Ермек Т?РСЫНОВ: БЕКБОЛАТТАР МЕНІ МА?ТАП ЖАТСА, ОНДА МЕНІ? БІТКЕНІМ, СОЛАРДЫ? ДЕ?ГЕЙІНДЕГІ АДАМ БОЛ?АНЫМ

Азаматты? жасады деп ?ау?ылдасып ?алды? б?ріміз. «Шалды» т?сіріп, «Жылды? ?здік режиссері» де атанып шы?а келді. Осы о?и?аларды? ізін суытпай, Ермек Т?рсынов?а с?хбат?а барды?. Б?рындары сын сада?ына жиі ілігіп, сыни с?ра?тар к?бірек ?ойылатын кинорежиссерге б?л жолы к??іліміздегі ризашылы?ы да, ?кпесі де, сын-ескертпесі де бар бірнеше с?ра?тарымызды ?ойып ?айтты?.
– «Келінді» т?сіргені?ізде сіз туралы ж?ртты? пікірі екіге жарылды. Жа?ымды пікірден г?рі жа?ымсыз пікір к?бірек ?алыптасты десем ?тірік емес. «Шал» жары??а шы??анда, сіз жайлы айтыл?ан «жа?ымсыз» пікірлерді? то?ы жібігендей болды. ?ткен жылды? ?здік режиссері атанды?ыз. С?райын дегенім – «Шалды» т?сіргенде «Келінге» айтыл?ан сын-ескертпелерді ескеріп, ж?ртты шулат?ан Ермек Т?рсынов халы??а жа?ын кино да т?сіре алады дегенді д?лелдегі?із келген сия?ты ма, ?алай ?зі?!
– Біріншіден, мен ешкімні? алдында а?тал?ым келмейді. Ондай ой менде бол?ан емес. Екіншіден, «Келін» ж?ртты? б?ріне жа?па?ан жо? ?ой. Жа?паса Бекболат Тілеуханны? тобына, Н?рлан ?нербайлар?а жа?пады. ?айталап айтамын, егер Бекболаттар мені ма?тап жатса, онда мені? біткенім. Соларды? де?гейіндегі адам бол?аным. ?айта Бекболат Тілеухандарды? кином жайында пікір тудыр?аны жа?сы болды ма деймін. Мен олар?а та?ырып тауып бердім. Кейде ойлап отырып соны? б?рі ойын сынды к?рінеді ма?ан. Депутаттар?а халы??а жа?у ?шін біреуді сынау керек. Сонды?тан да олар ?лтты? м?дде, ?лтты? патриотизм т?р?ысынан мені сынап-мінеп жатты. Ал мен ондай биік с?здерді ауыз?а алудан ?ашамын. Биік с?здерді был?а?ым келмейді. «Келінні?» м?селесіне ?айта оралсам, мен неге «жа?ымсыз» болдым?! 268 фильм 64 мемлекеттен «Оскар» ж?лдесіне ?атыстырылды. 5 кезе?нен іріктеліп келіп, 9-а? туынды ж?лдеге таласты. Бірде-бір ?аза?ты? киносы сол ?здік онды??а ілінген жо?. Есесіне «жа?ымсыз», «жо?ты» баста?ан Т?рсыновты? фильмі сол ?здік 9 туындыны? ?атарына енді. Осыны мойындау керек ?ой. «Оскар» ж?лдесін сарап?а салатын комитет 3000-нан астам к?сіби маманнан ??рал?ан. Сонда соны? б?рі а?ыма? та, «Келінді» сына?андар к?реген бол?аны ма? Ал «Келінді» Оскар?а ?сынып, лайы?ты ба?а берген Сатыбалды Нарымбетов, Асан?лі ?шімов, Г?лн?р ?бікеева, Бауыржан Н?гербектер де а?ыма? па сонда? Олар кинематографияда б?рыннан келе жат?ан майталмандар ?ой?! Бекболат Тілеуханны? ??ымында олар да ?ателескен болды ?айтейік….
– «Келінні?» жайы б??ан дейін де айтылды ?ой. «Шалды» т?сіргенде халы??а жа?ын туынды да т?сіре аламын деп, соны д?лелдегі?із келген ма?сат болды ма? Мен осыны білгім келген еді…
– Менде ондай ма?сат бол?ан жо?. Алты жылда ?ш кино т?сіріп, трилогияны ая?таймын деп ?зіме серт бергенмін. «Келін» мен «Шалды» ая?тадым, ?азір «Кенжені» т?сіріп жатырмын. «Келін» деген ол – шешей, «Шал» – ?кей, «Кенже» – бала. «Шал» ешбір а?талайын деген ??ымнан ту?ан жо?. Осы ?ш туындымда мен адамзатты, т?тасты?ты к?рсеткім келді. «Келін», – тау, «Шал» – дала, «Кенже» – ?ала. Я?ни мені? трилогиям ?аза? этносыны? эволюциясымен ая?талады. ?айдан пайда болды?, ?айда келе жатырмыз, ?айда келдік? Мен кинотуындыларым ар?ылы осы сауалдар?а жауап айт?ым келеді.
– Сіз б??ан дейін ?зі?ізді режиссермін деп емес, кинодраматургпын деп келді?із. Биыл «Шал» кинокартина?ызбен «Жылды? ?здік режиссері» атанды?ыз. Енді режиссермін деп ауыз толтырып айта аласыз ба?
– «??лагер» к?сіби ж?лдесімен мен екінші м?рте марапатталып отырмын. «Келін» де кезінде е? ?здік фильм, ?зім – е? ?здік режиссер атан?анмын. Мен ешкіммен б?секелеспеймін. Киноны жал?ыз адам жасамайды, ол к?пті? е?бегі. ?здік режиссер атан?аным мені? ?ана емес, т?сіру тобыны?, б?кіл шы?армашылы? ?жымны? табысы. «Шалды» т?сіргеннен кейін мен туралы жа?ымды пікірлер неге айтыла бастады? ?йткені, «Шал» – халы?ты? кино. Шалды сомда?ан Ерболат То?ыза?ов та халы?ты? арасынан шы??ан ?арапайым адам. Сонды?тан негізгі кейіпкер халы?ты? ?зі. Фильм сонды?тан да халы??а жа?ын болды. Ал «Келін» – а?ыз. ««Келінді» к?рген жо?пын, біра? ол киноны мен ?абылдай алмаймын» деген с?зді адамдарды? аузынан мен к?п естідім.
– Ал «Шалдан» кейін ?андай пікірлерді ??ла?ы?ыз шалып жатыр?
– ?рине, «Келінмен» салыстыр?анда жа?ымды пікірлер. К?рермен а?ылып барып жат?ан, бізді? санамызды жаулап жат?ан шетелдік кинолар?а тос?ауыл ?ой?ым келеді. «Шал» – сол ба?ытта жасал?ан д?ние. Б?рын?ы кезге ?ара?анда к?рермен ?аза? киносына келетін болды. Б?л – ?лкен жетістік. С?леймен Демирел атында?ы университетте студенттермен бол?ан кездесуде бір ?ыз ма?ан: «Сізді? фильмі?ізді к?ргенде к?з алдыма ?кем елестеді. Кинодан шы??ан со? дереу ауыл?а телефон со?тым», – дейді. Демек мені? кином оны? ж?регін ?оз?а?ан. К?рерменні? м?ндай пікірі мен ?шін е? жо?ары ба?а.
– Жа?а бір с?зі?ізде мені? б?секелесім жо? деді?із. Біра? с?йте т?ра, б?дан біраз б?рын «Баян Есентаеваны? т?сіргені кино емес» деп салды?ыз. К?сіби т?р?ыдан екеуі?ізді? ж?мыстары?ызды салыстырмай-а? ?ояйы?. Біра? шынымен ?зі?ізге б?скелес жо? деп санаса?ыз, бас?алар жайлы б?лай демес еді?із ?ой?! 
– Мені? жолым – халы?ты а?арту. Ал коммерциялы? кино т?сіріп ж?ргендерді? жолы а?ша табу. ?азіргі к?рерменні? де?гейі ?те т?мен. Олар жаман кинолар?а ?бден ?йреніп ?ал?ан.
– Жаман кино деген сізді? т?сінігі?ізде ?андай кино ол?
– Жаман кино дегенім – к?рерменіне ой салмайтын, ма?ынасыз, адамны? ойын ?шіретін кино. Бізді? заманымызда кинодан біз ой т?йіп, ?сер алып ?айтатынбыз. Б?рын?ы туындылар к?рерменіне ой салатын, ойландыратын. Ал ?азіргі киноларды ?азір к?ресі?, сосын ?мытып ?аласы?. Кино?а барып, поп корн жеп, еште?е ойламай, к?ліп отырып кино к?ресі?. Бір жарым са?аттан со? «кино не ж?нінде» деп біреу с?раса, ?мытып ?аласы?. Б?л – Тимур Бекмамбетовты? жолы. Же?іл туынды к?рерменін демалдырмайды, керісінше уа?ытын зая кетіреді. Мен к?рерменні? де?гейіне т?скім келмейді, керісінше к?рерменні? де?гейін к?тергім келеді. А?арту жолы ?иын, ?рине. Мен фильмдерді «мынау кино», «мынау кино емес» деген екі топ?а б?лемін. «?ыз Жібек», «Мені? атым ?ожа» – б?лар кино. Ал «?айрат чемпион. №1 Бейк?н? жігіт», «Алматыда п?ктікті жо?алту» дегендер кино емес.
– Коммерциялы? фильмдермен салыстыр?анда сізді? фильмдері?із табысты бола алды ма? «Келін» мен «Шалды?» ?айсысы к?бірек табыс ?келді?
– Екі фильмімді де ?ымбат?а т?сірдім деп айта алмаймын. Салы?, анау-мынау шы?ындарын ?ос?анда 1,5 миллион долларды? т??ірегінде. Б?л ?аржы бірден а?тала ?оймас. Біра? «Шал» 4 аптаны? ішінде 63 миллион те?ге касса жинады. ?зім та??алдым. Мені?ше, мені? киноларым ескірмейді. Ал «?ашы? ж?рек» сынды фильмдер, ары кетсе, екі жылдан со? ?мытылады. Біз «?ыз Жібек», «Мені? атым ?ожаларды» к?ні б?гінге дейін к?ріп келеміз ?ой, олар ?мірше?. Мен ?з туындыларымны? да ?мірше?дігіне сенем. ?анша табыс тапты?ыз деп тек ?ана а?шамен есептеуге болмайды. Фильмдерімні? рухани ??ндылы?ы бар, ма?ан сол жа?ынан да олжа.
– Ж?н екен. Сіз рухани кемел адамсыз ба? Кезінде Америка?а кеткені?ізде ?аза?тан жерініп кеттім деп еді?із. ?азір ?аза?ты жа?сы к?ресіз бе?
– Біреулер мені ?аза?ты? жауы деді. ?аза?тан бір кездері жерінгенім де рас. Мен ?аза?ты онша ма?тамаймын. Ма?тайтындар к?п ?ой менсіз де. Сына?аным, ?зім ?аза? бол?аннан со? ?зімді де сына?аным. 12 жыл жер шарын аралап, Америкада 4 жыл, Таяу Шы?ыс елдерінде, Сирия мен Египетте, Израиль мен Иорданияда т?рып келдім. 4 жыл Еуропада болдым. М?скеуде де 4 жылымды ?ткіздім. Жер шарын екі рет айналып шы?тым десем болады. Шет елді к?ріп келгеннен кейін не н?рсеге болсын бас?а к?збен ?арайсы?. Мені? бай?ауымша, ?аза? бір кездері мен жерініп кеткен болмысынан онша ?згерген жо?. Бая?ыдай тойшыл, ма?танша?, жа?ымпаз, екіж?зді, ?зін-?зі ?те биік ба?алайды, біра? жетістігі аздау. Жетістік деп нені айта аламыз? Мені? ж?мыс кабинетімде т?р?ан екеуміз отыр?ан мынау диван да, анау компьютер де, мына ?ялы телефон да, сені? ?олы?да?ы диктофон да, ?сті?е ілген киімі? де ?зімізден шы?па?ан. Біз не жасады?? Несіне ма?танып ж?рміз?! ?ткенде Америкадан келген досыма біз тойшыл, ?она?жай халы?пыз деп ма?танып отыр?ам. Ол бізді? кредит алып той жасайтынымыз?а та??алды. Мен ?аза?ты ?аралап, т??ырту ?шін сынамаймын, к?зін ашып, жаман ?деттерінен жирендіру ?шін сынаймын.
– Сіз сынайтын ?аза?ты? бірі ?зі?ізсіз. ?з бойы?ызда да ?аза??а т?н жайбасарлы?, то?ышарлы? бар ма? Шет елде бірнеше жыл т?рып келді?із, ?згерді?із бе?
– ?ан?а сі?ген ол ?асиеттер мені? бойымда да бар. Біра? мен кешікпеймін еш?ашан. Б?л шет ел к?ргенімні? пайдасы шы?ар. ?йткені, шет елде ж?мыстан кешіксе? ешкім ?ндемейді, біра? айды? ая?ында жала?ы?нан кешіккен уа?ыты?ны? а?шасын ?иып отыратын. Ма?танша?ты? бойымда бар. ?сіресе шет елге бар?анымда ?аза? бол?аныма ма?танып, то?тамай кетем. ?аза? тіліне шор?а?таумын ?ой, орысша о?ыдым, біра? мен ауылды? жерде туып ?скенмін, ауылды? д?ст?р-салтын ме?гергенмін. Ауылды? ша?ы ?аныма сі?іп кеткен.
– Ауылды? ша?ы ?аныма сі?ген, ауылды? д?ст?р салтын ме?гергенмін деп с?йлеп отыр?ан режиссерді? киносында ауылда?ы ?арапайым жайттардан ?ате жібергені ?алай?
– М?селен?
– Б??ан дейін талай басылымдарда айтыл?ан сынды айтайын. ?асым шал ?ойды? ж?німен от т?татады. ?ойды? ж?ні жанбайды ?ой, ?йітіліп кетеді. Сосын шалы?ыз фильмде ?ой?а: «Босанатын уа?ытты тауыпсы?», – дейді. ?аза? «?ой ?оздайды, т?лдейді» дейді. Ауызекі тілде «?ой туды» деп с?йлейді. ?ойды? босан?аны ?алай?
– Мына сіз сия?ты к?рермендер киноны ?ате іздеп отырып к?реді. ?алы?-?алы? кітаптарды ?атесін тауып отырып о?иды. ?атені классикалы? кинодан да табу?а болады. М?ндай ?ателіктерге назар аудара берсе?із, киноны ?арамай-а? ?ойы?ыз. Шал неге ?ой?а «босанатын» деп с?йледі? Жан-жа?ынан ?ас?ыр ?ыспа??а ал?анда адамны? ?деби тілде «?оздап, т?лдеп» деп с?йлеуге емес, босанып деп с?йлеуге шамасы ?ре? жетеді емес пе?
– Ой, ?ойы?ыз, ?анша ?ысылтая? кез болса да, ?аза? еш?ашан «?ойым босанды», «?ойым босанады» демейді, «?ойым туды» деп с?йлейді. 
– Шал ?ой?а: «туатын мезгілді тауыпсы?» – деуі керек еді. Олай айта алмады. Бас?аша айтып ?алды. Не істейміз енді?! (к?леді)
– Б?л сценарист сізді? ?ателігі?із болып т?р ?ой?! Егер сіз мен сия?ты ауылдан шы??ан, ?аланы? емес даланы? ?аза?ы болса?ыз м?ны білер еді?із ?ой. ?ойды? ж?нінен от т?тат?аны?ыз да содан…
– Асфальтты? ?аза?ы, ?алалы?, ауылды? деп сендер б?лме?дер. Б?лені? б?рі осылай б?лінуден басталады. ?алада ту?андар да, ауылда ту?андар да б?ріміз бір ?аза?пыз. Ел боламыз десек б?лінбеуіміз керек. ?ш ж?зге, одан ру-ру?а б?лінетініміз де жетеді. Б?л с?зді мен емес, шалдар айтуы керек еді. «Шала?аза?», «таза ?аза?» деп б?лінбей-а? ?ояйы?. Кемшілікті кез келген н?рседен табу?а болады. «Шал неге Хаммерге мініп кетіп ?алмады?», «?зі білетін жерде неге адасып ж?р?» деп фильмні? желісіне сын айт?андар болды. Б?л енді топасты?. Киноны? кино екеніне сенбеу. ?ате іздесек неден болсын таба береміз. Мен б?л кемшіліктерді ?ате деп есептемеймін. Кете берсін. Киноны? негізгі ойы, негізгі желісі сол ?атеге байланып ?ал?ан жо?.
– Киноны? негізгі желісі к?шіктеген ?ас?ырлар?а тиісуден басталады ?ой. ?ас?ыр к?ктем кезінде к?шіктеуші еді. Ал «Шалда?ы» ?ай мезгіл? К?ктем дейін десе?, шал ?ойларын ?осу?а ?ыстау?а айдап бара жатады…
– Киноны біз к?ктемде т?сірдік. К?ктемде ?ар біресе еріп кетеді, біресе ?ар ?айта жауады. Сонды?тан кинода?ы мезгілді к?ктем деуге де болады.
– «Келіндегі» наным-т?сінігі?із сынал?аны ?з алдына, «Шалда» т??іршілдік, шаманизм бейнеленген», – деп жатты баспас?зде ?ріптестеріміз. Сізді? дінге к?з?арасы?ыз ?андай? Сізді т??іршіл, шаманист дегендерге не дейсіз?
– Дінді мен тарихи-м?дени-эстетикалы? т?рде ?абылдаймын. Дінні? таби?атын т?сіну ?шін бір жылдары Сирия?а кетіп, ?ш жылдай т?рып келдім. Еврейлерді? иудаизмін, христиандарды? таным-т?сінігін ислам дінімен салыстыра зерттедім. Айырмашылы? жо? екен. К?птеген пай?амбарларды? аты бас?а бол?анмен заты бір. Мені? т?йгенім – ??дай жер бетіндегі адамдарды? барлы?ымен бір тілде с?йлеседі. Тек ?ана ??дайды ?ркім ?р т?рлі т?сінеді мені?ше. ??дайды? с?зі бір. ??дай дегеніміз ол – ар, махаббат, ?ят. Буддизмді де зерттедім. ?лемдегі барша н?ресте бір тілде жылайды. Б?рі ??сас. Кейіннен есейе келе оларды? тілі б?лінеді. Мен осы б?ліну дегенді ?натпаймын. Адамзат?а б?лінуді? ?ажеті жо?. Исламда Алланы? 99 аты бар. Сол то?сан то?ыз атыны? бірі м?селен Моцарт, та?ы бір аты – Абай, М??а?али. Б?ларды? б?рі – ??дай. Б?л т??іршілдік пе сені?ше? 
– Егер оларды ??дай?а те?есе?із, ?рине б?л табынушылы?, т??іршілдік боп кетпей ме?
– Т??іршілдік пе, б?л ?андай дінге жатады ма?ан б?рібір. Б?л табынушылы? емес, олар да ??дайды? бір белгісі емес пе? Сен «Алладан бас?а Т??ір жо?, М?хаммед оны? елшісі» деп ислам т?р?ысынан айтып отырсы?. Ал мені? дінге деген к?з?арасым ке?. Мен тек ?ана ислам т?р?ысынан ?арамаймын.
– ?ызы? екен… Сіз ??дайды? бар екеніне сенесіз бе ?зі? ?лде кино?ызда?ыдай «Мені? ??дайым – мына дала» демексіз бе?
– ??дайды? бар екеніне сенемін. ??дай бар. Ол бізге ?зіні? белгілерін жіберіп отырады. М?селен, Абай. Неге оны мен ??дайды? бір белгісі деп отырмын. Абайды? ойлары бас?а адамны? ойына келген жо? ?ой, екіні? бірі Абайдай данышпан емес, ол айт?анды айта ал?ан жо?. М?хаммед Пай?амбар да ??дайды? белгісі. Моцартты неге айттым? Анадай музыка жаз?ан адам жай адам емес ?ой?! М??а?алиды? ?ле?дерін де ешкім жаза алмайды. Олар?а ??дай ?она??а келді ме, жан д?ниесіне бір минут?а келіп, ж?регінен т?ртті ме, кім біледі?! Сонды?тан да мен м?ны ??дайды? бір белгісі санаймын.
– Сізді? т?сінігі?із ?ызы? екен. ??дай келіп, ??ла?ына сыбырлап, ж?регін т?ртті ме дегені?із не с?з, т?сінбей отырмын…
– Мені? фильмімді сынап ж?ргендер кімдер, мені т??іршіл деп ж?ргендер?! Исламистер ?ой?!
– Мені? де т?сінік-пайымым ислам дініні? т??ірегінде…
– Сонда сен т??іршілдікті? ??ндылы?тарынан бас тартасы? ба, ата-бабалары?да т??іршілдік болмады дейсі? бе, мойындамайсы? ба?
– Олай демеймін, ?рине ба?зы заманда от?а, су?а табын?анын білемін. Отпен аластау деген т?сініктер содан туында?ан да шы?ар…
– Мойындайсы?, ?не. Сендер б?рін жо??а шы?ар?ылары? келеді, б?рін б?ліп таста?ылары? келеді. Б?лінбе?дерші… Исламды жо??а шы?армаймын, ?арсылы?ым да жо?. Біра? ислам мен т??іршілдік саба?тас?ан н?рсе. Ауылды? жерлерде т??іршілдік д?ст?рлер ?лі де ?алып ?ой?ан. Мен ауылда соны к?ріп ?стім. Аластау, сиыну дегендерден ?ол ?згі? келсе де ?зе алмайсы?.
– Со??ы с?ра?. Кино саласынан б?рын сіз журналистикада да, аударма саласында да е?бек етті?із, небір ?лкен ?дебиет майталмандарымен ?ызметтес болды?ыз, солармен араласты?ыз. Белді-белді жерлерде ?ызметтер ат?арды?ыз. Біра? со?ында кино саласына табан тірегені?ізді? сырын білгім келеді…
– Мен т?рт тіл білемін. Кез келген елде т?ра аламын. Б?рі шет елге ?ашып жат?анда мен ?айтып келдім. Не ?шін дейсі? бе, бірде?е ?згерткім келеді, халы?ты? к?зін аш?ым, халы??а пайда ?келгім келеді. Мені? жолым – а?арту жолы. ?ара??ылы?пен, наданды?пен келіскім келмейді. «Жан ба?у о?ай, жанны? рахатын табу ?иын» деген ?аза?ты? с?зі бар ?ой. Кино?а т?ра?та?аным содан шы?ар.
С?хбаттас?ан – ?арлы?а ИБРАГИМОВА

Халы? с?зі