Соңғы уақытта халық Украинадағы дағдарыспен қатар, теңге девальвациясын және ел президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың еліміздің атауын «Қазақ Елі» деп өзгертуге қатысты ұсынысын қызу талқылауда. Бұл ұсыныстың өз қисыны бар: бізде Елбасы бар, тиісінше, «ел» деген ұғымды заңдастыру қажет, өйткені ол күнделікті өмірде, оның ішінде, «Қазақ Елі» деген сөз тіркесінде пайдаланылады. Сонымен қатар, енгізілетін әр жаңалықтың ұлттық заңдылыққа, біздің жағдайда ҚР Конституциясына және елдің басқа заңдарына сәйкестігін қарастыру қажет.
«Біздің еліміздің атауында Орталық Азиядағы басқа мемлекеттердің атауындағыдай «стан» деген жалғау бар. Ал шетелдіктер бар-жоғы екі миллион тұрғыны бар Монғолияға қызығушылық танытады, өйткені оның атауында «стан» деген жалғау жоқ. Мүмкін, болашақта еліміздің атауын «Қазақ елі» деп өзгерту қажет шығар, бірақ, алдымен мұны мідетті түрде халықпен талқылау қажет», – деді Назарбаев.
Республика атауын өзгерту туралы бірнеше рет айтылды, әсіресе, соңғы кезде, атап айтқанда, «қазақстандық ұлт», ҚХА доктринасы және тағы басқалары пайда болған сәтте. Осы идеяның қоғамымызда ұзақ әрі өткір пікірталастар тудыратыны сөзсіз.
«Ел» дегеніміз не?
Қазақ тіліндегі «Ел» сөзінің мағынасы өте ауқымды: халық, мемлекет, тұрғындар, ру, тайпа, туған жер, және т.б. Кейбір авторлар, өз ойлары бойынша ақылға қонымды, мемлекет атауының үш тілдегі бірнеше нұсқасын ұсынуда: «Қазақ Елі» – «Qazaq Eli» – «Qazaq Republic» – «Казахская республика». Алайда «ел» ұғымы қарапайым себепке сәйкес «республика» сөзімен шамалас емес: революцияға дейін Далада басқарудың республикалық нысаны болған емес.
«Ел» қоғамдық санаты көптеген түркітілдес халықтарда «жамағат», «адамдар, азаматтар жиынтығы» деген мағынада қабылданады. Тарихи тұрғыдан ел – орта ғасырдағы түркі халықтарының мемлекетті ұйымдастыруының өзіндік нысаны; көшпенділерді рулық одақ пен билік құрушы әулеттің қол астына біріктіретін әскери-саяси ағза (Мәңгі Түркі Елі, Қырғыз Елі).
Лев Гумилевтың пікірі бойынша, ел ұғымы латынның «imperium» немесе орыстың «держава» сөздері секілді басқа тайпаларды күштеп бағындыруды білдіреді. Десек те, заманауи түркі тілдерінде ондай мағына жоғалған, ал «ел» терминінің заңгерлік мағынасы бәрібір республика сөзіне шамалас емес.
Басқаша сөзбен айтқанда, «ел» ұғымының тарихи мағынасы мемлекеттілігіміздің республикалық сипаты бекітілген ҚР Конституциясына қарама қайшы келеді. Ал ел атауын өзгерту оның Конституциясын өзгертуді жорамалдайды емес пе. Әлбетте, мұндай жағдайда, Конституцияның тек ел атауына қатысты бөлігі ғана өзгере ме, әлде басқа тармақтары да, атап айтқанда,мемлекеттік басқару нысаны да өзгеріске ұшырай ма, деген сұрақ туындайды.
Әрине, ол монархия, ханшылық, қағанат немесе тағы басқа болады деген қандай да бір алыпсатаралық болмас үшін, кейбір авторлар «Республика Марий Елі» деген үлгі бойынша «Қазақ елі Республикасы», деп жазуды ұсынады.
Ребрендинг болған жағдайда «Қазақ Республикасы» деген атау мемлекеттік басқару тұрғысынан ел Конституциясына қарама қайшы келмейді. Бұлай біз еліміздің конституциялық мәртебесін танытамыз және оның халықаралық терминологияға және ұлттық тарихымызға сәйкес келетін сауатты атауын қалпына келтіреміз.
«Қазақстан» қалай ел атауы болды
Дала ұландарына олардың шынайы атын «қайтарған» кезде, «қырғыз» деген атаудың орнына оларды «қазақ» деп атады, сөйтіп, 1925 жылғы 19-сәуірден Дала өлкесі Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы деп атала бастады. Ал Қазақстан деген жағрафиялық атау көп кейін пайда болды. Атап айтарлығы, Қазақ КСР-і және Қазақстан деген атаулар шамалаас емес – бұлардың соңғысы Қазақ КСР-інің 1978 жылғы Конституциясында көрсетілген.
Әлемдік тәжірибеде «ұлт» деген терминді «мемлекет» деген ұғыммен алмастыру бар (Біріккен Ұлттар Ұйымымен салыстырыңыздар). Осы контекстте аса маңызды бір жағдайды ескеру қажет: еліміздің қазіргі атауы қаншалықты сауатты және тарихи дұрыс. Лингвистикалық тұрғыдан талдау онда терминдердің қайталануы, яғни тавталогия бар екенін байқатады. Тавтология (гректің tauto – бірдей және logos – сөз деген ұғымы) – бірдей немесе мағынасы жақын сөздердің үйлесуі немесе қайталануы. «Қазақстан» деген жағрафиялық атауда «Қазақтардың мемлекеті» деген қоғамның саяси ұйымы бар. Республика дегеніміздің өзі (белгілі мерзімге сайланған билік органдары бар) мемлекет.
Иә, «Қазақстан» атауы кеңес кезінде де пайдаланылған, бірақ жағрафиялық белгілеу ретінде ғана. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін еліміздің «Қазақ КСР-і» деген заңды атауынан келмеске кетіп бара жатқан «Кеңестік Социалистік» дегенді алып тастап, Қазақ Республикасы дегенді қалдыру керек еді (Қазақстан Республикасымен салыстырыңыз). Жағрафиялық атаудан «қазақстандықтар» дегенді, заңдық атаудан «қазақ ұлты» дегенді алып тастау керек еді. Айтпақшы, кеңес кезінде солай болған-ды.
ҚР 1995 жылғы Конституциясында Қазақстан Республикасы және Қазақстан деген атаулар шамалас. Осылай жағрафиялық белгілеу заңды мәртебеге ие болып, еліміз «стандардың» халықаралық қауымдастығына кірді.
Қазақ елi және Еуразиялық одақ
Үстіміздегі жылғы жазда Еуразиялық одақ туралы Келісімге қол қарсаңына келіп отырған ел атауын өзгертуді (осы мәселе юойынша референдум өткізу мүмкіндігімен) талқылау уақыты көптеген дау тудырып отыр. Қәзіргі ахуал Кедендік одаққа кірер алдындағы Қазақстан халқының бірлігі Доктринасын қарқынды талқылауды және қабылдауды еске түсіреді.
2009-2010 жылдарда Кедендік одақтың артықшылықтары мен кемшіліктері туралы халықтың хабары шамалы болатын, ал БАҚ-та бұл турасындағы талдау материалдары жоқтың қасы еді. Елдің КО кіруін қызу басталған талқылау Доктринаның «жел диірмендерімен шайқас» кезінде басылып қалды. Өйткені одақ экономиканы ғана емес, болашақта саясатты, мәдениетті, тілді түбегейлі көтерді: тіпті, одақтық Конституция туралы әңгіме қозғалды! Әрине, ол кезде, ҚХА «қазақстандық ұлт» контексіндегі Доктринаның орнына оның ымыралық нұсқасын қабылдадық. Бірақ еліміз Кедендік одаққа кіріп кетті.
Кедендік одақ жөніндегі келіссөздер барысында біздің еліміздің мүдделері әлсіз қорғалды. Одақ біздің өндірісімізге, сауда-саттығымызға, ауыл шаруашылығымызға елеулі соққы берді, бұл экономикалық егемендіктен айырылуға пара пар: РФ (және БР) тауар өндірушілері үшін бәсекелестік жоқ нарық ашылды. Егер баға саясатында ресейлік бағалармен (яғни, баға өсуі орын алуда) біртіндеген теңестірушілік жүріп жатса, біздегі еңбекақы деңгейі ресейлікке қарағанда елеулі төмен, бұл ҚР тұрғындары тұрмысының деңгейіне жағымсыз әсер етуде.
Өткен жылы ресми деңгейде экономикалық тұрғыдан Кедендік одақтың Қазақстан үшін тиімсіз екені мойындалды. Өйткені шарттарды бір тарап дайындап айтқанына көндірді, негізінен бір елдің ғана кедендік мүдделері ескерілді: бірыңғай кедендік тарифтердің 92 пайызы – РФ кедендік кодексі. Түрлі себептерге сәйкес Қазақстан экономикасы одақта бәсекелестікке қабілетсіз болып шықты: егер 2011 жылы КО Қазақстан үлесі 20 пайыз болса, 2012 жылы –17 пайыздан сәл аз болды. 2012 жылды қорытындылаған ҚР қаржы министрі Болат Жәмішев қазақ өнімдері экспортының Ресей мен Беларуське азайғанын, ал импорттың артқанын атап өтті. ҚР Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері бойынша, 2012 жылы КО елдеріне қазақстандық экспорт 3,7 пайызға төмендесе, Ресей мен Беларусьтен Қазақстанға ағылған импорт 12 пайызға артқан.
Бүгінде Қазақстан одан да үлкен қатердің – өзінің мемлекеттік егемендігінен айырылу мүмкіндігі алдында тұр. Егер формальды қисын тұрғысынан қарасақ, экономикалық (Кедендік) одақтың үстіне, екінші (Еуразиялық) экономикалық одақтың қажеті не? Ендеше, Еуразиялық одақ – экономикалық емес, саяси одақ.
Егер бұрын ресми деңгейде еуразиялық интеграцияның саяси сипаты жоққа шығарылса, соңғы кезде біздің еліміздің президенті болашақта Еуразиялық одақтың саяси негізге ие болуы мүмкіндігін мойындауда. Осы тұрғыдан алғанда, Қырым синдромы қазіргі ахуалға өткірлік беріп, ЕЭО жақтастарына жасалған ескерту іспетті.
Осы себептер бойынша елдің атауын өзгертуге мораторий жариялу қажет, өйткені ЕЭО кіру қарсаңында ол мәселе елдің уақытын, назарын және күшін бөледі. Сөйтіп, біздің профессорлар, академиктер, ректорлар еліміздің адал перзенттері ретінде референдум өткізу мүмкінігімен үлкен қызмет ашып, еліміздің көрші елдің бір бөлігін оккуупациялауды халықтың өзін өзі анықтау және мемлекет құрамынан шығу деп атайтын путиндік жаңа одақтың құрамына кіріп кеткенін байқамай қалады.
Ал ертең Ресей «қолайлы» кезде болған жайды баяндап, Қазақстанды құжатты талдауға және талқылауға уақыт қалдырмай, қысым көрсетіп, осы белгісіз және қауіпті құжатқа қол қоюға мәжбүрлейді. Мұндай жағдайда «Мәңгiлiк ел» патриоттық акциясы, тіпті, жылға жетпей өзінің өзектілігі мен патриоттығынан айырылуы мүмкін. Шындап келгенде, Ресей Федерациясының субъектісі болуы мүмкін болса, республиканың атауын өзгертудің не қажеті бар? Қазір талқылаудың барлық деңгейдегі ең өзекті тақырыбы Қазақстанның Еуразиялық экономикалық одағына кіру мәселесі болу керек.
Аударған Қайрат Матреков
