Латын қарпіне қарсылар мен жақтастардың пікірлері бүгін «Жебе» газетінде қатар шықты. Әрқайсысының да уәждер өздері үшін дұрыс. Әрқайсысы да ұлттың болашағына қатысты пікір білдірді. Біз латын қарпіне қарсы болып, ашық хат жазған һәм оған қол қойған азаматтарға да, олардың пікірлеріне қарсы уәж айтып жүрген азаматтарға да төрелік айтпақ ниетте емеспіз. Тек екіә жақтың пікірін қатар ұсындық.
Қалдыбек ҚҰРМАНӘЛІ,
композитор, шәмшітанушы:
— Таяуда Мұхтар Шаханов бастаған зиялы қауым өкілдері латын әліпбиіне көшуге қарсы ашық хат жазды. Осы хатқа қол қойған азаматтардың ішінде Сіздің де есіміңіз жүр екен. Шыныңызды айтыңызшы, Сіз ашық хатқа М.Шахановтың сө-зін жерге қалдырмау үшін қол қойдыңыз ба? Әлде, расында латын әліпбиіне көшуге қарсысыз ба?
— Менің латын әліпбиіне көшуге қарсы болуым М.Шахановтың көңіліне қарайтын мәселе емес қой. Шын мәнінде Шахановтың көтеріп отырғаны өте өзекті мәселе. Осы күн-ге дейін Шахановтың жеңіліс тапқанын көрген емеспін. Ол латын әліпбиіне көшуге қарсы болса ұлтын сүйгендіктен солай жасап отыр. Өйткені Мұхаңның орнында басқа бі-реулер болса, естелік кітабын жазып, тып-тыныш отыра берер еді. Латын әліпбиіне көшуге қарсы болып, ашық хат-қа қол қоюуым бұл көңіл жықпастықтан туған мәселе емес.
— Латын әлібиіне көшу қазаққа қаншалықты қауіпті?
— Егер Қазақ елі тұтастай, яғни, 17 млн. халық латын әліпбиіне көшсе, мен оны екі қолымды көтеріп қолдар едім. Өкінішке қарай, латын әліпбиіне тек қазақ халқы ғана көшейін деп отыр. Өйткені мемлекет басшысының Жол-дауын, қарапайым халықты айтпағанда, зиялы қауым өкілдері де түсінбей қалды. Қазіргі кезде көпшілік «мемлекет тұтастай латын әліпбиіне көшеді» деп ойлап отыр. Ал шын мәнінде олай емес қой. Біз ешқашан мемлекеттік мүддеге қарсы келген емеспіз. Біз латын қаріпіне көшпей тұрып, қазақ тілінің мәселесін шешіп алуымыз керек. Яғни, ең алдымен Ата заңымыздағы «орыс тілі — ресми тіл» дегенді алып тастап, қазақ тіліне көшуіміз керек. Керек десеңіз кезінде Ахмет Байтұрсынұлының өзі латын әліп-биіне көшуге қарсы болған екен.
— Жалпы біздің билік немесе зиялы қауым өкілдері латын әлібиіне көшуді көтеріп, биік мінберлерден сөйлей бастаса болды, Ресейдің мүддесін көздейтін ұйымдар мен БАҚ ұлардай шулап қалады. Сіздер осы ретте орыс отаршылдарының сойылын соғып отырған жоқсыздар ма?
— Бұл жерде біздің биліктегілер екі жақты ойын ойнап отыр. Олар қазақ халқына «латын әліпбиіне көшуге Мұх-тар Шаханов қарсы болып отыр» деп айтады. Ал Ресейге «мемлекет тұтастай латын қаріпіне көшпейді, тек қазақ қана көшеді» деп алдарқатады. Егер біз тұтастай латын әліпбиіне көшетін болсақ, көшелердегі жазулар латынша болуы керек. Өкінішке қарай, олай болмайды. Мәселен, «Қош келдің» деген сөз бірінші ағылшын тілінде, екінші орыс тілінде, үшінші қазақ тілінде жазылады. Ал төртінші болып латынша «Qosh keldin» деп жазылады. Бізге осылай жасаған керек пе?
Серік Тұрғынбекұлы, ақын, халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері:
– Таяуда Мұхтар Шаханов бастаған зиялы қауым өкілдері латын әліпбиіне көшуге қарсы ашық хат жазды. Осы хатқа қол қойған азаматтардың ішінде Сіздің де есіміңіз жүр екен. Шыныңызды айтыңызшы, Сіз ашық хатқа М.Шахановтың сөзін жерге қалдырмау үшін қол қойдыңызба? Әлде расында латын әліпбиіне көшуге қарсысыз ба?
– Мен латын әліпбиіне көшуге қарсы емеспін. Бірақ қазақ тілін мемлекеттік тіл деңгейіне көтермей жатып, бұл қадамға баруымыз дұрыс емес. Түптің түбінде латын әліпбиіне көшеміз. Ал қазіргі кезде осындай пікір таластар болғаны дұрыс.
– Тоқ етері латын әліпбиіне көшуге қарсы емессіз ғой…
– Қарсы емеспін.
Серік Ерғали, мәдениеттанушы
Әрине, бұл кісілерді түсінуге болады: бұған дейін ұлттық ауқымдағы мұндай мазмұнды жоба атқарылған емес. Оның үстіне тіл мәселесі барынша қордаланған жайттарды қымтап жатыр. Алайда, тілге нақты бірнәрсе жасағымыз келсе, онда осындай іргелі жобаны қолға алуға тәуекел етуіміз керек. Оның үстіне бұған дейін билік пен мемлекет тарапынан қазақ тіліне істелген нәтижелі іс болды дей алмаймыз. Егер де билік тарапынан бастама жасалып отырса, онда бұған дейін іске қосылмаған ресурс пен мүмкіндік және құзыр қолға алынады деген сөз. Соның арқасында тіліміздің біршама кетігін жамап алар едік.
Тіпті, қаріп ауыстырмаған күннің өзінде кәзіргі 42 әріпті әліпбиді қазақ тілінікі дей алмаймыз, ол – орыс-қазақ әліпбиі. Ең әуелі орыс тілінен келетін сөздерді сол күйінде жазып, орысша айтуға қазақ тілін бейімдеуге арналған дүбәрә әліпби! Сол арқылы біз қазақ тілінің қуатын кетіріп, орыс тілденіп бара жатқанымызды қымтап отырмыз. Және де қазақтардың орыстілді бөлігі қазақ тіліне әліпбиге қатысты көңіл күйлері өзгереді деген тіпті, күлкілі жағдай. Керісінше, кімнің қазақ құндылығының тұтушысы, кімнің одан кеткендігін нақтылап, іске өзімізді өзіміз алдамай, шынайы кірісетін боламыз. Мынау соған итермелейтін жағдай.
Ал, әліпби жағынан біз кәзірдің өзінде кирилше, төтенше, латынша, ағылшынша болып төртке бөлініп отырмыз. Бірыңғай латынша қарыпке көшсек, осылар тұтасады. Мысалы, қытай қазақтары біздің аулаға кіреді. Олар бастауышта ғана төтенше оқып, одан әрі қытайланбаудың бірден бір жолын отанның тілдік ортасынан іздеп отыр. Ал кәзіргі орыс-қазақ әліпбиі оларға түсініксіз болуда. Сонда біздің қатарымызға 2 миллион тұтынушы бір-ақ қосылады. Енді елдегі орыстілді қазақтар мықтап ойлануға мәжбүр болады. Балаларын амалсыз қазақша оқытуға біршамасы көнеді. Басқа жағынан Қазақстанды қазақ елі бола бастауын көрсететін бұл іс басқаларды толғандырады: түркілер жаппай қазақшаға көшеді, соған бейімделеді, ұсақ ұлттар да бір жағына шыға бастайды.
Меніңше, 50-ден асқандарды қозғап керек емес: олар кирилшесінде қала берсін; олардың жазғанын латыншаға қотару түкке тұрғысыз шаруа, ал латыншаны кирилшеге аударатын да тетіктер кәзірдің өзінде бар. Сосын бүгінгі қазақтілді ақпарат өндірісін алсақ, орыстілді ақпарат қорына қарағанда мейлінше аз, аударма күйінде. Ал, мына үдеріс қазақтілді ақпарат ресурсын шұғыл дамытуға итермелейді. Бұрынғыларын қайта басу, латыншаға көшіру, жаңасын орысшаға емес, таза қазақы жазуға икемдеуге мәжбүрлейді.
Жаңа әліпбиге қарсы топтар әліпби кестесі жариа болады да, соның негізінде жаңа жазуға көше саламыз деп ойлайды. Олай емес: қазақ тілінің лексикалық қоры түгелімен жаңа жазуға электрон күйінде түсіріліп, оның орфографиялық, орфоэпиялық, транскрипциялық, транслитерациялық пошымдары әрбір компьютерде тұратындай талап жүзеге асады. Соны талап етуіміз керек. Сонда ешкім қыйналмайды. Ол кәзіргі кирилшеде жоқ. Бүгінгі орысша жазылып жүрген қазақтардың аты-жөндері амалсыз қазақтануға душар болады. Мұның бәрі сананы әбден өзгертеді. Бізге керек басты нәтиже – осы.
Қарсы топтың үндеуі орыс тілінде жарияланып, ашық майдан құрылғандай болғаны қынжылтады. Бұл — осалдық. Ұлттың еңсесін түсіріп, тәуелсіздікке деген сенімді жойатын әрекет. Ешкімге ерегеспей, елді есеңгіретпей, есіл істі қорықпай қолға алайық, ағайын!
Пікір жинаған Серік Жолдасбай,
«Жебе» газеті 21 ақпан, 2013 жыл
