу керек, оны мойындаймыз. Біра?, оны? с?зі абсолют емес. ?нер алды ?азір – компьютер. ?нер алды – техника. ?йткені, сізді ?лем мойындасын, сыйласын десе?із, онда сіз ?лемні? жаса?ан тірлігін жасауы?ыз керек. Оны жасамай неге мені сыйламайды, неге мені ??рметтемейді деп ?ркімге ?кпелеуді? ?ажеті жо?.
– Компьютерлік кезе?ді ?олдайсыз. Біз ?лт ретінде компьютерді игере алып ж?рміз бе?
– Біреуде ілгері, біреуде кейін деген с?з ?ой, енді. Бізден Билл Гейдс шы??ан жо?. Дегенмен, к?ш со?ынан ?алып бара жат?ан еште?еміз жо?, ?рине. Ке?ес ?кіметіні? е? бірінші хакері ?аза? екенін білесіз бе? Хакерді к?бі банкке т?сетін ?ры деп ойлайды. Шынды?ына келгенде, хакер деген – ?ас?ыр. ?ас?ыр?а неге ?ойды? етін жейсі? деп ?кпелеуге болмайды. Хакер деген компьютерді? ж?йесіндегі, программасында?ы ?ателерді табады. Соны ж?ндеп, ж?йелеуге септігін тигізеді. Егер, хакер болмаса, б?ріміз сол Word-пен ?ана ж?мыс істеп ж?ре берер едік. Хакерлер шы??аннан кейін ?ана тырмысып жатырмыз. ?аза?ты? е? бірінші хакері – М?рат ?ртенбаев. Оны ел тани бермейді. Б?лкім насихаттамайтын да шы?армыз. Ол МГУ-да о?ы?ан екі-?ш ?аза?ты? бірі болатын. Екеуміз бірге о?ыды?, олимпиадалар?а бірге ?атысатынбыз. Кейін о?у бітірген со?, ол ?аз?У-?а ж?мыс?а орналасу?а келді. С?йтсе, онда ?ай елді? баласысы? деп с?рапты. Содан, ол ?олын бір-а? сілтеп, кетіп ?ал?ан. Мен ?аза?ты? баласымын, мені? руымда не шаруалары? бар депті. Сосын, ол Толятти?а кетіп ?алды да, cонда, АвтоВАЗ-?а ж?мыс?а орналасады. Орысты? аты орыс ?ой. ?ай жерде болсын ?зіні? таныс-туыстарын к?тереді. Сол Толяттиде «Жигули» зауыты бар. М?рат сонда ж?мыс істеп, программа жаса?ан. ?аншама мы?тылармен ж?мыс істеді дегенні? ?зінде, ?зіні? мы?ты екенін біледі. Себебі, МГУ-ді бітірген. МГУ Гарвардтан кем емес болатын. Біра?, ол ж?мыста м?ны шеттете беретін. Жала?ысын к?термейді, ж?мысын ?сірмейді. Ерегісіп ал?ан со?, мен сізге программа жазып берейін, мен кеткеннен кейін программа то?тайтын болады деп, ?дейі басты?ына арыз жазып кетеді. Мені бір аптадан кейін ж?мыстан шы?ары?ыз, кетемін деп жазады. С?йтеді де, бір аптадан со? кетпей ж?мыста ?алып ?ояды. Себебі, ол бір н?рсені ескермейді. Басты? та а?ыма? емес болатын. Онда?ы е? мы?ты программист М?рат екенін біледі де, ?ол ?оймай ?ояды. Ал, жасал?ан бір апталы? ба?дарлама ж?мысын то?татады. Міне, осылайша компьютерді? не екенін, оны? орасан к?ш екенін, оны? ??діреті не екенін бай?ат?ан е? бірінші М?рат ?ртенбаев. «Известия» газетінде ол туралы екі беттік ма?ала жары? к?рді. Сол кезде мынадай ?рдіс болатын. Адам мен шыбынны? айырмашылы?ы жо? деген. Екеуін де газетпен ?лтіруге болады. Себебі, «Правда», «Известия» газеттеріне шы?са? болды, партиядан кетесі?, ж?мыстан ?уыласы?, ?лдім дегенмен бірдей.
Компьютерді? де пайда бол?анына отыз жылдан асты. Компьютер ?шін отыз жыл дегені? ?ш миллион жылмен те?. ?азір жарты жылда бір компьютер ?сіп отырады. Б?гінде жарты жыл сайын компьютер чиптарын жа?артып отыру ж?нінде за? да бар.
– ?аламдастыру – ажда?а. Жа?анды? заман?а сай, ?лтты? д?ст?рімізді? ?ай т?старын бейімдеуге болады?
– ?аза?ты? ?лтты? д?ст?ріні? жаманы жо?, негізі, б?рі жа?сы. Тек б?рі де модернизация?а т?сіп отыру керек. Бізді? аталарымыз ж?з жыл б?рын ат?а мініп ж?рді екен деп, біз оны осы заманда ?айталау?а еш ?исыны келмейді. «Абай жолында» жазыл?ан к?шпелі д?уір кетті, ?айтып келмейді. Енді, ешкім ондай тірлікке к?шпейді. Сонды?тан, ?азір ?аза?ты? ?она?жайлы?ы, ?ыдырымпазды?ы, тойшылды?ыны? керегі бар ма? Мені к?ніне он той?а ша?ырады. Біра?, мен онны? біреуіне ?ана барып, то?ызына бармаймын. Тойды? б?рі бір сарынды ?теді ?ой. Бес са?ат болады, уа?ыт ?айда о?ан. Мені?ше, той жарты са?аттан аспау керек. Бір энциклопедиядан, осыдан екі жыл б?рын, неміс саяхатшыларыны? жазбасын о?ып едім. Онда к?шпенділерді? ішіндегі е? таза халы? – ?аза?тар. Е? батыл халы? та осы. Біра?, бір кемшілігі бар, оларды? еркектері ?ыдырымпаз. Бір ауылдан, бір ауыл?а ??гіме айтып, ?ыдырып ж?реді екен деген.
– Орыстарда «Русская лень» деген ??ым бар. Осы?ан ??сас ?аза? жал?аулы?ы туралы не айтасыз?
– Орыстарда ондай с?з к?п ?ой. «Прощай, немытая Россия», – деп бая?ыда Лермонтов айт?ан. Пушкинні? де с?зі бар: «Я презираю свой народ, но я не люблю когда об этом говорят иностранцы», – дейді. Б?л с?зімен ол, мен ?з хал?ымды жек к?ремін, біра?, б?л кемшілікті ?згелер айт?анын ?натпаймын дегенді айтады. Сол сия?ты, ?аза?та жал?аулы? бар, ?рине. Біра?, мен оны ?згені? айт?анын ?аламаймын. Ондай жал?аулы? немісте де, а?ылшында да, ?ндіде де бар. ?ндіні? хал?ы шапша? дерсі?, біра?, олар ж?мыс істемейді. Сонда?ы сылтаулары к?нні? ысты? бол?аны.
– Б?рындары Байт?рсынов, Алтынсарин, Абайлар тек а?ын-жазушы болып ?ана ?ой?ан жо?, олар а?артушылар да болды. Ал, ?азір ?аза? сауатты дейміз. Сонда да, а?артушылы? ?ажет деп ойламайсыз ба?
– Керек. Біра?, екінші с?ра? туады. Ол «?зі? не істеп ж?рсі??» деген. ?азіргі проблема – уа?ытты? азды?ы. Шын ойлап ?араса?ыз, ол кезде жа?дай б?лек. Білімді адамдар сауса?пен санарлы? ?ана болатын. Біра?, ол а?ын-жазушыларды? ешбірі математикамен ш??ылданба?ан. Б?рі сол жазушылы?ыны? ма?айында, ауызбен ора? оруды? т??ірегінде ж?рді. Б?рі гуманитарлы? ба?ытта?ылар. Ол кезде бір б?лек, ?азір бір б?лек. ?йткені, ?азір сіз с?збен ешкімді ?та алмайсыз. ?аза?ты? тарихы тере?, тілі бай деген сия?ты ??гімелер к?п. Тарихы тере? емес, тілі бай емес ?ай ?лтты білесіз? Сонды?тан, б?ны? б?рі бос ??гіме.
– ?азіргі білім саласында?ы реформалар?а, ?згерістерге к??ілі?із тола ма?
– ?згеріс керек. Т?ра?тап ?алу?а болмайды. Дегенмен, бізде еліктеушілік к?п. Батыста осылай екен деп дала?тай береміз. Ойлап ?араса?, ке?естік д?уірде к?птеген жа?сы н?рселер болды. ?сіресе,о?у ж?йесінде. Ол д?уірде ?азіргідей м?селе болмайтын. Реформа дайындауда, тек тарихты о?ытуды? реформасын жасау керек. Себебі, ке?естік кезе?де идеология басып кетті. Ал, математика, физика, химия ?згермейді. Евклид теоремасын екі мы? жыл б?рын тап?ан. Содан бері сол ?алпында келеді. ?анша заман ?згеріп, реформалар жа?арып жатса да, Евклид теоремасы Евклид боп, Пифагор теоремасы Пифагор болып ?алады. ?згермейді. Батыс?а еліктемеу керек. Америкада тест ж?йесі деп, оны ?айталауды? еш ?ажеті жо?. ?йткені, Америка конвейер ел. Олар адамны? ерекшелігіне ?арамайды. Уа?ыттары жо?. Оларды? ?мірлері конвейер сия?ты зуылдап ?туде.
– Білім берудегі кемшіл т?стар деп нені айтар еді?із?
– Университетке керекті? б?рін алдырып, барлы? жа?дайды жаса?ан. Аудиториялары тамаша. Тек, бір н?рсеге к??ілім толмайды, та?талар?а. Бірінші сыныпты? ?ріп ?йрететін та?тасын іліп ?ой?ан. Мысалы, шетелде бірталай жерде болдым. Кем дегенде та?таларыны? биіктігі – 5 метр. ?ш жола?тан болады. Біріншісіне – формула, екіншісіне – д?лелдеу жазып, ?шіншісіне – есеп шы?арасы?. Сосын, жаз?андары?ды ?шірмей, ауыстырып отырасы?. Элеватор сия?ты. Бала?а да, ?зі?е де ы??айлы. Т?сіндіруге о?ай. Университеттерде е? керек н?рсе осы. К?рек сия?ты ?ой. К?рек жаса?анда оны? сабын ?ыс?а етіп жаса?ан секілді. Онымен ж?мыс ж?рмейді, шаруа? ?нбейді. Сізге ?зын саптысы керек. Одан ?алды, университеттерді? бір кемшілігі – басты?тар ?здерін бірінші адам санайды. М?селен, ректор – е? бірінші т?рады, екінші – профессор, ?шінші – студент. Мен олай ойламаймын. Керісінше болуы тиіс. Алдымен – студент, сосын – профессор, кейін – ректор. Сонымен ?атар, ?а?аз бастылы? адамды к?збояушылы??а алып барады. Бая?ыда педагогикадан бес жылда бір есеп беретін, ал, ?азір ай сайын жазамыз. ?тірік ?а?азды та?нан кешке дейін жазып жатады. ?аза?станда 150 университет бар. Соны? б?рі ?тірік жазады. Университеттерді? барлы?ы ?ылымды жа?сы ме?геріп жатырмыз дейді. Ал, негізінде елімізде бір-екі жерде ?ана ?ылыммен ш??ылданады. Б?л деген к?збояушылы?ты к?рсетеді.
Мені? бай?а?аным мынау. Енді, кішкене ма?танып ?ояйын. Елбасымыз бай?ап отырсам, мені? ?сыныс с?здерімді бес жылдан со? ?айталап отырады ыл?и. Мен екі рет депутат болдым. Ал?аш ?н?ранды сайла?анда «Мені? ?аза?станым» болу керек дегенмін. Б?л ?зі ?н?ран болу?а с?ранып т?р?ан ?н ?ой. Ойбай, М??ан Т?лебаевтарды? ?ні болу керек деді. Біра?, бес жылдан со? «Мені? ?аза?станымды» ?н?ран етті. Екіншіден, болаша?та жастарымызды шетелде о?ытып, стипендия та?айындау туралы ?сыныс айт?анмын. Сондай ба?дарлама керек дедім. М?ны ке?ес кезінде айт?анмын. Е? бірінші депутатты??а сайлау?а т?скенімде де, ба?дарламамны? бірінші пунктінде осы м?селені ?арастыр?анмын. Сол бес жылдан со? орындалды. ?азіргі «Болаша?» ба?дарламасы соны? ку?сі. Жалпы, мені? айт?андарым ?р бес жыл сайын орындалып жатыр. Б?лкім, б?гін айтып отыр?ан та?та м?селесі де бес жылдан со? ?арастырылатын шы?ар.
– Студенттері?ізді? п?нге деген ынтасын арттыру ?шін Сіз ш?кірттері?ізге есеп шы?ар?аны ?шін а?шалай сый к?рсетеді деп естіп едім, ?зын ??ла?тан. Б?л ?аншалы?ты рас?
– Есепті? ?иыншылы?ына ?арай. Егер, есеп бір жылда шы?са ж?з доллар, ?ш жылдан со? шы?са ?ш ж?з доллар, жылда ж?з доллар ?осып отырамын.
– Алды?ыз?а келген аспиранттан да ?у дегеннен М??а?алиды? ?ле?ін с?рауы?ызды? себебі неде?
– ?аза?ты? аспиранты болса?, ?аза? тек математиканы ?ана білмеуі тиіс. Математиканы білмеу ?аза? ?шін ?ят бола ?оймас, ал, ?аза?ты? жеке т?л?аларын білмеуі ?лкен а?атты?. Мысалы, Абай, М??а?алиды? е? болма?анда бір ?ле?ін білуі керек. Немесе, ма?ынасын т?сінуі тиіс. Оны білмесе?із, ?аза? екені?із не керек.
– Бір с?хбаты?ызда «Е? жа?сы ба?дарлама – ??ран» деген еді?із. Соны? сыры неде?
– Мен еш?андай діндар емеспін, ол ?ате жазыл?ан пікір. Дінді с?ю керек, ??рметтеу керек. Біра?, ?ылыммен шатастыруды? ?ажеті жо?. «А?ыма??а намаз ?йретсе?, жайнамаз?а басын жарады» деген ?зімні? шы?ар?ан ма?алым бар. «Бірінші ж?мысы?ды істе, тірлігі?ді ?ыл, малы?ды ба?, ?ал?аны содан кейін келеді», – деп Абайды? ?зі айт?ан. Осы ??ымды ?олдаймын. ?ылымны? т?ресі – технология. ?ал?аны содан шы?ады деймін. Архимед айтады: «Жерді? тірегін біл, сосын к?теремін б?рін», – деп. Жер тірегі деген – технология. ??ран бір б?лек, ?ылым бір б?лек. Екеуіні? бір-біріне еш ?атысы жо?.
–Балалар?а арнал?ан кітаптары?ыз?а Білім министрлігі ?олдау к?рсетіп жатыр ма?
– Жо? ?олдау болмады. Шы?ар?ан кітаптарым ?тпеді. ?аза??а керегі математика емес, ?аза??а керегі ?ле?-жыр екен, ертегі екен. ?аза?ты? кемшілігі де осында. Тарихты жа?сы к?реді. Ата-бабам батыр болыпты дейді де сонымен ма?танып ж?ре береді. Ол батыр болса, сен оны? ?рпа?ы не бітіріп ж?рсі? ?зі?? Ол жал?аулы?ты?, к?збояушылы?ты? бір белгісі. ?йткені, ?аза??а ертегі, ??гіме, тарих керек. ?ияли ??гіме керек те, математика керек емес. Басты ауырт?ысы келмейді. Мені? шы?ар?ан кітаптарымды мемлекеттік ?олдау?а ?сынып та к?ргенім жо?. Мектеп ба?дарламасында?ы есептерге к??ілім толмайды. Баламды ?з о?улы?ыммен ?йретемін.
– Материалды? ??ндылы? пен рухани ??ндылы? теке тіресіп жат?ан кезе?де, ?аза? ?ркениеті мен м?дениетіні? р?лі ?лтты ?алыптастыруда ?андай болу керек?
– Оны? барлы?ы салыстырмалы н?рсе. Материалды? м?дде, рухани д?ниені басып, же?іп кеткен еште?есі жо?. Адам бол?ан со?, белгілі кезе?де рухани д?ниеге, белгілі кезе?де материалды? м?ддеге ?мтылады. Адам неге ?мір с?ріп отырмын деп ойлайды. Материалды? д?ние б?гіндері ай?айлап к?рінетін шы?ар. Б?рын ке?ес ?кіметі т?сында б?ріміз ба?ытты болаша??а барамыз, Отан ?шін жан пида деп ж?рдік. Он алты миллион коммунист болды. Біра?, ке?ес ?кіметі тар?а?анда, соны? біреуі де ке?ес ода?ы ?шін ала??а к?теріліп шы??ан жо?. Б?л нені білдіреді? Рухани ??ндылы? деп отыр?аны? бос с?з екенін білдіреді. Біз КПСС тарихын о?ыды?. Маркс пен Ленин философиясын о?ып, емтихан тапсыратынбыз. Б?рімізді? рухымыз к?шті, отан ?шін жан пида деп ж?рдік. «Б?л Ленин бабамыз, Саясында жатамыз. ?арсы келген жауларды, ?а? ж?ректен атамыз» дедік. Сондай идеологиясы мы?ты, рухы к?шті ке?ес ода?ы бір-а? к?нде тар?ады. Бір адам к?шеге шы??ан жо?. Б?л рухани д?ние деген к?збояушылы? екенін білдіреді. Жалпы, адам психологиясы осындай. Б?л тек ?аза??а, орыс?а ?ана т?н емес, б?кіл д?ниеж?зіне т?н. Неге б?л туралы к?п айта береді? Б?л неоколониализмні? бір т?рі. ?йткені, бізде гуманитарлы? салада?ы адамдар к?п. ?аза?та не к?п, аузымен ора? орушылар к?п. Бірде?е ?ылып ж?мыс табу керек. Ол ?шін не істейді? Ойдан бір проблема ойлап табады. Жо? проблема ол. Соны дарылдатып, шулатып, ?йтеуір, нан табуды? жолын жасайды. Назар аудартуды? бір к?рінісі ?ана. Одан арты? т?к те жо?. Адам ?згерген жо?. Абайды? кезіндегі адамы? не, бес жыл б?рын?ы адамы? не, ?азіргі адам не, б?рі биологиялы? т?р?ыдан бірдей. Тек ?ана сырт?ы к?рінісі, формасы ?згеруі м?мкін. Б?рын ай?айлатып, КПСС-ті? ХХ съезін жазса, ?азір оны жазбайды. Ерте? мысалы, ?аза?станда ?згеріс болып жатса, б?гін президентке ант суын ішіп отыр?андарды? б?рі дереу ?згеріп шы?ады.
С?хбаттас?ан:
М?лдір Молдахмет
http://www.minber.kz/2013/01/
