Аузы­мыздан шы??ан ?нні?, ?ріпті? бірлігі болмай, ?лтты? бірлігі бол­майды

Ш?мшидин Паттев, «Т?ркістан» халы?аралы? апталы?ыны? бас редакторы:
— «Н?р Отан» халы?ты? демократия­лы? партиясыны? бастамасы, «Н?р Ме­диа» ЖШС ?олдауымен «Т?ркістан» ха­лы?ара­лы? апталы?ыны? жанынан ?а­­­­за?­стан ?о?амында болып жат?ан рухани, саяси, ?леуметтік-экономикалы? ж?не бас?а да ?згерістер мен жа?алы?тарды тал?ылайтын ашы? ала? ?йымдастыру ж?нінде шешім ?абылданды. Б?гін міне, осы интеллек­туалды? клубты? ал?аш?ы отырысында ?аза?стан К?шбасшысыны? ел алдында?ы ХХІ ?асыр ортасына дейінгі ?за?мерзімді міндеттері аны? ай?ындал?ан «?аза?стан — 2050» стратегиясы — ?а­лып­тас?ан мем­лекетті? жа?а саяси ба?ыты» атты Жол­дауында айтылып, ?о?амда ?лкен ?ызы­?у­шылы? тудыр?ан латын ?ліпбиіне к?шу м?селесі тал?ыланба?. ?йткені б?л тек тілдік, лингвистикалы? немесе ?аза?­ты? ?дебиеті мен м?дениетіне ?ана ?атыс­ты м?селе емес. ?азір ж?ртшылы? ара­сында, б?­?аралы? а?парат ??ралдарында, к?п­теген сайттарда «ерте? республикада?ы ?о?амды? жа?дай ?алай болады, б?л ?о?амны? дамуына, бірігуіне, бірт?тас халы? болуына ?андай ?сер етеді» деген ?лкен пікірталас ж?ріп жатыр. Сонды?тан «Алдаспан» пікірсайыс ала?ыны? т?сау­кесер ал?аш?ы отырысын біз осы м?селені тал?ылаудан бастауды ж?н к?рдік.
Б?рі?із білесіздер, б?дан он ша?ты жыл б?рын ТМД-?а кіретін бірнеше т?ркі тілдес т?уелсіз мемлекеттер латын ?ліп­биіне к?ш­ті. Біра? а?парат ??ралдарында осы т?ста жіберілген к?птеген кемшіліктер айтылуда. Соларды? б?рін талдап, осы елдерді? т?жірибелерін сараптап, ?аза?­стан латын ?ліпбиіне к?шкен кезде солар­ды? ?айталанбауы ?шін не істеуіміз керек? Б?гін біз осы м?селе т??ірегінде ??гіме ?р­бітіп, келешек ж?мыстарымызды? ай­?ындалуына к?мек болатындай ма?ызды ?адам жаса?алы отырмыз. Сонды?тан «Алдаспан» пікірсайыс ала?ыны? ал?аш?ы отырысын ашы? деп жариялап, б?рі?ізді? белсенді ?атысып, ?здері?ізді? д?лелді, тияна?ты ойлары?ызды орта?а салула­ры­?ызды с?раймын. Болаша?та б?л ала?да ?аза? ?о?амыны? кез келген ?зекті м?се­лелері жан-жа?ты, ашы?, батыл, конструк­тивті т?рде тал?ыланып, о?ан билік басын­да, саясат, экономика, ?аржы, білім-?ылым, ?дебиет, м?дениет, ?нер, спорт ж?не бас?а салаларда ж?рген танымал т?л?алар, ?о?ам ?айраткерлері, ?алымдар, сарап­шы­лар ?атысып, Мемлекет басшысы белгілеп берген ба?ыттар бойынша, елімізді? ?ркениетті дамуына ?зіндік ?осар ?лесі болады деп сенемін.
Жа?ан МОЛДАБЕКОВ, философия ?ылымдарыны? докторы, профессор:
— Біріншіден, б?рі?ізді б?гінгі жа?а бастамамен ??тты?таймын! Екіншіден, латын ?ліпбиіне ?ту — б?рімізді, ?сіресе, зиялы ?ауымды ойландырып отыр?ан ?те ?зекті м?селе екенін жо??а шы?армаймын. Хал?ымыз ?лт патриоттарыны? б?л м?се­лені б?рыннан айтып келе жат?анын жа?­сы біледі. Ал Президентіміз ?зіні? Жол­дауын­да, кейінгі с?хбатында оны? ?а­жет­тілігін шегелеп айтты. Мен негізінен, ?ш м?селені б?ліп айтар едім. Бірінші, т?­рік тілдес халы?тарды? тарихи м?раларын орта? м?ра, орта? ??ндылы??а айналдыру м?селесі. Екінші, т?те жолмен ?лемдік а?паратты?-коммуникативтік ке?істікке ену. ?шінші, болаша?та ?аза? мемлекетін ?алыптастыруды? жалпы?а бірдей тетігін іске ?осу м?селесі. ?з басым б?л та?ы­рып­ты осы ?ш м?селе т?р?ысынан ?арастырып, сараптау?а ниет еттім. Бетб?рыс — шын м?нісінде, к?рделі, жауапты ?рдіс. Б?л — этно-лингвистикалы? ?ана ба?ыт емес, ?з ?лтына адал барлы? мамандарды? к?сіби сауат­тылы?ын, ?о?амды? ?олдауды, мем­лекетті бас?ару ж?йесін жетілдіруді ?ажет ететін іргелі іс-шара. Сонды?тан осы ?ш м?селені ?йлестіру ?те ?зекті. ?о?амда к?дік те жо? емес. Осы т?р?ыдан ?лтты? м?д­делермен халы?аралы? де?гейдегі т?­жірибені ?йлестіру м?селесі т?р. Біз ?азір осы бастаманы ?олдайтын, ?олдамайтын ж?не бей-жай ж?рген топтар бар дейміз. ?азірше ?ай жа?ы басым деген с?ра??а ешкім д?л жауап бере алмайды. Б?гінгі не­гізгі н?рсе, мемлекеттік саясатты? ?зекті проблемасы ретінде ?ойылып отыр?ан осы м?селені ?о?амды? ?олдау жа?ы.
Мені?ше, жа?а ?ліпбиге ?туді? ?ы­лыми стратегиялы? негізі ?лі ?алыптас?ан жо?. Онсыз к?птеген ол?ылы?тар орын алып, ?иынды?тар?а ?шырауымыз м?мкін. Сонды?тан бірінші кезекте осы м?селеде кем-кетік барынша аз болуы керек. Екін­шіден, ?иынды?тарды же?уді? ж?йелі тетіктері ?алыптасуы тиіс. Егер ?ылыми стратегиялы? негіз ?алыптасса, ?о?амда к?дік сейіле бастайды. ?йткені онда ?р н?р­сені іске асыруды? на?ты тетіктері, т?сілдері, ба?ыттары белгіленеді. ?шін­ші­ден, барлы? сала мамандарыны? пікірлері к?сіби т?р?ыда жина?тал?ан кешенді к?з?арас ?алыптасуы тиіс. Сонда м?селені шешуді? на?ты жолдары, ай?ындал?ан ба?ыты, іске асыру тетіктері пайда болады. Жалпы ал?анда, латын ?ліпбиіне к?шуді біз бірінші, ?лтты? саясатты?, екінші, м?дени саясатты?, ?шінші, мемлекеттік саясатты? м?селесі деп ?арастыруымыз керек. Мені?ше, кем дегенде осындай ?ш ба?ытта?ы ж?мыстарды бір-бірімен ?штас­тырып, ?зара ?йлесімді т?рде ж?ргізсек, ісіміз н?тижелі болады. Егер б?гінгідей тал?ылау д?ст?рге айналып, ол уа?ыт ?ткен сайын ?о?амда ?олдау таба беретін болса, ?лтты? м?ддені зерделеу м?селесі тияна?ты шешімін табады деген сенімім мол. Бас?а жа?дайда ?леуметтік экспе­римент деген шаралардан м?мкіндігінше аула? бол?ан ж?н.
Дос К?ШІМ, «?лт та?дыры» ?о?амды? ?оз?алысыны? т?ра?асы:
— Мен латын ?ліпбиіне к?шуді ?ол­да?анмен, ?ызу ?олдайтындарды? ?ата­рына кірмеймін. Біра? бізде билік осындай шешімге келсе, демек, к?шеміз деген с?з. Б?л м?селе ж?нінде б?рын да Мемлекет бас­шысы то?саныншы жылдарды? басын­да ж?не 2006 жылы екі рет айтты. Жалпы, реформа дегенді кез келген ел барлы? жа?дайы жа?сы кезде жаса?аны д?рыс. А?Ш ?лтты? валютасыны? бетіндегі суреттерді ?згертуді? ?зін экономикасы шары?тап т?р?ан кезде жасады. Мені? ойымша, д?л осы латын ?ліпбиіне к?шуді ?аза?стан хал?ыны? б?рі ?аза? тілін ме?геріп, ол ?о?амды? ?мірді? барлы? салаларында ?олданыс?а енгеннен кейін ?ол?а ал?ан д?рыс. ?йткені ?лі к?нге біз ?аза? тілі толы? мемлекеттік тілге айнала ма, айналмай ма деген екі?дай к?йде ж?рміз. ?остілділік жа?дайында ?ліп­биімізді ?згерту ?о?ам ?міріне ?рт?рлі ?сер етуі м?мкін.
Естері?ізде болса, 1991 жылы Ыстам­б?лда тілші ?алымдар жиналып, орта? т?рік тілін жасау туралы м?селе к?терілді. Сол жиында т?рікті? 29 ?рпіне 5 ?ріп ?осыл?ан 34 ?ріп бекітілді. Біра? 1991 жылы ?зірбайжан, 1993 жылы ?збекстан мен Т?рікменстан латын ?липбиіне к?ш­кен кезде, т?рік ?ліпбиіне негізделген ?з ?ліпбилерін ?абылдады. Мені? білуімше, оларды? арасында?ы айырмашылы? 12 ?ріпке дейін барады. Сонды?тан біз рефор­ма жасаймыз десек, осы м?селені, жал­пы?а орта? т?рік ?ліпбиіне к?шу т?р­?ысынан ?арастырып, ?аза?стан оны бірінші болып ?ол?а алса, мен ?ос ?олдап ?уаттаймын. Себебі сол кезде 200 миллион хал?ы бар т?рік ?лемі Америка мен Ре­сей­ден кем болмайды деп ойлаймын. ?йткені т?рік ?лемі бір-бірімен ынтыма?­таса т?скен сайын б?рібір б?л м?селе алды­мыздан шы?ады.
Жалпы, реформа жайлы айтар болсам, д?рігер мамандарды? м?лімдеуінше, бір ота жасал?ан а?за?а екінші, ?шінші рет ?айта ота жасау с?йкесінше ?иындап бара береді екен. Б?л т?р?ыдан біз бас-ая?ы 100 жылды? ішінде ?ш рет ота?а т?стік, енді т?ртінші ота жаса?алы т?рмыз. Ал кирилл ?ліпбиіндегі бізді? ?лтты? ?німізге кел­мейтін 9 ?ріпті алып тастап, осы ?ліпбиге ?згеріс енгізу ар?ылы ?олданыста ?алдыра берсек деген пікірге келсек, бірінші, латын ?ліпбиіне к?шу ар?ылы біз т?ркі д?­ниесімен бірігуді к?здейміз, екінші, біз орыс боданды?ынан ?ал?ан к?п н?рсені ?абылдамаймыз, соны? біреуі — кирилл ?ліпбиі. Біра? мен аралы? ота жасау де­генге ?арсымын. К?шеміз дедік пе, к?шуі­міз керек. Латын ?ліпбиіне к?шу боданды? жа?дайда жаратыл?ан к?птеген ?ажетсіз м?ралардан тазартатын бір елек те болар еді. Ал е? ма?ызды, ?ажетті д?ниелер мін­детті т?рде ?алады. Біра? орта? т?рік ?ліп­биі деген м?селені естен шы?армау ?ажет. Кезінде 1991 жылы келісілген м?селені? неге то?тап ?ал?анын ?з басым т?сін­беймін.
Айдос САРЫМ, саясаттанушы:
— Б?л м?селе ХХ ?асырды? ортасынан бері ?аза? ?о?амында тал?ыланып келе жатыр. Б?гінгі билікті? б??ан бет б?руы — ?о?амны?, ?сіресе, жас буынны? талап-ті­легіні? ескеріле бастауы дер едім. Бірін­шіден, б?л — ?лкен саяси м?селе, оны? негізгі м?ні — боданды?тан ??тылу, оны? кез келген іздерін азайту, келесі буын сол іздер­ді к?рмейтіндей, керек болса, бодан­ды? дегенні? не екенін т?сінбейтіндей жа?дай ?алыптастыру. Екінші, б?л жерде геосаяси м?селе бар. Біз ?зімізді? ?ркениет к?кжиегімізді аны?тап жатырмыз, оны? бір б?лігі — туыс?ан т?ркі халы?тарымен бірлесу, орта? д?улет ??ру. Ол ?шін с?зсіз жа?ындасуымыз керек. Сыртта ж?рген диаспорамыз бар, оны? да к?бі латын ?ліпбиін ?олданады. Осы т?р?ыдан латын ?ліпбиіне к?шу ?ажеттілік екені аны?.
Жа?а к?дік деген бір с?з айтылып ?ал­ды. Оны? еш реті жо?. ?йткені б?л м?селені Елбасыны? ?зі ?ойып отыр?асын, б?л — мемлекеттік де?гейде ?абылдан?ан стратегия. Сонды?тан еш?андай к?дік бол­мауы керек. Мені? ойымша, 2025 жыл­ды к?тпей-а?, ?рі кеткенде б??ан 5-7 жыл­ды? ішінде ?туге болады. Дос а?амызды? пікірлерін негізінен, ?олдаймын, біра? тарих т?жірибесіне ж?гінсек, жа?сы, то? заманда бірде-бір реформа ?тпеген. Адам ота?а да жа?сылы?тан бармайды, б?рі кере­мет болса, оны? ?ажеті ?анша?
Мені?ше, б?гінгі к?ні екі м?селе бар. Оны Президент те айтып ?тті. Бірінші, ол — орыс тіліні?, орыстілді азаматтарды?, бас?аларды? еш?андай ???ы?ын таптамай, ?аза?ты? ?зіні? ішкі м?селесі ретінде тіліні?, ?ркениетіні?, саясатыны?, тіпті символикалы? ке?істігіні? жа?ару м?­селесі. Екінші, м?ны ?аза? тіліні? дамуы­мен байланыстырмау ?ажет. ?йткені ?аза? тілін кирилл не латын ?ліпбиінде дамытса? та б?рібір. Е? бастысы, б?л м?селені тек тіл мамандарыны? ыр?ына беріп ?оймау керек. Саясат ыры? берген­нен кейін б??ан жалпы ?о?ам ы??айласуы керек. Та?ы бір ?лкен м?селе — м?ра. Кезін­де біз орхон-т?ркі ?ліпбиінде болды?, одан со? араб, латын, кирилл ?ліпбиіне к?ш­тік. Сол кезде одан б?рын?ы м?ралар­ды? барлы?ы к?шкен ?ліпбиімізге ауда­рыл­ды ма? Жо?! Оларды? к?бі м?ра?ат­тар­да, Тіл білімі, ?дебиет ж?не ?нер институты ж?не бас?а мекемелерді? ?орларында ша? басып жатыр. М?селе ?о?амны? тал?а­мын­да. Я?ни латын ?ліпбиіне к?шу бел­гілі бір ??нды т?леуден басталу керек, ?йткені кем дегенде бір ?рпа? б?л ?рдістен ?алып ?ояды. Барлы? н?рсені толы? ?амтитын, б?рін ?амтамасыз ететін бізді? жа?дайымыз да, тарихи уа?ытымыз да жо? сия?ты. Сонды?тан к?шетін болса?, 5-7 жыл ішінде бірден к?шіп, ?лт ретінде б?­ріміз жаппай парта?а отыруымыз керек. І Петр бай-шонжарларды? са?алын ?и­?анындай, сол кезде м?ны? н?тижесі болады.
Н?рт?ре Ж?СІП, «Ай?ын» газетіні? бас редакторы, Президент сыйлы?ыны? иегері:
— «Т?ркі халы?тарыны? тіл бірлігі» деген бастама болып, осы жиынны? «Т?р­кістан» газетіні? редакциясында ?тіп жат­?анды?ыны? ?зі жа?сы ырым деп ой­лаймын. Латын ?ліпбиіне к?шуді мемлекет саясатыны? ?лкен бір м?селесі деп айту?а болады. Б?л м?селе ж?ніндегі ойла­рымды ?аза?стан хал?ы ассамблеясында да білдіргенмін. Біра? бізді? ?о?амда ла­тын ?ліпбиіне тек ?аза? ?лтыны? ?кілдері ?ана ?теді деген т?сінік бар. Егер солай болатын болса, б?л реформаны?, б?л сая­сатты? еш?андай м?ні болмайды. Сон­ды?тан бір Ту, бір мемлекет, бір тіл, бір ал­фавит деген м?селе бізді? ?зекті та?ы­ры­бымыз болуы ж?не ол бізді? т?бірлі ?ста­нымымыз болуы керек деп ойлаймын. ?йткені орыстілді азаматтар кирилл ?ліпбиінде ?алып, латын?а тек ?аза? тілді азаматтар ?тетін болса, ол ?аза?ты? ?лтты? дамуын біраз кейінге ысырып тастауы м?мкін. Егер біз ?лтты? бірлігін, мемле­кет­ті? бірлігін, халы?ты? бірлігін ?ам­та­масыз етеміз деп шынайы ойлайтын болса?, онда аузы­мыздан шы??ан ?нні?, ?ріпті? бірлігі болмай, ?лтты? бірлігі бол­майды. Б?л — е? т?бірлі м?селе! Сонды?тан 2017-де ме, 2025-те ме, 2050-де ме, ?ай жылы к?шсек те, осы м?селе есте т?руы тиіс.
Бізде т?ркі халы?тарыны? бірлігі ж?нінде ниет бірлігі бар бол?анмен, ?рекет бірлігі болмай т?р. Осындай жа?дайда біз кере?ар саясатты? ?атпарына т?сіп кет­пеуіміз керек. Жа?а?ы Жа?ан а?амыз айт?андай, б?л м?селе ?лтты?, мемлекеттік ж?не м?дени даму ба?ыттарын ?амтитын саяси м?селе бол?анды?тан, барлы?ын асы?пай, барынша д?л ай?ындап алу ?ажет. Шынында да, латын ?ліпбиіне к?ш­кенде, кітап с?релерінде т?р?ан советтен­діру кезіндегі к?птеген м?ралардан таза­ру­?а болады. Сондай-а? Елбасыны? М?дени м?ра ба?дарламасыны? негізінде бізде «Электронды кітапхана» деген ?лкен жоба ?ол?а алын?ан. Егер соны латын ?ліпбиінде жасаса?, бізді? келешек ?рпа? ?зіне ?ажетті д?ниелерді? барлы?ын жинап алуына м?мкіндік туады.
?ткен жылы Астанада IT мамандарды? бір жиыны ?тті. Сонда ?ытайдан келген бір бауырымыз компьютерлік ба?дарлама­сын к?рсетті. ?лгіні ?олданып, кирилл ?ліпбиінде жазыл?ан д?ниені т?те жазу?а, оны латын?а т?сіруге болады екен. ?азір ла­тын ?арпін «Егемен ?аза?стан», «?азА?парат» ж?не бір-екі сайт баламалы т?рде ?олданып отыр. Егер сондай жетілдірілген ба?дарлама болса, оны пайдалану ?те бір тиімді н?рсе болар еді. ?йткені сыртта?ы ?андастарымызды? ?здеріне ?олайлы ?ліпбиде компьютерлік ба?дарламаны пайдаланып, мейлінше толы? а?парат алуларына м?мкіндік туады. ?азір латын ?ліпбиіне ?атысты біреу жиырма жоба бар десе, мен ж?зден аса жоба бар деп естідім. Б?л да «менікі мы?ты, сенікі ?лсіз» деп ?лкен дау-дамай?а со?тырып, негізгі ма?сатымыздан ауыт­?у?а ?келуі м?мкін. Сонды?тан б?рін сал­ма?тап, сараптап ал?ан д?рыс.
Жалпы, Ма?жан а?ынны? айт­?а­нын­дай, жастар?а сену керек. Біз бас?а буын­быз. Ал жастар б?рін ме?геріп, д??­гелетіп алып кетеді. Бізді? келешегіміз де солар!
Ба?ытжан ХАСАН?ЛЫ, социолингвист, жазушы:
— Б?л м?селеде 10 адамнан т?ратын е?бек ?жымын ??ру ?ажет. Оны? басында социолингвист т?руы керек. ?йткені тіл менен ?о?амды зерттейтін ?ылым — социолингвистика. Екінші психолингвист болуы керек. Ол — жеке адам мен тілді? ?олданылуын зерттейтін сала. ?шінші экономист т?руы керек. Ол ?о?ам?а келетін затты?, материалды? пайданы зерттейді. Содан со? за?гер, ?леуметтанушы, сая­саттанушы, философ, фонетист болуы керек. Егер латын?а к?шетін болса?, б?кіл ?о?ам к?шуі тиіс. ?йткені оны? м?ше­леріні? б?рі, кім екеніне ?арамастан, тілді ?олданушы, бізбен бірге т?уелсіз ?аза? еліні? те? ???ы?ты азаматтары. Сонды?­тан ешкімді де шет ?алдыру?а болмайды. Егер ?о?амны? бір б?лігі шет ?алатын болса, онда оларды? ???ы?ы неге шекте­ліп жатыр деген с?ра? туады. Осы т?р?ыдан е? басты м?селе — латын ?ліпбиіне ?туді жалпы ?о?ам ?алай ?абылдайтын­ды­?ында.
Латын ?ліпбиіне к?шуде фонетисті? ат?аратын р?лі к?шті. Жа?а 9 ?ріпті ?ыс?арту ж?нінде айтты?ыздар. ?збек а?айындарымыз содан зардап шегіп отыр, ал ?зірбайжандар соны? ар?асында к?шейіп кетті. Вайсалов дейтін фонетист бар оларда, сол барлы? жа?дайды д?рыстап т?сіндіріп берді. Ал ?збек а?айындар т?рт-бес рет конференция ша?ырып, ?лі к?нге ?ліпбилерін ?алай ж?ндейміз деп отыр. Егер фонетист барлы?ын ?демілеп, со­?ыр­?а тая? ?стат?андай етіп жазып берсе, соны пайдалан?ан со? ?аза? тіліні? ды­быс­ты? за?дылы?тарыны? б?рі ??лпырып орнына келеді. Латын ?ліпбиіне к?шу — мені?ше, б?кіл ?леуметтік топтарды? б?­рін ?амтитын бол?анды?тан, бірінші ке­зекте ?леуметтік м?селе. Ол — бір ме­­ке­­ме­ні? немесе министрлікті? м?селесі емес, ?кіметті?, б?кіл ?о?амны? м?се­лесі.
Кезінде ?аза?ты? за??ар жазушылары М?хтар ?уезов, С?бит М??анов араб ?ліпбиінде жаз?анын білесіздер, біра? олар?а ешкім неге осы ?ліпбиде жазды?дар деген жо? ?ой. Латын ?ліпбиіне ?ткенде де кирилде жазатын адамдарды шектемеу керек, уа?ытымен б?рі ?з орнына келеді. Біра? ресми ?ліпби біреу болуы тиіс.
Анар ФАЗЫЛЖАНОВА, А.Байт?р­сынов атында?ы Тіл білімі институты дирек­торыны? орынбасары, филология ?ылым­дарыны? кан­дидаты:
— 2006 жылы 16 ?азанда ?ткен ?а­за?стан хал?ы ассамблеясыны? сессия­сын­да с?йлеген с?зінде Елбасы латын ?ліп­биіне ?туді? ал?ышарттарын, жол­дарын, бас?а елдерді? т?жірибесін зерттеп к?ру ж?нінде айтты. М?ны бізді? институт ?жымы, елімізді? б?кіл тілтанушы ?алым­дары ?лкен ?уанышпен ?абылдады. ?йткені 90-жылдарды? басында б?рын?ы Ке?ес Ода?ы ??рамында?ы республикалар­ды? біразы латын ?ліпбиіне к?ше баста?ан кезде, ?аза?станда да б?л бастама ?айта жа??ыр?ан еді. Оны? бастамашысы, се­бепшісі бізді? институтты? директоры, академик ?бду?ли ?айдар а?амыз бол?ан. Ол кісі 1992 жылы Президентке латын ?ліпбиіне к?шейік деп ?сыныс жаса?ан. Сол ?сынысты? ара?а жиырма жыл салып ж?зеге ас?алы отыр?анына біздер ?уанып отырмыз. Неге? ?йткені ке?естік ке?іс­тікте болып, сол жылдары латын ?ліпбиіне ?ткен т?ркітілдес мемлекеттерде ?лкен кемшіліктер орын алып, ойланбай істелген т?жірибе тілді да?дарыс?а т?сірген жа?­дайлар бол?ан екен. ?азіргі кезде оларды? б?рі біршама т?зелді. Солардан кейін, оны? ?стіне компьютерлік технология дамы?ан, о?-солымызды танып, етек-же?імізді жи?ан заманда, бізді? ?о?амда латын ?ліпбиіне к?шу ?лкен ?иын­ды?­тар­сыз, ?леуметтік д?мпулерсіз ?тетін сия?ты. О?ан бізді? ?алымдарымызды? толы? к?зі жетіп отыр. Сонымен бірге біз латын ?ліп­биіне к?шкен елдерді? т?жірибесін зерттедік. С?йтсек оларда м?ны? ?ылыми негіздері болмапты, ал б?л істі? б?кіл ?о?амды?, ?леуметтік ауыртпалы?ын функ­ционерлер к?терген. Сонды?тан к?птеген ?ателіктер кетіп, халы?ты? ара­сында т?сінбеушілік бол?ан, сауатсызды? беле? алып, білім беру ж?йесінде кешеуіл­деу орын ал?ан. Оларды? бізге берген бірінші ке?есі — латын ?ліпбиіне к?шуді? ?ылыми негізін жасап алу. Осы т?р?ыдан Елбасымызды? берген тапсырмасы ?те ?зекті, алдымен жа?сылап зерттеп алу керек.
Латын ?ліпбиіне ?тудегі басты м?селе — ?аза? тіліні? даму м?мкіндіктерін жо­?алтып алмау. Егер біз кирилл ?ліпбиінде ?ала беретін болса?, ?аза? тіліні? ?зін-?зі са?тау иммунитеті жойыла береді, жойыла береді. Иммунитет деп т?р?анымыз жай ?ншейін абстрактілі н?рсе емес. Кез келген тілді? ?зге тілдерден енген с?здерді игеру ж?йесі болады. Сол ж?йені? біріне с?здерді аудару, ?зіндегі балама с?з бен атау жатады. Егер ондай с?з не атау бол­маса, ?зге тілдегі с?зді ?зіні? арти­куляция­лы? базасына салып ?олдану. Осындай жолмен кезінде бізді? с?здік ?орымыз т?рмысты? зат атауларымен байыды. Мы­салы, резі?ке, б?ті?ке, б?рене, б?кебай, ?мірхан с?здері осылай тілдік ?орымыз?а енді. Соларды? б?рі ?азір бір орыс таны­майтындай болып ?згерді. Біра? 70 жыл бойы осы ж?йе д?рыс ж?мыс істемеді. ?йт­кені кирилл жазуы бізде орыс с?зін орыс­ша жаз деген мы?ты стереотип ?алып­тастырды. Егер латын?а к?шсек, тілтанушыларды? к?мегімен жа?а?ы ж?йелерді жа??ыртамыз. ?азір бірінші сыныпты? о?ушысына осындай с?здерді ?аза? тілінде кирилл ?рпімен жаз десе?із, д?рыс жаза алмайды. Егер ?аза? тіліні? орфографиялы? с?здігін ?араса?ыз, жартысы ?аза? с?здеріні?, ?ал?ан жартысы орыс с?здеріні? орфографиялы? ережесін ?йретеді. Б?л — 6 жаста?ы бала ?шін ?лкен ж?к. Ешбір тілде м?ндай жа?дай жо?.
Серік Н??ЫМАН, IT маманы:
— Латын ?ліпбиіне тездетіп к?шу керек. Себебі шетелден мы?да?ан с?здер кіріп, ?аза? тілі ?айта жасалып, жатыр. Біра? ол есі т?зу к?йінде емес, орысшала­нып, к?зі шы?ып, басы жарылып, есе?­гі­реген т?рде еніп жатыр. Мысалы, орыс тілінде «?» ?рпі жо?. Олар а?ылшын тіліндегі жазыл?ан «?» мен «джи»-ді б?леді. Мы­салы, митинг, боинг деген с?здерді ай­ту?а болады. Осылай а?ылшын атаула­ры­ны? ?зі б?зылып, бізге орыс с?зі ретінде кіріп жатыр. Сонды?тан латын ?ліпбиіне к?шкен кезде шет тілдерден алынатын атауларды? за?дылы?ы, ережелері жаса­лауы керек. Оны? да ?зіндік ?иынды?тары бар. Ахмет Байт?рсынов атамыз айт?андай, «шош?а» деп жазып, к?бі «ит» деп о?иды. Осыдан дыбысталуы бойынша аламыз ба, жазылуы бойынша аламыз ба деген м?селе туындайды. Кезінде орыс тілінде не деп жазылса, солай аламыз деп ?абылда?анбыз. Б?гінгі к?ні орыстарды? ?зі а?ылшын тілі­нен алын?ан атауларды дыбысталуы бойын­ша жаза бастады. ?йткені ?азір к?п­теген адамдар ?здері барып, таза а?ыл­шын ортасымен тікелей араласып ж?р, с?йтіп, орыс тіліні? за?дылы?ы ?зде­ріне жарамай жатыр. Біз ?азір а?ылшын тілін ?йреніп жатырмыз. Оны орыс тілі ар?ылы емес, тікелей т?пн?с?адан ?йрен­геніміз ж?н. Неге екі тілді? ортасында та?ы бір тіл т?руы керек?
Жал?ас ЕРТАЙ, IT маманы:
— Мені? интернетте ж?ргеніме біраз бол­ды. Латын?а к?шуде бірнеше стерео­тип­тік пікірлер бар. Соны? ішінде ?аза? тілі интернетке жарамайды деген пікір м?лдем ?ате. Сонды?тан осы т?р?ыдан ?ана латын ?арпіне к?шеміз деген пікір де ?ате. ?р тілді? ?зіні? грамматикалы? ерекшеліктері бар. ?зіне ?ажетсіз дыбыс­тардан, арты? ?ріптерден, сол ?ріптерді? жанында?ы ережелерден ??тылу ?шін латын?а к?шу ?ажет деп есептеймін. ?аза? тілін т?тынушылар кирилл ?рпінде ?аза?­ша сауатты жазады деген пікір де ?ате деп есептеймін. Интернетті? т?жірибесі д?лел­деп отыр?андай, интернетте ?аза? тілі ?ате пайдаланылады, ?аза? тіліні? т?л ?ріптері еш?андай р?л ойнамайды. Мысалы, бір ?ана mail.ru порталыны? ?ызметін пайдаланушылар ?аза? тіліні? т?л ?ріптерін еш?ашан ?з орнында пай­да­лан?ан емес. Б?л — ?аза? тіліні? ?азіргі та?да?ы негізгі проблемасы. Б?гінгі жас ?рпа? екі тілді пайдалану?а ж?не латын графикасынан кирилл графикасына о?ай ауысу?а бейімделіп алды. Осы?ан байла­нысты жастар ?йрене алмайды деген м?­селе болмауы керек. Содан со?, бізді? 70 жылды? м?рамыз ?алып ?ояды деген де бос с?з. Оларды латын графикасына ауыс­тыру ?шін 5 минут ?ана уа?ыт керек, тіпті 5 гегабайт болса да. Бір-а? м?селе, ?аза? тіліндегі латын графикасыны? ?ріптері мен ережелері ?абылдануы ж?не ба?дар­ла­машылар орта? бір ж?йеге негізделген скрипт жасап шы?уы керек. Соларды пайдаланып, кирилл ?арпіндегі м?раларды латын?а к?шіру тіпті еш?андай уа?ыт алмайды деп есептеймін мен. Жалпы, латын графикасына ауыс?ан кезде арты? ?ріптер мен кірме с?здерден арылу сия?ты бірнеше проблема шешіледі. Б?л жерде интернетті негізге алуды? ?ажеті жо?, ол уа?ыт талабына байланысты к?нделікті ?ажеттілік ретінде бізді? ?мірімізге ?з-?зінен ене береді. Содан со? орыс тілінен ??тылды? дегенмен, ерте? а?ылшын тіліні? ы?палына т?семіз. Сонды?тан осы м?селені де шешіп алу ?ажет.
?уаныш МА?З?МОВ, IT маманы:
— Латын?а к?шкендегі басты ма?сат — сана т?уелсіздігіне жол ашу. Ерте? еркін, т?уелсіз, азат ?рпа? келеді. Негізінен, б?л м?селені тежеп отыр?ан а?а ?рпа?. Жа?а Н?рт?ре а?а жа?сы айтты, жастар?а сену керек, олар?а барлы? м?мкіндікті жаратып беру керек. Б?гінгі к?нмен ?мір с?рмейік, болаша? ?рпа?ты ойлайы?. Олар ерте? кітап, газет-журналды о?ымайды, ?а?аз к?йінде еште?е ?стамайды, компьютер, планшет, телефонмен ?мір с?руі м?мкін. Жалпы, латын?а к?шу — жа?андануды? м?селесі. Кирилдегі д?ние шынында да, ескіріп кеткен. Ресейді? ?зі дамы?ан Батыс елдерінен 20 жыл?а кейін ?алып отыр. Мысалы, ?азір ММУ-ді? дипломын шетелдерді? к?бінде мойындамайды. Сол себепті Ресейді? ?зінде латын?а к?шу м?селесі айтылып жатыр. Бізге Елбасыны? ?зі тапсырма беріп отыр. «Темірді ?ыз?анда со?» демекші, б?л м?селені ?азір т?бегейлі шешпесек, ?рпа?ымыз боданды? б?­?ауында ?ала беруі м?мкін. Ал ?лтымызды? ?лы м?­раты — М??гілік ел болу! Демек, кешігуге болмайды!