Б?гінгі к?ні сонау 90 жылдарды? бас кезінде ?зекті м?селеге айналып, ?аза? ?лтыны? ?лтты? санасыны? к?терілуіне септігін тигізе білген «?аза? идеясы» ?за? уа?ыт?а созыл?ан ?нсіздіктен со? ?лтшыл азаматтар тарапынан ?айта к?теріліп, ?аза??а не керектігі жайлы баспас?з беттерінде жа?а ба?ытта?ы ой пікірлерді? жариялануы ?лтты? ояна баста?анынан хабар бергендей. Со??ы жылдары ?аза?тан шы??ан шы?армашылы? адамдарыны? жас к?рісіне ?арамай басым б?лігіні? ?з шы?армашылы? потенциалын жекелеген т?л?аларды ма?тап-мада?тау ба?ытына арнап, ?з бас пайдасы жолында шы?армашылы? бар м?мкіндігін сар?а ж?мсап жат?анына ку? болудамыз. Біра?, к?пшілік бет ал?ан ба?ыттан бас тартып, ?лт ерте?і жайлы ой ?оз?ап, ?сыныс айтып ж?ргендерді? бар екендігі к??ілге ?міт ?ялатады. Елімізді? болаша?ына ?атысты ма?ызды шешімдерді ?абылдауда билікке ?арапайым халы?ты? ?сер ету м?мкіндіктері жайлы ой ?оз?ап, д?л ?азір «?аза? ?шін не ма?ызды, ?аза??а не керек?» деген сауалдар?а жауап іздеп ж?рген азаматтар назарына саналы ?мірін ?аза? идеясына арна?ан С?бет?азы А?атайды? ?лт?а ?атысты идеяларыны? бір парасын ?сын?ым келеді.
20-?асыр басында?ы ?аза?ты? ?лтты? дербес мемлекетін ??ру идеясыны? жа?таушыларды? бірі, Алаш ?айраткері Сма??л С?дуа?асов «?аза??а не керек?» деген тере? ма?ыналы ма?ала жазып, онда осы сауал?а ?зінше жауап берген екен. Ол ?з д?уіріні? ерекшеліктеріне то?тала келе, сол кезе?де ?аза? ?шін екі м?селеге айры?ша м?н беру ?ажеттілігін ал?а тартады, біріншіден, ?аза?ты? ?зіндегі шикізатты ?з жерінде ??деп, шойын жол салып, ?ндірісті ?ркендетуге бел шеше кірісуі, екіншіден, ?аза?ты? білімге бет б?рып, ?лтты? кадрлар даярлау ісіне ?кіметті? ден ?оюы. Ойын ?орытындылай келе ол осы екі м?селені ж?зеге асыр?анда ?ана ?аза?ты? ?згемен те?есетінін ал?а тарт?ан (Д.Хамзабек?лы. «С.С?дуа?асов. ?аза??а не керек? // Халы? ке?есі. 1992, 9 с?уір, 2 б.). Д?л осы с?ра? 20-?асырды? со?ында к?птеген ?аза?ты? ?лтшыл азаматтарыны? к?кейінде ж?рген, біра?, тек сауса?пен санарлы? азаматтар ?ана ауызекі ??гімеден ары барып, ?з беттерімен ?рекет ете ал?ан-ды, сол азаматтарды? бірі, ??мырын ?з ?лтыны? м?ддесін ?ор?ау?а арна?ан, сол жолда ?міріні? со?ына дейін к?рес ж?ргізген белгілі ?алым, саясаткер С?бет?азы А?атай еді. Ол жапонны? «Иомури» газетіні? тілшісіні? ?зіне ?ой?ан «?аза??а не керек?» деген сауалына жауабын осы та?ырыпта?ы жеке ма?алада жан-жа?ты саралай келіп, ?з ойын былай ?орытындылайды: «?аза??а керек д?ние шаш етек: баспана, астана, асхана… біра?, ?аза??а е? ?уелі ?лт ретінде де, ?анал?ан тап ретінде де басын ?осарлы?, ?лы к?шке м?рынды? боларлы? ?лтжанды ??м отанс?йгіш, демократияшыл ??м республикашыл саяси партия ?ажет!», осылайша ол ?зі негізін ?ала?ан республикалы? партияны ??руды? негізгі ма?сатын ашып к?рсетеді (С.А?атай. ?аза??а не керек? // Азат. 1992, к?кек №4, 4 б.). С?бет?азы А?атай т?уелсіздікке енді ?ана ?ол жеткізіп, ерте?іне жоспар ??ра баста?ан елді? ерте?ін демократия талаптарына сай ??рыл?ан ?лтты? партияны? билікке араласуымен байланыстырады. ?лт м?ддесі ?шін к?ресіп ж?рген азаматтарды? басын ?ос?ан саяси партияны? парламенттен басым орынды иелену ар?ылы мемлекеттік саясатта?ы ай?ындаушы к?шке айналуын к?ксейді, жа?а мемлекетті бас?ару ісіне б?рыннан бері жылы орынды иеленіп, Кремль ?шін ?ызмет істеген коммунистер емес, ?аза? ?шін жанын беруге дайын ?лтшыл азаматтар келгенін ?алайды.
Саналы ??мырын «?аза??а не керек?» деген сауал?а жауап іздеуге арна?ан, сонау 1962 жылы Москвада ??рыл?ан ?аза? жастарыны? «Жас Т?лпар» ?йымыны? белді м?шесі болып, ?у?ын?а ?шыра?ан, кейіннен 1986 жыл?ы «Желто?сан о?и?асыны?» белсенді ?атысушысы болып, ?з к?зімен к?рген шынды? турасында этнограф-?алым Жа?да Бабалы??лымен бірлесе «?айрат ?о?амыны? д?ниеж?зі ?лттар ?о?амына хатын» жазып, империяны? ?ылмысын б?кіл д?ниеге ?шкерелеген. Сонымен де ?оймай ?лтты? ?з дербестігіне ?ол жеткізуі ?шін ?андай шаралар ат?ару ?ажеттігіне бас ?атырып, 1988 жылдан бастап ?лтты? ?йым ??ру ?шін жасырын ж?мыс істеп, д?ниеге «Азат» ?оз?алысыны? келуіне себепкерді? бірі бол?ан, кейіннен осы ?оз?алыс аясында ?аза?станны? Республикалы? «Азат» партиясын ??рып, бас?ар?ан С?бет?азы А?атайды? ?зі с?йген ?лты ?шін ат?ар?ан ?ызметі ауыз толтырарлы?. Осы жолда ол ?зіні? ?станымдары, ?лт м?раттары, жалпы ?лтшылды? жайлы, мемлекет пен ???ы?, мемлекет нысаны, мемлекетегі ?лт?а ?атысты саясат жайлы ?з ойларын баспас?зде жариялап, ?зіні? ?аза?станны? саяси-???ы?ты? ой-пікірлер тарихында?ы алатын орнын да ай?ындап кетті. «Азат» азаматты? ?оз?алысыны? жар?ысы мен ба?дарламасыны?, «?аза?станны? мемлекеттік егемендігі туралы» декларацияны? авторларыны? бірі бол?ан, осы ?оз?алыс аясында ??рыл?ан республикалы? партияны? жар?ысыны? м?тінін жаз?ан С?бет?азы а?амыз сол кездегі жа?ашыл, ?лтты? ба?ытта?ы идеяларды? жа?таушысы бола білді. Ол ?оз?алыс ж?мысын баста?ан кезден бастап оны? ?ызметі жайлы ?зге те? т?ра?алармен ?атар насихат ж?мыстарына белсене ?атысып, «Азат» ?оз?алысы жайлы а?парат ??ралдарында ке? к?лемде ма?л?мат беру ісімен айналысты. ?оз?алыс турасында ол: «Азат ал?а, болаша??а ?міт арт?ан халы? ?оз?алысы. Бізді? т?пкілікті ма?сатымыз: толы? ?лтты? т?уелсіздік. Келте де т?сінікті: «Азат» — ?аза? ?лтыны? саяси ж?не ?леуметтік ?ор?аны. Д?ниеге «Азат» ?аза? ?лтыны? м?ддесі ар?ылы к?з тастайды», дей келе, ?оз?алыс жайлы ойын келесідей ?рбітеді: «?аза?ты? ?азіргі ?лт-азатты? ?оз?алысы бір ?айырма ?рекет емес, ?за??а созыл?ан жал?асты тарихи-саяси ?рдіс. Оны?, мені? болжауымша, екі сатысы бар. Т?менгі сатысында ?аза?стан барлы? салада толы? т?уелсіздікке тырна?ын ілдіреді, ал екінші жо?ар?ы сатысында ?аза? ?лтыны? толы? саяси егемендігі ж?зеге асуы тиіс. Б?л сатысында ?лтымыз ?з мемлекетіні? тарихи баянды дамуын тек ?з ?олына алуын ?амтамасыз етіп, саяси тізгінді ешкімге жалта?дамай берік ?стап, ?лтты? та?дырын тек ?зі шешуін мойын?а алады» (С.А?атай. ?аза?ты? к?сегесі ?айтсе к?гереді. // Азат. 1991, тамыз, №14, 3 б.).
Айта кету керек, «Азат» ?оз?алысы ?з ж?мысын баста?ан ал?аш?ы к?ннен бастап ?о?амда оны? ?ызметі ж?нінде екі т?рлі к?з?арас ?алыптаса бастады. ?сіресе, ресми билік пен компартияны? жа?таушылары «Азат» ?оз?алысын тек ?лтшылды? ба?ытта?ы, я?ни мемлекеттегі ?аза? хал?ыны? ?ана м?ддесі ?шін к?ресіп, оны? ?зге ?лттар?а ?ара?анда ???ы?ыны? жо?ары болуын к?здейтін ?оз?алыс ретінде к?рсетуге тырысты. Орын алып отыр?ан жа?дай?а байланысты «Азат» ?оз?алысыны? те? т?ра?аларыны? бірі ретінде ол «?аза?станда?ы к?п?лтты халы?ты? а?айындасуын армандайтын ?йымны? бірі — біз. Туысты? алдаусырат?ан «?лдиге» емес, а?и?ат пен шынды??а табан тіресін дейміз. ?аза?станды мекендеген к?п?лтты халы? е? ?уелі со??ы?а ?шыра?ан ?аза? бауырыны? м??-м??тажын айтпай т?сініп, кеселді? алдын алып, к?ле с?йлесе, ?аза? та ?о?сы отыр?ан а?айыныны? м??тажына ??ла? асар еді-ау, шіркін! ?аза?ты? ?атулы ?аба?ы онда неге жадырамасын! С?йтіп барып д?рдаразды?ты? орнын ?лтаралы? ш?йіркелестік басар еді. Иманымыз да, ?лтты? ба?дарламамыз да осы. Орыс та, неміс те ?аза?ты? м?ддесі ?шін к?рессе та?ынан т?сіп ?алмайды. Сонда ?аза?ым да оларды? да м?ддесі ?шін жанын беретініне мен кепіл. Сонда ?ана Азия халы?тарыны? ж?регіне орыс дегенде ?ат?ан м?зы ериді, сол Азияны? ортасын ойып отыр?ан ?аза?ты? ажары ашылады.» деп, ?оз?алысты? т?пкі ма?сатыны? ?лттар арасына аразды? отын жа?у емес, керісінше, бірлесе ?имылдап демократиялы? ?о?ам ??ру?а ?ндеу екендігін т?сіндіреді. Бай?а?анымыздай б?л жерде тек ?аза? хал?ыны? м?ддесін шектеу ар?ылы ?згелерге жайлы жа?дай тудыру емес, ?зге ?лттарды? алдымен ?аза? м?ддесіне ?айшы келмеуі алды?а тартылады. Осылайша С?бет?азы А?атай ?зге халы?тарды? кімні? жерінде ?мір с?ріп, кімні? жерінде ?ркендеп отыр?анын ?мытпай, сол елді? егесіне ??рметпен ?ара?анда ?ана, ?о?амда ?йтеуір іштен тын?ан, шарасызды? негізіндегі тынышты? емес, шынайы досты? ?арым-?атынасты? орнайтынды?ын т?сіндіруге тырысады.
?оз?алыс ??рамында партия ??рып, сол ар?ылы парламенттен орын ала отырып, мемлекетте ж?ргізіліп отыр?ан саясат?а демократиялы? жолмен ?сер етуді к?здеген азаматтарды? ?олдауымен С?бет?азы А?атай республика аума?ын аралап, ?гіт-насихат ж?ргізіп, 1991 жылы жа?а ?аза?станны? Республикалы? «Азат» партиясыны? ??рылуына м?рынды? болды ж?не осы партия басшылы?ын ?з ?олына алды. Осы партия алдына ?ойып отыр?ан ма?саттар жайлы ол «егер де к?ндерді? к?нінде «Азат» партиясы ?кімет билігіне жете ?алса (парламентке) бес жылды? ар жа? бер жа?ында ?аза?станны? т?уелсіздігін толы? ?амтамасыз ете алар едік. Сондай-а? егемендік туралы декларацияны? ?р бабын іске асырып, ?лтты? шекарамызды б?тіндер едік. ССРО-да?ы егеменді республикалармен экономикалы? ?арым-?атынастарды ?алып?а келтіру ар?ылы ?азіргі да?дарыс процесін то?татып ?ана ?оймай, ?лемдік нары??а тауар ?ндіретін, оны? ішінде ауылшаруашылы?ы ?німдерін сату?а м?мкіндік туар еді. Е? бастысы — ?аза? республикасыны? мемлекеттік атауын, елдік белгілері болып саналатын жалауы мен ?н?ранын, елта?басын ?алып?а т?сіру іске асырылады. К?нделікті т?рмысты? ?арым-?атынастан ары аса алмай жат?ан ?аза? тіліні? м?ртебесін ?ндіріс, ?ылым, техника салаларында да толы? ?стемдік ж?ргізуі ?шін тиісті шараларды? кез-келгені ?з д?режесінде ж?зеге асырылатын болады. Осы м?селелер шешімін тап?анда ?ана республиканы мекендейтін орыс тілдес а?айындар да ешкімнен еш?андай ?а?ажу к?рмей, ?аза? ?лты д?улеттенген сайын ?здеріні? де салтанатыны? асып отыр?анды?ын сезінер еді (Ж.Тойбазаров. «Ма?сатымыз — т?уелсіз ?аза? мемлекетін ??ру». // Халы? ке?есі. 21.09.1991 ж., 1 б.). Б?л ?аза?стан ?з т?уелсіздігін жарияламастан б?рын?ы с?хбат бол?анды?тан, саясаткерді? Ке?ес Ода?ыны? ыдырауыны? орын алуы м?кіншілігіне ?лі к?зіні? жетпегенін к?реміз, біра?, ол ?айтсек те т?уелсіздікке ?ол жеткіземіз деп, ?з ойын тайсалмай білдіреді ж?не мемлекетті дамытуды? ?з партиясы ?сын?ан жобаларын да орта?а салады. Зер сала ?араса?, сол кезде ма?сат ретінде ?ойыл?ан м?селелерді? кейбірі ?лі де шешімін таба алма?анды?ын к?руге болады.
?за? уа?ыт боданды?та болып, ?аза? ?лтыны? империя ??рамында?ы отар ретінде басынан кешірген азабын, сол отаршылы?ты? ?лт?а тигізген кері ?серін ашына баяндай келе, ол ?зіні? келесі бір с?хбатында осы ?кінішті м?селелерді? шешімін келесідей к?рсетеді: «?аза?стан т?уелсіз, іргелі ел болмай б?л кере?ар ??былыстарды? бірде-бірінен ??тыла алмаймыз; — егер де т?уелсіздік толы? болса — б?л індеттерден толы?; — егер де т?уелсіздік жартылай болса — жартылай ?ана ??тыламыз; — ал, алдаусырат?ан, жасанды т?уелсіздік болса — б?л індеттерден ??тылмай, ?зімізді-?зіміз алдаймыз» (Ж.Тойбазаров. «Ма?сатымыз — т?уелсіз ?аза? мемлекетін ??ру». // Халы? ке?есі. 21.09.1991 ж., 1 б.). Ол т?уелсіздікті? тек декларативтік сипатта болуына ?арсы болып, Ресейді? мемлекетімізді? ішкі ісіне араласуына жол бермеу ?ажеттігін осы с?здері ар?ылы жеткізеді. Билікті? ?лтты? негізді ескере отырып, жа?а ба?ытта?ы, демократия ?а?идаларына негізделген саясат ж?ргізуін жа?тады.
1991 жыл?ы ?ырк?йектегі «Орал о?и?алары», солт?стік облыстарда?ы шиеленісті жа?дай, орыс шовинистеріні? ?аза? жеріне к?з аларта ?арауы С?бет?азы А?атайды? осы м?селе турасында ?з к?з?арасын білдіруіне итермеледі. Ол орыс зиялыларына ашы? хат жолдап, оларды? к?птеген ?асырлар бойы ?ордалана?ан ?лтаралы? татулы? м?селесіне к??іл б?ліп, ?здерін сол отар халы?тарды? орнына ?ойып, соларды? к?кейіндегі с?ра?тар?а жауап іздеу ар?ылы ойлана отырып, парасатпен шовинизмге бірлесе ?арсы шы?уын ?ндеді: «Егер орысты? ?лтты? м?дениеті ?лтты? ?з м?дениеті туралы ?з пікірі болмай, шынында да на?ыз ?лы да гуманистік м?дениет екені рас болса, оны? озы? ?кілдері, сіздер, мынадай ащы да аны? с?ра?тар?а жауап берулері?із керек: Неліктен Ресейді? орыс емес халы?тары ?дайы б?л?ынып жатады, «б?лар?а не жетпейді?». Неліктен орыс м?дениетіні? б?ратана халы?тарды? м?дениетіне деген ы?палы олар ?шін ?р?ашан залалмен ая?талып отырады? Неліктен «?з еркімен ?осыл?андар» бодан?а айналады? ?лі к?нге империя картасы неге бір ?ана т?спен боял?ан? Неге «б?ратана» халы?тар осы уа?ыт?а дейін ?здеріні? саяси билігін ?з ?олына ала алмай жатыр? Неліктен бізді? ?алай ?мір с?руіміз керектігін орталы?та?ы генералдар мен комиссарлар жа?сыра? білуі тиіс? Неліктен бізді? ?ландарымызды? ?олына ?ару беріп, оларды бас?а «б?ратаналарды», мысалы, антын б?за отырып, балты? елдерін «тыныштандыру?а» пайдаланады? Неліктен біздер, ?аза?тар, ?з жерімізде бас?а жа?тан келген «?она?тардан» ?лде?айда аз болып шы?ты?. Неліктен ?аза? жастары ?з жерінде отырып, «орыс тілдес т?р?ындарды?» ?йіні? бір ?уысында ?ысылып-?ымтырылып ?мір с?реді? Неліктен? Неліктен бізді?, я?ни, б?ратана халы?тарды?, ?здеріне ?ш ж?з жылдан бері т?уелді етіп ?ой?ан ??дайдан да к?штірек мырзаларымыз бар?
Орысты? озы? зиялыларыны? ?кілдері! Та?дырлас, тау?ыметтес азаматтар! Диктатура мен империяны к?ксеп, бет пердесін сыпырып таста?ан шовинистерді? секе?деуіне ?арсы к?шелі демократиялы? ?оз?алыс?а бірігі?дер! ?з ту?ан хал?ы?ызды? абыройы мен мерейін ая??а баспа?ыздар, ?лты?ызды? ?здері?із ?шін ?асиетті есімін б?гінгі ж?не болаша?та?ы «б?ратаналар» ?рпа?ыны? ?ар?ысынан са?та?ыздар! ?раншыл шовинистерді? іс-?рекетіне тойтарыс беруге шы?ы?ыздар! Конституцияны ?абылдайтын да, ?абылдамайтын да тек ?ана халы?! ?скер емес (С.А?атай. Т?уелсіздік бізді? т?пкі ма?сатымыз. // ?аза? ?дебиеті. 27 ?ырк?йек 1991 ж., 6-7 б.).
?зіні? ?лтшыл екендігін ма?тан етіп, ол жайлы жасырмай айтып, ?лтшылды?ты? м?нін т?сіндіруден жалы?па?ан С?бет?азы а?амыз б?л м?селеге к?птеген ма?алаларын арнады. Ол адам бойынан, ?сіресе, ?аза? ?лтыны? ?кілі бойынан табылатын ?ш ?асиет — ?лтшылды?, ?лтжандылы? ж?не ?лтсызды? туралы ?з ойын келесідей ?рбітеді: «?лтшылды? та, ?лтжандылы? та ?лтсызды??а ?ара?анда ?релі ?асиет. Біра?, шынайы ?лтшылды??а не жетсін! ?йткені ?лтсызды?та (м??г?рттікте) сат?ынды? бар, ?лтжандылы?та жала? сезім басым да, ал ?лтшылды? болса, бірбеткей саяси категория, ?релі де к?шелі философиялы? ??ым, езілген ?лттарды? жара?атыны? дауасы, шипасы. ?лтшылды? ??ла??а ?анша жа?ымсыз естілгенімен, ол ?ылым ше?беріне сыймайды. Ол — ілім. ?лтжандылы? адам біткенні? баршасында бар болса, ?лтшылды? зейінді, алды-артын болжа?ыш асыл азамат?а ?ана т?н ?асиет екенін баса айт?анымыз ж?н. ?лтты ж?рекпен ?ана сезініп, ж?рекпен жа?сы к?румен ?лтты бостанды??а, оны? тарихи арман-м?ддесіне алып бара алмаймыз. Тек шынайы ?лтшылды? идея тепкіге, жат елді? боданды?ына т?скен хал?ын ж?регіні? жылуына б?лей отырып, ?лты ?шін ?асы?тай ?аны, шыбындай жаны ?ал?анша а?ыр?ы демін, к?ш-?уатын сар?а ж?мсайды.
?лтжандылы? ?лтшылды?ты? баламасы емес. ?лтшылды? ?леуметтік за?дылы?тар то?ыс?ан ілім де, ?лтжандылы? — т?птеп келгенде ?ос жасты?ты шынта??а басып ?ойып, ?айма? ?ат?ан ?арса? жон к?ре? шайды сораптап ішіп, сары самаурынны? жанында б?йбішесі мен бала-ша?асыны? ортасын ойып отырып, ?лт туралы, ?аза? хал?ыны? арман- м?ддесі туралы с?з бастау?а ?лде с?нді б?телке тол?ан дастархан басында?ы бейпіл ??гімеге саяды, ?лт ?шін аса керек насихат, уа?ыз ешкімні? басын ауыртпайтын к??кілге айналады. Саяси ?рекетпен астаспа?ан, ?зіні? ?лты ?шін, елі мен жері ?шін, бала-ша?асы ?шін еш?ашан саяси ?рекетке бастама?ан адам ?лтжандылы? сипатта ?ана ?алады (А? Атай. ?лтсызды?, ?лтшылды? ??м ?лтжандылы?.// ?аза? ?дебиеті, 10 с?уір, 1998 ж., 8 б.).
Ол ?лтшылды? сезімні? ?лтты ?лт ретінде са?тап ?алатынын, ?лтшыл азаматтар ?лтты? ядросы екендігін, сонды?тан ?лтшыл адамнан ?оры?пай, оны ?лтшылды?ы ?шін ??рметтеу ?ажеттігін, сондай-а? мемлекетті? тетігін ?стаушы азаматтарды? бойында, е? ??ры?анда, ?лтжандылы?ты? ?ш?ыны болуы ?ажеттігін ал?а тартады. «Біздей к?нбіс халы?ты? отаршылды??а ?арсы ?ойылатын ?лтшылды?тан ?зге ?аруы да жо?. ?лтшыл болма?анды?тан — жерден айрылды?. ?лтшыл болма?анды?тан — Еділ мен Ертістен, Іле мен Есілден айрылды?. Енді елден айырамыз деп ?о?а?дайды ?ара орыс. Сонда ?лтшылды?тан бас?а бізде не ?алды? Демек, отаршылды? ?деген сайын ?лтшылды? та д?уірлей т?сіп, отаршылды? б?се?сісе — ?лтшылды? та б?се?сіп отыруы за?ды. ?лтшылды?ты ?оздырушы к?ш — отаршылды?. ?лтшылды? ?здігінен ?зі тумайды. Оны? себебі бар. Отаршылды? ?ысымны? кез-келген т?рі кездесе беретін ?аза?станда ?лтшылды? бар, бола береді, бола беруге де тиісті.
М?селені? саяси ?атпары «к?п?лтты» ?аза?станда ?ай ?лт ?зіні? саяси билігін ?амтамасыз етеді, ?ыс?аша айт?анда, «?аза?стан кімдікі?» — осы?ан саяды. Президентіміз: «?аза?стан — ?аза?станды?тардікі» дейді. Біз айтамыз: «Жо?, ?аза?тікі, біра? бас?а ?лт ?кілдері т?р?ысы келсе т?ра берсін — олар?а кет те, кел де демейміз». ?рине, келімсектерді? р??сатсыз келмегенін ?алар едік. М?ндай с?зді Ресей де, А?Ш та ?з келімсектеріне жасырмай айтады. Ал біз айтпайтындай не к?рініпті. ?лтымызды? т?уелсіздігі мен бірлігіні? символы болып саналатын президентімізді? бас?а к?ршілес елді? басшысыны? тізгінінде кетіп, ізбасар інісі бол?аны намысымыз?а тиеді, ?аза?ты? ?йы?тап жат?ан ?лтшылды? сезімін ?оздыра т?седі. ?лтжандылы?ты ?аза?станны? та?ына президентімізді? шапан жамылып, ?амшы ?ста?анынан емес, оны? к?нделікті саясатынан ба?амдап отырса? дейміз» (С.А?атай. ?лтшыл болу ?ят па? // Жас ?аза?. 24 маусым, 1992 ж., 5 б.).
Ескере кететін бір жайт, ?алыптас?ан жа?дайды ай?ын ба?амдай білген С.А?атай «Азат» ?оз?алысыны? да, осы аттас республикалы? парияны? да ашы? оппозициялы? ба?ыт ?станбауын ?алады, дегенмен билікке ?з ескертулерін жасау ар?ылы, ы?пал етуді к?здеді (С.А?атай. Ж?йелі с?з ж?йесін, ж?йесіз с?з иесін табады. // Егемен ?аза?стан.21 а?пан 1997 ж, 2 б.). Д?л осы ?станымына байланысты «Азат» ?оз?алысыны? 1992 жыл?ы 17-24 маусым арасында ?ткен республикалы? наразылы? акциясы барысында С.А?атай ?оз?алысты? республика басшылы?ына ?ой?ан талаптарына ?арсы шы?ты ж?не осы ?рекеті ?шін ?оз?алысты? ?зге басшыларымен орта? м?мілеге келе алмады. Б?л ?з кезегінде ?оз?алысты? ыдырауына ж?не оны? басшылары арасында?ы ?лкен дау?а ?келіп со?тырды (С.А?атай, М.Т?тімов. Азатты?тар?а ашы? хат. // ?аза? ?дебиеті. 1992 жыл 6 ?араша, 16 б.). Осыдан кейін «Азат» газетінде ?РП 1 съезіні? С?бет?азы А?атай ж?ніндегі м?лімдемесі жарияланды. Онда С?бет?азы А?атайды? саясаткер ретіндегі мінезіндегі кемшіліктер мен саяси ба?ытында?ы ?арама-?айшылы?тар?а ке?інен то?талып, оны? парламенттік саяси партияны? жетекшілігіне лайы? еместігі м?лімделді («Азат» 1992, ?азан,№14. 2-бет). Кейінірек осы газет бетінде Х.?ожа-Ахметті? «?аза?стан Республикалы? партиясыны? б?рын?ы т?ра?асы С?бет?азы А?атай?а Ашы? хаты» жарияланды («Азат» 1992, желто?сан,№18. 3-бет). ?рине, мен атал?ан материалдарда?ы м?селелер ар?ылы С?бет?азы а?амыз?а ?андайда бір сипаттама беруден аула?пын, дегенмен орын ал?ан жайды ескермей кетуге де болмайды. Жалпы адамдарда пендешілікті? болатынды?ын, идеалды адам тек пай?амбарымыз екендігін барлы?ымыз да мойындаймыз, сол себепті, мен ?р т?л?а туралы с?з ?оз?а?анда оны? жеке мінез-??л?ын, б?з біреулермен арада бол?ан жа?ымсыз жайларды емес оны? ?лт ?шін ат?ар?ан істерін, ?сын?ан идеяларын талдауды ж?н к?ремін ж?не зерттеуші ретінде нейтралды? ба?ытты ?станамын. ?р саясаткерді? ?стан?ан ?а?идасы болады, сол секілді С?бет?азы А?атайды? басты ма?саты ?андай жолмен болса да ?аза? ?лтыны? жетістіктерге жетуі болды, сонды?тан да ол ?лт м?ддесі ?шін мемлекеттік билік жіберген ?ателіктерге кешіріммен ?арауды жа?тады. С?бет?азы А?атай ?аза? ?лты ?шін мемлекет билігін ?олдау тиімді боларын ?з ?зе?гілестеріне т?сіндіруге тырысты, ол ?аза?ты? ?лт жанашырларын ?лт болаша?ы ?шін билікпен ымыра?а келіп, билікке ?олдау к?рсете отырып сол билікке а?ырындап жа?ындап, тиісті министрліктер мен ведомстволарда?ы орындарды иеленіп, мемлекет басшысыны? ?станымдарын ?лт ба?ытына ?згерту ?ажеттігін жа?тады. Ол ?аза? ?лтшылдарыны? мемлекеттік билікке оппозиция болып, ?ау?арсыз ?алыпта ?ал?аннан ?ара?анда сол билікті? басында?ылармен тіл табыса отырып ?лтты? м?селелерді мемлекеттік де?гейде шешу м?мкіндігін ал?а тартты. Ол т?уелсіздікті? ал?аш?ы жылдарында ?аза? еліні? ны?айуы ?шін билікті ?олдау ?ажет деп т?сінді ж?не ашы? т?рде билікке халы?ты ?арсы ?ойып, онсыз да жас мемлекетті ?лсіретпеу ?ажеттігін жа?тады. С?бет?азы А?атай к?зі ?ара?ты, к?нігі саясаткер ретінде ?лт м?ддесі ?шін билік тарапынан жіберілген кейбір ?ателіктерге к?з ж?ма ?арау ар?ылы оны? болаша?та ?ате жібермеуіне ы?пал етуді к?здеді. Бір с?збен айт?анда билік басына ?аза? м?ддесі ?шін к?ресіп ж?рген, болаша?та да ?аза? ?лтыны? болаша?ы ?шін ?ызмет істейтін ?аза? тілді азаматтарды? келуін ?алады. Осы ма?сатын ?зімен бірге т?уелсіздік жолында к?рескен майдандастарына жеткізу ?шін ?арапайым «жаман биені жабула да ??лынын ал» деген м?тел ар?ылы олар?а ой тастады. Дегенмен, б?л м?телді? тере? м?ні, философиялы? астары оны? бір кездері біріге ж?мыс ат?ар?ан м?дделестері тарапынан на?ты ?абылдан?ан жо?. Б?л ?рине ?кінішті жайт.
?аза?станнны? ?ылымына с?белі ?лес ?ос?ан ?алым, саясаткер С?бет?азы а?амыз ?аза?ты? ат?амінер, ?ызметші азаматтарыны? ата?, да??, д?реже ?уып, сол жолда небір ??йтыр?ы істерге барып жат?анына ашына ?арсы т?рды, ?аза? азаматтарын ?лт м?ддесі ?шін ?ызмет етуге ша?ырды. Ол ?ылымны? таза, ?тіріктен ада, шыншыл болуын жа?тады. Білім беру саласында ?тірік ата? пен д?режені еншілеп, ?лкен мансаптарды иеленушілерге ашы? майдан ашты, баспас?зде плагиат жайлы ал?аш?ыларды? бірі болып ма?ала жариялап, ?аза? ?ылымыны? таза ба?ытта даму ?ажеттігін ал?а тартты (С.А?атай. А??ау елге арамза молда. Жас ?аза? 3 ?ырк?йек 1991 жыл).
Жалпы ?аза?ты? саяси ж?не ???ы?ты? ілімдер тарихында?ы басты идея т?уелсіздік идеясы болды, ?аза?ты? к?зі ?ара?ты, білікті азаматтарыны? бас ?атыр?ан м?селесі ?айтсе ?аза? дербес болады, ?андай ел болады дегенге сайды. Т?уелсіздік жылдары да б?л идея ?з ?зектілігін жоймады, ендігі жерде басты м?селе ?аза? ?айтсе т?уелсіздігін са?тап, сырт?ы к?штерді? ы?палынан азат ел ретінде дамиды деген сипат?а ауысты. Б?гінгі к?ні «?аза??а не керек» деген сауал та?ы да ?зекті болып т?р. Ендігі жерде ?аза??а ыдыраудан бас тартып, саналы т?рде бас біріктіріп, мемлекеттік ма?ызы бар м?селелерге ?атысты шешім ?абылдауда билікке на?ты ?сер ете алатын шешуші к?шке айналу ?ажет болып т?р. Осы т?ста ?аза?ты дінмен, тілмен, ділмен б?лшектеуші к?штерге тойтарыс беретін «бірт?тас ?лт» лозунгысы барынша насихатталуы тиіс. Т?уелсіздік жылдары ?аза? азаматтары ??р?ан ?рт?рлі азаматты? ?о?ам институттары ?аза?ты? басын біріктіру жолында біріге ?ызмет ат?аруы ?ажет. ?аза? ?лт ретінде бірт?тас ?алып?а т?скенде ?ана елімізді мекендеуші ?зге ?лт диаспоралары оны? айналасына шо?ырланады. ?лтты? бірігу жайлы ойды ?лт бірлігін ойла?ан С?бет?азы а?амызды? ?аза?ына арна?ан ?сиет с?здерімен ая?тауды ж?н к?рдім. «?аза?ым хал?ым! Ана тілі?ді ??дырет т?т. ?з ана тілін білмеген ?аза??а ??рмет к?рсетпе, ?ызмет ?сынба. Мал?а жібер, ?йренсін! Рушылды? — ?лтты? бірлесуге к?лдене? т?р?ан індет. М?нымен белдес. Ата?ны? баласы ?ана болып ?алып, ?зі?ді ?зі? кемсітпе. ?лтты? ?лы болып мерейі?ді ?стемдет. ?аза? жасы! Алыстан тоят ізде. Ауыл ма?ында ?алып ?алма. ?нер, білім ?у. Жаман ?деттен бойы?ды таза ?ста. ?аза? ?йелі! Бала тап, к?п індеттен ??тыласы?. ?аш?ан береке? ?айта келеді. Ана тілі?ді бала?а с?ті?мен сі?дір. ?аза? ?лы?ы! Жерімізде ?ару-жара? ?ндіртпе. ?лемге ?аза? ?лтыны? бар екендігімен санастыру жолын тап. ?лт м?селесін ал?а ?ой. ?лт байлы?ы — сені? ба?ытты ?мірі?ні? де кепілі. Зиялыларды? с?зіне ??ла? т?р. Аты мен аруа?ын т?т, с?зін ??рметте. Ол — сені? алтын ?азы?ы?. ?ділет жолын іздестіруден танба» (Т.Рысбек?лы. Ел ерте?і еле?детеді. // Аманат. 1991, ?ырк?йек.№3, 7 б.)
«Abai.kz»
